ತಿಕಮಾತಿಕಾಪದವಣ್ಣನಾ
೧. ತೇನಾತಿ ಸಬ್ಬಪದೇಹೀತಿ ತೀಹಿ ಪದೇಹಿ ಲದ್ಧನಾಮೋ ಹೋತಿ ಅವಯವಧಮ್ಮೇನಾಪಿ ಸಮುದಾಯಸ್ಸ ಅಪದಿಸಿತಬ್ಬತೋ ಯಥಾ ‘‘ಸಮಂ ಚುಣ್ಣ’’ನ್ತಿ। ಚೋದಕೋ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತಮತ್ಥಂ ಅಪ್ಪಟಿಪಜ್ಜಮಾನೋ ವಿಭತ್ತಿಅನ್ತಸ್ಸೇವ ಪದಭಾವಂ ಸಲ್ಲಕ್ಖೇತ್ವಾ ‘‘ನನು ಸುಖಾಯಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಚೋದೇತಿ। ಇತರೋ ‘‘ಅಧಿಪ್ಪೇತಪ್ಪಕಾರತ್ಥಗಮಕಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಅತ್ತನೋ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಂ ವಿವರತಿ। ತೇನ ‘‘ವಾಕ್ಯಂ ಇಧ ಪದನ್ತಿ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಹೇತುಪದಸಹೇತುಕಪದಾದೀಹೀತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ನಹೇತುಪದಅಹೇತುಕಪದಹೇತುಸಮ್ಪಯುತ್ತಪದಾನಿ ಹೇತುವಿಪ್ಪಯುತ್ತಪದಮ್ಪಿ ವಾ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ।
ಉಭಯೇಕಪದವಸೇನಾತಿ ಉಭಯಪದವಸೇನ ಹೇತುದುಕಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ಏಕಪದವಸೇನ ಸಹೇತುಕದುಕಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ತಥಾತಿ ಉಭಯೇಕಪದವಸೇನ। ಏತ್ಥ ಚ ಸಹೇತುಕಹೇತುಸಮ್ಪಯುತ್ತದುಕಾತಿಆದಿನಾ ಯಥಾ ಹೇತುಗೋಚ್ಛಕೇ ಪಠಮದುಕಸಮ್ಬನ್ಧಾ ದುತಿಯತತಿಯದುಕಾ, ಪಠಮದುಕದುತಿಯದುಕಸಮ್ಬನ್ಧಾ ಚತುತ್ಥಛಟ್ಠದುಕಾ, ಪಠಮದುಕತತಿಯದುಕಸಮ್ಬನ್ಧೋ ಪಞ್ಚಮೋ ದುಕೋ, ಏವಂ ಆಸವಗೋಚ್ಛಕಾದೀಸುಪೀತಿ ನಯಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸಕ್ಕಾ ಹಿ ಇಮಿನಾವ ನಯೇನ ತೇಸುಪಿ ದುಕನ್ತರಸಮ್ಬನ್ಧೋ ವಿಞ್ಞಾತುಂ, ಕೇವಲಂ ಪನ ಆಸವಗೋಚ್ಛಕಾದೀಸು ದುತಿಯದುಕತತಿಯದುಕಸಮ್ಬನ್ಧೋ ಓಸಾನದುಕೋ, ಕಿಲೇಸಗೋಚ್ಛಕೇ ಚ ದುತಿಯಚತುತ್ಥದುಕಸಮ್ಬನ್ಧೋತಿ। ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಾವಸೇಸನಿರವಸೇಸಭಾವೇನ ತಿಕದುಕಾನಂ ಸಪ್ಪದೇಸನಿಪ್ಪದೇಸತಾ ವುತ್ತಾತಿ ಯೇಹಿ ತಿಕದುಕಾ ಸಾವಸೇಸಾತಿ ಪದಿಸ್ಸನ್ತಿ ಅಪದಿಸ್ಸನ್ತಿ, ತೇ ಅಸಙ್ಗಹಿತಧಮ್ಮಾಪದೇಸೋ। ಏವಂ ಸತಿ ‘‘ಅಸಙ್ಗಹಿತೋ’’ತಿ ವಿಸೇಸನಂ ಕಿಮತ್ಥಿಯನ್ತಿ? ಏತಸ್ಸೇವತ್ಥಸ್ಸ ಪಾಕಟಕರಣತ್ಥಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಅಥ ವಾ ಪದಿಸ್ಸತಿ ಏತೇನ ಸಮುದಾಯೋತಿ ಪದೇಸೋ, ಅವಯವೋ। ‘‘ಸಾಮಞ್ಞಜೋತನಾ ವಿಸೇಸೇ ಅವತಿಟ್ಠತೀ’’ತಿ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತಂ ವಿಸೇಸಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಅಸಙ್ಗಹಿತೋ’’ತಿ ಆಹ।
ಅನವಜ್ಜತ್ಥೋ ನಾಮಂ ಸಞ್ಞಾ, ಕಿರಿಯಾ ಕರಣಂ, ಪಯೋಜನಂ ರಥರಥಙ್ಗವಿಭಾವನೇನ ತೇಸಂ ಪಕಾರತೋ ಯೋಜನಂ। ಕುಸೇನ ಞಾಣೇನ ಲಾತಬ್ಬಾತಿ ಕುಸಲಾತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ತಾವ ಹೋತು, ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ಕಥನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾನಮ್ಪೀ’’ತಿಆದಿ। ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾಪಿ ‘‘ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನದ್ವಯಂ ವಿಯಾ’’ತಿ।
ನ ಚಾತಿಆದಿನಾ ‘‘ಸಭಾವಂ ಧಾರೇನ್ತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಪರಮತ್ಥತೋ ಕತ್ತುಕಮ್ಮಸ್ಸ ಚ ಭೇದೋ ನತ್ಥಿ, ಕಪ್ಪನಾಸಿದ್ಧೋ ಏವ ಪನ ಭೇದೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ತತ್ಥ ನಾಮವಸೇನ ವಿಞ್ಞಾತಾವಿಞ್ಞಾತೇತಿ ಯೇಸಂ ‘‘ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಪರಿಯಾಯೇನ ಅವಿಞ್ಞಾತಾ ಸಭಾವಾ, ‘‘ಸಭಾವಂ ಧಾರೇನ್ತೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಚ ಪರಿಯಾಯೇನ ವಿಞ್ಞಾತಾ, ತೇಸಂ ವಸೇನ ಏವಂ ವುತ್ತಂ। ಏತ್ಥ ಚ ಪಠಮೋ ಅತ್ಥೋ ಸಙ್ಖತಾಸಙ್ಖತಧಮ್ಮವಸೇನ ವುತ್ತೋ, ದುತಿಯೋ ಸಙ್ಖತವಸೇನ, ತತಿಯೋ ಸಙ್ಖತಾಸಙ್ಖತಪಞ್ಞತ್ತಿಧಮ್ಮವಸೇನಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಕುಸಲಪಟಿಸೇಧನಂ ಕುಸಲಾಭಾವೋ ಏವ। ಅಭಾವೋ ಹಿ ಸತ್ತಾಪಟಿಸೇಧೋತಿ। ಧಮ್ಮೋತಿ ಸಭಾವಧಮ್ಮೋ। ಅಕುಸಲವಚನೇನ ನ ಕೋಚಿ ಅತ್ಥೋ ಸಭಾವಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅಬೋಧಕತ್ತಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಅಥ ಸಿಯಾ ಅಕುಸಲವಚನೇನ ಕೋಚಿ ಅತ್ಥೋ ಅಸಭಾವಧಮ್ಮಬೋಧಕತ್ತೇಪಿ ‘‘ಪಞ್ಞತ್ತಿಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ, ಏವಂ ಸತಿ ‘‘ಅನಬ್ಯಾಕತಾ’’ತಿ ಚ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ, ತತೋ ಚಾಯಂ ಚತುಕ್ಕೋ ಆಪಜ್ಜತಿ, ನ ತಿಕೋ। ತಸ್ಮಾತಿ ಯಸ್ಮಾ ದುಕಚತುಕ್ಕಭಾವೋ ಅನಬ್ಯಾಕತವೋಹಾರೋ ಚ ನತ್ಥಿ, ಸೋ ಚ ವುತ್ತನಯೇನ ಅಭಾವಮತ್ತವಚನೇ ಆಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಮಾ। ಸಭಾವಧಾರಣಾದೀತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ಧಾರೀಯನ್ತಿ ಪಚ್ಚಯೇಹೀ’’ತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ಸಙ್ಗಹಿತೋ। ಞೇಯ್ಯಪರಿಯಾಯೇನ ಪನ ಧಮ್ಮ-ಸದ್ದೇನಾಯಂ ದೋಸೋತಿ ನನು ಅಞೇಯ್ಯಪರಿಯಾಯೇಪಿ ಧಮ್ಮ-ಸದ್ದೇ ನ ಕೋಚಿ ದೋಸೋತಿ? ನ, ವುತ್ತದೋಸಾನತಿವತ್ತನತೋ।
ಪಾರಿಸೇಸೇನಾತಿ ಏತ್ಥ ನನು ಅಯಮಕಾರೋ ನ-ಅತ್ಥತ್ತಯಸ್ಸೇವ ಜೋತಕೋ, ಅಥ ಖೋ ‘‘ಅಹೇತುಕಾ ಧಮ್ಮಾ, ಅಭಿಕ್ಖುಕೋ ಆವಾಸೋ’’ತಿ ತಂಯೋಗನಿವತ್ತಿಯಾ, ‘‘ಅಪ್ಪಚ್ಚಯಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ತಂಸಮ್ಬನ್ಧಿಭಾವನಿವತ್ತಿಯಾ। ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಞ್ಹಿ ಪಚ್ಚಯಸಮ್ಬನ್ಧೀತಿ ಅಪ್ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನತ್ತಾ ಅಸಮ್ಬನ್ಧಿತಾ ಏತ್ಥ ಜೋತೀಯತಿ। ‘‘ಅನಿದಸ್ಸನಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ತಂಸಭಾವನಿವತ್ತಿಯಾ। ನಿದಸ್ಸನಞ್ಹಿ ದಟ್ಠಬ್ಬತಾ। ಅಥ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ ನಿದಸ್ಸನಂ, ತಗ್ಗಯ್ಹಭಾವನಿವತ್ತಿಯಾ, ತಥಾ ‘‘ಅನಾಸವಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ। ‘‘ಅಪ್ಪಟಿಘಾ ಧಮ್ಮಾ
ಅಕುಸಲಸದ್ದಸ್ಸ ಉಚ್ಚಾರಣಾನನ್ತರಂ ವಿನೇಯ್ಯಾನಂ ಕುಸಲಪಟಿಪಕ್ಖಭೂತೇ ಅತ್ಥೇ ಪಟಿಪತ್ತಿಭಾವತೋ ತತ್ಥ ನಿರುಳ್ಹತಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ‘‘ವಿರುದ್ಧಸಭಾವತ್ತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ ಕಿಚ್ಚವಿರೋಧಾದೀನಮ್ಪಿ ತದನ್ತೋಗಧತ್ತಾ, ವಿರುದ್ಧಸಭಾವತ್ತೇಪಿ ವಿನಾಸಕವಿನಾಸಿತಬ್ಬಭಾವೋ ಕುಸಲಾಕುಸಲೇಸು ನಿಯತೋತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತಪ್ಪಹೇಯ್ಯಭಾವತೋ’’ತಿ ಆಹ। ಇತರಥಾ ಕುಸಲಾನಮ್ಪಿ ಅಕುಸಲೇಹಿ ಪಹಾತಬ್ಬಭಾವೇ ಅಚ್ಚನ್ತಂ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ನಕುಸಲಮೂಲತ್ತಾ ಅಪಾಯಪೂರಕಾ ಏವ ಸತ್ತಾ ಸಿಯುಂ। ಯಂ ಪನ ‘‘ಧಮ್ಮಾಪಿ ವೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಹಾತಬ್ಬಾ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪೦) ವುತ್ತಂ, ತಂ ‘‘ರೂಪಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ನ ತುಮ್ಹಾಕಂ, ತಂ ಪಜಹಥಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೩೩) ವಿಯ ತದಾರಮ್ಮಣಸಂಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನವಸೇನ ಪರಿಯಾಯೇನ ವುತ್ತಂ। ಯಥಾಹ ‘‘ನ ಹಿ ಕುಸಲಾ ಅಕುಸಲೇಹಿ ಪಹಾತಬ್ಬಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಮೂಲಟೀ ೧)।
ಫಸ್ಸಾದಿವಚನೇಹಿ ತಂನಿದ್ದೇಸಭೂತೇಹಿ। ತಬ್ಬಚನೀಯಭಾವೇನಾತಿ ತೇಹಿ ‘‘ಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದಿವಚನೇಹಿ ಅಭಿಧೇಯ್ಯಭಾವೇನ। ಯಥಾ ಅನವಜ್ಜಸುಖವಿಪಾಕಾದಿಅತ್ಥಾ ಕುಸಲಾದಿವಚನೇಹಿ, ಏವಂ ಅವಿಪಾಕತ್ಥಾ ಅಬ್ಯಾಕತವಚನೇನ ಬೋಧಿತಾ ಏವಾತಿ ಆಹ ‘‘ಅಬ್ಯಾಕತವಚನೇನೇವ ಚಾ’’ತಿ। ಕಾರಣಂ ಅವತ್ವಾತಿ ಇಧ ವುತ್ತಭಾವೇನ ಅನುವತ್ತಮಾನತ್ತಾತಿ ಕಾರಣಂ ಅವತ್ವಾ। ಅಞ್ಞಾ…ಪೇ॰… ನಿವಾರೇತಬ್ಬೋತಿ ಏತೇನ ಕುಸಲಾಕುಸಲಸದ್ದಾ ವಿಯ ಕುಸಲಾಕುಸಲಸಭಾವಾನಂ
ತಂ ಪರಿಹರಿತುನ್ತಿ ಅಬ್ಯಾಕತನಿವತ್ತನಮಾಹ। ಯದಿ ಏವಂ ‘‘ಸುಖವಿಪಾಕಾನವಜ್ಜಾ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ। ಅನವಜ್ಜಾ ಹಿ ಬ್ಯಭಿಚಾರಿತಾಯ ವಿಸೇಸಿತಬ್ಬಾತಿ? ನ, ಸುಖವಿಪಾಕವಚನಸ್ಸ ವಿಸೇಸನಭಾವೇನ ಅಗ್ಗಹಿತತ್ತಾ। ಸುಖವಿಪಾಕವಚನೇನ ಹಿ ಕುಸಲಭಾವೇ ಸಮತ್ತೋ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ, ಅನವಜ್ಜವಚನಂ ಪನೇತ್ಥ ಕುಸಲಾನಂ ಅಗರಹಿತಬ್ಬತಾಸಙ್ಖಾತಂ ಕಞ್ಚಿ ವಿಸೇಸಮಾಹ। ತೇನೇವ ಚ ತಸ್ಸ ವಿಸೇಸನಭಾವೇನ ವುತ್ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಿಸುಖತಾದಿದಸ್ಸನಭಾವಂ ಸಯಮೇವ ವಕ್ಖತೀತಿ। ಮನೋಸಮಾಚಾರವಿಸೇಸಭೂತಾ ಫಲಧಮ್ಮಾ ವಿಸೇಸೇನ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಾವಜ್ಜಾ ನಾಮ ಹೋನ್ತೀತಿ ಸಮಾಚಾರತ್ತಯವಸೇನ ತಸ್ಮಿಂ ಸುತ್ತೇ ಅನವಜ್ಜಧಮ್ಮಾನಂ ವುತ್ತತ್ತಾ ಚ ತೇ ಅನವಸೇಸತೋ ಸಙ್ಗಹೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ವಿರಹಿತಾವಜ್ಜಮತ್ತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅವಜ್ಜವಿನಾಸನಭಾವೋ ದಸ್ಸಿತೋ ಕಣ್ಹಸುಕ್ಕಧಮ್ಮಾನಂ ವಜ್ಝಘಾತಕಭಾವಸ್ಸ ನಿಯತತ್ತಾ। ಸವಿಪಾಕತಾ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮತಾ। ಸುಖೋ ವಿಪಾಕೋ ಏತೇಸನ್ತಿ ಸುಖವಿಪಾಕಾತಿ ಇಮಿನಾ ಸಮಾಸೇನ ಕುಸಲಾನಂ ಸುಖವಿಪಾಕವನ್ತತಾ ವುತ್ತಾ। ಸಾ ಚ ನೇಸಂ ನ ತಂಸಮಙ್ಗಿತಾಯ ಅಸಹವತ್ತನತೋತಿ ತದುಪ್ಪಾದನಸಮತ್ಥತಾತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸುಖವಿಪಾಕವಿಪಚ್ಚನಸಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತೀ’’ತಿ। ಯುತ್ತಮೇತನ್ತಿ ಪರಮತ್ಥತೋ ಭೇದಾಭಾವೇಪಿ ಯಥಾವುತ್ತವಚನವಚನೀಯಭಾವಸಙ್ಖಾತೋ ಭೇದೋ ತಸ್ಮಿಂ ಅಭಿಧೇಯ್ಯತ್ಥಭೂತೇ ವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಉಪಚಾರೇನ ಹೋತೀತಿ ಯುತ್ತಮೇತ್ಥ ಲಕ್ಖಣಲಕ್ಖಿತಬ್ಬಭಾವೇನ ಭೇದವಚನಂ। ಭವತಿ ಹಿ ಸದ್ದತ್ಥವಿಸೇಸಮತ್ತೇನಪಿ ಅಭಿನ್ನೇ ವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಭೇದವಚನಂ ಯಥಾ ‘‘ಸಿಲಾಪುತ್ತಕಸ್ಸ ಸರೀರ’’ನ್ತಿ।
ವಿನಾಪಿ ಭಾವಾಭಿಧಾಯಿನಾ ಸದ್ದೇನ ಭಾವಪ್ಪಧಾನೋ ನಿದ್ದೇಸೋ ಹೋತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅನವಜ್ಜವಚನೇನ ಅನವಜ್ಜತ್ತಂ ಆಹಾ’’ತಿ। ಏವಞ್ಚೇತ್ಥ ಪದವಿಗ್ಗಹೋ ಗಹೇತಬ್ಬೋ – ನ ಅವಜ್ಜಂ ಅನವಜ್ಜಂ, ಅವಜ್ಜಪಟಿಪಕ್ಖತಾಯ ಅಗರಹಿತಬ್ಬಸಭಾವೋ। ಸುಖೋ ವಿಪಾಕೋ ಅಸ್ಸಾತಿ ಸುಖವಿಪಾಕಂ, ಸುಖವಿಪಾಕವಿಪಚ್ಚನಸಮತ್ಥತಾ। ಅನವಜ್ಜಞ್ಚ ತಂ ಸುಖವಿಪಾಕಞ್ಚಾತಿ ಅನವಜ್ಜಸುಖವಿಪಾಕಂ, ತಂ ಲಕ್ಖಣಂ ಏತೇಸನ್ತಿ ಅನವಜ್ಜಸುಖವಿಪಾಕಲಕ್ಖಣಾ। ಅಥ ವಾ ಪುಬ್ಬೇ ವಿಯ ಅನವಜ್ಜಂ, ವಿಪಚ್ಚನಂ ವಿಪಾಕೋ, ಸುಖಸ್ಸ ವಿಪಾಕೋ ಸುಖವಿಪಾಕೋ, ಅನವಜ್ಜಞ್ಚ ಸುಖವಿಪಾಕೋ ಅನವಜ್ಜಸುಖವಿಪಾಕಲಕ್ಖಣಾ। ಕಿಂ ಪನೇತ್ಥ ಕಾರಣಂ ಪದದ್ವಯಪರಿಗ್ಗಹೇ, ನನು ಏಕೇನೇವ ಪದೇನ ಇಟ್ಠಪ್ಪಸಿದ್ಧಿ। ಯದಿಪಿ ‘‘ಅವಜ್ಜರಹಿತಂ ಅನವಜ್ಜ’’ನ್ತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನ ಪಕ್ಖೇ ಅಬ್ಯಾಕತನಿವತ್ತನತ್ಥಂ ಸುಖವಿಪಾಕಗ್ಗಹಣಂ ಕತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ, ಸುಖವಿಪಾಕಗ್ಗಹಣೇ ಪನ ಕತೇ ಅನವಜ್ಜಗ್ಗಹಣಂ ನ ಕತ್ತಬ್ಬಮೇವ। ‘‘ಅವಜ್ಜಪಟಿಪಕ್ಖಾ ಅನವಜ್ಜಾ’’ತಿ ‘‘ತತ್ಥ ಅನವಜ್ಜವಚನೇನಾ’’ತಿಆದಿ। ತೇನ ಪವತ್ತಿಸುಖಸುಖವಿಪಾಕತಾಅತ್ತಸುದ್ಧಿವಿಸುದ್ಧವಿಪಾಕತಾಅಕುಸಲಅಬ್ಯಾಕತಸಭಾವನಿವತ್ತಿರಸಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಪದಟ್ಠಾನವಿಸೇಸದೀಪನತೋ ಏವಂ ವಿಪುಲಪ್ಪಯೋಜನತ್ಥೋ ಪದದ್ವಯಪರಿಗ್ಗಹೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸುಖ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಇಟ್ಠಪರಿಯಾಯತಾ ವಿಯ ‘‘ನಿಬ್ಬಾನಪರಮಂ ಸುಖಂ (ಧ॰ ಪ॰ ೨೦೩-೨೦೪), ಸುಖಾ ವಿರಾಗತಾ ಲೋಕೇ (ಉದಾ॰ ೧೧), ತೇಸಂ ವೂಪಸಮೋ ಸುಖೋ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೨೨೧, ೨೭೨) ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖೂಪಸಮಪರಿಯಾಯತಾಪಿ ವಿಜ್ಜತಿ, ತಂಅವಿಪಾಕತಾಯ ಪನ ಇಧ ಸುಖವಿಪಾಕಭಾವೋ ನ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುನ್ತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಸಙ್ಖಾ…ಪೇ॰… ನತ್ಥೀ’’ತಿ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ತೇಭೂಮಕಕುಸಲಾನಮ್ಪಿ ವಿವಟ್ಟಸನ್ನಿಸ್ಸಯಭಾವೇನ ಪವತ್ತಿಸಭಾವತ್ತಾ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಸಬ್ಬೇ ಕುಸಲಾ ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖೂಪಸಮಸುಖನಿಪ್ಫಾದಕಾ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ, ಯಥಾವುತ್ತಸುಖಸ್ಸ ಪನ ಅವಿಪಾಕಭಾವತೋ ನ ಏತೇನ ಪದೇನ ಕುಸಲಾನಂ ಸುಖವಿಪಾಕತಾ ಸಮ್ಭವತೀತಿ। ವಿಪಕ್ಕಭಾವಮಾಪನ್ನೇಸು ಅರೂಪಧಮ್ಮೇಸು ನಿರುಳ್ಹತ್ತಾ ವಿಪಾಕ-ಸದ್ದಸ್ಸ ‘‘ಯದಿ ಪನಾ’’ತಿ ಸಾಸಙ್ಕಂ ವದತಿ।
ಯಥಾಸಮ್ಭವನ್ತಿ ಸಹ ಅವಜ್ಜೇನಾತಿ ಸಾವಜ್ಜಾ, ಗರಹಿತಬ್ಬಭಾವಯುತ್ತಾ। ತೇನ ನೇಸಂ ಗರಹಿತಬ್ಬಸಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಅಞ್ಞೇಪಿ ಅತ್ಥಿ ದುಕ್ಖಭಾವೇನ ಗರಹಿತಬ್ಬಸಭಾವಾ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಾತಿ ಸಾವಜ್ಜವಚನಮತ್ತೇನ ತೇಸಮ್ಪಿ ಅಕುಸಲತಾಪತ್ತಿದೋಸಂ ದಿಸ್ವಾ ತಂ ಪರಿಹರಿತುಂ ದುಕ್ಖವಿಪಾಕವಚನಮಾಹ। ಅವಜ್ಜ-ಸದ್ದೋ ವಾ ರಾಗಾದೀಸು ಏಕನ್ತಾಕುಸಲೇಸು ನಿರುಳ್ಹೋತಿ ತಂಸಹವತ್ತಿಧಮ್ಮಾನಂ ಏವ ಸಾವಜ್ಜಭಾವೇ ಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತೇಹಿ ಅಕುಸಲಾನಂ ವಿಸೇಸೋ ಸಾವಜ್ಜವಚನೇನೇವ ದಸ್ಸಿತೋ। ಅಬ್ಯಾಕತೇಹಿ ಪನ ವಿಸಿಟ್ಠಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ಸಾಧಾರಣಂ ಸವಿಪಾಕತಾಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಲಕ್ಖಣೇ ವಿಸೇಸದಸ್ಸನತ್ಥಂ ದುಕ್ಖವಿಪಾಕಲಕ್ಖಣಂ ವುತ್ತಂ। ಇತೋ ಪರಂ ‘‘ದುಕ್ಖೋ ವಿಪಾಕೋ ಏತೇಸನ್ತಿ ದುಕ್ಖವಿಪಾಕಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಸುಖವಿಪಾಕಅನವಜ್ಜಕುಸಲಪದಾನಂ ಠಾನೇ ದುಕ್ಖವಿಪಾಕಸಾವಜ್ಜಅಕುಸಲಪದಾನಿ ಠಪೇತ್ವಾ ಯಥಾವುತ್ತನಯೇನ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ ದುಕ್ಖ-ಸದ್ದೋ ಅನಿಟ್ಠಪರಿಯಾಯವಚನನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಅನಿಟ್ಠಚತುಕ್ಖನ್ಧವಿಪಾಕಾ ಹಿ ಅಕುಸಲಾ, ನ ದುಕ್ಖವೇದನಾವಿಪಾಕಾವ। ವಿಪಾಕ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಫಲಪರಿಯಾಯಭಾವೇ ಪನ ನಿಸ್ಸನ್ದವಿಪಾಕೇನ ಅನಿಟ್ಠರೂಪೇನಪಿ ದುಕ್ಖವಿಪಾಕತಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ। ವಿಪಾಕಧಮ್ಮತಾಪಟಿಸೇಧವಸೇನ ಅಬ್ಯಾಕತಾನಂ ಅವಿಪಾಕಲಕ್ಖಣಾತಿ ಲಕ್ಖಣಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ತದತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಅವಿಪಾಕಾರಹಸಭಾವಾ’’ತಿ ಆಹ। ಏವಂಪಕಾರಾನನ್ತಿ ಅಭಿಞ್ಞಾದಿಕೇ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ।
ಛಹಿ ಪದೇಹಿ ತಿಕೇಸು, ಚತೂಹಿ ದುಕೇಸು ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಛ ಚತ್ತಾರೋ ಅತ್ಥಾ ವುತ್ತಾ। ಛಕ್ಕಭಾವೋ ನ ಭವಿಸ್ಸತೀತಿ ಏತೇನ ಚತುಕ್ಕಭಾವಾಭಾವೋ ದಸ್ಸಿತನಯತ್ತಾ ಚೋದಿತೋಯೇವಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಅತ್ಥಭೇದೋ ಉಪಪಜ್ಜತೀತಿ ಕಸ್ಮಾ ಏವಂ ವುತ್ತಂ, ನನು ತೀಹಿ ಧಮ್ಮಸದ್ದೇಹಿ ವುಚ್ಚಮಾನೋ ಸಭಾವಧಾರಣಾದಿಅತ್ಥೇನ ಅಭಿನ್ನೋ ಏವ ಸೋ ಅತ್ಥೋತಿ? ನ, ಜಾತಿಆದಿಭೇದೇನ ಭೇದಸಬ್ಭಾವತೋ। ಭೇದಕಾ ಹಿ ಜಾತಿಆದಯೋ। ಮಾಸಪದತ್ಥತಾಯಾತಿ ಮಾಸ-ಸದ್ದಾಭಿಧೇಯ್ಯಭಾವೇನ। ತಬ್ಬಚನೀಯಭಿನ್ನತ್ಥಾನನ್ತಿ ತೇಹಿ ಕಾಲಸದ್ದಾದೀಹಿ ವತ್ತಬ್ಬಾನಂ ವಿಸಿಟ್ಠತ್ಥಾನಂ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ‘‘ಯಥಾ ಕಾಲಸದ್ದಾದಿಅಭಿಧೇಯ್ಯಾನಂ ಕಾಲಾದಿಅತ್ಥಾನಂ ಭಿನ್ನಸಭಾವಾನಮ್ಪಿ ಮಾಸ-ಸದ್ದಾಭಿಧೇಯ್ಯಭಾವೇನ ಅಭೇದೋ, ಏವಂ ಜಾತಿಆದಿಭೇದೇನ ಭಿನ್ನಾನಮ್ಪಿ ತೇಸಂ ತಿಣ್ಣಂ ದ್ವಿನ್ನಞ್ಚ ಅತ್ಥಾನಂ ಧಮ್ಮ-ಸದ್ದಾಭಿಧೇಯ್ಯಭಾವೇನ ನತ್ಥಿ ಭೇದೋ’’ತಿ। ವಿನಿ…ಪೇ॰… ಮಾನಾತಿ ಧಮ್ಮ-ಸದ್ದಸ್ಸ ರೂಪಾಭೇದೇಪಿ ಭೇದಕಾರಣಮಾಹ। ಭಿನ್ನಜಾತಿಯತ್ಥವಚನೀಯತಾಯ ಹಿ ತಸ್ಸೇವತ್ಥಭೇದೋತಿ।
ಸಾಧೇತುನ್ತಿ ‘‘ಪುಬ್ಬಾ…ಪೇ॰… ನಾಮ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ। ಸೋ ಚಾತಿ ಸಭಾವಧಾರಣಪಚ್ಚಯಧರಿಯಮಾನತಾಸಙ್ಖಾತೋ ಅತ್ಥೋ ನ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುನ್ತಿ ಯಥಾವುತ್ತಸ್ಸ ಅಭಾವಸ್ಸ ಅಪೇಕ್ಖಾವುತ್ತಿತಾಯ ವುತ್ತಂ। ನ ಹಿ ಅಪೇಕ್ಖಾವುತ್ತಿನೋ ಅನ್ತರೇನ ಅಪೇಕ್ಖಿತಬ್ಬಂ ಲಭನ್ತಿ। ಸತಿಪಿ ಸಭಾವಧಾರಣಾದಿಅತ್ಥಸಾಮಞ್ಞೇ ಕುಸಲಜಾತಿಆದಿವಿಸಿಟ್ಠಸ್ಸೇವ ತಸ್ಸ ಇಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ ಏಕತ್ಥತಾ ನ ಅನುಞ್ಞಾತಾತಿ ವುತ್ತಂ, ವಚನಸಿಲೇಸವಸೇನ ವಾ। ಅಥ ವಾತಿಆದಿನಾ ತಿಣ್ಣಂ ಧಮ್ಮಸದ್ದಾನಂ ಅಭಾವತ್ತಂ ಅಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನ್ತೋ ನಾನತ್ಥತಾಭಾವದೋಸಂ ಪರಿಹರತಿ।
ಞಾಪಕಹೇತುಭಾವತೋ ಉಪಪತ್ತಿ ಇಧ ಕಾರಣನ್ತಿ ವುತ್ತಾತಿ ಆಹ ‘‘ಕಾರಣಂ ನಾಮ ಯುತ್ತೀ’’ತಿ। ಪುನರುತ್ತೀತಿಆದಿನಾ ನನು ‘‘ಕುಸಲಾದೀನಮ್ಪಿ ಏಕತ್ತಂ ಆಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ಏಕತ್ತಾಪತ್ತಿಪಿ ವತ್ತಬ್ಬಾತಿ ಸಕ್ಕೋ, ಇನ್ದತೀತಿ ಇನ್ದೋ, ಪುರಿಮೇ ದದಾತೀತಿ ಪುರಿನ್ದದೋತಿ ಏವಂ ಕಿರಿಯಾಗುಣಾದಿಪರಿಗ್ಗಹವಿಸೇಸೇನ।
ಭೇದಾಭೇದವನ್ತೇಸೂತಿ ವಿಸೇಸಸಾಮಞ್ಞವನ್ತೇಸು। ನೀಲ-ಸದ್ದೋ ಹಿ ಉಪ್ಪಲಸದ್ದಸಮಾಯೋಗೋ ರತ್ತುಪ್ಪಲಸೇತುಪ್ಪಲಾದಿಉಪ್ಪಲಜಾತಿಸಾಮಞ್ಞತೋ ವಿನಿವತ್ತೇತ್ವಾ ನೀಲಗುಣಯುತ್ತಮೇವ ಉಪ್ಪಲಜಾತಿವಿಸೇಸಂ ಜೋತೇತಿ। ಉಪ್ಪಲ-ಸದ್ದೋಪಿ ನೀಲ-ಸದ್ದಸಮಾಯುತ್ತೋ ಭಮರಙ್ಗಾರಕೋಕಿಲಾದಿಗತನೀಲಗುಣಸಾಮಞ್ಞತೋ ಅವಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಉಪ್ಪಲವತ್ಥುಗತಮೇವ ನೀಲಗುಣಂ ಪಕಾಸೇತೀತಿ ವಿಸೇಸತ್ಥಸಾಮಞ್ಞತ್ಥಯುತ್ತತಾ ಪದದ್ವಯಸ್ಸ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಇತರತ್ರಾಪಿ ಭೇದಾಭೇದವನ್ತತಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ। ತಾಯ ತಾಯ ಅನುಮತಿಯಾತಿ ತೇನ ತೇನ ಸಙ್ಕೇತೇನ। ತೇ ತೇ ವೋಹಾರಾತಿ ಅಚ್ಚನ್ತಂ ಅಭಿನ್ನೇ ಅತ್ಥೇ ಪರಿಯಾಯಭಾವೇನ ಅಚ್ಚನ್ತಂ ಭಿನ್ನೇ ಯಥಾಸಕಂ ಅತ್ಥವಿವರಣಭಾವೇನ ಭೇದಾಭೇದವನ್ತೇ ವಿಸೇಸನವಿಸೇಸಿತಬ್ಬಭಾವೇನ ತಾ ತಾ ಸಮಞ್ಞಾ ಪಞ್ಞತ್ತಿಯೋ ಸಿದ್ಧಾತಿ ಅತ್ಥೋ ಸಮಾನೇತಿ ಏಕಸ್ಮಿಂ। ಕುಸಲಾದಿಭಾವನ್ತಿ ಕುಚ್ಛಿತಸಲನಾದಿಭಾವಂ। ಅಭಿಧಾನತ್ಥೋಪಿ ಹಿ ಅನವಜ್ಜಸುಖವಿಪಾಕಾದಿಅಭಿಧೇಯ್ಯತ್ಥೋ ವಿಯ ಸಭಾವಧಾರಣಾದಿಸಾಮಞ್ಞತ್ಥಂ ವಿಸೇಸೇತೀತಿ।
ಏತ್ಥಾಹ ‘‘ಕಿಂ ಪನ ಕಾರಣಂ ತಿಕಾ ಏವ ಪಠಮಂ ವುತ್ತಾ, ನ ದುಕಾ, ತಿಕೇಸುಪಿ ಕುಸಲತ್ತಿಕೋವ, ನ ಅಞ್ಞೋ’’ತಿ? ವುಚ್ಚತೇ – ಸುಖಗ್ಗಹಣತೋ ಅಪ್ಪಭೇದತೋ ಚ ತಿಕಾ ಏವ ಪಠಮಂ ವುತ್ತಾ। ಯಸ್ಮಾ ತಿಕೇಹಿ ಬೋಧಿತೇ ಕುಸಲಾದಿಭೇದೇ ತಬ್ಬಿಭಾಗಭಿನ್ನಾ ಹೇತುಆದಯೋ ವುಚ್ಚಮಾನಾ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾ ಹೋನ್ತಿ। ತಥಾ ಹಿ ‘‘ತಯೋ ಕುಸಲಹೇತೂ’’ತಿಆದಿನಾ ಕುಸಲಾದಿಮುಖೇನ ಹೇತುಆದಯೋ ವಿಭತ್ತಾ, ಕತಿಪಯಭೇದಾ ಚ ತಿಕಾ ದ್ವಾವೀಸತಿಪರಿಮಾಣತ್ತಾ।
ತೇಸು ಪನ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಹಅಸಙ್ಕರಆದಿಕಲ್ಯಾಣಭಾವೇನ ಪಠಮಂ ಕುಸಲತ್ತಿಕಂ ವುತ್ತಂ। ನಿರವಸೇಸಾ ಹಿ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲತ್ತಿಕೇನ ಸಙ್ಗಹಿತಾ, ನ ತಥಾ ವೇದನಾತ್ತಿಕಾದೀಹಿ। ನನು ವಿಪಾಕತ್ತಿಕಾದೀಹಿಪಿ ನಿರವಸೇಸಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ, ತೇಸು ಪನ ಅನವಜ್ಜಸಾವಜ್ಜಧಮ್ಮಾ ನ ಅಸಙ್ಕರತೋ ವುತ್ತಾ ಯಥಾ ಕುಸಲತ್ತಿಕೇ। ನನು ಚ ಸಂಕಿಲಿಟ್ಠಸಂಕಿಲೇಸಿಕತ್ತಿಕಾದೀಸುಪಿ
ಕುಸಲತ್ತಿಕೇಪಿ ಚ ಪಧಾನಪಾಸಂಸಉಭಯಹಿತಭಾವತೋ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಪಠಮಂ ವುತ್ತಾ। ಕುಸಲಾ ಹಿ ಧಮ್ಮಾ ಸುಖವಿಪಾಕತ್ತಾ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖತಧಮ್ಮಾನಂ ಉತ್ತಮಾ ಅವಜ್ಜವಿಧಮನತೋ ವಿಞ್ಞುಪ್ಪಸತ್ಥಾ ಇಧಲೋಕಪರಲೋಕೇಸು ಅತ್ಥಾವಹಾ ನಿಸ್ಸರಣಾವಹಾ ಚ, ತಸ್ಮಾ ಪಧಾನಾದಿಭಾವೇನ ಪಠಮಂ ವುತ್ತಾ, ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖತ್ತಾ ತದನನ್ತರಂ ಅಕುಸಲಾ, ತದುಭಯವಿಪರೀತಸಭಾವಾ ತದನನ್ತರಂ ಅಬ್ಯಾಕತಾ ವುತ್ತಾ। ಕುಸಲವಸೇನ ವಾ ಅಸ್ಸಾದೋ, ಅಕುಸಲವಸೇನ ಆದೀನವೋ, ಅಬ್ಯಾಕತಧಮ್ಮೇಸು ನಿಬ್ಬಾನವಸೇನ ನಿಸ್ಸರಣನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಅಸ್ಸಾದಾದಿಕ್ಕಮೇನ, ಕುಸಲೇಸು ಪತಿಟ್ಠಾಯ ಪಣ್ಡಿತಾ ಅಕುಸಲೇ ಪಜಹನ್ತಾ ಅಬ್ಯಾಕತಧಮ್ಮಭೂತಮಗ್ಗಫಲಂ ನಿಬ್ಬಾನಞ್ಚ ಸಚ್ಛಿಕರೋನ್ತೀತಿ ಇಮಿನಾ ವಾ ಪಟಿಪತ್ತಿಕ್ಕಮೇನ ಅಯಮನುಪುಬ್ಬೀ ಠಪಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ಕಸ್ಮಾ
ಏತ್ಥ ಚ ಅಕುಸಲೇಸು ತಣ್ಹಾಯ ಸಬ್ಬಾಕುಸಲೇಹಿ, ತೇಭೂಮಕಕುಸಲಾಕುಸಲೇಹಿ ವಾ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ, ತಂತಂಅವಸಿಟ್ಠತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮೇಹಿ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ, ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲೇನ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ, ಅವಸಿಟ್ಠಅಬ್ಯಾಕತವಿಸೇಸೇನ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ ದಸ್ಸಿತಂ ಹೋತಿ। ತತ್ಥ ಸಮುದಯೇನ ಅಸ್ಸಾದೋ, ದುಕ್ಖೇನ ಆದೀನವೋ, ಮಗ್ಗನಿರೋಧೇಹಿ ನಿಸ್ಸರಣಂ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ನಾಮರೂಪಪರಿಚ್ಛೇದಭಾವತೋ ಸಭಾವಧಮ್ಮನಿದ್ಧಾರಣಪಧಾನಾ ಅಭಿಧಮ್ಮಕಥಾ, ತೇಸಂ ಪನ ದೇಸನಾಹಾರೋ।
ಆರೋಗ್ಯಟ್ಠೇನ ಅನವಜ್ಜಟ್ಠೇನ ಕೋಸಲ್ಯಸಮ್ಭೂತಟ್ಠೇನ ಚ ಕುಸಲಾ, ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಅಕುಸಲಾ, ತದುಭಯವಿಪರೀತತೋ ಅಬ್ಯಾಕತಾ, ಸಭಾವಧಾರಣಾದಿಅತ್ಥೇನ ಧಮ್ಮಾತಿ ಅನುಪದವಿಚಿನನಂ ವಿಚಯೋ ಹಾರೋ।
ಪುಜ್ಜಭವಫಲಪರಿನಿಬ್ಬುತಿನಿಪ್ಫತ್ತಿ ಕುಸಲೇಹೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ ಸುಖವಿಪಾಕತ್ತಾ, ಅಪಾಯದುಕ್ಖಸಂಸಾರದುಕ್ಖುಪ್ಪತ್ತಿ ಅಕುಸಲೇಹೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ ಅನಿಟ್ಠಫಲತ್ತಾ, ತದುಭಯಫಲಾನಂ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿ ಅಬ್ಯಾಕತೇಹೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ ಅವಿಪಾಕಧಮ್ಮತ್ತಾತಿ ಅಯಂ ಯುತ್ತಿ ಹಾರೋ।
ಕುಸಲಾ ಪದಟ್ಠಾನೋ ಹಾರೋ।
ಕುಸಲಗ್ಗಹಣೇನ ಯೇ ಅನವಜ್ಜಸುಖವಿಪಾಕಾ ಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಧಮ್ಮಾ ಅನುಪಾದಿನ್ನುಪಾದಾನಿಯಾ ಅನುಪಾದಿನ್ನಅನುಪಾದಾನಿಯಾ…ಪೇ॰… ಅರಣಾ ಧಮ್ಮಾ, ತೇ ಬೋಧಿತಾ ಭವನ್ತಿ ಕುಸಲಲಕ್ಖಣೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾ। ತಥಾ ಅಕುಸಲಗ್ಗಹಣೇನ ಯೇ ಸಾವಜ್ಜದುಕ್ಖವಿಪಾಕಾ ಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ದುಕ್ಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಧಮ್ಮಾ ಅನುಪಾದಿನ್ನುಪಾದಾನಿಯಾ ಸಂಕಿಲಿಟ್ಠಸಂಕಿಲೇಸಿಕಾ…ಪೇ॰… ಸರಣಾ ಧಮ್ಮಾ, ತೇ ಬೋಧಿತಾ ಭವನ್ತಿ ಅಕುಸಲಲಕ್ಖಣೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾ। ತಥಾ ಅಬ್ಯಾಕತಗ್ಗಹಣೇನ ಯೇ ಅವಿಪಾಕಾರಹಾ ಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ದುಕ್ಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ವಿಪಾಕಾ ಧಮ್ಮಾ ನೇವವಿಪಾಕನವಿಪಾಕಧಮ್ಮಧಮ್ಮಾ ಉಪಾದಿನ್ನುಪಾದಾನಿಯಾ ಅನುಪಾದಿನ್ನುಪಾದಾನಿಯಾ ಅನುಪಾದಿನ್ನಅನುಪಾದಾನಿಯಾ…ಪೇ॰… ಅರಣಾ ಧಮ್ಮಾ, ತೇ ಬೋಧಿತಾ ಭವನ್ತಿ ಅಬ್ಯಾಕತಲಕ್ಖಣೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾತಿ ಅಯಂ ಲಕ್ಖಣೋ ಹಾರೋ।
‘‘ಕುಚ್ಛಿತೇ ಚತುಬ್ಯೂಹೋ ಹಾರೋ।
ಕುಸಲಗ್ಗಹಣೇನ ಕಲ್ಯಾಣಮಿತ್ತಪರಿಗ್ಗಹೋ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಪರಿಗ್ಗಹೋ ಚ। ತತ್ಥ ಪಠಮೇನ ಸಕಲಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಮಾವತ್ತತಿ, ದುತಿಯೇನ ಚ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಮೂಲಕಾ ಧಮ್ಮಾ। ಅಕುಸಲಗ್ಗಹಣೇನ ವುತ್ತವಿಪರಿಯಾಯೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಅಬ್ಯಾಕತಗ್ಗಹಣೇನ ಪನ ಸಕಲಸಂಕಿಲೇಸವೋದಾನಪಕ್ಖೋ ಯಥಾರಹಮಾವತ್ತತೀತಿ ಅಯಂ ಆವತ್ತೋ ಹಾರೋ।
ತತ್ಥ ಕುಸಲಾ ಭೂಮಿತೋ ಚತುಧಾ ವಿಭತ್ತಾ, ಸಮ್ಪಯುತ್ತಪವತ್ತಿಆಕಾರಾದಿತೋ ಪನ ಅನೇಕಧಾ। ಅಕುಸಲಾ ಭೂಮಿತೋ ಏಕಧಾ ವಿಭತ್ತಾ, ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾದಿತೋ ಅನೇಕಧಾ। ಅಬ್ಯಾಕತಾ ಪನ ವಿಪಾಕಕಿರಿಯರೂಪನಿಬ್ಬಾನವಸೇನ ಚತುಧಾ ಭೂಮಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಾದಿತೋ ಅನೇಕಧಾ ಚ ವಿಭತ್ತಾತಿ ಅಯಂ ವಿಭತ್ತಿ ಹಾರೋ।
ಕುಸಲಾ ಪರಿವತ್ತೋ ಹಾರೋ।
ಕುಸಲಾ ಅನವಜ್ಜಾ ಪುಞ್ಞಾನೀತಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ, ಅಕುಸಲಾ ಸಾವಜ್ಜಾ ಅಪುಞ್ಞಾನೀತಿ ಪರಿಯಾಯ ವಚನಂ, ಅಬ್ಯಾಕತಾ ಅವಿಪಾಕಾರಹಾ ನೇವಆಚಯಗಾಮೀ ನಅಪಚಯಗಾಮೀನೋತಿ ಪರಿಯಾಯವಚನನ್ತಿ ಅಯಂ ವೇವಚನೋ ಹಾರೋ।
ಕುಸಲಾದಯೋ ‘‘ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ’’ತಿಆದಿನಾ ಪಭವಭೂಮಿವೇವಚನಪಞ್ಞತ್ತಿವಸೇನ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಪರಿಞ್ಞಾದಿಪಞ್ಞತ್ತಿವಸೇನ ಚ ಪಞ್ಞತ್ತಾತಿ ಅಯಂ ಪಞ್ಞತ್ತಿ ಹಾರೋ।
ಅಕುಸಲಾನಂ ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ಪಾಪಧಮ್ಮಾನಂ ಸಲನಂ ಕುಸಾನಂ ವಿಯ ಕುಸಾನಂ ವಾ ರಾಗಾದೀನಂ ಲವನಂ ಏವಂಧಮ್ಮತಾತಿ ಅಯಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಮುಖೇನ ಅವತರಣಂ, ತಥಾ ಕುಸೇನ ಲಾತಬ್ಬಾ ಕೋಸಲ್ಲಸಮ್ಭೂತಾ ಚಾತಿ ಅವತರಣೋ ಹಾರೋ।
ಕುಸಲಾತಿ ಆರಮ್ಭೋ, ಧಮ್ಮಾತಿ ಪದಸುದ್ಧಿ, ನೋ ಆರಮ್ಭಸುದ್ಧಿ। ತಥಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಅಬ್ಯಾಕತಾತಿ, ಧಮ್ಮಾತಿ ಪನ ಪದಸುದ್ಧಿ ಆರಮ್ಭಸುದ್ಧಿ ಚಾತಿ ಅಯಂ ಸೋಧನೋ ಹಾರೋ।
ಧಮ್ಮಾತಿ ಸಾಮಞ್ಞತೋ ಅಧಿಟ್ಠಾನಂ, ತಂ ಅವಿಕಪ್ಪೇತ್ವಾ ವಿಸೇಸವಚನಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಾತಿ। ತಥಾ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ಸಾಮಞ್ಞತೋ ಅಧಿಟ್ಠಾನಂ, ತಂ ಅವಿಕಪ್ಪೇತ್ವಾ ಕಾಮಾವಚರಂ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತನ್ತಿಆದಿ ವಿಸೇಸವಚನಂ। ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾತಿಆದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋತಿ ಅಯಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನೋ ಹಾರೋ।
ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ನವಮೋ ಖಣೋ ಚತ್ತಾರಿ ಚ ಸಮ್ಪತ್ತಿಚಕ್ಕಾನಿ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋ ಏವ ವಾ ಹೇತು, ವುತ್ತವಿಪರಿಯಾಯೇನ ಅಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಹೇತು, ಕುಸಲಾಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಅಬ್ಯಾಕತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಹೇತೂತಿ ಅಯಂ ಪರಿಕ್ಖಾರೋ ಹಾರೋ।
ಕುಸಲಾತಿ ಸಮಾರೋಪನೋ ಹಾರೋ।
ಕಾಮಞ್ಚೇತಂ ಅವಿಸೇಸತೋ ಸಭಾವಧಮ್ಮಕಥನಂ, ವಿಸೇಸವನ್ತೋ ಪನ ಧಮ್ಮಾ ವಿಸೇಸತೋ ನಿದ್ಧಾರಿತಾ। ತಥಾ ಹಿ ಚಿತ್ತೇನೇವ ಸಮಯೋ ನಿಯಮಿತೋ, ತಸ್ಮಾ ಕುಸಲಗ್ಗಹಣೇನ ವಿಸೇಸತೋ ಸಾಧಿಟ್ಠಾನೋ ಸಮಥೋ ವಿಪಸ್ಸನಾ ಚ ದಸ್ಸಿತಾತಿ। ತಥಾ ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಅಕುಸಲಗ್ಗಹಣೇನ ಸಾಧಿಟ್ಠಾನಾ ತಣ್ಹಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ಚ ನನ್ದಿಯಾವತ್ತಸ್ಸ ನಯಸ್ಸ ಭೂಮಿ।
ತಥಾ ಕುಸಲಗ್ಗಹಣೇನ ಮೂಲಭಾವವಿಸೇಸತೋ ತೀಣಿ ಕುಸಲಮೂಲಾನಿ, ತೇಸು ಚ ಅದೋಸೇನ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೋ, ಅಲೋಭೇನ ಸಮಾಧಿಕ್ಖನ್ಧೋ, ಅಮೋಹೇನ ಪಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೋ ನೀಯತಿ। ತಥಾ ಅಕುಸಲಗ್ಗಹಣೇನ ತೀಣಿ ಅಕುಸಲಮೂಲಾನಿ, ತೇಸು ಚ ಲೋಭೇನ ತದೇಕಟ್ಠಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ। ತಥಾ ದೋಸಮೋಹೇಹಿ ತಂತದೇಕಟ್ಠಾ। ಅಬ್ಯಾಕತಗ್ಗಹಣೇನ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಾನಿಮಿತ್ತಸುಞ್ಞತಾ ನೀಯನ್ತೀತಿ ಅಯಂ ತಿಪುಕ್ಖಲಸ್ಸ ನಯಸ್ಸ ಭೂಮಿ।
ತಥಾ ಕುಸಲಗ್ಗಹಣೇನ ಯತೋ ಕೋಸಲ್ಲತೋ ಸಮ್ಭೂತಾ ಕುಸಲಾ, ತಂ ಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಂ। ತಂಸಹಜಾತಾ ತದುಪನಿಸ್ಸಯಾ ಚ ಸದ್ದಹನುಸ್ಸಹನಾಪಿಲಾಪಾವಿಕ್ಖೇಪಾ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಿ। ತೇಹಿ ಚ ಸಬ್ಬೇ ಸದ್ಧಮ್ಮಾ ಬೋಧಿತಾ ಭವನ್ತಿ। ಅಕುಸಲಗ್ಗಹಣೇನ ಅಕೋಸಲ್ಲಪಟಿಚ್ಛಾದಿತಾದೀನವೇಸು ಕಾಯವೇದನಾಚಿತ್ತಧಮ್ಮೇಸು ಸುಭಸುಖನಿಚ್ಚಅತ್ತಾಭಿನಿವೇಸಭೂತಾ ಚತ್ತಾರೋ ವಿಪಲ್ಲಾಸಾ। ಅಬ್ಯಾಕತಗ್ಗಹಣೇನ ಯಥಾವುತ್ತಇನ್ದ್ರಿಯಪಚ್ಚಯಾನಿ ಯಥಾವುತ್ತವಿಪಲ್ಲಾಸಪ್ಪಹಾನಭೂತಾನಿ ಚ ಚತ್ತಾರಿ ಸಾಮಞ್ಞಫಲಾನಿ ಬೋಧಿತಾನೀತಿ ಅಯಂ ಸೀಹವಿಕ್ಕೀಳಿತಸ್ಸ ನಯಸ್ಸ ಭೂಮೀತಿ ಇಮೇ ತಯೋ ಅತ್ಥನಯಾ।
ತೇಹಿ ಚ ಸಿದ್ಧೇಹಿ ದ್ವೇ ಕಮ್ಮನಯಾಪಿ ಸಿದ್ಧಾ ಹೋನ್ತೀತಿ। ಅಯಂ ತಿಕೋ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಸಙ್ಗಹಿತಸಬ್ಬಭಾಗಿಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋತಿ ಇದಂ ಸಾಸನಪಟ್ಠಾನಂ।
ಅಯಂ ತಾವ ನೇತ್ತಿನಯೇನ ಕುಸಲತ್ತಿಕವಣ್ಣನಾ।
ಏವಂ
೨. ತಞ್ಚ ಸುಖಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಸುಖವೇದನಾ ಏವ ಹೋತಿ ಸಾಮಞ್ಞಸ್ಸ ಭೇದಪರಿಯಾದಾನತೋ, ಭೇದಸ್ಸ ಚ ಸಾಮಞ್ಞಪರಿಚ್ಚಾಗತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ವಿಸೇಸಸಾಮಞ್ಞಾನಿ ಅವಯವಸಮುದಾಯಾ ವಿಯ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞತೋ ಭಿನ್ನಾನಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ನ ಪನ…ಪೇ॰… ಸಮಾನತ್ಥತ್ತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಇದಾನಿ ತಮೇವ ನೇಸಂ ಭಿನ್ನತತ್ವಂ ‘‘ಅಯಞ್ಹೀ’’ತಿಆದಿನಾ ವಿವರತಿ। ತನ್ತಿ ಸುಖಹೇತೂನಂ ಕಾರಣಂ। ತೇನ ಸುಖಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ಸುಖಹೇತು, ಸುಖಸ್ಸ ಕಾರಣಕಾರಣಂ ಸುಖಮೂಲನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸುಖಹೇತೂನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಹೇತು-ಸದ್ದೇನ ಕಾರಣಭಾವಸಾಮಞ್ಞತೋ ಹೇತುಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ಆಹ ‘‘ಪುಞ್ಞಪಸ್ಸದ್ಧಿಆದೀನ’’ನ್ತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಸುಖಮೂಲಸುಖಹೇತೂಸು ಫಲೂಪಚಾರೇನ, ಸುಖಾರಮ್ಮಣಸುಖಪಚ್ಚಯಟ್ಠಾನೇಸು ಸುಖಸಹಚರಿಯಾಯ, ಅಬ್ಯಾಪಜ್ಜನಿಬ್ಬಾನೇಸು ದುಕ್ಖಾಪಗಮಭಾವೇನ ಸುಖಪರಿಯಾಯೋ ವುತ್ತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಇಟ್ಠಾಸೂತಿ ಸುಖುಪೇಕ್ಖಾನಂ ವಿಪರಿಣಾಮಾಞ್ಞಾಣಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖತಾಯ ಅನಿಟ್ಠಭಾವೋಪಿ ಅತ್ಥೀತಿ ವಿಸೇಸೇತಿ। ಉಪೇಕ್ಖಮೇವ ವಾ ಅಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ವಿಸೇಸನಂ ಕತಂ। ಸಾ ಹಿ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಭೂತಾ ಅನಿಟ್ಠಾಪಿ ಅತ್ಥೀತಿ। ಏವಮಾದೀಸೂತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ಸೋವಗ್ಗಿಕಂ ಸುಖವಿಪಾಕ’’ನ್ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೧೬೩) ಏವಮಾದಿಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಇಟ್ಠಪರಿಯಾಯೋ ಹಿ ಏತ್ಥ ಸುಖ-ಸದ್ದೋತಿ।
ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖಾದೀಸೂತಿ ಏತ್ಥ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ಠಿತಿಸುಖಂ ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖಂ, ಅಕುಸಲಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ದುಕ್ಖುದ್ರಯಂ ದುಕ್ಖವಿಪಾಕ’’ನ್ತಿಆದಿಕೇ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಸುಖವೇದನಾ ದುಕ್ಖಅನಿಟ್ಠಪರಿಯಾಯೋ ಹಿ ಏತ್ಥ ದುಕ್ಖ-ಸದ್ದೋತಿ। ದುಕ್ಖವೇದನಾದುಕ್ಖವತ್ಥುಆದೀಸು ದುಕ್ಖಸದ್ದಪ್ಪವತ್ತಿ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ। ವಿಪಾಕಾವಿಪಾಕಭೇದಾಯ ಸಬ್ಬಾಯಪಿ ಸುಖವೇದನಾಯ ವಸೇನ ಲಕ್ಖಣಸ್ಸ ವುತ್ತತ್ತಾ ತದುಭಯಾನುಕೂಲಮತ್ಥಂ ವಿವರನ್ತೋ ‘‘ಸಭಾವತೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ವಿಪಾಕಾ ಸಭಾವತೋ ಇಟ್ಠಸ್ಸ ಅನುಭವನಲಕ್ಖಣಾ। ಇತರಾ ಸಭಾವತೋ ಸಙ್ಕಪ್ಪತೋ ಚ ಇಟ್ಠಸ್ಸ ಇಟ್ಠಾಕಾರಸ್ಸ ವಾ ಅನುಭವನಲಕ್ಖಣಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಅಸಮಾನಪಚ್ಚಯೇಹಿ ‘‘ಸಮಾನಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಸಹುಪ್ಪತ್ತಿಕಾತಿ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅಥ ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಂ ಉಪ್ಪಾದೋ, ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಏತಸ್ಮಾತಿ ಉಪ್ಪಾದೋತಿ ದುವಿಧೋಪಿ ಉಪ್ಪಾದೋ ಏಕುಪ್ಪಾದಾತಿ ಏತ್ಥ ಏಕಸೇಸನಯೇನ ಸಙ್ಗಹಿತೋತಿ ಇಮಿನಾ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ‘‘ಸಮಾ…ಪೇ॰… ಅತ್ಥೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ ಸಿಯಾ। ತೇನ ತಾನಿ ಏಕವತ್ಥುಕಾನೀತಿ ಏತಸ್ಸ ಚ ‘‘ಕಪ್ಪೇನ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ತತ್ಥ ಪುರಿಮವಿಕಪ್ಪೇ ಏಕಂ ವತ್ಥು ನಿಸ್ಸಯೋ ಏತೇಸನ್ತಿ ಯೋಜನಾ, ನ ಏಕಂಯೇವ ವತ್ಥೂತಿ। ಏಕೇಕಭೂತಸ್ಸ ಭೂತತ್ತಯನಿಸ್ಸಿತತ್ತಾ ಚತುಭೂತನಿಸ್ಸಿತತ್ತಾ ಚ ಉಪಾದಾರೂಪಾನಂ। ದುತಿಯವಿಕಪ್ಪೇ ಪನ ಏಕಂಯೇವ ವತ್ಥು ಏತೇಸು ನಿಸ್ಸಿತನ್ತಿ ಯೋಜನಾ। ನಿಸ್ಸಯನಿಸ್ಸಿತತಾಸಙ್ಖಾತಉಪಕಾರೋಪಕತ್ತಬ್ಬಭಾವದೀಪನಂ ಏಕವತ್ಥುಕವಚನನ್ತಿ ದುತಿಯವಿಕಪ್ಪೇ ಮಹಾಭೂತವಸೇನ ಯೋಜನಾ ಕತಾ। ಇತರಥಾ ಏಕಂ ವತ್ಥು ಏತೇಸೂತಿ ಸಮಾಸತ್ಥಭಾವೇನ ಉಪಾದಾರೂಪಾನಮ್ಪಿ ಪರಿಗ್ಗಹೋ ವತ್ತಬ್ಬೋ ಸಿಯಾ। ಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಾನನ್ತಿ ಇದಂ ನಿದಸ್ಸನನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಕಿರಿಯಮನೋಧಾತುಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದಯೋಪಿ ಹಿ ಏಕಾರಮ್ಮಣಾಭಿನ್ನವತ್ಥುಕಾ ಚಾತಿ ಪಾಕಟೋಯಮತ್ಥೋತಿ। ಸನ್ತೀರಣಾದೀನನ್ತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಜವನತದಾರಮ್ಮಣಾನಿ ಸಙ್ಗಯ್ಹನ್ತಿ, ಏತಾನಿ ಚ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಾದೀನಿ ಚುತಿಆಸನ್ನಾನಿ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಾನೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ತಾನಿ ಹಿ ತದುದ್ಧಂ ಕಮ್ಮಜರೂಪಸ್ಸ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಏಕಸ್ಮಿಂಯೇವ ಹದಯವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ವತ್ತನ್ತಿ, ಇತರಾನಿ ಪನ ಪುರಿಮಪುರಿಮಚಿತ್ತಕ್ಖಣುಪ್ಪನ್ನೇ ಹದಯವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಉತ್ತರುತ್ತರಾನಿ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ। ಛಸು ವಾ ವತ್ಥೂಸು ಏಕಂ ಹದಯವತ್ಥುಯೇವ ವತ್ಥು ಏತೇಸನ್ತಿ ಏವಂ ಪನ ಅತ್ಥೇ ಸತಿ ಚುತಿಆಸನ್ನತೋ ಇತರೇಸಂ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಾದೀನಂ ಗಹಣಂ ಸಿಯಾತಿ ಞಾತಬ್ಬಂ।
ಏತ್ಥಾಹ – ‘‘ಕಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಕುಸಲತ್ತಿಕಾನನ್ತರಂ ವೇದನಾತ್ತಿಕೋವ ವುತ್ತೋ’’ತಿ? ಕಿಸ್ಮಿಂ ಪನ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ಅಯಮನುಯೋಗೋ ನ ಸಿಯಾ, ಅಪಿಚ ಅವಯವಾನಂ ಅನೇಕಭೇದತಾದಸ್ಸನತ್ಥಾ ತಿಕನ್ತರದೇಸನಾ। ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೇನ ಹಿ ಕುಸಲತ್ತಿಕೇನ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾನಂ ತಿಧಾ ವಿಭಾಗಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಪುನ ತದವಯವಾನಂ ಕುಸಲಾದೀನಮ್ಪಿ ಅನೇಕಭೇದಭಿನ್ನತಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೇನ ತೇಸಂ ವೇದನಾಸಮ್ಪಯೋಗವಿಭಾಗವಿಭಾವನತ್ಥಂ ‘‘ಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಕುಸಲಾ ಹಿ ಧಮ್ಮಾ ಸಿಯಾ ಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ, ಸಿಯಾ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ। ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಿಯಾ ಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ, ಸಿಯಾ ದುಕ್ಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ, ಸಿಯಾ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ, ತಥಾ ಅಬ್ಯಾಕತಾ ಸಮ್ಪಯೋಗಾರಹಾತಿ। ಏವಂ ಕುಸಲಾದಿಧಮ್ಮಾನಂ
೩. ವಿಪಾಕನಿರುತ್ತಿಞ್ಚ ಲಭನ್ತೀತಿ ತೇಸು ವಿಪಾಕಸದ್ದಸ್ಸ ನಿರುಳ್ಹತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸುಕ್ಕಕಣ್ಹಾದೀತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಅಕಣ್ಹಅಸುಕ್ಕಫಸ್ಸಾದಿಭಾವೋ ಪರಿಗ್ಗಹಿತೋ। ಸತಿ ಪನ ಪಾಕ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಫಲಪರಿಯಾಯಭಾವೇ ರೂಪಂ ವಿಯ ನ ನಿಹೀನೋ ಪಕ್ಕಂ ವಿಯ ವಿಸಿಟ್ಠೋ ಪಾಕೋತಿ ವಿಪಾಕೋತಿ ಏವಂ ವಾ ಏತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಸಬ್ಯಾಪಾರತಾತಿ ಸಉಸ್ಸಾಹತಾ। ಸನ್ತಾನೇ ಸಬ್ಯಾಪಾರತಾತಿ ಏತೇನ ಚಿತ್ತಪ್ಪಯೋಗಸಙ್ಖಾತೇನ ಕಿರಿಯಾಭಾವೇನ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಾನಂ ಸನ್ತಾನವಿಸೇಸಮಾಹ ‘‘ಯತೋ ಯಸ್ಮಿಂ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾ ಚೇತನಾ, ತಂಸನ್ತಾನೇ ಏವ ತಸ್ಸಾ ವಿಪಾಕುಪ್ಪತ್ತೀ’’ತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಸಬ್ಯಾಪಾರತಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಆವಜ್ಜನದ್ವಯಂ ವಿಪಾಕಞ್ಚ ನಿವತ್ತೇತಿ, ‘‘ಅನುಪಚ್ಛಿನ್ನಾವಿಜ್ಜಾತಣ್ಹಾಮಾನೇ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಅವಸಿಟ್ಠಂ ಕಿರಿಯಂ ನಿವತ್ತೇತಿ। ಉಭಯೇನಪಿ ಅನುಸಯಸಹಾಯಸಉಸ್ಸಾಹತಾಲಕ್ಖಣಾ
ಅಭಿಞ್ಞಾದಿಕುಸಲಾನನ್ತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ಅಹೋಸಿ ಕಮ್ಮಂ ನಾಹೋಸಿ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕೋ’’ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೨೩೪) ಇಮಿನಾ ತಿಕೇನ ಸಙ್ಗಹಿತಂ ಗತಿಉಪಧಿಕಾಲಪಯೋಗಾಭಾವೇನ ಅವಿಪಾಕಂ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮವೇದನೀಯಂ ಉಪಪಜ್ಜವೇದನೀಯಞ್ಚ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಅಪರಾಪರಿಯವೇದನೀಯಂ ಪನ ಸಂಸಾರಪ್ಪವತ್ತಿಯಂ ಅಹೋಸಿಕಮ್ಮಾದಿಭಾವಂ ನ ಭಜತಿ। ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಾದೀತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಉಭಯಮ್ಪಿ ‘‘ವಿಪಾಕಾನುಪ್ಪಾದನೇ’’ತಿ ವಚನತೋ ಗತಿಉಪಧಿಕಾಲಪಯೋಗಾಭಾವೇನ ಅನುಪ್ಪನ್ನವಿಪಾಕಮೇವ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಸ್ಸಪಿ ಪವತ್ತಿವಿಪಾಕಸ್ಸ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಸ್ಸ ಅಹೋಸಿಕಮ್ಮನ್ತಿ ಏವಂಪಕಾರಸ್ಸೇವ ಪರಿಗ್ಗಹೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
೪. ‘‘ಕಥಮಾದಿನ್ನಾ’’ತಿ ಅಯಮ್ಪಿ ಪಞ್ಹೋ ಲಬ್ಭತಿ। ‘‘ಫಲಭಾವೇನಾ’’ತಿ ಹಿ ಆದಾನಪ್ಪಕಾರವಚನಂ। ಕೇಸಞ್ಚಿ ಗೋತ್ರಭುಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾದೀನಂ ಉಪೇತಕಿರಿಯಭೂತಾನಂ ತಂಕತ್ತುಭೂತಾನಞ್ಚ ಅತ್ಥಾನಂ ಉಪೇತಬ್ಬಸಮ್ಬನ್ಧಭಾವತೋ ತದಭಿಧಾಯಿನೋಪಿ ಸದ್ದಾ ಸಮ್ಬನ್ಧಾ ಏವಾತಿ ‘‘ಉಪೇತಸದ್ದಸಮ್ಬನ್ಧಿನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಉಪೇತನ್ತಿ ಹಿ ಉಪೇತಬ್ಬತ್ಥೇ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ಅವಸ್ಸಂ ಉಪೇತಕಿರಿಯಾ ಉಪೇತಾ ಚ ಞಾಯತೀತಿ। ‘‘ರೂಪಧಾತುಯಾ ಖೋ ಪನ, ಗಹಪತಿ, ಯೋ ಛನ್ದೋ ಯೋ ರಾಗೋ ಯಾ ನನ್ದೀ ಯಾ ತಣ್ಹಾ ಯೇ ಉಪಯುಪಾದಾನಾ, ಚೇತಸೋ ಅಧಿಟ್ಠಾನಾ ಅಭಿನಿವೇಸಾ ಅನುಸಯಾ’’ತಿಆದೀಸು ‘‘ಉಪಯೋ’’ತಿ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಿಯೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾತಿ ಆಹ ‘‘ಉಪಯ…ಪೇ॰… ದಿಟ್ಠೀಹೀ’’ತಿ। ಯಥಾಸಮ್ಭವನ್ತಿ ‘‘ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವುತ್ತಅತ್ಥೇಸು ಯೋ ಯೋ ಸಮ್ಭವತಿ ಯೋಜೇತುಂ, ಸೋ ಸೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ನ ವಚನಾನುಪುಬ್ಬೇನಾತಿ ‘‘ಕಿಂ ಪನ ತಂ ಉಪೇತ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತವಚನಾನುಪುಬ್ಬೇನ ನ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ। ಸಬ್ಬಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಾನನ್ತಿ ಸಬ್ಬತೇಭೂಮಕಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಾನಂ। ನಾಪಜ್ಜತಿ ಸಾಮಞ್ಞಜೋತನಾಯ ವಿಸೇಸೇ ಅವಟ್ಠಾನತೋ ವಿಸೇಸತ್ಥಿನಾ ಚ ವಿಸೇಸೋ ಅನುಪಯುಜ್ಜತೀತಿ ತಂ ಪನ ವಿಸೇಸಂ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಂ ನಿಯಮೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಬೋಧನೇಯ್ಯಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ।
ಉಪೇತಂ ದೀಪೇತೀತಿ ಯಥಾ ‘‘ಪಾಚರಿಯೋ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಪಗತೋ ಆಚರಿಯೋ ಪಾಚರಿಯೋತಿ ಪ-ಸದ್ದೋ ಪಗತಂ ಉಪ-ಸದ್ದೋ ಉಪೇತಂ ದೀಪೇತಿ ಏವ, ನ ಚೇತ್ಥ ಗತಾದಿಅತ್ಥಾನಂ ಏಕನ್ತೇನ ಪಚ್ಚತ್ತವಚನಯೋಗೋ ಇಚ್ಛಿತೋತಿ। ಅತಿಸದ್ದೋ ವಿಯಾತಿ ಚ ಇದಂ ಸಸಾಧನಕಿರಿಯಾದೀಪನಸಾಮಞ್ಞೇನ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಪಚ್ಚಯಭಾವೇನಾತಿ ಏತೇನ ಪುರಿಮನಿಬ್ಬತ್ತಿಂ ವಿಸೇಸೇತಿ। ತೇನ ಸಹಜಾತಸ್ಸಪಿ ಉಪಾದಾನಸ್ಸ ಸಙ್ಗಹೋ ಕತೋ ಹೋತಿ। ಸಹಜಾತೋಪಿ ಹಿ ಧಮ್ಮೋ ಪಚ್ಚಯಭೂತೋ ಪುರಿಮನಿಪ್ಫನ್ನೋ ವಿಯ ವೋಹರೀಯತಿ ಯಥಾ ‘‘ಏಕಂ ಮಹಾಭೂತಂ ಪಟಿಚ್ಚ ತಯೋ ಮಹಾಭೂತಾ’’ತಿ, ‘‘ಏಕಂ ಖನ್ಧಂ ಪಟಿಚ್ಚ ತಯೋ ಖನ್ಧಾ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೫೩) ಚ। ಧಾತುಕಥಾಯಂ ಪಕಾಸಿತನ್ತಿ ‘‘ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ ಪಞ್ಚಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ಏಕಾದಸಹಾಯತನೇಹಿ ಸತ್ತರಸಹಿ ಧಾತೂಹಿ ಸಙ್ಗಹಿತೋ। ಕತಿಹಿ ಅಸಙ್ಗಹಿತೋ। ನ ಕೇಹಿಚಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ಏಕೇನಾಯತನೇನ ಏಕಾಯ ಧಾತುಯಾ ಅಸಙ್ಗಹಿತೋ’’ತಿ (ಧಾತು॰ ೬೭) ಏವಮಾದಿಂ ತಸ್ಮಾ ಏವಾತಿ ಉಪಾದಿನ್ನಸದ್ದಾನಪೇಕ್ಖತ್ತಾ ಏವ। ಅವಿಸೇಸೇತ್ವಾತಿ ಉಪಾದಿನ್ನಾನುಪಾದಿನ್ನವಿಸೇಸಂ ಅಕತ್ವಾ। ಉಪಾದಾನಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಭಾವಾನತಿವತ್ತನತೋ ಉಪಾದಾನೇಹಿ ಉಪಾದಾತಬ್ಬಾತಿ ವಾ ಉಪಾದಾನಿಯಾ, ಉಪಾದಾತುಂ ವಾ ಅರಹನ್ತೀತಿ ಉಪಾದಾನಿಯಾ, ಉಪಾದಾನೇ ನಿಯುತ್ತಾತಿ ವಾ ಉಪಾದಾನಿಯಾ ಕ-ಕಾರಸ್ಸ ಯ-ಕಾರಂ ಕತ್ವಾತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋತಿ।
೫. ವಿಬಾಧನಂ ಪೀಳನಂ ಕಿಲಮನಂ ಉಪತಾಪೋ ಪರಿಳಾಹೋ ಅಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಭಾವೋ। ವಿದೂಸಿತಾ ಮಲೀನಾ ಚ ಯತೋ ಕೇಚಿ ಅಕಿಲೇಸಸಭಾವಾಪಿ ಅನಿಟ್ಠಫಲಾ ಗಾರಯ್ಹಾ ಚ ಜಾತಾ।
೬. ‘‘ಸೀಲಮತ್ತಕಂ, ಪರಂ ವಿಯ ಮತ್ತಾಯಾ’’ತಿಆದೀಸು ಮತ್ತಾ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಪಮಾಣವಾಚಕತಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಮರಿಯಾದವಾಚಕೋ ವಾ ಮತ್ತಾ-ಸದ್ದೋ। ವಿಚಾರೋ ಹೇತ್ಥ ಝಾನಙ್ಗೇಸು ಹೇಟ್ಠಿಮಮರಿಯಾದೋ, ನ ಪಠಮಜ್ಝಾನಉಪಚಾರಜ್ಝಾನೇಸು ವಿಯ ವಿತಕ್ಕೋ। ಸಾ ಪನ ವಿಚಾರಮರಿಯಾದತಾ ವಿತಕ್ಕಾಭಾವೇನ ಏತೇಸಂ ಜಾತಾತಿ ಅವಿತಕ್ಕಗ್ಗಹಣಂ ಕತಂ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಅವಿತಕ್ಕಾ ಹುತ್ವಾ ವಿಚಾರಮರಿಯಾದಝಾನಙ್ಗೇಸು ವಿಚಾರಹೇಟ್ಠಿಮಕೋಟಿಕಾತಿ। ಅಥ ವಾ ಈಸದತ್ಥೋ ಮತ್ತಾ-ಸದ್ದೋ ‘‘ಮತ್ತಾಸುಖಪರಿಚ್ಚಾಗಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ॰ ಪ॰ ೨೯೦) ವಿಯ। ಅಯಞ್ಹೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ – ವಿತಕ್ಕರಹಿತಾ ಭಾವನಾಯ ಅತಿಸುಖುಮಭೂತವಿಚಾರತ್ತಾ ಈಸಂ ವಿಚಾರಾ ಚ ಅವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಮತ್ತಾತಿ। ನ ಹಿ ಇತೋ ಪರಂ ವಿಚಾರೋ ಅತ್ಥೀತಿ। ಯದಿ ವಿತಕ್ಕವಿಸೇಸರಹಿತಾ ವಿಚಾರಮತ್ತಾ, ಏವಂ ಸನ್ತೇ ಅವಿತಕ್ಕವಚನಂ ಕಿಮತ್ಥಿಯನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ವಿಚಾರಮತ್ತವಚನೇನಾ’’ತಿಆದಿ। ಯದಿ ವಿಚಾರಮತ್ತತೋ ಅಞ್ಞೇಸಮ್ಪಿ ಅವಿತಕ್ಕಾನಂ ಅತ್ಥಿಭಾವಜೋತನತ್ಥಂ ಅವಿತಕ್ಕವಚನಂ, ಅವಿತಕ್ಕಾ ಚ ವಿಚಾರಮತ್ತಾ ಅವಿಚಾರಾತಿ ನಿವತ್ತೇತಬ್ಬಾ ಗಹೇತಬ್ಬಾ ಚ, ಏವಂ ಸತಿ ವಿಚಾರಮತ್ತಾ ವಿಸೇಸನಂ, ಅವಿತಕ್ಕಾ ವಿಸೇಸಿತಬ್ಬಾತಿ ವಿಚಾರಮತ್ತಾವಿತಕ್ಕಾತಿ ವತ್ತಬ್ಬನ್ತಿ ಚೋದನಂ ಮನಸಿ ಕತ್ವಾ ಆಹ ‘‘ವಿಸೇಸನವಿಸೇಸಿತಬ್ಬಭಾವೋ’’ತಿಆದಿ। ಯಥಾಕಾಮನ್ತಿ ವತ್ತುಇಚ್ಛಾನುರೂಪಂ ಪದಾನುಕ್ಕಮೋ।
ಅವಿತಕ್ಕಾ ಸವಿತಕ್ಕಾ ಚ ಸವಿಚಾರಾ ಅವಿಚಾರಾ ಚಾತಿ ಅವಿತಕ್ಕಾಸವಿಚಾರಾ ಸವಿತಕ್ಕಾ ಅವಿಚಾರಾತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಉಭಯೇಕದೇಸದಸ್ಸನಮ್ಪಿ ಉಭಯದಸ್ಸನನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ‘‘ಯದಿ ಸವಿತಕ್ಕಸವಿಚಾರಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಇತರಮ್ಪಿ ಪಕಾಸೇತುನ್ತಿ ವಿತಕ್ಕಾಭಾವೇನ ಏತೇ ವಿಚಾರಮತ್ತಾತಿ ಅಯಮ್ಪಿ ಅತ್ಥೋ ವಿಸೇಸನಿವತ್ತಿಅತ್ಥಂಯೇವ ಮತ್ತಾ-ಸದ್ದಂ ಗಹೇತ್ವಾ ವುತ್ತೋ। ವಿಚಾರಮತ್ತಾತಿ ಹಿ ವಿಚಾರಮತ್ತವನ್ತೋತಿ ವಿಞ್ಞಾಯಮಾನತ್ತಾ ತದಞ್ಞವಿಸೇಸವಿರಹಸಾಮಞ್ಞತೋ ನಿವತ್ತೇತ್ವಾ ವಿತಕ್ಕವಿಸೇಸವಿರಹಸಙ್ಖಾತೇ ಅವಿತಕ್ಕ-ಸದ್ದೋ ಸನ್ನಿಧಾಪಿತೋ ವಿಸೇಸೇತಿ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಧಮ್ಮೇತಿ। ಯಥಾಹ ‘‘ನ ವಿಚಾರತೋ’’ತಿಆದಿ।
೭. ವೇದಯಮಾನಾತಿ ಅನುಭವಮಾನಾ। ಸುಖಾಕಾರೇತಿ ಇಟ್ಠಾಕಾರೇ, ಇಟ್ಠಾನುಭವನಾಕಾರೇ ವಾ। ಉದಾಸಿನಾತಿ ನತಿಅಪನತಿರಹಿತಾ। ಸುಖದುಕ್ಖಾನಂ ಅವಿರುದ್ಧಾ ತೇಸಂ ಬ್ಯವಧಾಯಿಕಾಭಾವತೋ। ಸುಖದುಕ್ಖಾನಿ ವಿಯ ಹಿ ಸುಖದುಕ್ಖಾನಂ ಅನನ್ತರಂ ಪವತ್ತನತೋ ಬ್ಯವಧಾಯಿಕಾಭೂತಾ ನ ತೇಹಿ ವಿರುಜ್ಝತಿ, ನ ಪನ ಸುಖದುಕ್ಖಾನಿ ಅನನ್ತರಾಪವತ್ತಿತೋ। ‘‘ಉಪಪತ್ತಿತೋ ಇಕ್ಖತೀತಿ ಉಪೇಕ್ಖಾ’’ತಿ ಅಯಂ ಪನತ್ಥೋ ಇಧ ಉಪೇಕ್ಖಾ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಸಬ್ಬುಪೇಕ್ಖಾಪರಿಯಾದಾನತೋ ನ ವುತ್ತೋ। ನ ಹಿ ಲೋಭಸಮ್ಪಯುತ್ತಾದಿಉಪೇಕ್ಖಾ ಉಪಪತ್ತಿತೋ ಇಕ್ಖತೀತಿ। ತಸ್ಮಾತಿ ಯಸ್ಮಾ ಪೀತಿಸಹಗತಾಯೇವ ನ ಸುಖಸಹಗತಾ, ಸುಖಸಹಗತಾಪಿ ನ ಪೀತಿಸಹಗತಾ ಏವಾತಿ ಪೀತಿಸಹಗತಾ ಸುಖಸಹಗತಾ ಚ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಭಿನ್ನಾ, ತಸ್ಮಾ। ಸತಿಪಿ ಸುಖಸಹಗತಾನಂ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಪೀತಿಸಹಗತಭಾವೇ ಯೇನ ಸುಖೇನ ಸಮನ್ನಾಗತಾ ಸುಖಸಹಗತಾ ಏವ ಹೋನ್ತಿ, ನ ಪೀತಿಸಹಗತಾ, ತಂ ಸುಖಂ ನಿಪ್ಪೀತಿಕಸುಖನ್ತಿ ಅಯಂ ವಿಸೇಸೋ ಇಮಿನಾ ತಿಕೇನ ದಸ್ಸಿತೋತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ವಿಭಾವೇನ್ತೋ ‘‘ಪೀತಿಸಹಗತಾತಿ ವತ್ವಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।
ಸಿದ್ಧೋತಿ ಸಾವಸೇಸಂ ನಿರವಸೇಸಞ್ಚ ಸುಖಪೀತಿಯೋ ಸಙ್ಗಹೇತ್ವಾ ಪವತ್ತೇಹಿ ಪಠಮದುತಿಯಪದೇಹಿ ಯೋ ಪೀತಿಸಹಗತೋ ಧಮ್ಮವಿಸೇಸೋ, ತಂ ಸುಖಂ, ಯೋ ಚ ಸುಖಸಹಗತೋ ಧಮ್ಮವಿಸೇಸೋ, ಸಾ ಪೀತೀತಿ ಸತಿಪಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಸಂಸಟ್ಠಭಾವೇ ಪದನ್ತರಸಙ್ಗಹಿತಭಾವದೀಪನತೋಸಿದ್ಧೋ ಞಾತೋ ವಿದಿತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಸುಖಂ ಅತಿಪಣೀತಸುಖನ್ತಿ ಓಳಾರಿಕಙ್ಗತೋ ನೀಹರಿತ್ವಾ ತಸ್ಸ ಪಣೀತಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಅಯಂ ‘‘ಸುಖಸಹಗತಾ’’ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ವಿಚಾರೇತಬ್ಬಂ। ತಥಾ ಹಿ ‘‘ಸುಖಭೂಮಿಯಂ ಕಾಮಾವಚರೇ’’ತಿಆದಿನಾ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೨೮೩) ‘‘ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲತೋ
೮. ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣತಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ, ನ ನಿಬ್ಬಾನಪಟಿವಿಜ್ಝನಂ, ಇತರಥಾ ಗೋತ್ರಭುಸ್ಸ ದಸ್ಸನಭಾವಾಪತ್ತಿ ಅಚೋದನೀಯಾ ಸಿಯಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ನನು ಚ ದಿಸ್ವಾ ಕತ್ತಬ್ಬಕಿಚ್ಚಕರಣೇನ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೋವ ದಸ್ಸನನ್ತಿ ಉಕ್ಕಂಸಗತಿವಿಜಾನನೇನ ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಪಟಿವಿಜ್ಝನಮೇವ ದಸ್ಸನನ್ತಿ ಗೋತ್ರಭುಸ್ಸ ದಸ್ಸನಭಾವಾಪತ್ತಿ ನ ಚೋದೇತಬ್ಬಾವಾತಿ? ನ, ದಸ್ಸನಸಾಮಞ್ಞಸ್ಸೇವ ಸುಯ್ಯಮಾನತ್ತಾ ದಸ್ಸನಕತ್ತಬ್ಬಕಿಚ್ಚಕರಣಾನಞ್ಚ ಭೇದೇನ ವುತ್ತತ್ತಾ। ತತ್ಥ ಯದಿಪಿ ‘‘ಪಞ್ಞಾಯ ಚಸ್ಸ ದಿಸ್ವಾ ಆಸವಾ ಪರಿಕ್ಖೀಣಾ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೧೮೨) ವಿಯ ಅಭಿನ್ನಕಾಲಸ್ಸಪಿ ಭಿನ್ನಕಾಲಸ್ಸ ವಿಯ ಭೇದೋಪಚಾರದಸ್ಸನತೋ ಭೇದವಚನಂ ಯುತ್ತಂ, ದಸ್ಸನವಿಸೇಸೇ ಪನ ಅಧಿಪ್ಪೇತೇ ದಸ್ಸನಸಾಮಞ್ಞವಚನಂ ನ ಕತ್ತಬ್ಬನ್ತಿ ದಸ್ಸನಸಾಮಞ್ಞಮತ್ತಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಚೋದನಾ ಕತಾತಿ ‘‘ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣತಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ದುತಿಯತತಿಯಮಗ್ಗಾನಮ್ಪಿ ಧಮ್ಮಚಕ್ಖುಪರಿಯಾಯಸಬ್ಭಾವತೋ ‘‘ಭಾವನಾಭಾವಂ ಅಪ್ಪತ್ತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಭಾವನಾ ವಡ್ಢನಾ। ಸಾ ಚ ಬಹುಲಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಪುನಪ್ಪುನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತನೇನಾ’’ತಿ। ತಥಾ ಹಿ ಸತೀತಿ ‘‘ಉಭಯಪಟಿಕ್ಖೇಪವಸೇನಾ’’ತಿ ಪದಸ್ಸ ದಸ್ಸನಭಾವನಾಪಟಿಕ್ಖೇಪವಸೇನಾತಿ ಅತ್ಥೇ ಸತಿ। ನನು ಲೋಕಿಯಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಪಿ ಯಥಾಬಲಂ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದೀನಂ ಪಹಾಯಕಾ, ತತ್ರ ಕಥಮಿದಂ ವುತ್ತಂ, ನ ಚ ಅಞ್ಞೋ ಪಹಾಯಕೋ ಅತ್ಥೀತಿ ಚೋದನಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ ‘‘ಅಞ್ಞೇಹೀ’’ತಿಆದಿ।
೯. ಅಪ್ಪಹಾತಬ್ಬಹೇತುಮತ್ತೇಸೂತಿ ಅಪ್ಪಹಾತಬ್ಬಹೇತುಕಮತ್ತೇಸು। ಸಬ್ಬೋ ಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಧಮ್ಮೋ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತತ್ಥೋ। ಸಮಾಸೋ ನ ಉಪಪಜ್ಜತಿ ಅಸಮತ್ಥಭಾವತೋ। ಯೇಸನ್ತಿ ಯೇ ತತಿಯರಾಸಿಭಾವೇನ ವುತ್ತಾ ಧಮ್ಮಾ, ಅತ್ಥೋ ತೇಸಂ। ಉಭಿನ್ನನ್ತಿ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬತಾಯ ದ್ವೇ ಪಹಾತಬ್ಬಹೇತುಸದ್ದಾತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಏತನ್ತಿ ‘‘ನೇವದಸ್ಸನೇನ ನಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬೋ ಹೇತು ಏತೇಸಂ ಅತ್ಥೀ’’ತಿ ಏತಂ ವಚನಂ। ತೇಹಿ ದಸ್ಸನಭಾವನಾಪದೇಹಿ ಯುತ್ತೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಹೇತುಕಪದೇನ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾತಿ ಏವಂ ದಸ್ಸನಭಾವನಾಪದೇಹಿ ಪಹಾತಬ್ಬಹೇತುಕಪದಸ್ಸ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಯೋಜನತೋ। ಏವಞ್ಹಿ ಪುರಿಮಪದದ್ವಯ…ಪೇ॰… ದಸ್ಸನಮೇತಂ ಹೋತೀತಿ। ಏವನ್ತಿ ದಸ್ಸನಭಾವನಾಹಿ ನಪಹಾತಬ್ಬೋ ಹೇತು ಏತೇಸನ್ತಿ ಏವಂ ಅತ್ಥೇ ಸತಿ। ‘‘ಹೇತು…ಪೇ॰… ಸಿಯಾ’’ತಿ ‘‘ಗಹೇತಬ್ಬತ್ಥಸ್ಸೇವಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಸೋ ಹಿ ‘‘ಏವಮತ್ಥೋ ಗಹೇತಬ್ಬೋ’’ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ಗಹೇತಬ್ಬತ್ಥೋ।
೧೦. ಅಞ್ಞಥಾತಿ ಆರಮ್ಮಣಕರಣಮತ್ತೇ ಅಧಿಪ್ಪೇತೇ। ಕಥಂ ಪನೇತಂ ಜಾನಿತಬ್ಬಂ ‘‘ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾತಿ ಏತೇನ ಚತುಕಿಚ್ಚಸಾಧಕಂ ಆರಮ್ಮಣಕರಣಂ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ? ಸಾಮಞ್ಞಜೋತನಾಯ ವಿಸೇಸೇ ಅವಟ್ಠಾನತೋ ಅರಿಯಮಗ್ಗಧಮ್ಮಾನಂಯೇವ ಚ ಅಪಚಯಗಾಮಿಭಾವತೋ। ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಮಗ್ಗಾ ಅಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಅಪಚಯಗಾಮಿನೋ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೦೨೧) ಹಿ ವುತ್ತಂ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಅರಿಯಮಗ್ಗಾನಂ ಏತಂ ಅಧಿವಚನ’’ನ್ತಿ। ಏತೇನೇವ ವಾ ವಿಸೇಸುಪಲಕ್ಖಣಹೇತುಭೂತೇನ ವಚನೇನ ಯಥಾವುತ್ತೋ ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಿಸೇಸೋ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ। ಉಕ್ಕಂಸಗತಿವಿಜಾನನೇನ ವಾ ಅಯಮತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾದೀನನ್ತಿ ವೋದಾನಾದಯೋ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಹೇತುಭಾವೇನಾತಿ ಸಮ್ಪಾಪಕಹೇತುಭಾವೇನ। ಞಾಪಕೋ ಕಾರಕೋ ಸಮ್ಪಾಪಕೋತಿ ತಿವಿಧೋ ಹಿ ಹೇತು, ತಥಾ ಞಾಪೇತಬ್ಬಾದಿಭಾವೇನ ಫಲಂ। ಯಥಾ ನಿರಯಾದಿಮನುಸ್ಸಭಾವಾದಿಗಾಮಿಪಟಿಪದಾಭಾವತೋ ಅಕುಸಲಲೋಕಿಯಕುಸಲಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾ ‘‘ಆಚಯಗಾಮಿನೋ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ, ನ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಆದಿಲೋಕಿಯಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಆದಿಧಮ್ಮಾ ಏವ, ಏವಂ ನಿಬ್ಬಾನಗಾಮಿಪಟಿಪದಾಭಾವತೋ ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾ ‘‘ಅಪಚಯಗಾಮಿನೋ’’ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ, ನ ಅರಿಯಮಗ್ಗಧಮ್ಮಾ ಏವಾತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಪುರಿಮಪಚ್ಛಿಮಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸೇವ ನಿಬ್ಬಾನಗಾಮಿಪಟಿಪದಾಭಾವೋ ಪರಿಬ್ಯತ್ತೋತಿ ತಸ್ಸೇವ ಅಪಚಯಗಾಮಿಭಾವೋ ಯುತ್ತೋ, ತದನುವತ್ತಕತ್ತಾ ಪನ ಸೇಸಧಮ್ಮೇ ಸಙ್ಗಹೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಅಪಚಯೇ ದುಕ್ಖಪರಿಜಾನನಾದಿನಾ ಸಾತಿಸಯಂ ಗಮನಂ ಯೇಸನ್ತೇ ಅಪಚಯಗಾಮಿನೋತಿ ‘‘ಮಗ್ಗಾ ಏವ ಅಪಚಯಗಾಮಿನೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಪುರಿಮಪಚ್ಛಿಮಾನನ್ತಿ ಚ ಇಮಸ್ಮಿಂ ತಿಕೇ ಪಠಮಪದದುತಿಯಪದಸಙ್ಗಹಿತಾನಂ ಅತ್ಥಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಜಯಂ ವೇರಂ ಪಸವತಿ (ಧ॰ ಪ॰ ೨೦೧), ಚರಂ ವಾ ಯದಿ ವಾ ತಿಟ್ಠ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಇತಿವು॰ ೮೬, ೧೧೦; ಸು॰ ನಿ॰ ೧೯೫) ವಿಯ ಸಾನುನಾಸಿಕೋ ಆಚಯ-ಸದ್ದೋತಿ ‘‘ಅನುನಾಸಿಕಲೋಪೋ ಕತೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಆಚಿನ’’ನ್ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ‘‘ಆಚಯ’’ನ್ತಿ ಬ್ಯತ್ತಯವಸೇನ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಆಚಯಾ ಹುತ್ವಾ ಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಏತೇನ ಅಪಚಿನನ್ತೀತಿ ಅಪಚಯಾ, ಅಪಚಯಾ ಹುತ್ವಾ ಗಚ್ಛನ್ತಿ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ನಯತೋ ದಸ್ಸಿತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
೧೧. ಲೋಕಿಯೇಸು ಅಸೇಕ್ಖಭಾವಾನಾಪತ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾತಿ ಕಸ್ಮಾ ಏವಂ ವುತ್ತಂ, ನನು –
‘‘ಸಿಕ್ಖತೀತಿ ಖೋ ಭಿಕ್ಖು ತಸ್ಮಾ ಸೇಕ್ಖೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಕಿಞ್ಚ ಸಿಕ್ಖತಿ, ಅಧಿಸೀಲಮ್ಪಿ
ವಚನತೋ ಯಥಾವುತ್ತಕಲ್ಯಾಣಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸಪಿ ಸೀಲಾದಿಧಮ್ಮಾ ಸೇಕ್ಖಾತಿ ವುಚ್ಚನ್ತೀತಿ? ನ, ಪರಿಯಾಯಭಾವತೋ। ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಹಿ ಸೇಕ್ಖಾಸೇಕ್ಖಭಾವೋ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಮಗ್ಗಫಲಧಮ್ಮೇಸು ಏವಾತಿ ಲೋಕಿಯೇಸು ಸೇಕ್ಖಭಾವಾಸಙ್ಕಾಭಾವತೋ ಅಸೇಕ್ಖಭಾವಾನಾಪತ್ತಿ ವುತ್ತಾ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಸೀಲಸಮಾಧೀ’’ತಿಆದಿ। ಅರಹತ್ತಫಲಧಮ್ಮಾಪಿ ಸಿಕ್ಖಾಫಲಭಾವೇನ ಪವತ್ತನತೋ ಹೇಟ್ಠಿಮಫಲಧಮ್ಮಾ ವಿಯ ಸಿಕ್ಖಾಸು ಜಾತಾತಿಆದಿಅತ್ಥೇಹಿ ಸೇಕ್ಖಾ ಸಿಯುಂ, ಹೇಟ್ಠಿಮಫಲಧಮ್ಮಾಪಿ ವಾ ಸಿಕ್ಖಾಫಲಭಾವೇನ ಪವತ್ತನತೋ ಅರಹತ್ತಫಲಧಮ್ಮಾ ವಿಯ ಅಸೇಕ್ಖಾತಿ ಚೋದನಂ ಮನಸಿಕತ್ವಾ ‘‘ಪರಿನಿಟ್ಠಿತಸಿಕ್ಖಾಕಿಚ್ಚತ್ತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ತಥಾ ‘‘ಹೇಟ್ಠಿಮಫಲೇಸು ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ‘‘ತಂ ಏವ ಸಾಲಿಂ ಭುಞ್ಜಾಮಿ, ಸಾ ಏವ ತಿತ್ತಿರೀ, ತಾನಿ ಏವ ಓಸಧಾನೀ’’ತಿಆದೀಸು ತಂಸದಿಸೇಸು ತಬ್ಬೋಹಾರೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಏತೇನ ಚ ಸೇಕ್ಖಸದಿಸಾ ಅಸೇಕ್ಖಾ ಯಥಾ ‘‘ಅಮನುಸ್ಸೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತೀತಿ ಅಞ್ಞೇ। ಅಞ್ಞತ್ಥ ‘‘ಅರಿಟ್ಠ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ವುದ್ಧಿಅತ್ಥೇಪಿ ಅ-ಕಾರೋ ದಿಸ್ಸತೀತಿ ವುದ್ಧಿಪ್ಪತ್ತಾ ಸೇಕ್ಖಾ ಅಸೇಕ್ಖಾತಿ ಅಯಮ್ಪಿ ಅತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ।
೧೨. ಕಿಲೇಸವಿಕ್ಖಮ್ಭನಸಮತ್ಥತಾಯಾತಿ ಇದಂ ನಿದಸ್ಸನಮತ್ತಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ವಿತಕ್ಕಾದಿವಿಕ್ಖಮ್ಭನಸಮತ್ಥತಾಪಿ ಹೇತ್ಥ ಲಬ್ಭತೀತಿ। ಅಕುಸಲವಿದ್ಧಂಸನರಸತ್ತಾ ವಾ ಕುಸಲಾನಂ ತತ್ಥ ಸಾತಿಸಯಕಿಚ್ಚಯುತ್ತತಂ ಪರಿತ್ತಧಮ್ಮೇಹಿ ಮಹಗ್ಗತಾನಂ ಪಕಾಸೇತುಂ ‘‘ಕಿಲೇಸವಿಕ್ಖಮ್ಭನಸಮತ್ಥತಾಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ವಿಪಾಕಕಿರಿಯೇಸು ದೀಘಸನ್ತಾನತಾವ, ನ ಕಿಲೇಸವಿಕ್ಖಮ್ಭನಸಮತ್ಥತಾ ವಿಪುಲಫಲತಾ ಚಾತಿ ಮಹನ್ತೇಹಿ ಗತಾ ಪಟಿಪನ್ನಾತಿ ಅಯಂ ಪನತ್ಥೋ ತಿಣ್ಣಮ್ಪಿ ಸಾಧಾರಣೋತಿ। ಗುಣತೋ ಅಯಂ ಏತ್ತಕೋತಿ ಸತ್ತಾನಂ ಪಮಾಣಂ ಕರೋನ್ತಾ ವಿಯ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಓಳಾರಿಕಾ ಕಿಲೇಸಾ ‘‘ಪಮಾಣಕರಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ತೇಹಿ ಪರಿತೋ ಖಣ್ಡಿತಾ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾತಿ ಪರಿತ್ತಾ। ಸತಿಪಿ ಕೇಹಿಚಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ತೇ ಮಹಾಪಮಾಣಭಾವೇನ ಗತಾ ಪವತ್ತಾತಿ ಮಹಗ್ಗತಾ ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾ ಅಪ್ಪಮಾಣಾ, ಯತೋ ತೇ ‘‘ಅಪರಿಯಾಪನ್ನಾ’’ತಿಪಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ।
೧೪. ತಿತ್ತಿಂ ನ ಜನೇನ್ತಿ ಸನ್ತತರತಾಯ ಅಸೇಚನಕಭಾವತೋ। ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಪಮಾಣಕರೇಹೀ’’ತಿಆದಿಕೋ ಅತ್ಥವಿಕಪ್ಪೋ ‘‘ಅತಪ್ಪಕತ್ಥೇನಾ’’ತಿಆದಿಕಾಯ ಹೀನತ್ತಿಕಪದವಣ್ಣನಾಯ ಪರತೋ ಬಹೂಸು ಪೋತ್ಥಕೇಸು ಲಿಖೀಯತಿ, ಯಥಾಠಾನೇ ಏವ ಪನ ಆನೇತ್ವಾ ವತ್ತಬ್ಬೋ।
೧೫. ಲೋಕಿಯಸಾಧುಜನೇಹಿಪಿ ಅತಿಜಿಗುಚ್ಛನೀಯೇಸು ಆನನ್ತರಿಯಕಮ್ಮನತ್ಥಿಕವಾದಾದೀಸು ಪವತ್ತಿ ವಿನಾ ವಿಪಲ್ಲಾಸಬಲವಭಾವೇನ ನ ಹೋತೀತಿ ‘‘ವಿಪರಿಯಾಸದಳ್ಹತಾಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಏತೇನಾತಿ ‘‘ವಿಪಾಕದಾನೇ ಸತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಸತಿಪಿ ಕಾಲನಿಯಮೇ ವಿಪಾಕುಪ್ಪಾದನೇ ಸಾಸಙ್ಕವಚನೇನ। ತಸ್ಮಾತಿ ಯಸ್ಮಾ ಯಥಾವುತ್ತನಯೇನ ನಿಯತತಾಯ ಅತಿಪ್ಪಸಙ್ಗೋ ದುನ್ನಿವಾರೋ, ತಸ್ಮಾ। ಬಲವತಾ…ಪೇ॰… ಪವತ್ತೀತಿ ಏತೇನ ಅಸಮಾನಜಾತಿಕೇನ ಅನಿವತ್ತನೀಯವಿಪಾಕತಂ, ಸಮಾನಜಾತಿಕೇನ ಚ ವಿಪಾಕಾನುಪ್ಪಾದನೇಪಿ ಅನನ್ತರಂ ವಿಪಾಕುಪ್ಪಾದನಸಮತ್ಥತಾಯ ಅವಿಹನ್ತಬ್ಬತಂ ಅನನ್ತರಿಕಾನಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಯತೋ ತೇಸಂ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮತಾ ವಿಯ ಸಭಾವಸಿದ್ಧಾ ನಿಯತಾನನ್ತರಿಯತಾ। ಅಞ್ಞಸ್ಸ…ಪೇ॰… ದಾನತೋತಿ ಇಮಿನಾಪಿ ಅಸಮಾನಜಾತಿಕಾದೀಹಿ ಅನಿವತ್ತನೀಯಫಲತಂ ಏವ ವಿಭಾವೇತಿ।
ಚೋದಕೋ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಂ ಅಜಾನನ್ತೋ ‘‘ನನೂ’’ತಿಆದಿನಾ ಅತಿಪ್ಪಸಙ್ಗಮೇವ ಚೋದೇತಿ। ಇತರೋ ‘‘ನಾಪಜ್ಜತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಅತ್ತನೋ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಂ ವಿವರತಿ। ಏಕನ್ತೇತಿ ಅವಸ್ಸಮ್ಭಾವಿನಿ। ಸನ್ನಿಯತತ್ತಾತಿ ಸಮ್ಪಾದನೇ ಜನನೇ ನಿಯತಭಾವತೋ। ಉಪರತಾ ಅವಿಪಚ್ಚನಸಭಾವಾಸಙ್ಕಾ ಯೇಸು ತಾನಿ ಉಪರತಾವಿಪಚ್ಚ…ಪೇ॰… ಸಙ್ಕಾನಿ, ತಬ್ಭಾವೋ ಉಪ…ಪೇ॰… ಸಙ್ಕತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ। ‘‘ನ ಸಮತ್ಥತಾವಿಘಾತತ್ತಾತಿ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕಾನಿ ಅನುಬಲಪ್ಪದಾಯಕಾನಿ ಹೋನ್ತಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸನ್ತಾನಸ್ಸ ವಿಸೇಸಿತತ್ತಾ। ತೇನ ನೇಸಂ ವಿಪಾಕಾನುಪ್ಪಾದನೇಪಿ ಅಮೋಘವುತ್ತಿತಂ ಆಹ।
೧೬. ಮಗ್ಗಕಿಚ್ಚಂ ಪರಿಞ್ಞಾದಿ। ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕಮಗ್ಗಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಲೋಭಾದೋಸಸಙ್ಖಾತೇಹಿ ಮಗ್ಗಹೇತೂಹಿ ಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತಖನ್ಧಸೇಸಮಗ್ಗಙ್ಗಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠೀನಂ ಸಹೇತುಕಭಾವದಸ್ಸನತೋ ತಿಣ್ಣಂ ನಯಾನಂ ಅಸಙ್ಗಹಿತಸಙ್ಗಣ್ಹನವಸೇನಾತಿ ವುತ್ತಂ। ಹೇತುಬಹುತಾವಸೇನಾತಿ ಬಹುಹೇತುಕಸ್ಸ ಪಠಮನಯಸ್ಸ ಅನನ್ತರಂ ಬಹುಹೇತುಕತಾಸಾಮಞ್ಞೇನ ನಿಕ್ಖೇಪಕಣ್ಡಪಾಳಿಯಂ ತತಿಯಂ ವುತ್ತನಯೋ ಇಧ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ದುತಿಯಂ ವುತ್ತೋ। ಯಥಾಸಕಂ ‘‘ಪುಬ್ಬಾಭಿಸಙ್ಖಾರವಸೇನಾ’’ತಿ। ಪವತ್ತಿವಿಸೇಸೋ ಹಿ ಪುರಿಮಪುರಿಮಾನಂ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾನಂ ಉತ್ತರುತ್ತರೇಸು ವಿಸೇಸಾಧಾನಂ ಭಾವನಾಪುಬ್ಬಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋತಿ। ಅನುವತ್ತಯಮಾನೋತಿ ಗರುಕಾರಯಮಾನೋ। ಉದಾಹರಣವಸೇನಾತಿ ನಿದಸ್ಸನವಸೇನ, ನ ನಿರವಸೇಸದಸ್ಸನವಸೇನ। ಯಸ್ಮಾ ಪನಾತಿಆದಿನಾ ಯಥಾವುತ್ತಂ ಅತ್ಥಂ ಪಾಠನ್ತರೇನ ಸಾಧೇತಿ। ತತ್ಥ ಹಿ ಅಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಪಚ್ಚನೀಯೇ ಠಿತತ್ತಾ ಮಗ್ಗೋ ಅಧಿಪತಿ ಮಗ್ಗಾಧಿಪತೀತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ಲಬ್ಭತೀತಿ। ಸಮಾನಸದ್ದತ್ಥವಸೇನಾತಿ ಸತಿಪಿ ಅಞ್ಞಪದತ್ಥಸಮಾನಾಧಿಕರಣಸಮಾಸತ್ಥಭೇದೇ ಮಗ್ಗಾಧಿಪತಿಸದ್ದತ್ಥಭೇದಾಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ।
೧೭. ಉಪ್ಪನ್ನ-ಸದ್ದೋ ಉಪ್ಪಾದಾದಿಂ ಪಟಿಪಜ್ಜಮಾನೋ, ಪತ್ವಾ ವಿಗತೋ ಚಾತಿ ದುವಿಧೇಸು ಅತ್ಥೇಸು ಉಭಯೇಸಮ್ಪಿ ವಾಚಕೋ, ನ ಪುರಿಮಾನಂಯೇವಾತಿ ತಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಉಪ್ಪನ್ನಭಾವೋ ಉಪ್ಪಾದಾದಿಪ್ಪತ್ತತಾ। ತೇನ ಅತೀತಾಪಿ ಸಙ್ಗಹಿತಾ ಹೋನ್ತಿ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಸಬ್ಬೋ ಉಪ್ಪನ್ನಭಾವೋ’’ತಿ। ಉಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮಭಾವೋ ‘‘ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ಪದೇನ ಗಹಿತಧಮ್ಮಭಾವೋ, ವತ್ತಮಾನಧಮ್ಮಭಾವೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯೋ ವಾ ಉಪ್ಪಾದಾದಿಪ್ಪತ್ತೋ ಅತ್ತನೋ ಚ ಸಭಾವಂ ಧಾರೇತಿ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಚ ಧಾರೀಯತಿ, ಸೋ ಉಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮೋತಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಭಾವೋ ಉಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮಭಾವೋತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಉಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮೇ ವತ್ವಾ ‘‘ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ’’ತಿ ವಚನಂ ನ ಯಥಾಧಿಗತಪಟಿಸೇಧನನ್ತಿ ಕಥಮಿದಂ ಪಚ್ಚೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಯದಿ ಹೀ’’ತಿಆದಿ। ಕೇಚಿ ಪನೇತ್ಥ ‘‘ಉಪ್ಪನ್ನಾತಿ ಪದೇನ ಅತೀತಾಪಿ ಸಙ್ಗಹಿತಾ। ಯದಿ ನ ಸಙ್ಗಹಿತಾ, ನಿಬ್ಬಾನಂ ವಿಯ ತೇಪಿ ನವತ್ತಬ್ಬಾತಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ ‘‘ಅನಾಗತೇ ವಾ’’ತಿ। ಯತೋ ಮೇತ್ತೇಯ್ಯಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕಫಲಮ್ಪಿ ‘‘ಉಪ್ಪಾದೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ।
೨೦. ಯಸ್ಸ ಝಾನಾ ವುಟ್ಠಹಿತ್ವಾತಿಆದಿನಾ ‘‘ತೇನಾನನ್ದಾ’’ತಿಆದಿಪಾಳಿಯಾ ಹೇಟ್ಠಾಪಾಳಿಂ ಅತ್ಥವಸೇನ ದಸ್ಸೇತಿ। ಅಯಞ್ಹಿ ತತ್ಥ ಪಾಳಿ –
‘‘ಕಥಞ್ಚಾನನ್ದ
ತತ್ಥ ಅಜ್ಝತ್ತಸುಞ್ಞತಾದೀಸೂತಿ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಬಹಿದ್ಧಾ ಅಜ್ಝತ್ತಬಹಿದ್ಧಾ ಚ ಸುಞ್ಞತಾಯ ಆನೇಞ್ಜೇ ಚ। ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದಿಸಮಾಧಿನಿಮಿತ್ತೇತಿ ಪಾದಕಭೂತಪಠಮಜ್ಝಾನಾದಿಸಮಾಧಿನಿಮಿತ್ತೇ। ಅಪಗುಣಪಾದಕಜ್ಝಾನತೋ ವುಟ್ಠಿತಸ್ಸ ಹಿ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಸುಞ್ಞತಂ ಮನಸಿಕರೋತೋ ತತ್ಥ ಚಿತ್ತಂ ನ ಪಕ್ಖನ್ದತಿ। ತತೋ ‘‘ಪರಸ್ಸ ಸನ್ತಾನೇ ನು ಖೋ ಕಥ’’ನ್ತಿ ಬಹಿದ್ಧಾ ಮನಸಿ ಕರೋತಿ, ತತ್ಥಪಿ ನ ಪಕ್ಖನ್ದತಿ। ತತೋ ‘‘ಕಾಲೇನ ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನೇ, ಕಾಲೇನ ಪರಸ್ಸ ಸನ್ತಾನೇ ನು ಖೋ ಕಥ’’ನ್ತಿ ‘‘ತಸ್ಮಿಂಯೇವಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತನ್ತಿ।
ಅತ್ಥತೋ ಚ ಅಸಮಾನತ್ತಾತಿ ಇದಂ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ। ನನು ಯೇಸು ಅತ್ಥೇಸು ಅಜ್ಝತ್ತ-ಸದ್ದೋ ವತ್ತತಿ, ತೇ ಸಬ್ಬೇ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತತ್ಥನಿದ್ಧಾರಣತ್ಥಂ ಅತ್ಥುದ್ಧಾರವಸೇನೇತಂ ವುತ್ತಂ। ಚಕ್ಖಾದೀಸು ಚ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕ-ಸದ್ದೋ ಅಜ್ಝತ್ತಾನಂ ಅಬ್ಭನ್ತರತಾವಿಸೇಸಮುಪಾದಾಯ ಪವತ್ತತಿ, ಯತೋ ತೇ ಅಜ್ಝತ್ತಅಜ್ಝತ್ತಾತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ಅಪಿಚ ‘‘ಛ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾನೀ’’ತಿ ಇದಂ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಅಜ್ಝತ್ತಭಾವವಿಭಾವನಸಬ್ಭಾವತೋ ಇಧ ಉದಾಹರಣವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ತೇನೇವ ಹಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕದುಕೇ ‘‘ಅಜ್ಝತ್ತಾವ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಏವಞ್ಚ ಸತಿ ನ ಏತ್ಥ ಸದ್ದತೋ ಅಸಮಾನತಾಪಿ ಸಿಯಾ, ತಸ್ಮಾಯೇವ ‘‘ಅಯಂ ಪನೇತ್ಥಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತೇನಾತಿ ತಸ್ಮಾ। ತಂವಾಚಕಸ್ಸಾತಿ ಅಜ್ಝತ್ತಜ್ಝತ್ತವಾಚಕಸ್ಸ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ ತದತ್ಥಸ್ಸ ಅಜ್ಝತ್ತಭಾವಸಬ್ಭಾವತೋ।
‘‘ನ ಖೋ, ಆನನ್ದ, ಭಿಕ್ಖು ಸೋಭತಿ ಸಙ್ಗಣಿಕಾರಾಮೋ ಸಙ್ಗಣಿಕಾರತೋ ಸಙ್ಗಣಿಕಾರಾಮತಂ ಅನುಯುತ್ತೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೧೮೬) ಪಬ್ಬಜಿತಾಸಾರುಪ್ಪಸ್ಸ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸುಖಾದಿನಿಕಾಮಲಾಭಿತಾಯ ಅಭಾವಸ್ಸ ಚ ದಸ್ಸನೇನ ಸಙ್ಗಣಿಕಾರಾಮತಾಯ, ‘‘ನಾಹಂ, ಆನನ್ದ, ಏಕಂ ರೂಪಮ್ಪಿ ಸಮನುಪಸ್ಸಾಮಿ, ಯತ್ಥ ರತ್ತಸ್ಸ ಯಥಾಭಿರತಸ್ಸ ರೂಪಸ್ಸ ವಿಪರಿಣಾಮಞ್ಞಥಾಭಾವಾ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯುಂ ಸೋಕಪರಿ…ಪೇ॰… ಉಪಾಯಾಸಾ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೧೮೬) ಏವಂ ರೂಪಾದಿರತಿಯಾ ಚ ಆದೀನವಂ ವತ್ವಾ ಸಚೇ ಕೋಚಿ ದುಪ್ಪಞ್ಞಜಾತಿಕೋ ಪಬ್ಬಜಿತೋ ವದೇಯ್ಯ ‘‘ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ಖೇತ್ತೇ ಪವಿಟ್ಠಾ ಗಾವಿಯೋ ವಿಯ ಅಮ್ಹೇಯೇವ ಗಣತೋ ನೀಹರತಿ, ಏಕೀಭಾವೇ ನಿಯೋಜೇತಿ, ಸಯಂ ಪನ ರಾಜರಾಜಮಹಾಮತ್ತಾದೀಹಿ ಪರಿವುತೋ ವಿಹರತೀ’’ತಿ, ತಸ್ಸ ವಚನೋಕಾಸುಪಚ್ಛೇದನತ್ಥಂ ಚಕ್ಕವಾಳಪರಿಯನ್ತಾಯ ಪರಿಸಾಯ ಮಜ್ಝೇ ನಿಸಿನ್ನೋಪಿ ತಥಾಗತೋ ಏಕಕೋವಾತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಅಯಂ ಖೋ ಪನಾ’’ತಿ ದೇಸನಾ ಆರದ್ಧಾತಿ ಆಹ ‘‘ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖವಿಹಾರದಸ್ಸನತ್ಥ’’ನ್ತಿ। ತತ್ಥ ಸಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಾನನ್ತಿ ರೂಪಾದೀನಂ ಸಙ್ಖತನಿಮಿತ್ತಾನಂ ಅಜ್ಝತ್ತನ್ತಿ ವಿಸಯಜ್ಝತ್ತಂ। ಸುಞ್ಞತನ್ತಿ ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾನುಭಾವನಿಬ್ಬತ್ತಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಂ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಅಜ್ಝತ್ತ’’ನ್ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ದುತಿಯೇ ವಿಕಪ್ಪೇ ಠಾನ-ಸದ್ದೋ ಕಾರಣಪರಿಯಾಯೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಸಚ್ಚಕಸುತ್ತೇನಾತಿ ಮಹಾಸಚ್ಚಕಸುತ್ತೇನ। ತತ್ಥ ಹಿ –
‘‘ಅಭಿಜಾನಾಮಿ ಖೋ ಪನಾಹಂ, ಅಗ್ಗಿವೇಸ್ಸನ, ಅನೇಕಸತಾಯ ಪರಿಸಾಯ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಾ, ಅಪಿಸ್ಸು ಮಂ ಏಕಮೇಕೋ ಏವಂ ಮಞ್ಞತಿ ‘ಮಮೇವಾರಬ್ಭ ಸಮಣೋ ಗೋತಮೋ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತೀ’ತಿ। ನ ಖೋ ಪನೇತಂ, ಅಗ್ಗಿವೇಸ್ಸನ, ಏವಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಯಾವದೇವ ವಿಞ್ಞಾಪನತ್ಥಾಯ ತಥಾಗತೋ ಪರೇಸಂ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತೀತಿ। ಸೋ ಖೋ ಅಹಂ, ಅಗ್ಗಿವೇಸ್ಸನ, ತಸ್ಸಾಯೇವ ಕಥಾಯ ಪರಿಯೋಸಾನೇ ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಪುರಿಮಸ್ಮಿಂ ಸಮಾಧಿನಿಮಿತ್ತೇ ಅಜ್ಝತ್ತಮೇವ ಚಿತ್ತಂ ಸಣ್ಠಪೇಮಿ ಸನ್ನಿಸಾದೇಮಿ, ಏಕೋದಿಂ ಕರೋಮಿ, ಸಮಾದಹಾಮಿ ‘ಯೇನ ಸುದಂ ನಿಚ್ಚಕಪ್ಪಂ ವಿಹರಾಮೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೩೮೭) –
ಆಗತನ್ತಿ।
೨೨. ಅಞ್ಞೇಹಿ ಅನಿದಸ್ಸನೇಹಿ ಅಞ್ಞಂ ವಿಯ ಕತ್ವಾ ಯಥಾ ‘‘ಸಿಲಾಪುತ್ತಕಸ್ಸ ಸರೀರ’’ನ್ತಿ। ಧಮ್ಮಸಭಾವಸಾಮಞ್ಞೇನಾತಿಆದಿನಾ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ರೂಪಾಯತನತೋ ಅಞ್ಞೋ ನಿದಸ್ಸನಭಾವೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ಧಮ್ಮಸಭಾವೋ ಅತ್ಥವಿಸೇಸೋ ಸಾಮಞ್ಞವಿಸೇಸತ್ಥಭೇದೋ। ಸಯಂ ಸಮ್ಪತ್ತಾನಂ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಧಮ್ಮಾನಂ, ನಿಸ್ಸಯವಸೇನ ಸಮ್ಪತ್ತಾನಂ ಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯಾನಂ ಗನ್ಧರಸಾನಞ್ಚ, ಇತರೇಸಂ ಅಸಮ್ಪತ್ತಾನಂ। ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪತನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸ್ಸ ಯೋಗ್ಯದೇಸೇ ಅವಟ್ಠಾನಂ, ಯೇನ ಪಟಿಹನನಭಾವೇನ। ಬ್ಯಾಪಾರಾದೀತಿ ಚಿತ್ತಕಿರಿಯಾವಾಯೋಧಾತುವಿಪ್ಫಾರವಸೇನ ಅಕ್ಖಿಪಟಲಾದೀನಂ ಹೇಟ್ಠಾ ಉಪರಿ ಚ ಸಂಸೀದನಲಙ್ಘನಾದಿಪ್ಪವತ್ತಿಮಾಹ। ವಿಕಾರುಪ್ಪತ್ತಿ ವಿಸದಿಸುಪ್ಪತ್ತಿ, ವಿಸಯಸ್ಸ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠಭಾವೇನ ಅನುಗ್ಗಹೋ ಉಪಘಾತೋ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
ತಿಕಮಾತಿಕಾಪದವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।