ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಪದಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ
೧. ಅಪ್ಪೇತುನ್ತಿ ‘‘ಸರೂಪೇನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ‘‘ಫಸ್ಸೋ ಹೋತೀ’’ತಿಆದೀಸು ಹೋತಿ-ಸದ್ದೋ ಅತ್ಥಿ-ಸದ್ದೇನ ಅನಾನತ್ಥೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ದುತಿಯೇನ ಹೋತಿ-ಸದ್ದೇನಾ’’ತಿ। ಪುಬ್ಬೇ ಅಟ್ಠಕಥಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ವತ್ವಾ ಯಥಾವುತ್ತಸ್ಸ ಪಾಳಿಪ್ಪದೇಸಸ್ಸ ಅಪ್ಪನಾವರೋಧೋ ಸಮತ್ಥಿತೋತಿ ಅತ್ತನೋ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಸಙ್ಖೇಪೇನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।
ಞಾತುಂ ಇಚ್ಛಿತೋತಿ ಲಕ್ಖಣಸ್ಸ ಪುಚ್ಛಾವಿಸಯತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಂ। ಯೇನ ಕೇನಚೀತಿ ದಸ್ಸನಾದಿವಿಸೇಸಯುತ್ತೇನ, ಇತರೇನ ವಾ। ಅವತ್ಥಾವಿಸೇಸೋ ಹಿ ಞಾಣಸ್ಸ ದಸ್ಸನತುಲನತೀರಣಾನಿ। ‘‘ಅದಿಟ್ಠತ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ಆಹಾತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ, ಸಬ್ಬತ್ಥ ಚ ಲಕ್ಖಣಸ್ಸಾತಿ। ತಞ್ಹೇತ್ಥ ಅಧಿಕತನ್ತಿ। ಅದಿಟ್ಠಂ ಜೋತೀಯತಿ ಏತಾಯಾತಿ ಏತೇನ ದಿಟ್ಠಂ ಸಂಸನ್ದತಿ ಏತಾಯಾತಿ ದಿಟ್ಠಸಂಸನ್ದನಾ। ವಿಮತಿಂ ಛಿನ್ದತಿ ಏತಾಯಾತಿ ವಿಮತಿಚ್ಛೇದನಾತಿ ಏತಾಸಮ್ಪಿ ಸದ್ದತ್ಥೋ ನಯತೋ ದಸ್ಸಿತೋ, ಅತ್ಥತೋ ಪನ ಸಬ್ಬಾಪಿ ತಥಾಪವತ್ತಂ ವಚನಂ, ತದುಪ್ಪಾದಕೋ ವಾ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಅಞ್ಞಮಞ್ಞತೋ ಪಭಿಜ್ಜತೀತಿ ಪಭೇದೋ, ವಿಸೇಸೋ, ತೇನ ಪಭೇದೇನ। ಧಮ್ಮಾನಂ ದೇಸನನ್ತಿ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಸಮಯಭೂಮಿಜಾತಿಆರಮ್ಮಣಸಭಾವಾದಿವಸೇನ ಅನವಸೇಸಪ್ಪಭೇದಪರಿಗ್ಗಹತೋ ನಿದ್ದೇಸದೇಸನಾವ ವತ್ತುಂ ಯುತ್ತಾ, ತಥಾಪಿ ಕುಸಲಾದಿಮಾತಿಕಾಪದಸಙ್ಗಹಿತವಿಸೇಸೋಯೇವ ಇಧ ಪಭೇದೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪಭೇದ…ಪೇ॰… ದೇಸನಂ ಆಹಾ’’ತಿ। ತೇನೇವಾಹ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ಕುಸಲ…ಪೇ॰… ದೀಪೇತ್ವಾತಿ ಫಸ್ಸೋ ಹೋತಿ…ಪೇ॰… ಅವಿಕ್ಖೇಪೋ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ಧಮ್ಮುದ್ದೇಸವಾರ ಫಸ್ಸಪಞ್ಚಮಕರಾಸಿವಣ್ಣನಾ)। ‘‘ಫಸ್ಸೋ ಫುಸನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಚ ಪಭೇದವನ್ತೋವ ಸಾತಿಸಯಂ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾ, ನ ಪನ ಮಾತಿಕಾಯಂ ವುತ್ತಪ್ಪಭೇದೋತಿ ಪಭೇದವನ್ತದಸ್ಸನಂ ನಿದ್ದೇಸೋ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತೀತಿಆದಿನಾ ‘‘ಪಭೇದೇ…ಪೇ॰… ದಸ್ಸನತ್ಥ’’ನ್ತಿ ಇಮಸ್ಸ ವಾಕ್ಯಸ್ಸ ಪಿಣ್ಡತ್ಥಮಾಹ। ಯದಿ ಧಮ್ಮಾ ಏವ ಪುಚ್ಛಿತಬ್ಬಾ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತಬ್ಬಾ ಚ, ಕಸ್ಮಾ ಕುಸಲಾತಿ ಪಭೇದವಚನನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ತೇ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ನ ಹಿ ಪಭೇದೇಹಿ ವಿನಾ ಪಭೇದವನ್ತೋ ಅತ್ಥೀತಿ। ‘‘ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾ’’ತಿ ಏತೇನ ‘‘ಫಸ್ಸೋ ಹೋತೀ’’ತಿ, ‘‘ಫಸ್ಸೋ ಫುಸನಾ’’ತಿ ಚ ಆದಿನಾ ಉದ್ದಿಟ್ಠನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಕುಸಲಭಾವೋ ವಿಸ್ಸಜ್ಜಿತೋ ಹೋತೀತಿ ಇಮಿನಾ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ‘‘ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾತಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇಪೀ’’ತಿ ಆಹ। ಇಮಸ್ಮಿಞ್ಹೀತಿ ಹಿ-ಸದ್ದೋ ಕಾರಣತ್ಥೋ। ತೇನ ಯಸ್ಮಾ ಧಮ್ಮಾವ ದೇಸೇತಬ್ಬಾ, ತೇ ಚ ಕುಸಲಾ…ಪೇ॰… ಭೇದಾ ದೇಸೇತಬ್ಬಾ ಧಮ್ಮಾನಮೇವಾತಿ ಅವಧಾರಣಫಲಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಅವೋಹಾರದೇಸನಾತೋ’’ತಿ। ಅತ್ಥಾನಞ್ಚಾತಿ ಚ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ಫಸ್ಸೋ ಫುಸನಾ’’ತಿ ಏವಮಾದಿಸಭಾವನಿರುತ್ತಿಂ ಯಥಾವುತ್ತಧಮ್ಮಾದಿಞಾಣಞ್ಚ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ‘‘ಇತಿ ಏವಂ ಅಯಂ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬೋ ನಿವತ್ತೇತಬ್ಬೋ ಚಾ’’ತಿ ತಥಾ ತಥಾ ವಿಧೇತಬ್ಬಭಾವೋ ಇತಿಕತ್ತಬ್ಬತಾ, ತಾಯ ಯುತ್ತೋ ಇತಿ…ಪೇ॰… ಯುತ್ತೋ ವಿಸೇಸನತ್ತಾ ಪಭೇದಸ್ಸಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
ಇತಿಕತ್ತಬ್ಬತಾಯುತ್ತಸ್ಸ ವಿಸೇಸಿತಬ್ಬತ್ತಾ ಉದ್ದೇಸೋ ಧಮ್ಮಪ್ಪಧಾನೋ, ತಸ್ಮಾ ತತ್ಥ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ವಿಸೇಸಿತಬ್ಬತ್ತಾ ‘‘ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ಅಯಂ ಪದಾನುಕ್ಕಮೋ ಕತೋ। ಪುಚ್ಛಾ ಸಂಸಯಿತಪ್ಪಧಾನಾ ಅನಿಚ್ಛಿತನಿಚ್ಛಯನಾಯ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬತ್ತಾ। ತೇನ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮೇಸು ಸಮುಗ್ಘಾಟಿತವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾನುಸಯಾನಮ್ಪಿ ಪುಚ್ಛಾ ದೇಸೇತಬ್ಬಪುಗ್ಗಲಗತಸಂಸಯಾಪತ್ತಿಂ ಅತ್ತನಿ ಆರೋಪೇತ್ವಾ ಸಂಸಯಾಪನ್ನೇಹಿ ವಿಯ ಪವತ್ತೀಯತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಕಾಮಾವಚರಾದಿಭೇದೋ ವಿಯ ಕುಸಲಾದಿಭಾವೇನ ಕುಸಲಾದಿಭೇದೋ ಧಮ್ಮಭಾವೇನ ನಿಯತೋತಿ ಧಮ್ಮಾತಿ ವುತ್ತೇ ನಿಚ್ಛಯಾಭಾವತೋ ‘‘ಕುಸಲಾ ನು ಖೋ ಅಕುಸಲಾ ನು ಖೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಸಂಸಯೋ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಕುಸಲಾದಿಭೇದೋ ಪನ ಸಂಸಯಿತೋ’’ತಿ। ಧಮ್ಮಭಾವೋ ಪನ ಕುಸಲಾದೀಸು ಏಕನ್ತಿಕತ್ತಾ ನಿಚ್ಛಿತೋಯೇವಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ನ ಚ ಧಮ್ಮಭಾವೋ ಸಂಸಯಿತೋ’’ತಿ। ತೇನ ಸಂಸಯಿತೋ ನಿಚ್ಛೇತಬ್ಬಭಾವೇನ ಪಧಾನೋ ಏತ್ಥ ಕುಸಲಭಾವೋ, ನ ತಥಾ ಧಮ್ಮಭಾವೋತಿ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಸಮಯೇತಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಸಮಯೇ। ‘‘ಅಥ ವಿಜ್ಜಮಾನೇ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಅಥ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಅತ್ಥಮಾಹ ‘‘ಪಚ್ಛಾ’’ತಿ। ಭೋಜನಗಮನಾದೀಹಿ ಸಮಯೇಕದೇಸನಾನತ್ತಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಅವಸೇಸನಾನತ್ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸಮವಾಯಾದೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ವಿಸೇಸಿತಾತಿ ಏತೇನ ‘‘ನಿಯಮಿತಾ’’ತಿ ಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ವಿವರತಿ, ತಸ್ಮಾ ಯಥಾವುತ್ತಚಿತ್ತವಿಸೇಸಿತಬ್ಬತೋ ಸಮಯತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತಾನನ್ತಿ ಕಾಮಾವಚರಾದಿವಿಸೇಸಯುತ್ತಾನಂ। ‘‘ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ’’ತಿ ಚಿತ್ತುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ವಿಸೇಸಿತಬ್ಬೋಪಿ ಸಮಯೋ ಯೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೇನ ವಿಸೇಸೀಯತಿ, ತಸ್ಸೇವ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ‘‘ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಸಯಂ ವಿಸೇಸನಭಾವಂ ಆಪಜ್ಜತಿ। ತಥಾ ‘‘ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ’’ತಿ ಏತ್ಥ ವಿಸೇಸನಭೂತಂ ಚಿತ್ತಂ ಅತ್ತನಾ ವಿಸೇಸಿತಬ್ಬಸಮಯಸ್ಸ ಉಪಕಾರತ್ಥಂ ‘‘ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ…ಪೇ॰… ಚಿತ್ತ’’ನ್ತಿ ವಿಸೇಸಿತಬ್ಬಭಾವಂ ಆಪಜ್ಜತಿ। ಉಪಕಾರೋತಿ ಚ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಅವಚ್ಛೇದಕಾವಚ್ಛಿನ್ದಿತಬ್ಬಭಾವೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಪುರಿಮಧಮ್ಮಾನಂ ಭಙ್ಗಸಮಕಾಲಂ, ಭಙ್ಗಾನನ್ತರಮೇವ ವಾ ಪಚ್ಛಿಮಧಮ್ಮಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ಪುರಿಮಪಚ್ಛಿಮಾನಂ ನಿರನ್ತರತಾ ಕೇನಚಿ ಅನನ್ತರಿತತಾ। ಯಾಯ ಭಾವಪಕ್ಖಸ್ಸ ಬಲವಭಾವೇನ ಪಟಿಚ್ಛಾದಿತೋ ವಿಯ ಹುತ್ವಾ ಅಭಾವಪಕ್ಖೋ ನ ಪಞ್ಞಾಯತೀತಿ ತದೇವೇತನ್ತಿ ಗಹಣವಸೇನ ಪಚುರಜನೋ ವಿಪರಿಯೇಸಿತೋ, ಸೋಯಮತ್ಥೋ ‘‘ಏಕೀಭೂತಾನಮಿವಾ’’ತಿ ಸಮೂಹಘನತಾ, ದುಬ್ಬಿಞ್ಞೇಯ್ಯಕಿಚ್ಚಭೇದವಸೇನ ಏಕೀಭೂತಾನಮಿವ ಪವತ್ತಿ ಕಿಚ್ಚಘನತಾತಿ ಯೋಜನಾ। ಏತ್ಥ ಚ ಪಚ್ಚಯಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಭಾವೇನ ಪವತ್ತಮಾನಾನಂ ಅನೇಕೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಕಾಲಸಭಾವಬ್ಯಾಪಾರಾರಮ್ಮಣೇಹಿ ದುಬ್ಬಿಞ್ಞೇಯ್ಯಭೇದತಾಯ ಏಕೀಭೂತಾನಮಿವ ಗಹೇತಬ್ಬತಾ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಸನ್ತತಿಘನತಾದಯೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಸಹಕಾರೀಕಾರಣಸನ್ನಿಜ್ಝಂ ಸಮೇತೀತಿ ಸಮಯೋ, ಸಮವೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋತಿ ಸಮಯ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಸಮವಾಯತ್ಥತಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಪಚ್ಚಯಸಾಮಗ್ಗಿ’’ನ್ತಿ ಆಹ। ಸಮೇತಿ ಸಮಾಗಚ್ಛತಿ ಏತ್ಥ ಮಗ್ಗಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಂ ತದಾಧಾರಪುಗ್ಗಲೇಹೀತಿ ಸಮಯೋ, ಖಣೋ। ಸಮೇನ್ತಿ ಏತ್ಥ, ಏತೇನ ವಾ, ಸಮಾಗಚ್ಛನ್ತಿ ಧಮ್ಮಾ ಸಹಜಾತಧಮ್ಮೇಹಿ ಉಪ್ಪಾದಾದೀಹಿ ವಾತಿ ಸಮಯೋ, ಕಾಲೋ। ಧಮ್ಮಪ್ಪವತ್ತಿಮತ್ತತಾಯ ಅತ್ಥತೋ ಅಭೂತೋಪಿ ಹಿ ಕಾಲೋ ಧಮ್ಮಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಅಧಿಕರಣಂ ಕರಣಂ ವಿಯ ಚ ಪರಿಕಪ್ಪನಾಮತ್ತಸಿದ್ಧೇನ ರೂಪೇನ ವೋಹರೀಯತೀತಿ। ಸಮಂ, ಸಹ ವಾ ಅವಯವಾನಂ ಅಯನಂ ಪವತ್ತಿ ಅವಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಸಮಯೋ, ಸಮೂಹೋ ಯಥಾ ‘‘ಸಮುದಾಯೋ’’ತಿ। ಅವಯವಸಹಾವಟ್ಠಾನಮೇವ ಹಿ ಸಮೂಹೋ। ಪಚ್ಚಯನ್ತರಸಮಾಗಮೇ ಏತಿ ಫಲಂ ಏತಸ್ಮಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಪವತ್ತತಿ ಚಾತಿ ಸಮಯೋ, ಹೇತು ಯಥಾ ‘‘ಸಮುದಯೋ’’ತಿ। ಸಮೇತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ಏತಿ ಸವಿಸಯೇ ಪವತ್ತತಿ, ಸಮ್ಬನ್ಧಾ ವಾ ಅಯನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ಸಮಯೋ, ದಿಟ್ಠಿ। ದಿಟ್ಠಿಸಂಯೋಜನೇನ ಹಿ ಸತ್ತಾ ಅತಿವಿಯ ಬಜ್ಝನ್ತೀತಿ। ಸಮಯನಂ ಸಙ್ಗತಿ ಸಮೋಧಾನನ್ತಿ ಸಮಯೋ, ಪಟಿಲಾಭೋ। ಸಮಸ್ಸ ನಿರೋಧಸ್ಸ ಯಾನಂ, ಸಮ್ಮಾ ವಾ ಯಾನಂ ಅಪಗಮೋ ಅಪ್ಪವತ್ತೀತಿ ಸಮಯೋ, ಪಹಾನಂ। ಅಭಿಮುಖಭಾವೇನ ಸಮ್ಮಾ ಏತಬ್ಬೋ ಅಭಿಸಮೇತಬ್ಬೋ ಅಧಿಗನ್ತಬ್ಬೋತಿ ಅವಿಪರೀತೋ ಸಭಾವೋ ಅಭಿಸಮಯೋ। ಅಭಿಮುಖಭಾವೇನ ಸಮ್ಮಾ ವಾ ಏತಿ ಗಚ್ಛತಿ ಬುಜ್ಝತೀತಿ ಅಭಿಸಮಯೋ, ಅವಿರಾಧೇತ್ವಾ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅವಿಪರೀತಸಭಾವಾವಬೋಧೋ। ಏತ್ಥ ಚ ಉಪಸಗ್ಗಾನಂ ಜೋತಕಮತ್ತತ್ತಾ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ವಾಚಕೋ ಸಮಯ-ಸದ್ದೋ ಏವಾತಿ ಸಉಪಸಗ್ಗೋಪಿ ವುತ್ತೋ। ತಾನೇವಾತಿ ಪೀಳನಾದೀನೇವ। ವಿಪ್ಫಾರಿಕತಾ ಸೇರಿಭಾವೇನ ಕಿರಿಯಾಸು ಉಸ್ಸಾಹನಪರಿನಿಪ್ಫನ್ನೋ।
ಕೇಸುಚೀತಿ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಾದೀಸು। ಖಣಸ್ಸ ಅಸಮ್ಭವೋ ತೇನ ವಿನಾಭಾವೋತಿ ಆಹ ‘‘ನನೂ’’ತಿಆದಿ। ಧಮ್ಮೇನೇವಾತಿ ವಿಸೇಸನ್ತರರಹಿತೇನ। ತಂಯೇವ ಹಿ ಅವಧಾರಣೇನ ನಿವತ್ತಿತಂ ವಿಸೇಸಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ನ ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಿತ್ಥಾ’’ತಿಆದಿನಾ। ಯಥಾ ವಾ ತಥಾ ವಾತಿ ಕಾಲೇನ ಲೋಕೋ ಪವತ್ತತಿ ನಿವತ್ತತೀತಿ ವಾ ಕಾಲೋ ನಾಮ ಭಾವೋ ವತ್ತನಲಕ್ಖಣೋ ಭಾವಾನಂ ಪವತ್ತಿಓಕಾಸದಾಯಕೋತಿ ತಪ್ಪಚ್ಚಯತಂ ಅನೇಕಪಚ್ಚಯತಂ।
ಪಕತಿಸ್ಸರವಾದಗ್ಗಹಣಂ ‘‘ಏಕಕಾರಣವಾದೋ’’ತಿ। ವಾ-ಸದ್ದೇನ ವಾ ತೇಸಮ್ಪಿ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಅವಯವ…ಪೇ॰… ದಾಯೋ ವುತ್ತೋ ಅವಯವಧಮ್ಮೇನ ಸಮುದಾಯಸ್ಸ ಅಪದಿಸಿತಬ್ಬತ್ತಾ, ಯಥಾ ‘‘ಸಮಂ ಚುಣ್ಣಂ, ಅಲಙ್ಕತೋ ದೇವದತ್ತೋ’’ತಿ ಚ। ಅನಿಪ್ಫಾದನಂ ನಿಪ್ಫಾದನಾಭಾವೋ ಅಹೇತುಭಾವೋ। ನಿಪ್ಫಾದೇತುಂ ಅಸಮತ್ಥಸ್ಸ ಪನ ಪಚ್ಚಯನ್ತರಾನಂ ಸಹಸ್ಸೇಪಿ ಸಮಾಗತೇ ನತ್ಥೇವ ಸಮತ್ಥತಾತಿ ಆಹ ‘‘ನಿಪ್ಫಾದನಸಮತ್ಥಸ್ಸಾ’’ತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಸಹಕಾರೀಕಾರಣಾಯತ್ತಾ ಫಲುಪ್ಪಾದನಾ ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾಪೇಕ್ಖಾತಿ ವುತ್ತಾತಿ ಅಪೇಕ್ಖಾ ವಿಯಾತಿ ಅಪೇಕ್ಖಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ।
ನಿಬ್ಯಾಪಾರೇಸು ಅಬ್ಯಾವಟೇಸು। ಏಕೇಕಸ್ಮಿನ್ತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಆಮೇಡಿತವಚನಸ್ಸ ಲುತ್ತನಿದ್ದಿಟ್ಠತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸತಿ ಚ ಆಮೇಡಿತೇ ಸಿದ್ಧೋ ಬಹುಭಾವೋತಿ। ಅನ್ಧಸತಂ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಚ ಪಚ್ಚತ್ತವಚನಂ ನಿದ್ಧಾರಣೇ ಭುಮ್ಮವಸೇನ ಪರಿಣಾಮೇತ್ವಾ ‘‘ಅನ್ಧಸತೇ’’ತಿ ಆಹ। ತಥಾ ಏಕೇಕಸ್ಮಿನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ವಿಸುಂ ಅಸಮತ್ಥತಾ ಜೋತಿತಾತಿ ಅನ್ಧಸತಂ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಸಮುದಿತಂ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಅತ್ಥತೋ ಅಯಮತ್ಥೋ ಆಪನ್ನೋತಿ ಆಹ ‘‘ಅನ್ಧಸತಂ ಸಹಿತಂ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ’’ತಿ। ಅಞ್ಞಥಾತಿ ಯಥಾರುತವಸೇನ ಅತ್ಥೇ ಗಯ್ಹಮಾನೇ। ಯಸ್ಮಾ ಅಸಾ…ಪೇ॰… ಸಿದ್ಧೋ ಸಿವಿಕುಬ್ಬಹನಾದೀಸು, ತಸ್ಮಾ ನಾಯಮತ್ಥೋ ಸಾಧೇತಬ್ಬೋ। ಇದಾನಿ ತಸ್ಸತ್ಥಸ್ಸ ಸುಪಾಕಟಭಾವೇನ ಅಸಾಧೇತಬ್ಬತಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ವಿಸು’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ।
ಏತೇನುಪಾಯೇನಾತಿ ಯೋಯಂ ಖಣಸಙ್ಖಾತೋ ಸಮಯೋ ಕುಸಲುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ದುಲ್ಲಭಭಾವಂ ದೀಪೇತಿ। ಅತ್ತನೋ ದುಲ್ಲಭತಾಯಾತಿ ಏತ್ಥ ಖಣತ್ಥೋ ವಾ ಸಮಯ-ಸದ್ದೋ ಖಣಸಙ್ಖಾತೋ ಸಮಯೋತಿ ಅತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ। ಏತೇನ ಉಪಾಯಭೂತೇನ ನಯಭೂತೇನ। ಯೋಜನಾ ಕಾತಬ್ಬಾತಿ ಏತ್ಥಾಯಂ ಯೋಜನಾ – ಸಮವಾಯ…ಪೇ॰… ವುತ್ತಿಂ ದೀಪೇತಿ ಸಯಂ ಪಚ್ಚಯಸಾಮಗ್ಗಿಭಾವತೋ, ಸಮವಾಯತ್ಥೋ ವಾ ಸಮಯ-ಸದ್ದೋ ಸಮವಾಯಸಙ್ಖಾತೋ ಸಮಯೋ। ಸೋ ಯಾಯ ಪಚ್ಚಯಸಾಮಗ್ಗಿಯಾ ಸತೀತಿ ಇಮಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಪಕಾಸನವಸೇನ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅನೇಕಹೇತುತೋ ವುತ್ತಿಂ ದೀಪೇತಿ। ಕಾಲ…ಪೇ॰… ಪರಿತ್ತತಂ ದೀಪೇತಿ ಅತ್ತನೋ ಅತಿಪರಿತ್ತತಾಯ। ಸಮೂಹ…ಪೇ॰… ಸಹುಪ್ಪತ್ತಿಂ ದೀಪೇತಿ ಸಯಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮುದಾಯಭಾವತೋ। ಹೇತು…ಪೇ॰… ವುತ್ತಿತಂ ದೀಪೇತಿ ಸತಿ ಏವ ಅತ್ತನಿ ಅತ್ತನೋ ಫಲಾನಂ
ದಳ್ಹಧಮ್ಮಾ ಧನುಗ್ಗಹಾತಿ ದಳ್ಹಧನುನೋ ಇಸ್ಸಾಸಾ। ದಳ್ಹಧನು ನಾಮ ದ್ವಿಸಹಸ್ಸಥಾಮಂ ವುಚ್ಚತಿ। ದ್ವಿಸಹಸ್ಸಥಾಮನ್ತಿ ಚ ಯಸ್ಸ ಆರೋಪಿತಸ್ಸ ಜಿಯಾಬದ್ಧೋ ಲೋಹಸೀಸಾದೀನಂ ಭಾರೋ ದಣ್ಡೇ ಗಹೇತ್ವಾ ಯಾವ ಕಣ್ಡಪ್ಪಮಾಣಾ ಸಿಕ್ಖಿತಾತಿ ದಸದ್ವಾದಸವಸ್ಸಾನಿ ಆಚರಿಯಕುಲೇ ಉಗ್ಗಹಿತಸಿಪ್ಪಾ। ಕತಹತ್ಥಾತಿ ಧನುಸ್ಮಿಂ ಚಿಣ್ಣವಸೀಭಾವಾ। ಕೋಚಿ ಸಿಪ್ಪಮೇವ ಉಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ, ಕತಹತ್ಥೋ ನ ಹೋತಿ, ಇಮೇ ಪನ ನ ತಥಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಕತುಪಾಸನಾತಿ ರಾಜಕುಲಾದೀಸು ದಸ್ಸಿತಸಿಪ್ಪಾ। ಚತುದ್ದಿಸಾ ಠಿತಾ ಅಸ್ಸೂತಿ ಏಕಸ್ಮಿಂಯೇವ ಪದೇಸೇ ಥಮ್ಭಂ ವಾ ರುಕ್ಖಂ ವಾ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಏಕಂಯೇವ ನಿಸ್ಸಾಯ ಚತುದ್ದಿಸಾಭಿಮುಖಾ ಠಿತಾ ಸಿಯುನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏವಂ ವುತ್ತಜವನಪುರಿಸಸ್ಸಾತಿ ನ ಏವರೂಪೋ ಪುರಿಸೋ ಕೋಚಿ ಭೂತಪುಬ್ಬೋ ಅಞ್ಞತ್ರ ಬೋಧಿಸತ್ತೇನ। ಸೋ ಹಿ ಜವನಹಂಸಕಾಲೇ ಏವರೂಪಮಕಾಸಿ। ಸುತ್ತೇ ಪನ ಅಭೂತಪರಿಕಪ್ಪನವಸೇನ ಉಪಮಾಮತ್ತಂ ಆಹಟಂ। ತಪ್ಪರಭಾವಾತಿ ತಪ್ಪರಭಾವತೋ ಹೇತುಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಸಮಯಸ್ಸ ಪರಾಯತ್ತವುತ್ತಿದೀಪನೇ ಏಕನ್ತಬ್ಯಾವಟಸಭಾವತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯೇ ಪನ ‘‘ತಪ್ಪರಭಾವೋ’’ತಿ ಪಠನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಪಚ್ಚಯಾಯತ್ತವುತ್ತಿದೀಪನತೋ ತಪ್ಪರಭಾವೋ ಹೇತುಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಸಮಯಸ್ಸ, ತಸ್ಮಾ ತಸ್ಸ ಪರಾಯತ್ತವುತ್ತಿದೀಪನತಾ ವುತ್ತಾತಿ ಯೋಜನಾ। ಸಮುದಾಯಾಯತ್ತತಾದೀಪನೇ ತಪ್ಪರೋ, ತದೇಕದೇಸಾಯತ್ತತಾದೀಪನೇ ತಪ್ಪರೋ ನ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಅತಪ್ಪರಭಾವತೋ’’ತಿ।
ನನು ಚ ತಂ ತಂ ಉಪಾದಾಯ ಪಞ್ಞತ್ತೋ ಕಾಲೋ ವೋಹಾರಮತ್ತಕೋ, ಸೋ ಕಥಂ ಆಧಾರೋ ತತ್ಥ ವುತ್ತಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಕಾಲೋಪಿ ಹೀ’’ತಿಆದಿ। ಯದಿ ಕಿರಿಯಾಯ ಕಿರಿಯನ್ತರಲಕ್ಖಣಂ ಭಾವೇನಭಾವಲಕ್ಖಣಂ, ಕಾ ಪನೇತ್ಥ ಲಕ್ಖಣಕಿರಿಯಾತಿ ಆಹ ‘‘ಇಹಾಪೀ’’ತಿಆದಿ। ಲಕ್ಖಣಭೂತಭಾವಯುತ್ತೋತಿ ಇತಿ-ಸದ್ದೋ ಹೇತುಅತ್ಥೋ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಯಸ್ಮಾ ಸತ್ತಾಸಙ್ಖಾತಾಯ ಲಕ್ಖಣಕಿರಿಯಾಯ ಯುತ್ತೋ ಸಮಯೋ, ತಸ್ಮಾ ತತ್ಥ ಭೂಮಿನಿದ್ದೇಸೋತಿ।
ಉದ್ದಾನತೋತಿ ಯದಿ ಸಙ್ಖೇಪತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ನನು ಚ ಅವಸಿಟ್ಠಕಿಲೇಸಾದಯೋ ವಿಯ ಕಿಲೇಸಕಾಮೋಪಿ ಅಸ್ಸಾದೇತಬ್ಬತಾಯ ವತ್ಥುಕಾಮೇ ಸಮವರುದ್ಧೋ ಞಾಣಂ ವಿಯ ಞೇಯ್ಯೇತಿ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಏಕೋಯೇವ ಕಾಮೋ ‘‘ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ’’ತಿಆದಿ। ಸಹಿತಸ್ಸಾತಿ ವಿಸಯವಿಸಯಿಭಾವೇನ ಅವಟ್ಠಿತಸ್ಸ। ‘‘ಉದ್ದಾನತೋ ದ್ವೇ ಕಾಮಾ’’ತಿ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಸಬ್ಬೇ ಕಾಮಾ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾ, ‘‘ಚತುನ್ನಂ ಅಪಾಯಾನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಪನ ವಿಸಯಸ್ಸ ವಿಸೇಸಿತತ್ತಾ ಓರಮ್ಭಾಗಿಯಕಿಲೇಸಭೂತೋ ಕಾಮರಾಗೋ ಇಧ ಕಿಲೇಸಕಾಮೋತಿ ಗಹಿತೋತಿ ‘‘ತೇನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಚೋದಕೋ ತಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಂ ಅಜಾನನ್ತೋ ‘‘ನನು ಚಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಅನುಯುಞ್ಜತಿ। ಇತರೋ ಪನ ‘‘ಬಹಲಕಿಲೇಸಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಅತ್ತನೋ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಂ ವಿವರತಿ।
ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮೇಸು ವಿಮಾನಕಪ್ಪರುಕ್ಖಾದಿಪ್ಪಕಾರೇಸು ಪರಿತ್ತಕುಸಲಾದೀಸು ವಾ। ನನು ಚ ‘‘ಚತುನ್ನಂ ಅಪಾಯಾನ’’ನ್ತಿ ವಿಸಯಸ್ಸ ವಿಸೇಸಿತತ್ತಾ ರೂಪಾರೂಪಧಾತುಗ್ಗಹಣಸ್ಸ ಅಸಮ್ಭವೋಯೇವಾತಿ? ನ, ‘‘ಉದ್ದಾನತೋ ‘‘ದುವಿಧೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಕಾಮರಾಗೋ ಪಞ್ಚಕಾಮಗುಣಿಕೋ ರಾಗೋ। ಕಾಮತಣ್ಹಾ ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮವಿಸಯಾ ತಣ್ಹಾ। ನಿರೋಧತಣ್ಹಾ ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಸಹಗತೋ ರಾಗೋ। ಇಧಾತಿ ಏಕಾದಸವಿಧೇ ಪದೇಸೇ। ಯದಿ ಅನವಸೇಸಪ್ಪವತ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ, ‘‘ದುವಿಧೋಪೇಸೋ’’ತಿ ನ ವತ್ತಬ್ಬಂ ವತ್ಥುಕಾಮೇಕದೇಸಸ್ಸ ಇಧ ಅಪ್ಪವತ್ತನತೋತಿ ಅನುಯೋಗೇನ ಯೇಭುಯ್ಯಭಾವತೋ ಅನವಸೇಸೋ ವಿಯ ಅನವಸೇಸೋತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ ಗಹೇತಬ್ಬೋತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ವತ್ಥುಕಾಮೋಪೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಅನವಸೇಸಸದಿಸತಾ ಚೇತ್ಥ ಸಭಾವಭಿನ್ನಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಅನವಸೇಸತೋ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾತಿ ಕಿಲೇಸಕಾಮವತ್ಥುಕಾಮಾನಂ ಅನವಸೇಸಪರಿಪುಣ್ಣಭಾವೇನ ಅಭಿಲಕ್ಖಿತತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಚಾಸದ್ದಸ್ಸ ರಸ್ಸತ್ತಂ ಕತನ್ತಿ ಕಾಮಾವಚರಸದ್ದೇ ಹೇತುಕತ್ತುಅತ್ಥೋ ಅನ್ತೋನೀತೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
ವಿಸಯೇತಿ ವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಅಭಿಧೇಯ್ಯತ್ಥೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ನಿಮಿತ್ತವಿರಹೇತಿ ಏತೇನ ರುಳ್ಹೀಸು ಕಿರಿಯಾ ವಿಭಾಗಕರಣಾಯ, ನ ಅತ್ತಕಿರಿಯಾಯಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಕುಸಲಭಾವನ್ತಿ ಜಾತಕಬಾಹಿತಿಕಸುತ್ತಅಭಿಧಮ್ಮಪರಿಯಾಯೇನ ಕಥಿತಂ ಕುಸಲತ್ತಂ। ತಸ್ಸಾತಿ ಸುಖವಿಪಾಕಭಾವಸ್ಸ। ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನತಂ ವತ್ತುಕಾಮತಾಯಾತಿ ಏತೇನ ‘‘ಅನವಜ್ಜಸುಖವಿಪಾಕಲಕ್ಖಣ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಸುಖಸದ್ದೋ ಇಟ್ಠಪರಿಯಾಯೋ ವುತ್ತೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸಞ್ಞಾಪಞ್ಞಾಕಿಚ್ಚಂ ಸಞ್ಞಾಣಕರಣಪಟಿವಿಜ್ಝನಾನಿ, ತದುಭಯವಿಧುರಾ ಆರಮ್ಮಣೂಪಲದ್ಧಿ ‘‘ವಿಜಾನಾತೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಸಞ್ಞಾ…ಪೇ॰… ಗಹಣ’’ನ್ತಿ। ನನು ಚ ಫಸ್ಸಾದಿಕಿಚ್ಚತೋಪಿ ವಿಸಿಟ್ಠಕಿಚ್ಚಂ ಚಿತ್ತನ್ತಿ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ, ಸೋ ಪನ ವಿಸೇಸೋ ನ ತಥಾ ದುರವಬೋಧೋ, ಯಥಾ ‘‘ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಚಿನೋತೀ’’ತಿ।
ಚಿತ್ತಕತಮೇವಾತಿ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರವಿಞ್ಞಾಣಕತಮೇವ। ನಾನತ್ತಾದೀನಂ ವವತ್ಥಾನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ವವತ್ಥಾನಂ ಪಚ್ಚೇಕಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ವವತ್ಥಾನಂ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ ಅಸಙ್ಕರಭಾವೋ। ತೇನ ಚ ಧಮ್ಮೋ ನಿಚ್ಛಿತೋ ನಾಮ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ನಿಚ್ಛಿತತಾ’’ತಿ। ಲಿಙ್ಗನಾನತ್ತಾದೀನೀತಿ ಏತ್ಥ ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಸಣ್ಠಾನವಸೇನ ಲಿಙ್ಗನಾನತ್ತಂ। ದೇವಮನುಸ್ಸತಿರಚ್ಛಾನಾದಿವಸೇನ ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಸ್ಸ ಪುಥುತ್ತಂ, ತಥಾ ಪುರಿಸಲಿಙ್ಗಸ್ಸ। ದೇವಾದಿಭೇದೇ ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗೇ ಪಚ್ಚೇಕಂ ನಾನತ್ತಕಾಯತಾಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವಿಸದಿಸಸಭಾವಸ್ಸ ದೇಸಾದಿಭೇದಭಿನ್ನಸ್ಸ ಚ ವಿಸೇಸಸ್ಸ ವಸೇನ ಪಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ತಥಾ ಪುರಿಸಲಿಙ್ಗೇ। ಲಿಙ್ಗನಿಬ್ಬತ್ತಕಸ್ಸ ವಾ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಯಥಾವುತ್ತನಾನತ್ತಾದಿವಸೇನ ಲಿಙ್ಗಸ್ಸ ನಾನತ್ತಾದೀನಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾನಿ। ಲಿಙ್ಗನಾನತ್ತಾದೀಸು ಪವತ್ತತ್ತಾ ಸಞ್ಞಾದೀನಂ ‘‘ಅನಾಗ…ಪೇ॰… ಘಟೇನ್ತೋ’’ತಿ। ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಪುರಿಸಲಿಙ್ಗಾದಿ ವಿಞ್ಞಾಣಾಧಿಟ್ಠಿತಸ್ಸ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸ ಸನ್ನಿವೇಸವಿಸೇಸೋ। ಸಞ್ಞಾಸೀಸೇನ ಚತ್ತಾರೋ ಖನ್ಧಾ ವುತ್ತಾ। ವೋಹಾರವಚನೇನ ಚ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ವೋಹರಿತಬ್ಬಭಾವೇನ ಪವತ್ತಿ ದೀಪಿತಾ, ಯಾ ಸಾ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಿಅಭಿನಿವೇಸಹೇತೂತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಲಿಙ್ಗಾದಿ…ಪೇ॰… ಯೋಸಾನಾನೀ’’ತಿ ಆಹ।
‘‘ಯೇ ಕೇಚಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮಾ ಅಕುಸಲಾ ಅಕುಸಲಭಾಗಿಯಾ, ಸಬ್ಬೇತೇ ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೧.೫೬-೫೭), ‘‘ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಪ॰ ೧, ೨) ಚ ಏವಮಾದಿವಚನತೋ ಚಿತ್ತಹೇತುಕಂ ಕಮ್ಮನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಕಮ್ಮಞ್ಹಿ ಚಿತ್ತತೋ ನಿಬ್ಬತ್ತ’’ನ್ತಿ। ಯಥಾಸಙ್ಖ್ಯನ್ತಿ ಕಮ್ಮತೋ ಲಿಙ್ಗಂ ಲಿಙ್ಗತೋ ಸಞ್ಞಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ನ ಪುರಿಮವಿಕಪ್ಪೇ ವಿಯ ಕಮ್ಮತೋ ಲಿಙ್ಗಸಞ್ಞಾ ಲಿಙ್ಗತೋ ಲಿಙ್ಗಸಞ್ಞಾತಿ ಉಭಯತೋ ಉಭಯಪ್ಪವತ್ತಿದಸ್ಸನವಸೇನ। ‘‘ಭೇದಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ ಇತ್ಥಾಯಂ ಪುರಿಸೋತಿ ವಾ’’ತಿ ಭೇದಸ್ಸ ವಿಸೇಸಿತತ್ತಾ ಇತ್ಥಾದಿಭಾವೇನ ವೋಹರಿತಬ್ಬಭಾವೋ ಇಧ ಭೇದೋತಿ ‘‘ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಾದಿವೋಹಾರಂ ಗಚ್ಛನ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅದ್ಧದ್ವಯವಸೇನಾತಿ ಅತೀತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನದ್ಧದ್ವಯವಸೇನ। ಗುಣಾಭಿಬ್ಯಾಪನಂ ‘‘ಪತ್ಥಟಯಸತ’’ನ್ತಿ। ಕಮ್ಮನಾನಾಕರಣೇನ ವಿನಾ ಕಮ್ಮನಿಬ್ಬತ್ತನಾನಾಕಾರಣಾಭಾವತೋ ‘‘ಕಮ್ಮಜೇಹಿ…ಪೇ॰… ನಾನಾಕರಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅವಿಪಚ್ಚನೋಕಾಸೋ ಅಟ್ಠಾನಭೂತಾ, ಗತಿಕಾಲೋಪಿ ವಾ। ಕಾಮಾವಚರಂ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರವಿಞ್ಞಾಣಂ ರೂಪಧಾತುಯಾ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದಿಂ ಜನೇತ್ವಾ ಅನೋಕಾಸತಾಯ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ಅಜನೇನ್ತಂ ಏತ್ಥ ನಿದಸ್ಸೇತಬ್ಬಂ। ಏಕಚ್ಚಚಿತ್ತಕರಣಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ ಚಕ್ಖಾದಿವೇಕಲ್ಲೇನ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಅಜನಕಂ ಕಮ್ಮವಿಞ್ಞಾಣಂ ಅವಸೇಸಪಚ್ಚಯವಿಕಲೇ ಅನೋಗಧಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ತದಪಿ ಕಾಲಗತಿಪಯೋಗಾದೀತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಸಙ್ಗಹಿತನ್ತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಸಹಕಾರೀಕಾರಣವಿಕಲಂ ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಅಚ್ಚನ್ತಂ ಓಕಾಸಮೇವ ನ ಲಭತಿ, ಇತರಂ ವಿಪಾಕೇಕದೇಸಸ್ಸ ಲದ್ಧೋಕಾಸನ್ತಿ, ಇದಮೇತೇಸಂ ನಾನತ್ತ’’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ, ತಂ ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಓಕಾಸಲಾಭೇ ಸತಿ ಸಹಾಯಕಾರಣವಿಕಲತಾವ ನತ್ಥೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ವುತ್ತಂ।
ಭವತು ತಾವ ಭವಿತ್ವಾ ಅಪಗತಂ ಭೂತಾಪಗತಂ, ಅನುಭವಿತ್ವಾ ಅಪಗತಂ ಪನ ಕಥನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಅನುಭೂತಭೂತಾ’’ತಿಆದಿ। ತೇನ ಅನುಭೂತ-ಸದ್ದೇನ ಯೋ ಅತ್ಥೋ ವುಚ್ಚತಿ, ತಸ್ಸ ಭೂತ-ಸದ್ದೋಯೇವ ವಾಚಕೋ, ನ ಅನು-ಸದ್ದೋ, ಅನು-ಸದ್ದೋ ಪನ ಜೋತಕೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸಾಖಾಭಙ್ಗಸದಿಸಾ ಹಿ ನಿಪಾತೋಪಸಗ್ಗಾತಿ। ಕಿರಿಯಾವಿಸೇಸಕತ್ತಞ್ಚ ಉಪಸಗ್ಗಾನಂ ಅನೇಕತ್ಥತ್ತಾ ಧಾತುಸದ್ದಾನಂ ತೇಹಿ ವತ್ತಬ್ಬವಿಸೇಸಸ್ಸ ಜೋತನಭಾವೇನೇವ ಅವಚ್ಛಿನ್ದನನ್ತಿ ಯತ್ತಕಾ ಧಾತುಸದ್ದೇನ ಅಭಿಧಾತಬ್ಬಾ ಅತ್ಥವಿಸೇಸಾ, ತೇಸಂ ‘‘ಸಾಮಞ್ಞ…ಪೇ॰… ವಿಸೇಸೀಯತೀ’’ತಿ। ಅನುಭೂತ-ಸದ್ದೋ ಬಹುಲಂ ಕಮ್ಮತ್ಥೇ ಏವ ದಿಸ್ಸತೀತಿ ತಸ್ಸ ಇಧ ಕತ್ತುಅತ್ಥವಾಚಿತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅನುಭೂತಸದ್ದೋ ಚಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಸತಿಪಿ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾನಂ ಸವೇದಯಿತಭಾವತೋ ಆರಮ್ಮಣಾನುಭವನೇ, ಸವಿಪಲ್ಲಾಸೇ ಪನ ಸನ್ತಾನೇ ಚಿತ್ತಾಭಿಸಙ್ಖಾರವಸೇನ ಪವತ್ತಿತೋ ಅಬ್ಯಾಕತೇಹಿ ವಿಸಿಟ್ಠೋ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ಸಾತಿಸಯೋ ವಿಸಯಾನುಭವನಾಕಾರೋತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತೋತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ವತ್ತುಂ ಅಧಿಪ್ಪಾಯವಸೇನಾ’’ತಿ ಆಹ। ಭೂತಾಪಗತಭಾವಾಭಿಧಾನಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನಾತಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲಸ್ಸ ಆಕಡ್ಢನುಪಾಯಮಾಹ।
ಉಪ್ಪತಿತಕಿಚ್ಚನಿಪ್ಫಾದನತೋ ಉಪ್ಪತಿತಸದಿಸತ್ತಾ ‘‘ಉಪ್ಪತಿತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತುಂ ಆರದ್ಧೋತಿ ಅನಾಗತಸ್ಸಪಿ ತಸ್ಸೇವ ಉಪ್ಪನ್ನ-ಸದ್ದೇನ ವುತ್ತತಾಯ ಕಾರಣಮಾಹ। ಏತ್ಥ ಚ ರಜ್ಜನಾದಿವಸೇನ ಆರಮ್ಮಣರಸಾನುಭವನಂ ಸಾತಿಸಯನ್ತಿ ಅಕುಸಲಞ್ಚ ಕುಸಲಞ್ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿರುದ್ಧತಾಸಾಮಞ್ಞೇನ ‘‘ಸಬ್ಬಸಙ್ಖತಂ ಭೂತಾಪಗತ’’ನ್ತಿ ಭೂಮೀತಿ ವುತ್ತಾ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ। ಅಗ್ಗಿಆಹಿತೋ ವಿಯಾತಿ ಭೂಮಿಲದ್ಧನ್ತಿ ವತ್ತಬ್ಬತಾಯ ಉಪಾಯಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಏತೇನಾತಿ ಕಮ್ಮಂ। ಏತಸ್ಸಾತಿ ವಿಪಾಕೋ ವುತ್ತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಅವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತತ್ತಾತಿ ಅವಿನೋದಿತತ್ತಾ। ಸಭೂಮಿಯನ್ತಿ ಸಕಭೂಮಿಯಂ। ವಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾತಿ ಪುನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತುಂ ಅದತ್ವಾ। ಖಣತ್ತಯೇಕದೇಸಗತಂ ಖಣತ್ತಯಗತನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಯಥಾವುತ್ತಸ್ಸ ಉದಾಹರಣಸ್ಸ ಉಪಚಾರಭಾವಮಾಹ। ತೇನ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಧಮ್ಮಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ಇದಮೇತ್ಥ ಉದಾಹರಣಂ ಯುತ್ತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಪಧಾನೇನಾತಿ ಪಧಾನಭಾವೇನ। ದೇಸನಾಯ ಚಿತ್ತಂ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮನ್ತಿ ಲೋಕಿಯಧಮ್ಮೇ ದೇಸೇತಬ್ಬೇ ಚಿತ್ತಂ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಂ ಕತ್ವಾ ದೇಸನಾ ಭಗವತಾ ಉಚಿತಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಧಮ್ಮಸಭಾವಂ ವಾ ಸನ್ಧಾಯಾತಿ ಲೋಕಿಯಧಮ್ಮಾನಂ ಅಯಂ ಸಭಾವೋ ಯದಿದಂ ತೇ ಚಿತ್ತಜೇಟ್ಠಕಾ ಚಿತ್ತಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ತೇನ ತೇಸಂ ತಥಾದೇಸನಾಯ ಕಾರಣಮಾಹ, ಸಬ್ಬೇ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಚಿತ್ತವಜ್ಜಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕೇಚೀತಿ ಪದಕಾರಾ। ಫಸ್ಸಾದಯೋಪೀತಿ ಪಿ-ಸದ್ದೇನ ರಾಗಾದಯೋ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡೇತಿ। ಕಾಲಭೇದಾಭಾವೇಪಿ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಅಪೇಕ್ಖಿತೋ ಧಮ್ಮೋ ಪುರಿಮನಿಪ್ಫನ್ನೋ ವಿಯ ವೋಹರೀಯತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಪಠಮಂ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ವಿಯಾ’’ತಿ। ಅನುಪಚರಿತಮೇವಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯಮನ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಖೀಣಾ ಭವನೇತ್ತೀ’’ತಿಆದಿವಚನತೋ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೧೫೫; ನೇತ್ತಿ॰ ೧೧೪) ನೇತ್ತಿಭೂತಾಯ ‘‘ತಣ್ಹಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ವಾ’’ತಿ।
‘‘ಯಂ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಚೇತಸಿಕಂ ಸಾತ’’ನ್ತಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠತ್ತಾ ಸೋಮನಸ್ಸವೇದನಾ ಸಾತಸಭಾವಾತಿ ಆಹ ‘‘ಸಭಾವವಸೇನ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ। ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಮಧುರ-ಸದ್ದೋ ರಸವಿಸೇಸಪರಿಯಾಯೋ, ಇಟ್ಠಭಾವಸಾಮಞ್ಞೇನ ಇಧ ಉಪಚಾರೇನ ವುತ್ತೋತಿಆಹ ‘‘ಮಧುರಂ ವಿಯಾ’’ತಿ। ಪರಮತ್ಥತೋ ತಣ್ಹಾವಿನಿಮುತ್ತೋ ನನ್ದಿರಾಗೋ ನನ್ದಿರಾಗಭಾವೋ ವಾ ನತ್ಥೀತಿ ‘‘ನ ಏತ್ಥ ಸಮ್ಪಯೋಗವಸೇನ ಸಹಗತಭಾವೋ ಅತ್ಥೀ’’ತಿ, ‘‘ನನ್ದಿರಾಗಸಹಗತಾ’’ತಿ ಚ ವುಚ್ಚತಿ। ತೇನ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ ‘‘ಸಹಗತಸದ್ದೋ ತಣ್ಹಾಯ ನನ್ದಿರಾಗಭಾವಂ ಜೋತೇತೀ’’ತಿ। ಅವತ್ಥಾವಿಸೇಸವಾಚಕೋ ವಾ ‘‘ನನ್ದಿರಾಗಸಹಗತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ, ನನ್ದಿರಾಗಸಭಾವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇಧಾಪೀತಿ ಇಮಿಸ್ಸಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ। ಇಮಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಪದೇತಿ ‘‘ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತ’’ನ್ತಿ ಏತಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಪದೇ। ಅಯಮೇವತ್ಥೋತಿ ಸಂಸಟ್ಠೋ ಏವ। ಯಥಾದಸ್ಸಿತಸಂಸಟ್ಠಸದ್ದೋತಿ ಅತ್ಥುದ್ಧಾರಪ್ಪಸಙ್ಗೇನ ಪಾಳಿತೋ ಅಟ್ಠಕಥಾಯ ಆಗತಸಂಸಟ್ಠಸದ್ದೋ। ಸಹಜಾತೇತಿ ಸಹಜಾತತ್ಥೇ।
ಕಾಲವಿಸೇಸಾನಪೇಕ್ಖೋ ಕಮ್ಮಸಾಧನೋ ಆಭಟ್ಠ-ಸದ್ದೋ ಭಾಸಿತಪರಿಯಾಯೋತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಅಭಾಸಿತಬ್ಬತಾ ಅನಾಭಟ್ಠತಾ’’ತಿ। ಪಾಳಿಯನ್ತಿ ಇಮಿಸ್ಸಾ ಪಠಮಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಪಾಳಿಯಂ। ಅಭಾಸಿತತ್ತಾ ಏವಾತಿ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಭಾವಸ್ಸ ಅವುತ್ತತ್ತಾ ಏವ। ಕಾರಣಪರಿಯಾಯತ್ತಾ ವತ್ಥುಸದ್ದಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವಸಾಮಞ್ಞತೋ ದ್ವಾರಭೂತಧಮ್ಮಾನಮ್ಪಿ ಸಿಯಾ ವತ್ಥುಪರಿಯಾಯೋತಿ ಆಹ ‘‘ದ್ವಾರಂ ವತ್ಥೂತಿ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ। ತೇನ ವತ್ಥು ವಿಯ ವತ್ಥೂತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಮನೋದ್ವಾರಭೂತಾ ಧಮ್ಮಾ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಹದಯವತ್ಥುನಾ ಸಹ ಚರನ್ತೀತಿ ದ್ವಾರೇನ…ಪೇ॰… ಹದಯವತ್ಥು ವುತ್ತನ್ತಿ ಆಹ ಯಥಾ ‘‘ಕುನ್ತಾ ಪಚರನ್ತೀ’’ತಿ। ಸಕಿಚ್ಚಭಾವೇನಾತಿ ಅತ್ತನೋ ಕಿಚ್ಚಭಾವೇನ, ಕಿಚ್ಚಸಹಿತತಾಯ ವಾ। ಅಞ್ಞಾಸಾಧಾರಣೋತಿ ಸ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಅತ್ಥಮಾಹ। ಸಕೋ ಹಿ ರಸೋ ಸರಸೋತಿ।
ಅನನ್ತರಚಿತ್ತಹೇತುಕತ್ತಾ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಏಕಸಮುಟ್ಠಾನತಾ ವುತ್ತಾ, ಸಹಜಾತಚಿತ್ತಫಸ್ಸಹೇತುಕತ್ತಾ ಚೇತಸಿಕಾನಂ ದ್ವಿಸಮುಟ್ಠಾನತಾ। ‘‘ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾ ಧಮ್ಮಾ, ಫುಟ್ಠೋ ಭಿಕ್ಖವೇ ವೇದೇತಿ, ಫುಟ್ಠೋ ಸಞ್ಜಾನಾತಿ, ಫುಟ್ಠೋ ಚೇತೇತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೯೩) ಹಿ ವುತ್ತಂ।
ಸುಖುಮರಜಾದಿರೂಪನ್ತಿ ವತ್ಥುಪರಿತ್ತತಾಯಾತಿ ಏತೇನ ಅನೇಕಕಲಾಪಗತಾನಿ ಬಹೂನಿಯೇವ ರೂಪಾಯತನಾನಿ ಸಮುದಿತಾನಿ ಸಂಹಚ್ಚಕಾರಿತಾಯ ಸಿವಿಕುಬ್ಬಹನಞಾಯೇನ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೋ, ನ ಏಕಂ ಕತಿಪಯಾನಿ ವಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ನನು ಚ ಏವಂ ಸನ್ತೇ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ ಸಮುದಾಯಾರಮ್ಮಣಂ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ? ನಾಪಜ್ಜತಿ ಸಮುದಾಯಸ್ಸೇವ ಅಭಾವತೋ। ನ ಹಿ ಪರಮತ್ಥತೋ ಸಮುದಾಯೋ ನಾಮ ಕೋಚಿ ಅತ್ಥಿ। ವಣ್ಣಾಯತನಮೇವ ಹಿ ಯತ್ತಕಂ ಯೋಗ್ಯದೇಸೇ ಅವಟ್ಠಿತಂ, ಸತಿ ಖಣಪರಿತ್ತತಾಯಾತಿ ಪಬನ್ಧಕ್ಖಣಸ್ಸ ಇತ್ತರತಾಯ। ಪಬನ್ಧವಸೇನ ಹಿ ಪಚ್ಚೇಕಂ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾ ವಿರೋಧಿಅವಿರೋಧಿಪಚ್ಚಯಸಮಾಯೋಗೇ ಲಹುಂ ದನ್ಧಞ್ಚ ನಿರುಜ್ಝನತೋ ಪರಿತ್ತಕಾಲಾ ದೀಘಕಾಲಾ ಚ ಹೋನ್ತಿ, ಸಭಾವಲಕ್ಖಣವಸೇನ ಪನ ಏಕಪರಿಚ್ಛೇದಾ ಏವಾತಿ। ಯಥಾ ಚ ರೂಪಾಯತನಂ, ಏವಂ ಇತರಾನಿಪಿ। ಸದ್ದಾದಯೋಪಿ ಹಿ ವತ್ಥುಪರಿತ್ತತಾದಿಭಾವೇನ ಲಬ್ಭನ್ತೀತಿ। ಅಚ್ಚಾಸನ್ನಾದಿತಾಯಾತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಅನಾವಜ್ಜನಂ ಕೇನಚಿ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನತಾತಿ ಏವಮಾದಿಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ವಿಸಯಿಧಮ್ಮಂ ವಿಸೇಸತೋ ಸಿನೋತಿ ಬನ್ಧತೀತಿ ವಿಸಯೋತಿ ಅನಞ್ಞತ್ಥಭಾವಾಪೇಕ್ಖೋ ವಿಸಯೋತಿ ಆಹ ‘‘ವಿಸಯೋ ಅನಞ್ಞತ್ಥಭಾವೇನಾ’’ತಿ। ನ ಹಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದಯೋ ರೂಪಾಯತನಾದಿತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ಆರಮ್ಮಣೇ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ। ಗಾವೋ ಚರನ್ತಿ ಏತ್ಥಾತಿ ಗೋಚರೋ, ಗೋಚರೋ ವಿಯಾತಿ ಗೋಚರೋತಿ ಸಮ್ಬಹುಲಚಾರಿತಾಪೇಕ್ಖೋ ಗೋಚರೋತಿ ಆಹ ‘‘ಗೋಚರೋ ತತ್ಥ ಚರಣೇನಾ’’ತಿ। ಬಹುಲಞ್ಹಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀಹಿ ರೂಪಾದಯೋ ಗಯ್ಹನ್ತಿ, ನ ತಥಾ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣೇನಾತಿ। ತೇಸನ್ತಿ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣೇನ ಗಯ್ಹಮಾನಾನಂ ರೂಪಾಯತನಾದೀನಂ। ‘‘ವಚನಸ್ಸ ಅನುಪಪತ್ತಿತೋ’’ತಿ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ, ನನು ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ಪವತ್ತಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಂ ಸನ್ಧಾಯ ತೇಸಂ ಗೋಚರವಿಸಯಂ ಪಚ್ಚನುಭೋತೀತಿ ವಚನಂ ಉಪಪಜ್ಜತಿಯೇವಾತಿ? ನ, ನಿಯಮಾಭಾವತೋ। ನ ಹಿ ಪಞ್ಚದ್ವಾರಾಭಿನಿಹಟಂಯೇವ ಮನೋ ಇಧ ‘‘ಮನೋ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ನಿಯಮಹೇತು ಅತ್ಥೀತಿ, ಏತಂಯೇವ ವಾ ಚೋದನಂ ಮನಸಿ ಏವಂವಣ್ಣೋತಿಆದಿವಚನತೋ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಅತೀತಾನಾಗತಂಸಞಾಣಾದಯೋಪಿ ಇಧ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ। ಇತರಥಾತಿ ರೂಪಂ ಸದ್ದನ್ತಿಆದಿನಾ।
ಭೋಜನ ಉಸ್ಸಾಹಾದೀಹೀತಿ ಇದಂ ಯಾಯ ಕಮ್ಮಞ್ಞತಾಯ ರೂಪಕಾಯಸ್ಸ ಕಲ್ಲತಾ ಹೋತಿ, ತಸ್ಸಾ ಪಚ್ಚಯನಿದಸ್ಸನಂ। ಭೋಜನೇ ಹಿ ಸಮ್ಮಾಪರಿಣತೇ ಸಪ್ಪಾಯೇ ಚ ಉತುಭೋಜನೇ ಸಮ್ಮುಪಯುತ್ತೇ ಸಮ್ಮಾಪಯೋಗಸಙ್ಖಾತೇ ಕಾಯಿಕಚೇತಸಿಕವೀರಿಯೇ ಚ ಸಮಾರದ್ಧೇ ಲಹುತಾದಿಸಬ್ಭಾವೇನ ಕಾಯೋ ಕಮ್ಮಕ್ಖಮೋ ಹೋತಿ ಸಬ್ಬಕಿರಿಯಾನುಕೂಲೋತಿ। ಅಥ ವಾ ಭೋಜನ…ಪೇ॰… ಉಸ್ಸಾಹಾದೀಹೀತಿ ಇದಂ ಕಾಯಸ್ಸ ಕಲ್ಯತಾಯ ವಿಯ ಉಪದ್ದುತತಾಯಪಿ ಕಾರಣವಚನಂ। ವಿಸಮಭೋಜನಾಪರಿಣಾಮಾದಿತೋ ಹಿ ಕಾಯಸ್ಸ ಉಪದ್ದವಕರಾ ವಾತಾದಯೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ। ಅನುವತ್ತನ್ತಸ್ಸಾತಿ ಪದಂ ‘‘ಜಯಂ ವೇರಂ ಪಸವತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ॰ ಪ॰ ೨೦೧) ವಿಯ ಹೇತುಅತ್ಥವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಜಾಗರಣನಿಮಿತ್ತಞ್ಹಿ ಇಧ ಅನುವತ್ತನಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತನ್ತಿ। ಅಥ ವಾ ಅನುವತ್ತನ್ತಸ್ಸಾತಿ ಇದಂ ಪಕತಿಯಾ ದಿಟ್ಠಾದಿವಸೇನ ಆಪಾಥಗಮನುಪನಿಸ್ಸಯಾನಂ ಕಲ್ಯತಾದಿನಿಬ್ಬತ್ತಾನಂ ಕಾಯಿಕಸುಖಾದೀನಂ ಸಮ್ಭವದಸ್ಸನಂ। ಕಾಯಕಲ್ಯತಾದಿಂ ಅನನುವತ್ತನ್ತಸ್ಸ ಹಿ ಯಥಾವುತ್ತಉಪನಿಸ್ಸಯಾಭೋಗಾಭಾವೇನ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಂ ಆಪಾಥಗಮನಂ ನ ಸಿಯಾತಿ। ಯಥಾನುಭೂತೇ ರೂಪಾದಿವಿಸಯೇ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಠಪನಂ ಆವಜ್ಜನಂ ಚಿತ್ತಪಣಿದಹನಂ। ಯಥಾನುಭೂತೇನ ರೂಪಾದಿನಾ ಸದಿಸಂ ಅಸದಿಸಂ ಸಮ್ಬನ್ಧಞ್ಚ ಸದಿಸಾಸದಿಸಸಮ್ಬನ್ಧಂ, ತಸ್ಸ ದಸ್ಸನಾದಿ ಸದಿಸಾಸದಿಸಸಮ್ಬನ್ಧದಸ್ಸನಾದಿ, ಚಿತ್ತಪಣಿದಹನಞ್ಚ ಸದಿಸಾಸದಿಸ…ಪೇ॰… ದಸ್ಸನಾದಿ ಚ ಚಿತ್ತ…ಪೇ॰… ದಸ್ಸನಾದಯೋ ತೇ ಪಚ್ಚಯಾತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಧಾತುಕ್ಖೋಭಾದೀತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ದೇವತೂಪಸಂಹಾರಾದಿಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ತಂಸದಿಸತಾ ದಿಟ್ಠಸುತಸದಿಸತಾ। ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತತಾ ದಿಟ್ಠಸುತಪಟಿಬದ್ಧತಾ। ಕೇನಚಿ ವುತ್ತೇತಿ ಇಮಿನಾ ಸದ್ಧಾಯ ಅನುಸ್ಸವನಿಬ್ಬತ್ತತಂ ಆಹ। ಆಕಾರವಿಚಾರಣನ್ತಿ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಅತ್ಥಾನಂ ಉಪಟ್ಠಾನಾಕಾರವಿಚಾರಣಂ। ಕತ್ಥಚಿ ಅತ್ಥೇ।
ನಿಯಮಿತಸ್ಸಾತಿ ಕುಸಲಮೇವ ಮಯಾ ಉಪ್ಪಾದೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಏವಂ ನಿಯಮಿತಸ್ಸ। ಪಸಾದಸಿನೇಹಾಭಾವೋ ದೋಸಬಹುಲತಾಯ ಹೋತೀತಿ ಲೂಖಪುಗ್ಗಲಾ ದೋಸಬಹುಲಾತಿ ಆಹ।
ಆಯತನಭಾವತೋತಿ ಕಾರಣಭಾವತೋ।
ವಿಜ್ಜಮಾನವತ್ಥುಸ್ಮಿನ್ತಿ ಏತೇನ ‘‘ವಿನಾಪಿ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮಪರಿಚ್ಚಾಗೇನ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಮತ್ತೇನೇವ ದಾನಮಯಂ ಕುಸಲಂ ಉಪಚಿತಂ ಹೋತೀ’’ತಿ ಕೇಸಞ್ಚಿ ಅತಿಧಾವನಂ ನಿವತ್ತಿತಂ ಹೋತೀತಿ।
ಧಮ್ಮಸವನಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸವನಘೋಸನಂ। ತಸ್ಸಾತಿ ‘‘ಸದ್ದದಾನಂ ದಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಸದ್ದವತ್ಥೂನಂ ಠಾನಕರಣಭೇರಿಆದೀನಂ ಸಸದ್ದಪ್ಪವತ್ತಿಕರಣಸ್ಸ। ಚಿನ್ತನಂ ತಥಾ ತಥಾ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದನಂ। ಅಞ್ಞತ್ಥಾತಿ ಸುತ್ತೇಸು। ಅಪರತ್ಥಾತಿ ಅಭಿಧಮ್ಮಪದೇಸು। ಅಪರಿಯಾಪನ್ನಾತಿ ಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥವಣ್ಣನಾ ‘‘ಪರಿಭೋಗರಸೋ’’ತಿಆದಿಕಾಯ ಅತ್ಥವಣ್ಣನಾಯ ಪರತೋ ಬಹೂಸು ಪೋತ್ಥಕೇಸು ಲಿಖೀಯತಿ, ಯಥಾಠಾನೇಯೇವ ಪನ ಆನೇತ್ವಾ ವತ್ತಬ್ಬಾ। ತತ್ಥ ಪರಮತ್ಥತೋ ಅವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ ಲಕ್ಖಣಪಞ್ಞತ್ತಿಯೋ ಅಞ್ಞಾಯತನತ್ತಾ ಛ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾಯತನಾನಿ ಅಸಙ್ಗಹಿತಾ ಧಮ್ಮಾಯತನೇನಾತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ।
‘‘ಏಕದ್ವಾರಿಕಕಮ್ಮಂ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ದ್ವಾರೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ, ನನು ರೂಪಾದೀಸು ಏಕಾರಮ್ಮಣಂ ಚಿತ್ತಂ ಯಥಾ ನ ಅಞ್ಞಾರಮ್ಮಣಂ ಹೋತಿ ಚಿತ್ತವಿಸೇಸಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ, ಏವಂ ಕಮ್ಮವಿಸೇಸೇ ಅಧಿಪ್ಪೇತೇ ಕಾಯದ್ವಾರಾದೀಸು ಏಕದ್ವಾರಿಕಕಮ್ಮಂ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ದ್ವಾರೇ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ತತ್ಥೇವ ಪರಿಯೋಸಿತತ್ತಾ, ಅಥ ಕಮ್ಮಸಾಮಞ್ಞಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ, ರೂಪಾದೀಸು ಏಕಾರಮ್ಮಣನ್ತಿ ಇದಂ ಉದಾಹರಣಂ ನ ಸಿಯಾತಿ? ನ, ಅಸದಿಸಭಾವವಿಭಾವನವಸೇನ ಉದಾಹಟತ್ತಾ, ಇತರಥಾ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಭೂತಂ ಇದಂ ಚಿತ್ತಂ ಛಸುಪಿ ವಿಸಯೇಸು ಪವತ್ತನತೋ ಅನಿಬದ್ಧಾರಮ್ಮಣನ್ತಿ ಆರಮ್ಮಣಂ ಸದಿಸೂದಾಹರಣಭಾವೇನ ವುಚ್ಚೇಯ್ಯ ಆರಮ್ಮಣಂ ವಿಯ ದ್ವಾರಮ್ಪಿ ಅನಿಬದ್ಧನ್ತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಸತಿಪಿ ಕಮ್ಮಾನಂ ದ್ವಾರನ್ತರಚರಣೇ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ವುತ್ತಿಯಾ ತಬ್ಬಹುಲವುತ್ತಿಯಾ ಚ ದ್ವಾರಕಮ್ಮಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ವವತ್ಥಾನಂ ವಕ್ಖತಿ, ತಸ್ಮಾ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿಭಾವಸಾಮಞ್ಞೇನ ಕಮ್ಮಂ ಏಕತ್ತನಯವಸೇನ ಗಹೇತ್ವಾ ತಸ್ಸ ವಚೀದ್ವಾರಾದೀಸು ಪವತ್ತಿಸಬ್ಭಾವತೋ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಅನಿಬದ್ಧತ್ತಾತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಕಾಯದ್ವಾರಾದೀಸು ಏಕದ್ವಾರಿಕಕಮ್ಮಂ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ದ್ವಾರೇ ನ ನುಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ। ರೂಪಾದೀಸು ಪನ ಏಕಾರಮ್ಮಣಂ ಚಿತ್ತಂ ತೇನೇವಾರಮ್ಮಣೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನನ್ತಿ ವಿಸಿಟ್ಠಮೇವ ಗಹಿತನ್ತಿ ಆರಮ್ಮಣಮೇವ ನಿಬದ್ಧನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಚಿತ್ತವಿಸೇಸೋ ಏವ ಗಹಿತೋ, ನ ಚಿತ್ತಸಾಮಞ್ಞಂ। ‘‘ನನು ಚ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ…ಪೇ॰… ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ ಯಂ ಯಂ ವಾ ಪನಾ’’ತಿ ಆರಮ್ಮಣಮ್ಪಿ ಅನಿಯಮೇನೇವ ವುತ್ತನ್ತಿ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ, ತತ್ಥ ಪನ ಯಂ ರೂಪಾದೀಸು ಏಕಾರಮ್ಮಣಂ ಚಿತ್ತಂ, ತಂ ತೇನ ವಿನಾ ನಪ್ಪವತ್ತತಿ, ಕಮ್ಮಂ ಪನ ಕಾಯದ್ವಾರಿಕಾದಿಭೇದಂ ವಚೀದ್ವಾರಾದೀಸು ನ ನಪ್ಪವತ್ತತೀತಿ ಇಮಸ್ಸ ವಿಸೇಸಸ್ಸ ಜೋತನತ್ಥಂ ಪಾಳಿಯಂ ಆರಮ್ಮಣಮೇವ ಗಹಿತಂ, ದ್ವಾರಂ ನ ಗಹಿತನ್ತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಆರಮ್ಮಣಮೇವ ನಿಬದ್ಧ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ। ವಚೀದ್ವಾರೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಮ್ಪಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಂ
ಕಾಯಕಮ್ಮದ್ವಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ
ಕಮ್ಮದ್ವಾರಾನನ್ತಿಆದಿನಾ ನಿಯತರೂಪರೂಪವಸೇನಾತಿ ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಹೇ ನಿದ್ದಿಟ್ಠನಿಯತರೂಪರೂಪವಸೇನ। ಅಞ್ಞಥಾ ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಿಕಕಾಯೇ ಹದಯವತ್ಥುಪಿ ಗಹೇತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ। ಏಕಸನ್ತತಿಪರಿಯಾಪನ್ನೋ ಉಪಾದಿನ್ನಕಕಾಯೋ ಇಧ ಗಹಿತೋತಿ ಚಕ್ಖಾಯತನಾದೀತಿ ವುತ್ತೇಸು ಏಕೋ ಭಾವೋ ಹದಯವತ್ಥು ಚ ಗಹಿತನ್ತಿ ನ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ ‘‘ಚಕ್ಖಾಯತನಾದೀನಿ ಜೀವಿತಪರಿಯನ್ತಾನೀ’’ತಿ ಸನ್ನಿವೇಸಸ್ಸ ವಿಭಾವಿತತ್ತಾ।
ವಿಪ್ಫನ್ದಮಾನವಣ್ಣಗ್ಗಹಣಾನನ್ತರಂ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಗ್ಗಹಣಸ್ಸ ಇಚ್ಛಿತತ್ತಾ ಚಲನಾಕಾರಾವ ವಾಯೋಧಾತು ವಿಞ್ಞತ್ತಿವಿಕಾರಸಹಿತಾತಿ ಕದಾಚಿ ಆಸಙ್ಕೇಯ್ಯಾತಿ ತನ್ನಿವತ್ತನತ್ಥಂ ‘‘ಪಠಮಜವನಸಮುಟ್ಠಿತಾ’’ತಿ ಆಹ। ದೇಸನ್ತರುಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುಭಾವೇನ ಚಾಲೇತುನ್ತಿ ಏತೇನ ದೇಸನ್ತರುಪ್ಪತ್ತಿ ಚಲನಂ, ತಂನಿಮಿತ್ತೇ ಚ ಕತ್ತುಭಾವೋ ಉಪಚರಿತೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ, ಅಞ್ಞಥಾ ಖಣಿಕತಾ ಅಬ್ಯಾಪಾರತಾ ಚ ಧಮ್ಮಾನಂ ನ ಸಮ್ಭವೇಯ್ಯಾತಿ। ತದಭಿಮುಖಭಾವವಿಕಾರವತೀತಿ ತಂದಿಸಮಭಿಮುಖೋ ತದಭಿಮುಖೋ, ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ತದಭಿಮುಖಭಾವೋ, ಸೋ ಏವ ವಿಕಾರೋ, ತಂಸಮಙ್ಗಿನೀ ವಾಯೋಧಾತು ತದಭಿಮುಖಭಾವವಿಕಾರವತೀ। ಇದಾನಿ ತದಭಿಮುಖಭಾವವಿಕಾ ರಸ್ಸ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಭಾವಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಅಧಿಪ್ಪಾಯಸಹಭಾವೀ’’ತಿಆದಿ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾತಿಆದಿನಾ ಇಮಿಸ್ಸಾ ಅತ್ಥವಣ್ಣನಾಯ ಲದ್ಧಗುಣಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ತತ್ಥ ಆವಜ್ಜನಸ್ಸಾತಿ ಮನೋದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಸ್ಸ। ಯತೋ ಬಾತ್ತಿಂಸಾತಿಆದಿನಾ ತಸ್ಸ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಸಮುಟ್ಠಾಪಕತಾ ನ ಸಕ್ಕಾ ಪಟಿಸೇಧೇತುನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಪಚ್ಚಯೋ ಭವಿತುಂ ಸಮತ್ಥೋತಿ ಏತೇನ ಯಥಾವುತ್ತವಾಯೋಧಾತುಯಾ ಥಮ್ಭನಚಲನಸಙ್ಖಾತಕಿಚ್ಚನಿಪ್ಫಾದನೇ ತಸ್ಸ ಆಕಾರವಿಸೇಸಸ್ಸ ಸಹಕಾರೀಕಾರಣಭಾವಮಾಹ। ಅನಿದಸ್ಸನಸಪ್ಪಟಿಘತಾದಯೋ ವಿಯ ಮಹಾಭೂತಾನಂ ಅವತ್ಥಾವಿಸೇಸಮತ್ತಂ ಸೋ ಆಕಾರವಿಸೇಸೋತಿ ಪರಮತ್ಥತೋ ನ ಕಿಞ್ಚಿ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಪರಮತ್ಥತೋ ಅಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತೀ’’ತಿ ಆಹ। ಪರಮತ್ಥತೋ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಭಾವೋ ಪಟಿಸೇಧಿತೋ। ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಾದಿಭಾವಸ್ಸ ಪನ ಸಮ್ಭವೋಯೇವ ನತ್ಥೀತಿ ಯಥಾವುತ್ತವಿಕಾರಸ್ಸ ಪರಮತ್ಥತೋ ಸಬ್ಭಾವೇ ನಕುತೋಚಿಸಮುಟ್ಠಿತತ್ತಾ ಅಪ್ಪಚ್ಚಯತ್ತಂ ಆಪನ್ನಂ। ನ ಹಿ ರೂಪಂ ಅಪ್ಪಚ್ಚಯಂ ಅತ್ಥಿ, ಅಪ್ಪಚ್ಚಯತ್ತೇ ಚ ಸತಿ ನಿಚ್ಚಭಾವೋ ಆಪಜ್ಜತಿ, ನ ಚ ನಿಬ್ಬಾನವಜ್ಜೋ ಅತ್ಥೋ ಸಭಾವಧಮ್ಮೋ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಭಾವೋ ವಿಯಾತಿ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಉಪಾದಾರೂಪಭಾವೋ ಉಪಚಾರಸಿದ್ಧೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
ವಿಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಯಂ ಕರಣನ್ತಿ ಯಂ ಚಿತ್ತಕಿರಿಯಂ ಚಿತ್ತಬ್ಯಾಪಾರಂ। ವಿಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ವಿಞ್ಞಾತತ್ತನ್ತಿ ಇದಮೇಸ ಕಾರೇತೀತಿ ಯದೇತಂ ಅಧಿಪ್ಪಾಯವಿಭಾವನಂ, ಏತಂ ವಿಞ್ಞತ್ತಿವಿಕಾರರಹಿತೇಸು ರುಕ್ಖಚಲನಾದೀಸು ನ ದಿಟ್ಠಂ, ಹತ್ಥಚಲನಾದೀಸು ಪನ ದಿಟ್ಠಂ, ತಸ್ಮಾ ವಿಪ್ಫನ್ದಮಾನವಣ್ಣವಿನಿಮುತ್ತೋ ಕೋಚಿ ವಿಕಾರೋ ಅತ್ಥಿ ಕಾಯಿಕಕರಣಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಸ್ಸ ಞಾಪಕೋತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ। ಞಾಪಕೋ ಚ ಹೇತು ಞಾಪೇತಬ್ಬಮತ್ಥಂ ಸಯಂ ಞಾತೋಯೇವ ಞಾಪೇತಿ, ನ ಸಬ್ಭಾವಮತ್ತೇನಾತಿ ವಣ್ಣಗ್ಗಹಣಾನನ್ತರಂ ವಿಕಾರಗ್ಗಹಣಮ್ಪಿ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ। ತಥಾ ಹಿ ವಿಸಯಭಾವಮಾಪನ್ನೋ ಏವ ಸದ್ದೋ ಅತ್ಥಂ ಪಕಾಸೇತಿ, ನೇತರೋ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ನ ಹಿ ವಿಞ್ಞತ್ತೀ’’ತಿಆದಿ। ಯದಿ ಪನ ಚಿತ್ತಜರೂಪಾನಂ ಚಲನಾಕಾರೋ ವಿಞ್ಞತ್ತಿ, ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ವಿಪ್ಫನ್ದಮಾನವಣ್ಣಾರಮ್ಮಣತ್ತಾ ತೇನಪಿ ಸಾ ಗಹಿತಾ ಸಿಯಾತಿ ಆಸಙ್ಕಾಯ ನಿವತ್ತನತ್ಥಂ ಆಹ ‘‘ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿ।
ತಾಲಪಣ್ಣಾದಿರೂಪಾನೀತಿಆದಿನಾಪಿ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬತಂ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣೇನೇವ ಚ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸಞ್ಜಾನಾತಿ ಏತೇನಾತಿ ಸಞ್ಞಾಣಂ, ತಸ್ಸ ಉದಕಾದಿನೋ ಸಞ್ಞಾಣಂ ತಂಸಞ್ಞಾಣಂ, ತಸ್ಸ ಆಕಾರೋ ತಂಸಞ್ಞಾಣಾಕಾರೋ, ಉದಕಾದಿಸಹಚಾರಿಪ್ಪಕಾರೋ ಚ ಸೋ ತಂಸಞ್ಞಾಣಾಕಾರೋ ಚಾತಿ ಉದಕಾ…ಪೇ॰… ಕಾರೋ, ತಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಜಾನಿತ್ವಾ। ತದಾಕಾರಸ್ಸಾತಿ ಉದಕಾದಿಞಾಪನಾಕಾರಸ್ಸ। ಯದಿ ಯಥಾವುತ್ತವಿಕಾರಗ್ಗಹಣಂಯೇವ ಕಾರಣಂ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಗ್ಗಹಣಸ್ಸ, ಅಥ ಕಸ್ಮಾ ಅಗ್ಗಹಿತಸಙ್ಕೇತಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಗ್ಗಹಣಂ ನ ಹೋತೀತಿ? ನ ಕೇವಲಂ ವಿಕಾರಗ್ಗಹಣಮೇವ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಗ್ಗಹಣಸ್ಸ ಕಾರಣಂ, ಕಿಞ್ಚರಹೀತಿ ಆಹ ‘‘ಏತಸ್ಸ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ।
ಅಥ ಪನಾತಿಆದಿನಾ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಅನುಮಾನೇನ ಗಹೇತಬ್ಬತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸಾಧಿಪ್ಪಾಯ…ಪೇ॰… ನನ್ತರನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಸಹಿತವಿಕಾರೇನ ಸಹಜಾತವಣ್ಣಾಯತನಗ್ಗಹಣಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರಿಕವಿಞ್ಞಾಣಸನ್ತಾನಸ್ಸ ಅನನ್ತರಂ। ಅಧಿಪ್ಪಾಯಗ್ಗಹಣಸ್ಸಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯವವತ್ಥಾಪಕಸ್ಸ ತತಿಯವಾರೇ ಜವನಸ್ಸ। ಅಧಿಪ್ಪಾಯಸಹಭೂ ವಿಕಾರಾಭಾವೇ ಅಭಾವತೋತಿ ಏತೇನ ಯಥಾವುತ್ತವಿಕಾರಂ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಗ್ಗಹಣೇನ ಅನುಮಿನೋತಿ। ಏವಂ ಸತೀತಿಆದಿನಾ ಯಥಾನುಮಿತಮತ್ಥಂ ನಿಗಮನವಸೇನ ದಸ್ಸೇತಿ। ತತ್ಥ ಉದಕಾದಿಗ್ಗಹಣೇನೇವಾತಿ ತಾಲಪಣ್ಣಾದೀನಂ ವಣ್ಣಗ್ಗಹಣಾನನ್ತರೇನ ಪುರಿಮಸಿದ್ಧಸಮ್ಬನ್ಧಾನುಗ್ಗಹಿತೇನ ಉದಕಾದೀನಂ ತತ್ಥ ಅತ್ಥಿಭಾವವಿಜಾನನೇನೇವ। ಯಥಾ ತಾಲಪಣ್ಣಾದೀನಂ ಉದಕಾದಿಸಹಚಾರಿಪ್ಪಕಾರತಂ
ಸಭಾವಭೂತನ್ತಿ ದ್ವಿಧಾತಿ ವಿಞ್ಞಾಪನತೋ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯತೋ ಚ। ಕಾಯವಿಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ತಥಾಪವತ್ತಮಾನಾಯ ಚೇತನಾಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕಾಯಕಮ್ಮಭಾವೋ ನಿಪ್ಫಜ್ಜತಿ ತಾಯ ಉಪಲಕ್ಖಿತಬ್ಬತ್ತಾ, ನ ಪನ ಚತುವೀಸತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೇಸು ಕೇನಚಿ ಪಚ್ಚಯಭಾವತೋತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ತಸ್ಮಿಂ ದ್ವಾರೇ ಸಿದ್ಧಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತೇನ ವಚೀದ್ವಾರುಪ್ಪನ್ನಾಪಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಯೋ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ತೇಸಂ ಸಙ್ಗಹಿತಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಅಥ ವಾ ಕಾಯದ್ವಾರುಪ್ಪನ್ನಾಯ ಕಾಯಕಮ್ಮಭೂತಾಯ ಚೇತನಾಯ ವಸೇನ ‘‘ತೇನ ದ್ವಾರೇನ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಭಾವತೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಸಾಯೇವ ದ್ವಾರನ್ತರುಪ್ಪನ್ನಾಯ ವಸೇನ ‘‘ತೇನ ದ್ವಾರೇನ ನಾಮಲಾಭತೋ’’ತಿ। ಮನೋದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಸ್ಸಪಿ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಸಮುಟ್ಠಾಪಕಭಾವೋ ನಿಚ್ಛಿತೋತಿ ‘‘ಏಕಾದಸನ್ನಂ ಕಿರಿಯಚಿತ್ತಾನ’’ನ್ತಿ ಆಹ।
ದ್ವಾರನ್ತರಚಾರಿನೋತಿ ದ್ವಾರನ್ತರಭಾವೇನ ಪವತ್ತನಕಾ। ದ್ವಾರಸಮ್ಭೇದಾತಿ ದ್ವಾರಾನಂ ಸಙ್ಕರಣತೋ। ದ್ವಾರಾನಞ್ಹಿ ದ್ವಾರನ್ತರಭಾವಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸತಿ ಕಾಯದ್ವಾರಸ್ಸ ವಚೀದ್ವಾರಾದಿಭಾವೋ, ವಚೀದ್ವಾರಸ್ಸ ಚ ಕಾಯದ್ವಾರಾದಿಭಾವೋ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ ತಂತಂದ್ವಾರುಪ್ಪನ್ನಕಮ್ಮಾನಮ್ಪಿ ಸಙ್ಕರೋ ಸಿಯಾ। ತೇನಾಹ ‘‘ಕಮ್ಮಸಮ್ಭೇದೋಪೀ’’ತಿ। ಏವಂ ಸತಿ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ…ಪೇ॰… ವವತ್ಥಾನಂ ನ ಸಿಯಾ। ಯದಿ ಕಮ್ಮಾನಿ ಕಮ್ಮನ್ತರಚಾರೀನಿ ಹೋನ್ತಿ, ಕಾಯಕಮ್ಮಾದಿಕಸ್ಸ ವಚೀಕಮ್ಮಾದಿಕಭಾವಾಪತ್ತಿತೋ ‘‘ಕಮ್ಮಸಮ್ಭೇದಾ ದ್ವಾರಸಮ್ಭೇದೋಪೀ’’ತಿ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ಕಾಯಕಮ್ಮದ್ವಾರನ್ತಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವವತ್ಥಾನಂ ನ ಸಿಯಾತಿ ಇಮಮತ್ಥಮಾಹ ‘‘ಕಮ್ಮಾನಮ್ಪಿ ಕಮ್ಮನ್ತರಚರಣೇ ಏಸೇವ ನಯೋ’’ತಿ। ಕಮ್ಮನ್ತರಚರಣಂ ಕಮ್ಮನ್ತರೂಪಲಕ್ಖಣತಾ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ದ್ವಾರಭಾವೇನಾ’’ತಿ। ದ್ವಾರನ್ತರಚರಣಂ ದ್ವಾರನ್ತರುಪ್ಪತ್ತಿ। ದ್ವಾರೇತಿ ಅತ್ತನೋ ದ್ವಾರೇ। ಅಞ್ಞಸ್ಮಿನ್ತಿ ದ್ವಾರನ್ತರೇ। ಕಮ್ಮಾನೀತಿ ತಂತಂದ್ವಾರಿಕಕಮ್ಮಾನಿ। ಅಞ್ಞಾನೀತಿ ಅಞ್ಞದ್ವಾರಿಕಕಮ್ಮಾನಿ। ದ್ವಾರೇ ದ್ವಾರಾನಿ ನ ಚರನ್ತೀತಿ ದ್ವಾರನ್ತರಭಾವೇನ ನಪ್ಪವತ್ತನ್ತಿ, ದ್ವಾರನ್ತರಂ ವಾ ನ ಸಙ್ಕಮನ್ತಿ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಚತುವೀಸತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೇಸು ಯೇನ ಕೇನಚಿ ಪಚ್ಚಯೇನ ಚೇತನಾಯ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ನತ್ಥಿ, ತಥಾ ಪನ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಪವತ್ತಮಾನಾಯ ಏವ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿ ಹೋತಿ, ನಾಞ್ಞಥಾತಿ ಸಿಯಾ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಹೇತುಭಾವೋ ಚೇತನಾಯಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ದ್ವಾರೇಹಿ ಕಾರಣಭೂತೇಹೀ’’ತಿ। ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ವಚೀಕಮ್ಮನ್ತಿ ಕಮ್ಮವವತ್ಥಾನಸ್ಸೇವ ವಾ ‘‘ದ್ವಾರೇಹಿ ಕಾರಣಭೂತೇಹೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಯದಿಪಿ ‘‘ದ್ವಾರೇಹಿ ಕಮ್ಮಾನೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ‘‘ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ವವತ್ಥಿತಾ’’ತಿ ಪನ ವುತ್ತತ್ತಾ ಕಮ್ಮೇಹಿಪಿ ದ್ವಾರಾನಿ ವವತ್ಥಿತಾನೀತಿ ಅಯಮತ್ಥೋಪಿ ಸಿದ್ಧೋಯೇವಾತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ನ ಕೇವಲ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಅದ್ವಾರಚಾರೀಹೀತಿ ದ್ವಾರಾನಂ ಸಯಂ ವವತ್ಥಿತಭಾವಮಾಹ, ನ ಪನ ಅವವತ್ಥಾನಂ, ವವತ್ಥಾನಮೇವಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಇದಾನಿ ತಂ ವವತ್ಥಾನಂ ವಿಭಾವೇತಿ ಕಮ್ಮಾನಪೇಕ್ಖಾತಿಆದಿನಾ। ತತ್ಥ ಸಮಯನಿಯಮಿತೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಸಮಯೋ ವಿಯ ದ್ವಾರನಿಯಮಿತೇಹಿ ಕಮ್ಮೇಹಿ ದ್ವಾರಾನಿ ನಿಯಮಿತಾನೀತಿ ಅಯಂ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ।
ಏವಂಸಭಾವತ್ತಾತಿ ಆಣತ್ತಿ…ಪೇ॰… ಮಾನಸ್ಸಾತಿ ಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮಾನಂ ವಚೀಕಾಯವಿಞ್ಞತ್ತೀಹಿ ಪಕಾಸೇತಬ್ಬತಂ ಆಹ। ಕಾಯಾದೀಹೀತಿ ಕಾಯವಚೀವಿಞ್ಞತ್ತೀಹಿ। ತಸ್ಮಾತಿ ಯಸ್ಮಾ ದ್ವಾರನ್ತರೇ ಚರನ್ತಾನಿಪಿ ಕಮ್ಮಾನಿ ಸಕೇನ ದ್ವಾರೇನ ಉಪಲಕ್ಖಿತಾನೇವ ಚರನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ। ನಾಪಿ ಕಮ್ಮಂ ದ್ವಾರಸ್ಸಾತಿ ಯಸ್ಮಿಂ ದ್ವಾರನ್ತರೇ ಕಮ್ಮಂ ಚರತಿ, ತಸ್ಸ ದ್ವಾರಸ್ಸ ಅನತ್ತನಿಯಸ್ಸ। ತಂತಂದ್ವಾರಮೇವಾತಿ ಸಕದ್ವಾರಮೇವ। ಕಮ್ಮಸ್ಸಾತಿ ಸಕಸಕಕಮ್ಮಸ್ಸ। ಯದಿ ಕಮ್ಮೇಹಿ ದ್ವಾರಾನಿ ವವತ್ಥಿತಾನಿ, ‘‘ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಅನಿಬದ್ಧತ್ತಾ’’ತಿ ಇದಂ ಕಥಂ ನೀಯತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಪುಬ್ಬೇ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ।
ಸಾತಿ ವಿಞ್ಞತ್ತಿ। ತಸ್ಸಾತಿ ಕಮ್ಮಸ್ಸ। ಕೇನಚಿ ಪಕಾರೇನಾತಿ ಚತುವೀಸತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯಪ್ಪಕಾರೇಸು ಕೇನಚಿ ಪಕಾರೇನ। ತಂಸಹಜಾತಾತಿ ಏತೇನ ಕಾಯವಿಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಸಬ್ಭಾವೇಯೇವ ಕಾಯಕಮ್ಮಸ್ಸ ಸಬ್ಭಾವೋ, ನಾಞ್ಞಥಾತಿ ಪರಿಯಾಯೇನ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕಾರಣಭಾವಂ ವಿಭಾವೇತಿ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಉಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನಭಾವೇನ ವುತ್ತಾ’’ತಿ। ಯಥಾವುತ್ತನಿಯಮೇನಾತಿಆದಿನಾ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನಭಾವೇ ಬ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಮಾಹ। ತತ್ಥ ಯಥಾವುತ್ತನಿಯಮೇನಾತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರೇನ ವವತ್ಥಾನಯುತ್ತಿಸಙ್ಖಾತೇನ ನಿಯಮೇನ। ದ್ವಾರಚರಣೇತಿ ಅಞ್ಞದ್ವಾರಚರಣೇ।
ಕಾಯಕಮ್ಮದ್ವಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ವಚೀಕಮ್ಮದ್ವಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ
ಚತೂಹಿ ಅಙ್ಗೇಹೀತಿ ಏತ್ಥ ‘‘ಸುಭಾಸಿತಂಯೇವ ಭಾಸತಿ, ನೋ ದುಬ್ಭಾಸಿತಂ। ಧಮ್ಮಂಯೇವ, ಪಿಯಂಯೇವ, ಸಚ್ಚಂಯೇವ ಭಾಸತಿ, ನೋ ಅಲಿಕ’’ನ್ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೨೧೩; ಸು॰ ನಿ॰ ಸುಭಾಸಿತಸುತ್ತ) ಯಾನಿ ಅಙ್ಗಾನಿ ಸುತ್ತೇ ‘‘ಸುಭಾಸಿತಭಾಸನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತಥಾಪವತ್ತಾತಿ ಸುಭಾಸಿತಭಾಸನಾದಿಭಾವೇನ ಪವತ್ತಾ। ಸಹ ಸಮ್ಭೂತತ್ತಾತಿ ಸಹೇವ ಉಪ್ಪನ್ನತ್ತಾ। ನ ಹಿ ವಚೀವಿಞ್ಞತ್ತಿ ಸದ್ದರಹಿತಾ ಅತ್ಥಿ। ತಥಾ ಹಿ ‘‘ಯಾ ತಾಯ ವಾಚಾಯ ವಿಞ್ಞತ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ವಾಚಾಗಿರಾ ಬ್ಯಪಥೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಧ॰ ಸ॰ ೬೩೬) ನಾತಿಸುಖುಮಂಯೇವ ಸದ್ದವಾಚಂ ವತ್ವಾ ‘‘ಯಾ ತಾಯ ವಾಚಾಯ ವಿಞ್ಞತ್ತೀ’’ತಿ, ತಾಯ ಸದ್ಧಿಂ ಯೋಜೇತ್ವಾ ವಚೀವಿಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ವುತ್ತತ್ತಾ ರೂಪಾಯತನಂ ವಿಯ ವತ್ಥುಪರಿತ್ತತಾದಿನಾ ‘‘ಯಾ ತಾಯ…ಪೇ॰… ವಿಞ್ಞಾಯತೀ’’ತಿ ಆಹ।
ಇದಾನಿ ಅವಿಸೇಸೇನ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಸದ್ದಸ್ಸ ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣಾರಮ್ಮಣತಾ ಪಾಳಿಯಂ ವುತ್ತಾತಿ ವಿತಕ್ಕವಿಪ್ಫಾರಸದ್ದೋ ನ ಸೋತವಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋತಿ ಮಹಾಅಟ್ಠಕಥಾವಾದಸ್ಸ ಪಾಳಿಯಾ ವಿರೋಧಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಏವಂ ಸಙ್ಗಹಕಾರಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇ ಠತ್ವಾ ಮಹಾಅಟ್ಠಕಥಾವಾದಸ್ಸ ಪಟಿಸೇಧೇತಬ್ಬತಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಅತ್ತನೋ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇ ಠತ್ವಾ ತಂ ಪರಿಹರಿತುಂ ‘‘ಮಹಾಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಸಙ್ಘಟ್ಟನಾಕಾರೇನ ಪವತ್ತಾನಂ ಭೂತಾನಂ ಸದ್ದಸ್ಸ ನಿಸ್ಸಯಭಾವತೋ ಸಙ್ಘಟ್ಟನೇನ ಸಹೇವ ಸದ್ದೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ತಪ್ಪಚ್ಚಯಭಾವೋತಿ ಉಪಾದಿನ್ನಕಘಟ್ಟನಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ। ಚಿತ್ತಜಪಥವೀಧಾತುಯಾ ಉಪಾದಿನ್ನಕಘಟ್ಟನೇ ಪಚ್ಚಯೋ ಭವಿತುಂ ಸಮತ್ಥೋ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಮಹಾಭೂತಾನಂ ಏಕೋ ಆಕಾರವಿಸೇಸೋ ಅತ್ಥಿ। ತದಾಕಾರತ್ತಾ ಹಿ ತೇಸಂ ಪಥವೀಧಾತು ಉಪಾದಿನ್ನಕಂ ಘಟ್ಟೇತೀತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ವುತ್ತಾನುಸಾರೇನ ವೇದಿತಬ್ಬತ್ತಾ ‘‘ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ’’ತಿ ವತ್ವಾ ತಮೇವ ವುತ್ತನಯಂ ‘‘ತಬ್ಬಿಕಾರಾನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ವಿಭಾವೇತಿ। ತತ್ಥ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ವುತ್ತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಞ್ಞಮ್ಪಿ ಸಬ್ಬಂ ವಿಧಾನನ್ತಿ ‘‘ನ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾತಿ ಏತೇನ ಪರಮತ್ಥತೋ ಅಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಅತ್ತನಾ ವುತ್ತವಿಧಾನಂ। ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ವುತ್ತವಿಧಾನಂ ‘‘ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವುತ್ತಮೇವಾತಿ।
ಅತ್ತನೋ ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ದೇಸನ್ತರೇ ಪಾರಮ್ಪರಿಯೇನ ಉಪ್ಪಾದನಂ ದೇಸನ್ತರುಪ್ಪಾದನಪರಮ್ಪರತಾ। ಲದ್ಧಾಸೇವನೇನಾತಿ ಲದ್ಧಪುಬ್ಬಾಭಿಸಙ್ಖಾರೇನ। ಚಿತ್ತೇನೇವಾತಿ ಪಠಮಚಿತ್ತೇನೇವ। ‘‘ಸತ್ತ ಜವನಾನಿ ಸತ್ತ ಅಕ್ಖರಾನಿ ನಿಬ್ಬತ್ತೇನ್ತೀತಿ ವಾದಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಏಕಜವನವಾರಪರಿಯಾಪನ್ನಾನಿ ಚಿತ್ತಾನಿ ಏಕಮಕ್ಖರಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇನ್ತೀ’’ತಿ ವದನ್ತಿ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಪಠಮಚಿತ್ತೇನಪಿ ಘಟ್ಟನಾ ನಿಪ್ಫಜ್ಜತಿ, ಏಕಸ್ಸೇವ ಪನ ಬಹುಸೋ ಪವತ್ತನೇನ
ವಚೀಕಮ್ಮದ್ವಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಮನೋಕಮ್ಮದ್ವಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ
‘‘ಸಬ್ಬಾಯಪಿ ‘‘ಯಸ್ಸ ದ್ವಾರಂ ಮನೋ, ತಂ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ। ಯಥಾ ಪನ ತಿವಿಧಚತುಬ್ಬಿಧಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮಾನಂ ದ್ವಾರಭಾವತೋ ಕಾಯಕಮ್ಮದ್ವಾರವಚೀಕಮ್ಮದ್ವಾರಾನಿ ವುತ್ತಾನಿ, ಏವಂ ಮನೋಕಮ್ಮನ್ತಿ ವುತ್ತಅಭಿಜ್ಝಾದೀನಂ ದ್ವಾರಭಾವತೋ ವಟ್ಟಹೇತುಭೂತಲೋಕಿಯಕುಸಲಾಕುಸಲಸಮ್ಪಯುತ್ತಮನೋ ಏವ ಮನೋಕಮ್ಮದ್ವಾರನ್ತಿ ಸನ್ನಿಟ್ಠಾನಂ ಕತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಚೇತನಾಯ ಅತ್ತನೋ ಕಿಚ್ಚಂ ಆರದ್ಧಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಪಿ ತಂ ತಂ ಸಕಿಚ್ಚಂ ಆರಭನ್ತೀತಿ ಸಾ ನೇ ಸಕಿಚ್ಚೇ ಪವತ್ತೇತಿ ನಾಮ, ತಥಾ ಪವತ್ತೇನ್ತೀ ಚ ಸಮ್ಪಯುತ್ತೇ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಆರಮ್ಮಣೇ ಅವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣೇ ಕರೋತಿ ಬ್ಯಾಪಾರೇತಿ ಚಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತಥಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ಯಥಾವುತ್ತಂ ಅವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣಕರಣಂ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡನಂ ಆಯೂಹನಂ ಬ್ಯಾಪಾರಾಪಾದನಂ ಬ್ಯಾಪಾರಣಂ ಚೇತಯನನ್ತಿ ಆಯೂಹನಚೇತಯನಾನಂ ನಾನತ್ತಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಫಸ್ಸಾದಿಧಮ್ಮೇಹೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತಥಾಕರಣನ್ತಿ ಯಥಾ ಫಸ್ಸಾದಯೋ ಸಕಸಕಕಿಚ್ಚೇ ಪಸುತಾ ಭವನ್ತಿ, ತಥಾ ಕರಣಂ। ತೇನೇವ ಯಥಾವುತ್ತೇನ ಅವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣಬ್ಯಾಪಾರಣಾಕಾರೇನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ಕರಣಂ ಪವತ್ತನನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಕಮ್ಮಕ್ಖಯಕರತ್ತಾತಿ ಕಮ್ಮಕ್ಖಯಕರಮನಸ್ಸ ಕಮ್ಮದ್ವಾರಭಾವೋ ನ ಯುಜ್ಜತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಯತೋ ‘‘ಕಮ್ಮಪಥಕಥಾ ಲೋಕಿಯಾ ಏವಾ’’ತಿ ವದನ್ತಿ।
ಮನೋಕಮ್ಮದ್ವಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಕಮ್ಮಕಥಾವಣ್ಣನಾ
ಸಮಾನಕಾಲಾಪಿ ‘‘ಅಥ ವಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಚೋಪನಕಿರಿಯನ್ತಿ ವಿಞ್ಞತ್ತಿದ್ವಯಂ ಆಹ। ತಸ್ಸಾ ಹಿ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಕಾಯಸದ್ದವಾಚಾಹಿ ಕಾಯವಚೀವಿಞ್ಞತ್ತೀಹಿ ಏವ ವಾ ಪುರಿಮಪುರಿಮಾಹಿ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬತ್ತಾ ‘‘ಕಾಯವಾಚಾಹಿ ಚೋಪನಕಿರಿಯಂ ಕರೋತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ ತಬ್ಬಿಕಾರಾನಂ ಭೂತಾನಂ ತಥಾಪವತ್ತನತೋ। ಅಥ ವಾ ಕಾಯವಾಚಾಹೀತಿ ಕಾಯವಚೀವಿಞ್ಞತ್ತೀಹಿ ಚೋಪನಕಿರಿಯನ್ತಿ ರೂಪಕಾಯಸ್ಸ ಥಮ್ಭನಚಲನಕಿರಿಯಂ ಉಪಾದಿನ್ನಕಘಟ್ಟನಕಿರಿಯಞ್ಚ। ಏಸಾ ಹಿ ಕಿರಿಯಾ ‘‘ರೂಪಕಾಯಂ ಥಮ್ಭೇತುಂ ಚಾಲೇತುಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಭವಿತುಂ ಸಮತ್ಥೋ’’ತಿ, ‘‘ಉಪಾದಿನ್ನಕಘಟ್ಟನಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭೂತೋ’’ತಿ ಚ ವುತ್ತತ್ತಾ ಕಾಯವಚೀವಿಞ್ಞತ್ತೀಹಿ ನಿಪ್ಫಜ್ಜತೀತಿ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ‘‘ಚೋಪನಕಿರಿಯಾನಿಸ್ಸಯಭೂತಾ ಕಾಯವಾಚಾ’’ತಿ, ‘‘ಕಾಯಾದೀಹಿ ಕರಣಭೂತೇಹಿ ಚೋಪನಾಭಿಜ್ಝಾದಿಕಿರಿಯಂ ಕರೋನ್ತಿ ವಾಸಿಆದೀಹಿ ವಿಯ ಛೇದನಾದಿ’’ನ್ತಿ ಚ ಇದಮ್ಪಿ ವಚನಂ ಸಮತ್ಥಿತಂ ಭವತಿ। ನ ಕೇವಲಂ ಧರಮಾನತಾವ ಸಬ್ಭಾವೋ, ಅಥ ಖೋ ಮಗ್ಗೇನ ಅಸಮುಚ್ಛಿನ್ನತಾಪೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಅನಿರೋಧಿತೇವಾ’’ತಿ ಆಹ। ಅಸಮುಚ್ಛಿನ್ನತಾ ಚ ಕಾಯಾದೀನಂ ತದುಪನಿಸ್ಸಯಕಿಲೇಸಾಸಮುಚ್ಛೇದೇನೇವಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ‘‘ಕಾಯಾದೀಹಿ ಕರಣಭೂತೇಹಿ ಚೋಪನಾಭಿಜ್ಝಾದಿಕಿರಿಯಂ ಕರೋನ್ತೀ’’ತಿ ಏತೇನ ಚೋಪನಾಭಿಜ್ಝಾದಿಕಿರಿಯಾನಿಬ್ಬತ್ತಿದ್ವಾರೇನ ಚೇತನಾನಿಬ್ಬತ್ತಿಯೇವ ವುತ್ತಾತಿ ಇಮಿನಾ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ‘‘ಏವಞ್ಚ…ಪೇ॰… ಯುಜ್ಜನ್ತೀ’’ತಿ ಆಹ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಕಾಯೇ ಸತಿ ವಾಚಾಯ ಸತೀತಿಆದಿವಚನಂ ಅನುಲೋಮಿತಂ ಹೋತಿ। ಯಾಯ ಚೇತನಾಯಾತಿ ಕರಣನಿದ್ದೇಸೋ ಪನ ಕಾಯಾದೀನಂ ಚೋಪನಾಭಿಜ್ಝಾದಿಕಿರಿಯಾಯ ಚ ಚೇತನಾಹೇತುಕತ್ತದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತೋತಿ।
ಸಭಾವತೋ ಉಪಕಾರಕತೋ ಮಗ್ಗೇ ಸತಿ ಸಬ್ಭಾವತೋ ಚ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾ ಮಗ್ಗೇ ಅನ್ತೋಗಧಾತಿ ಆಹ ‘‘ನ ಚ ನ ಸಕ್ಕಾ’’ತಿಆದಿ।
ಕಮ್ಮಪಥಂ ಅಪ್ಪತ್ತಾನಮ್ಪಿ ತಂತಂದ್ವಾರೇ ಸಂಸನ್ದನನ್ತಿ ಯಥಾ ಕಮ್ಮಪಥಂ ಪತ್ತಾನಂ, ಏವಂ ಕಮ್ಮಪಥಂ ಅಪ್ಪತ್ತಾನಮ್ಪಿ ಸತಿಪಿ ದ್ವಾರನ್ತರುಪ್ಪತ್ತಿಯಂ ಯಥಾಸಕಂ ದ್ವಾರೇಹೇವ ನಾಮಗ್ಗಹಣನ್ತಿ ವದನ್ತಿ, ಏವಂ ಸತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯ ವಿರೋಧೋ। ದುತಿಯತ್ಥಸ್ಸ ಚ ಅಭಾವೋ ಸಿಯಾ, ತಸ್ಮಾ ತಂತಂದ್ವಾರೇ ಸಂಸನ್ದನನ್ತಿ ಯಸ್ಮಿಂ ಯಸ್ಮಿಂ ದ್ವಾರೇ ಕಮ್ಮಪಥಂ ಅಪ್ಪತ್ತಾ ಅಕುಸಲಚೇತನಾದಯೋ ಪವತ್ತಾ, ತಾಸಂ ತೇನ ತೇನೇವ ದ್ವಾರೇನ ನಾಮಗ್ಗಹಣಂ। ತಂ ಪನ ತಂತಂದ್ವಾರಪಕ್ಖಿಕಭಾವಕರಣತೋ ತತ್ಥ ಅವರೋಧನನ್ತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ವಚೀದ್ವಾರೇ ಚೋಪನಪ್ಪತ್ತಂ ಕಮ್ಮಪಥಂ, ಅಪ್ಪತ್ತತಾಯ ಪನ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ನ ಹೋತಿ, ಕೇವಲಂ ವಚೀದುಚ್ಚರಿತಂ ನಾಮ ಹೋತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
ಸತಿಪಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿಚೇತನಾಯ ವಚೀದ್ವಾರಾದೀಸು ಪವತ್ತಿಯಂ ಯಥಾವುತ್ತಯೇಭುಯ್ಯತಬ್ಬಹುಲವುತ್ತಿಯಾ ಕಾಯಕಮ್ಮಾದಿಭಾವವವತ್ಥಾಪನಂ ಕಮ್ಮದ್ವಾರಾಭೇದನಂ। ತಞ್ಹಿ ಕಮ್ಮದ್ವಾರಾನಂ ಅಸಂಕಿಣ್ಣಭಾವೇನ ಪತಿಟ್ಠಾಪನಂ। ಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಆಣತ್ತಿಸಮುಟ್ಠಿತೇಸೂ’’ತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವಕ್ಖತಿ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ದ್ವಾರೇ ಅನೇಕೇಸಂ ಕಮ್ಮಾನಂ ಪವತ್ತಿದಸ್ಸನಮ್ಪಿ ದ್ವಾರಸಂಸನ್ದನ’’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ। ಯಥಾ ಪವತ್ತೋ ಬ್ಯಾಪಾದೋ ಕಮ್ಮಪಥೋ ಹೋತಿ, ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಇಮೇ ಸತ್ತಾ ಹಞ್ಞನ್ತೂ’’ತಿ ಪವತ್ತಿ ಬ್ಯಾಪಾದಸ್ಸ ದಸ್ಸಿತಾ। ಕಾಯದ್ವಾರಿಕಚೇತನಾಯ ಸಹಕಾರೀಕಾರಣಭಾವತೋ ಕಾಯಕಮ್ಮವೋಹಾರಲಾಭಾ, ಅಭಿಜ್ಝಾದೀನಂ ಪರಸನ್ತಕಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ಪರಿಣಾಮನವಸೇನ ‘‘ಇಮೇ ಸತ್ತಾ ಹಞ್ಞನ್ತೂ’’ತಿಆದಿನಾ ಚ ಅಪ್ಪವತ್ತತ್ತಾ ಮನೋಕಮ್ಮವೋಹಾರವಿರಹಾ, ಅಚೇತನಾಸಭಾವತೋ ವಾ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿವಸೇನ ಅಬ್ಬೋಹಾರಿಕಾ, ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿಭಾವೇನ ನ ವತ್ತಬ್ಬಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏತ್ಥಾತಿ ಅಬ್ಬೋಹಾರಿಕಭಾವೇ।
ದಸವಿಧಾ ಇದ್ಧಿ…ಪೇ॰… ತಬ್ಬಾ ವಿತ್ಥಾರೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
ತೇನಾಧಿಪ್ಪೇತನ್ತಿ ‘‘ಅಕುಸಲಂ ವಚೀಕಮ್ಮಂ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಸಮುಟ್ಠಾತೀ’’ತಿ ವದನ್ತೇನ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ। ‘‘ನ ಉಪೋಸಥಕ್ಖನ್ಧಕೇ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ, ನನು ತೇನ ಉಪೋಸಥಕ್ಖನ್ಧಕತೋ ಸುತ್ತಂ ಆಹಟನ್ತಿ? ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಆಹಟಂ, ತತ್ಥ ಅವುತ್ತೋಯೇವ ಪನ ಸೋ ತೇನ ವುತ್ತೋತಿ ಗಹಿತೋತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ತತ್ಥ ಅವುತ್ತಮೇವಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।
‘‘ಸುಗತಿದುಗ್ಗತೀಸು ಉಪಪಜ್ಜನಂ ಸುಕತದುಕ್ಕಟಕಮ್ಮತೋ ನ ಹೋತಿ, ಖನ್ಧಸಿವಾದೀಹಿ ಪನ ಹೋತೀತಿ ಗಹೇತ್ವಾ ‘ನತ್ಥಿ ದಿನ್ನ’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಪರಾಮಸನ್ತಸ್ಸ ವಸೇನ ‘ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ…ಪೇ॰… ಪರಿಭಣ್ಡಾದೀನಿ ಕರೋತೀ’ತಿ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ। ಅಭಿಜ್ಝಾದಿಪಧಾನತ್ತಾತಿ ಏತೇನ ವಿಜ್ಜಮಾನೇಸುಪಿ ಬ್ಯಾಪಾದಾದೀಸು ಯದಾ ಕಾಯವಚೀದ್ವಾರೇಸು ಚೇತನಾ ‘‘ಅಬ್ಬೋಹಾರಿಕಾ’’ತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಞ್ಚ ‘‘ತಸ್ಮಿಂ ದ್ವಾರೇ ಸಿದ್ಧಾ ಚೇತನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಚೇತನಾಯೇವ ಪಧಾನಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಸಭಾವೇನೇವ ಸಾ ಮನೋಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿಆದಿ। ಅಥ ವಾ ಕಮ್ಮಪಥಪ್ಪತ್ತಅಭಿಜ್ಝಾದೀಹಿ ಕಾಯವಚೀದ್ವಾರೇ ಸಹಜಾತಾ ಚೇತನಾ ಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮವಸೇನ ಅಬ್ಬೋಹಾರಿಕಾ ಚೇತನಾಸಙ್ಖಾತಮನೋಕಮ್ಮತ್ತಾತಿ। ಯದಿ ಅಭಿಜ್ಝಾದಯೋ ಪಧಾನಾ, ನ ಚೇತನಾ, ಏವಂ ಸತಿ ಅಭಿಜ್ಝಾದಯೋ ಚೇತ್ಥ ಕಮ್ಮಂ, ನ ಚೇತನಾ, ಅಭಿಜ್ಝಾದಿಪಕ್ಖಿಕಾ ವಾ ಸಾ ಸಿಯಾತಿ ಅನುಯೋಗಂ ಮನಸಿ ಕತ್ವಾ ಆಹ ‘‘ತಿವಿಧಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ’’ತಿಆದಿ। ‘‘ಚೇತನಾಪಿ…ಪೇ॰… ಮನೋದ್ವಾರೇ ಏವ ಸಮುಟ್ಠಹನ್ತೀ’’ತಿ ಇದಂ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಚೇತನಾಯ ಅಭಿಜ್ಝಾದೀಹಿ ಮನೋಕಮ್ಮಭಾವೇ ನಿಬ್ಬಿಸೇಸಭಾವದಸ್ಸನನ್ತಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಚೇತನಾ…ಪೇ॰… ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ’’ತಿ ಆಹ। ಚೇತನಾ ಚೇತನಾಕಮ್ಮಂ, ಅಭಿಜ್ಝಾದಯೋ ಚೇತನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಮ್ಮನ್ತಿ ಏತ್ತಕಮೇವ ಹಿ ಏತ್ಥ ವಿಸೇಸೋತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಚೇತನಾಯ ಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮಭಾವೋ ಸಿಯಾತಿ ಆಸಙ್ಕಾಯ ಅಭಾವತೋ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಅಕುಸಲಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮಾನಂ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಚ ಅಬ್ಬೋಹಾರಿಕಾತಿ ನ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ವಿರತಿವಿಸಿಟ್ಠಾತಿ ವಿರತಿತೋ ಚೇತನಾಯ ಪಧಾನಭಾವಮಾಹ। ತತ್ಥ ‘‘ತಿವಿಧಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಕಾಯಸಞ್ಚೇತನಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಕಥಾ॰ ೫೩೯) ಆಗಮಮ್ಹಿ ‘‘ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿಪಟಿಪಕ್ಖಭೂತಾ’’ತಿ ಯುತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಚ ಪಟ್ಠಾನೇ ಚೇತನಾವ ‘‘ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ ‘‘ರಕ್ಖತೀ’’ತಿ, ವಿಪರಿಯಾಯೇನ ‘‘ಭಿನ್ದತೀ’’ತಿ ವುತ್ತೋತಿ ರಕ್ಖಣಭಿನ್ದನಾನಿ ಅನಾಸೇತ್ವಾ ನಾಸೇತ್ವಾ ಚ ಕಥನನ್ತಿ ವುತ್ತಾನೀತಿ।
ಕಮ್ಮಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ತತಿಯೋ ವಿಕಪ್ಪೋ ಪಠಮಚತುತ್ಥವಿಞ್ಞಾಣದ್ವಾರೇಸುಯೇವ ಲಬ್ಭತಿ, ನ ಇತರತ್ಥ ‘‘ಸೋತಂ ಘಾನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಅವುತ್ತತ್ತಾ, ಇತರಥಾಪಿ ವಾ ಅವಿಭತ್ತಿಕೇ ನಿದ್ದೇಸೇ ಲಬ್ಭತಿ। ಯತೋ ಸಂವರವಸೇನ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸೀಲಂ ಪವತ್ತತಿ, ತಂ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಂ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿಚೇತನಾ’’ತಿ। ಇತರಾ ಸಂವರವಿನಿಮುತ್ತಾ ಅಭಿಜ್ಝಾದೋಮನಸ್ಸಯುತ್ತಾ ತಪ್ಪಧಾನಾ ವಾ ಅಕುಸಲಧಮ್ಮಾ ಸತಿಪಟಿಪಕ್ಖಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಪಮಾದೋ। ವೀರಿಯಪನೋದನಭಾವತೋ ಥಿನಮಿದ್ಧಂ ‘‘ಕೋಸಜ್ಜ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ಥಿನಮಿದ್ಧಪ್ಪಧಾನೋ ವಾ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೋ।
ಅಸುದ್ಧತಾತಿ ಅಕೇವಲತಾ ಅಞ್ಞೇನ ಸಮ್ಮಿಸ್ಸತಾ। ದ್ವಾರಞ್ಹಿ ದ್ವಾರನ್ತರಿಕಕಮ್ಮಸ್ಸ ದ್ವಾರಂ ಹೋನ್ತಂ ತೇನ ಮಿಸ್ಸಿತಂ ವಿಯ ಹೋತಿ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಮುಸಾವಾದಾದಿನೋಪಿ ಕಾಯದ್ವಾರೇ ಪವತ್ತಿಸಬ್ಭಾವಾ’’ತಿ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಅವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮಾನನ್ತರಾನಂ ದ್ವಾರನ್ತರಚಿತ್ತಾನಂ ಅನ್ತರನ್ತರಾ ಅಪ್ಪವತ್ತಿತೋ ಸುದ್ಧನ್ತಿ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ, ತಂ ಅನೇಕಸ್ಸಪಿ ಜವನವಾರಸ್ಸ ಕಾಯಕಮ್ಮಾದಿಭಾವೇನ ಪಬನ್ಧನವಸೇನ ಪವತ್ತಿ ಅತ್ಥೀತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಅವಿರುದ್ಧಂ ಹೋತೀತಿ ಅಕುಸಲಕಾಯಕಮ್ಮಾದಿಭಾವೇನ ಅವಧಾರೇತ್ವಾ ಅಸಂವರಂ ವತ್ವಾ ಪುನ ತಸ್ಸೇವ ವಾಚಾಅಸಂವರದ್ವಾರಾದೀಸು ಉಪ್ಪತ್ತಿವಚನಂ ಕಾಯದ್ವಾರೂಪಲಕ್ಖಿತೋ ಅಸಂವರೋ ದ್ವಾರನ್ತರೇ ಪವತ್ತೋಪಿ ಕಾಯದ್ವಾರಿಕೋ ಏವಾತಿ ಏವಂ ಸಂವಣ್ಣನಾಯ ಸತಿ ನ ವಿರುಜ್ಝತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇದಾನಿ ತಂ ಅವಿರುಜ್ಝನಾಕಾರಂ ‘‘ಅಸಂವರೋ ಹೀ’’ತಿಆದಿನಾ ವಿಭಾವೇತಿ। ಸದ್ವಾರೇತಿ ಅತ್ತನೋ ದ್ವಾರೇ। ಅಸಂವರೋ ದ್ವಾರನ್ತರೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋಪಿ ಸದ್ವಾರವಸೇನ ಉಪ್ಪನ್ನೋತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಏತೇನ ವಾಚಾಅಸಂವರದ್ವಾರೇ ಉಪ್ಪನ್ನೋಪಿ ಕಾಯಿಕೋ ಅಸಂವರೋ ಚೋಪನಕಾಯಅಸಂವರದ್ವಾರವಸೇನ ಉಪ್ಪನ್ನೋತ್ವೇವ ವುತ್ತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಏಸ ನಯೋ ಇತರತ್ಥಾಪಿ। ಕಮ್ಮಂ ಅಞ್ಞದ್ವಾರೇತಿ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ದ್ವಾರನ್ತರಚರಣಂ ಪಾಕಟನ್ತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ।
ಏವಂ ಸತೀತಿ ಚೋಪನಸಙ್ಖಾತೇ ಕಾಯಅಸಂವರದ್ವಾರೇ ಅಸಂವರೋತಿ ಏತ್ತಕೇ ಏವ ಗಹಿತೇ। ಕಮ್ಮಪಥಭಾವಪ್ಪತ್ತಸ್ಸೇವ ಕಮ್ಮಭಾವೋ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವುತ್ತೋತಿ ಆಹ ‘‘ಕಮ್ಮಪಥಭಾವಪ್ಪತ್ತತಾಯ ವಚೀಮನೋಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿ। ಸೇಸನ್ತಿ ದ್ವಾರನ್ತರಾನುಪಲಕ್ಖಿತಂ। ತಥಾ ನ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಕಾಯಕಮ್ಮನ್ತಿ ನ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ತತ್ಥೇವ ವಕ್ಖಾಮಾತಿ ಕಮ್ಮಪಥಸಂಸನ್ದನೇ ವಕ್ಖಾಮ। ‘‘ಸೋ ಹಿ ಕಾಯದ್ವಾರೇ ಚೋಪನಪ್ಪತ್ತೋ ಅಕುಸಲಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ಕಮ್ಮಪಥಸಂಸನ್ದನಕಥಾ) ‘‘ಚೋಪನಕಾಯಅಸಂವರದ್ವಾರವಸೇನ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ಅಕುಸಲಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಮೇವ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಚ ವಚೀಕಮ್ಮಾದೀನಞ್ಚ ಕಮ್ಮಪಥಪ್ಪತ್ತಾನಂ ಅಸಂವರಭೂತಾನಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಾದಿಭಾವೇ ಆಪನ್ನೇ ‘‘ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ವಚೀದುಚ್ಚರಿತಂ ಅಕುಸಲಂ ವಚೀಕಮ್ಮಮೇವ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಅಪವಾದೇನ ನಿವತ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾತಿ ಏವಂ ವಕ್ಖಮಾನತಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ಅನ್ತೋಗಧತಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ ಪಚ್ಚಯಸನ್ನಿಸ್ಸಿತಆಜೀವಪಾರಿಸುದ್ಧಿಸೀಲಾನಂ ಞಾಣವೀರಿಯೇಹಿ ಸಾಧೇತಬ್ಬತ್ತಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥಕಥಾವಣ್ಣನಾ
ಸರಸೇನ ‘‘ಪಯೋಗ…ಪೇ॰… ಭಾವತೋ’’ತಿ। ಯಥಾವುತ್ತಪಚ್ಚಯವಿಪರಿಯಾಯೇಪೀತಿ ಪಯೋಗವತ್ಥುಆದಿಪಚ್ಚಯಾನಂ ಅಮಹತ್ತೇಪಿ। ತಂತಂಪಚ್ಚಯೇಹೀತಿ ಗುಣವನ್ತತಾದಿಪಚ್ಚಯೇಹಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಹನ್ತಬ್ಬಸ್ಸ ಗುಣವನ್ತತಾಯ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜತಾ ವತ್ಥುಮಹನ್ತತಾಯ ವಿಯ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಕಿಲೇಸಾನಂ ಉಪಕ್ಕಮಾನಂ ದ್ವಿನ್ನಞ್ಚ ಮುದುತಾಯ ತಿಬ್ಬತಾಯ ಚ ಅಪ್ಪಸಾವಜ್ಜತಾ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜತಾ ಚ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ। ಪಾಣೋ ಪಾಣಸಞ್ಞಿತಾ ವಧಕಚಿತ್ತಞ್ಚ ಪುಬ್ಬಭಾಗಸಮ್ಭಾರಾ, ಉಪಕ್ಕಮೋ
ಮನ್ತಪರಿಜಪ್ಪನೇನ ಪರಸ್ಸ ಸನ್ತಕಹರಣಂ ವಿಜ್ಜಾಮಯೋ, ವಿನಾ ಮನ್ತೇನ ಪರಸನ್ತಕಸ್ಸ ಕಾಯವಚೀಪಯೋಗೇಹಿ ಆಕಡ್ಢನಂ ತಾದಿಸಇದ್ಧಿಯೋಗೇನ ಇದ್ಧಿಮಯೋ ಪಯೋಗೋತಿ ಅದಿನ್ನಾದಾನಸ್ಸಪಿ ಛ ಪಯೋಗಾ ಸಾಹತ್ಥಿಕಾದಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ ವೀತಿಕ್ಕಮನೇ ಮಿಚ್ಛಾಚಾರೋ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜೋ, ನ ತಥಾ ಉಭಿನ್ನಂ ಸಮಾನಚ್ಛನ್ದಭಾವೇ। ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಸಮ್ಭಾರಾತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ ವೀತಿಕ್ಕಮನೇ ಸತಿಪಿ ಮಗ್ಗೇನಮಗ್ಗಪಟಿಪತ್ತಿಅಧಿವಾಸನೇ ಪುರಿಮುಪ್ಪನ್ನಸೇವನಾಭಿಸನ್ಧಿಪಯೋಗಾಭಾವತೋ ಮಿಚ್ಛಾಚಾರೋ ನ ಹೋತಿ ಅಭಿಭುಯ್ಯಮಾನಸ್ಸಾ’’ತಿ ವದನ್ತಿ। ಸೇವನಚಿತ್ತೇ ಸತಿ ಪಯೋಗಾಭಾವೋ ನ ಪಮಾಣಂ ಇತ್ಥಿಯಾ ಸೇವನಪ್ಪಯೋಗಸ್ಸ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಅಭಾವತೋ। ಪುರಿಸಸ್ಸೇವ ಹಿ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಸೇವನಪ್ಪಯೋಗೋ ಹೋತೀತಿ ಇತ್ಥಿಯಾ ಪುರೇತರಂ ಸೇವನಚಿತ್ತಂ ಉಪಟ್ಠಾಪೇತ್ವಾ ನಿಪನ್ನಾಯಪಿ ಮಿಚ್ಛಾಚಾರೋ ನ ಸಿಯಾತಿ ಆಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಮಾ ಪುರಿಸಸ್ಸ ವಸೇನ ಉಕ್ಕಂಸತೋ ಚತ್ತಾರೋ ಸಮ್ಭಾರಾ ವುತ್ತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಅಞ್ಞಥಾ ಇತ್ಥಿಯಾ ಪುರಿಸಕಿಚ್ಚಕರಣಕಾಲೇ
ದುಟ್ಠಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅಮರಣಾಧಿಪ್ಪಾಯಸ್ಸ ಫರುಸಕಾಯವಚೀಪಯೋಗಸಮುಟ್ಠಾಪಿಕಾ ಫರುಸಚೇತನಾ ಫರುಸವಾಚಾ। ಮರಣಾಧಿಪ್ಪಾಯೇ ಪನ ಸತಿ ಅತ್ಥಸಿದ್ಧಿತದಭಾವೇಸು ಪಾಣಾತಿಪಾತಾ ಬ್ಯಾಪಾದಾ ಚ ಹೋನ್ತೀತಿ। ಯಂ ಪತಿ ಫರುಸವಾಚಾ ಪಯುಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಸ ಸಮ್ಮುಖಾವ ಸೀಸಂ ಏತಿ। ‘‘ಪರಮ್ಮುಖೇಪಿ ಫರುಸವಾಚಾ ಹೋತೀ’’ತಿ ವದನ್ತಿ।
ಯದಿ ಚೇತನಾಯ ಸಬ್ಬದಾ ಕಮ್ಮಪಥಭಾವಾಭಾವತೋ ಅನಿಯತೋ ಕಮ್ಮಪಥಭಾವೋತಿ ಕಮ್ಮಪಥರಾಸಿಮ್ಹಿ ಅವಚನಂ, ನನು ಅಭಿಜ್ಝಾದೀನಮ್ಪಿ ಕಮ್ಮಪಥಂ ಅಪ್ಪತ್ತಾನಂ ಅತ್ಥಿತಾಯ ಅನಿಯತೋ ಕಮ್ಮಪಥಭಾವೋತಿ ತೇಸಮ್ಪಿ ಕಮ್ಮಪಥರಾಸಿಯಂ ಅವಚನಂ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ? ನಾಪಜ್ಜತಿ, ಕಮ್ಮಪಥತಾತಂಸಭಾಗತಾಹಿ ತೇಸಂ ತತ್ಥ ವುತ್ತತ್ತಾ। ಯದಿ ಏವಂ ಚೇತನಾಪಿ ತತ್ಥ ವತ್ತಬ್ಬಾ ಸಿಯಾತಿ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ, ಸಾ ಪನ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿಕಾತಿ ಪಾಕಟೋ ತಸ್ಸಾ
ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀನಂ ಆರಮ್ಮಣಾನೇವ ತಬ್ಬಿರತಿಆರಮ್ಮಣಾನೀತಿ ಪಞ್ಚ ಸಿಕ್ಖಾಪದಾ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾ ಏವಾತಿ ವಚನೇನ ಅದಿನ್ನಾದಾನಾದೀನಂ ಸತ್ತಾರಮ್ಮಣತಾವಚನಸ್ಸ ವಿರೋಧಂ ಚೋದೇತಿ। ತಥಾ ಹಿ ವಕ್ಖತಿ ‘‘ವೀತಿಕ್ಕಮಿತಬ್ಬತೋಯೇವ ಹಿ ವೇರಮಣೀ ನಾಮ ಹೋತೀ’’ತಿ। ಸಯಮೇವ ಪರಿಹರಿಸ್ಸತೀತಿ ಸಿಕ್ಖಾಪದವಿಭಙ್ಗೇ ಪಞ್ಹಪುಚ್ಛಕವಣ್ಣನಂ ಸನ್ಧಾಯ ವದತಿ। ತತ್ಥ ಹಿ ‘‘ಯಸ್ಮಾ ಸತ್ತೋತಿ ಸಙ್ಖ್ಯಂ ಗತೇ ಸಙ್ಖಾರೇಯೇವ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕರೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾತಿ ವುಚ್ಚನ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
ದುಗ್ಗತತಾದೀನೀತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ಅಲದ್ಧಾಲಾಭೋ ಲದ್ಧವಿನಾಸೋ ಇಚ್ಛಿತಾನಂ ಭೋಗಾನಂ ಕಿಚ್ಛಪಟಿಲಾಭೋ ರಾಜಾದೀಹಿ ಸಾಧಾರಣಭೋಗತಾ ದುಕ್ಖವಿಹಾರೋ ಸಾಸಙ್ಕವಿಹಾರೋ’’ತಿ ಏವಮಾದಯೋ ಸಙ್ಗಹಿತಾ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ದಿಟ್ಠೇವ ಧಮ್ಮೇ ಭೋಗಜಾನಿಆದಯೋ ನಿಸ್ಸನ್ದಫಲ’’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ।
ಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥಕಥಾವಣ್ಣನಾ
ತಾಸಞ್ಚ ವಿರತೀನಂ ಚೇತನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತತ್ತಾ ಚೇತನಾದ್ವಾರೇನ ಸುಗತಿದುಗ್ಗತಿತದುಪ್ಪಜ್ಜನಸುಖದುಕ್ಖಾನಂ ಪಥಭಾವೋ ಯುತ್ತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
ಕಮ್ಮಪಥಸಂಸನ್ದನಕಥಾವಣ್ಣನಾ
ತಥಾತಿ ಕಮ್ಮಪಥಪ್ಪತ್ತಾನಂ। ಕೇಚೀತಿ ಧಮ್ಮಸಿರಿತ್ಥೇರಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ಸೋ ಹಿ ಕಮ್ಮಪಥಪ್ಪತ್ತಾನಮೇವ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಾದೀನಂ ಸುಸೀಲ್ಯಾದೀನಞ್ಚ ಕಮ್ಮಪಥೇಹಿ ಅತ್ಥತೋ ನಾನತ್ತಾಭಾವದಸ್ಸನಂ, ತೇಸಂ ವಾ ಫಸ್ಸದ್ವಾರಾದೀಹಿ ಅವಿರೋಧಭಾವೇನ ದೀಪನಂ ಕಮ್ಮಪಥಸಂಸನ್ದನನ್ತಿ ವದತಿ। ಕಮ್ಮಪಥತಾ ನತ್ಥೀತಿ ಏತೇನ ಯಥಾವುತ್ತಾನಂ ಅಸಂವರಸಂವರಾನಂ ‘‘ತಿವಿಧ…ಪೇ॰… ದಸ್ಸನೇನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಏವಂ ಪುರಿಮಪಕ್ಖೇ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ದೋಸಂ ವತ್ವಾ ದುತಿಯಪಕ್ಖೇಪಿ ವತ್ತುಂ ‘‘ನ ಚ ದುಚ್ಚರಿತಾನ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ತೇನ ಯೇ ದುಚ್ಚರಿತಸುಚರಿತಅಸಂವರಸಂವರಾ ಅನುಚರೀಯನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಾದಿತಾ ವಿಧೀಯತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ‘‘ಪಞ್ಚಫಸ್ಸದ್ವಾರವಸೇನ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ಅಸಂವರೋ ಅಕುಸಲಂ ಮನೋಕಮ್ಮಮೇವ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಹಿ ವುತ್ತನ್ತಿ। ಯದಿ ಚಾತಿಆದಿನಾ ಅನವಸೇಸಪರಿಯಾದಾನಾಭಾವಮಾಹ। ಉಪ್ಪತ್ತಿ ನ ವತ್ತಬ್ಬಾತಿ ಕಮ್ಮಪಥ…ಪೇ॰… ವದನ್ತೇಹಿ ‘‘ಮನೋಕಮ್ಮಂ ಛಫಸ್ಸದ್ವಾರವಸೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ ನ ವತ್ತಬ್ಬನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ ಯದಿ ಕಮ್ಮಪಥಪ್ಪತ್ತಾನೇವ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಾದೀನಿ ಕಾಯಕಮ್ಮಾದಿನಾಮೇಹಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವುತ್ತಾನೀತಿ ಏವಂ ವದನ್ತೇಹಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಚರಿಯೇಹಿ ಮನೋಕಮ್ಮಸ್ಸ ಛಫಸ್ಸದ್ವಾರವಸೇನ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ನ ವತ್ತಬ್ಬಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಂತಂಕಮ್ಮಭಾವಸ್ಸ ವುತ್ತತ್ತಾತಿ ‘‘ತಿವಿಧಂ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಂ ಅಕುಸಲಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಮೇವ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿಂ (ವಿಭ॰ ೯೧೩) ಸನ್ಧಾಯಾಹ।
ಕಮ್ಮನ್ತರಮ್ಪಿ ತಂದ್ವಾರಿಕಕಮ್ಮಮೇವ ಸಿಯಾತಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿಕಸ್ಸ ವಚೀಕಮ್ಮಾದಿಭಾವಮಾಸಙ್ಕತಿ। ತಸ್ಮಾತಿ ಯಸ್ಮಾ ಕೇಸಞ್ಚಿ ಅಸಂವರಾನಂ ಸಂವರಾನಞ್ಚ ಕಮ್ಮಪಥತಾ ನತ್ಥಿ, ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದೀನಞ್ಚ ಕಮ್ಮಪಥೇಹಿ ನಾನತ್ತಾಭಾವದಸ್ಸನೇನ ಪಯೋಜನಂ ನತ್ಥಿ, ನ ಚ ದುಚ್ಚರಿತಾದೀನಂ ಫಸ್ಸದ್ವಾರಾನಂ ವಸೇನ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ಸಮಾನನಾಮತಾ ಕಾಯಕಮ್ಮಾದಿತಾ। ಸಾಮಞ್ಞನಾಮಾವಿಜಹನಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಾದಿಭಾವಾವಿಜಹನಂ। ಉಭಯೇಸನ್ತಿ ಕಮ್ಮಪಥಾಕಮ್ಮಪಥಾನಂ। ಉಪ್ಪತ್ತಿಪರಿಯಾಯವಚನಾಭಾವತೋತಿ ಏತೇನ ಫಸ್ಸದ್ವಾರಅಸಂವರದ್ವಾರಾದೀನಂ ತಂದ್ವಾರಿಕಕಮ್ಮಾನಞ್ಚ ಅತ್ಥತೋ ನಾನತ್ತಾಭಾವೇಪಿ ತಥಾ ತಥಾ ಪವತ್ತದೇಸನಾವಸೇನ ತೇ ವಿಚಾರಿತಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ‘‘ಅಕುಸಲಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ಪಞ್ಚಫಸ್ಸದ್ವಾರವಸೇನ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿಆದಿಕೋ ದುತಿಯವಿನಿಚ್ಛಯೋ।
ಕಾಯೇ ವಾಚಾಯ ಚ…ಪೇ॰… ಸಿದ್ಧಿತೋತಿ ಏತೇನ ಚೋಪನಪ್ಪತ್ತಂ ಅಕುಸಲಂ ಮನೋಕಮ್ಮಂ ಚೋಪನಂ ಅಪ್ಪತ್ತತೋ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ನ ಪನ ಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮಭಾವತೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ತೇನ ಕಾಯವಚೀಗಹಣಂ ಯಥಾವುತ್ತಚೋಪನಪ್ಪತ್ತಂ ಏವ ವಿಭಾವೇತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಚೋಪನಪ್ಪತ್ತಂ ಅಕುಸಲಂ ಕಾಯದ್ವಾರೇ ವಚೀದ್ವಾರೇ ಚ ಮನೋಕಮ್ಮಂ ಹೋತೀ’’ತಿ। ತಂ-ಸದ್ದೇ ಯಂ-ಸದ್ದೋ ಅಬ್ಯಭಿಚಾರಿತಸಮ್ಬನ್ಧತಾಯ ವುತ್ತೋಯೇವ ಹೋತೀತಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಯಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಉಪ್ಪಾದಮತ್ತಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇನಾತಿ ಛಫಸ್ಸದ್ವಾರಿಕಕಮ್ಮೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಮತ್ತ-ಸದ್ದೇನ ವಿಸೇಸನಿವತ್ತಿಅತ್ಥೇನ ಮನೋಕಮ್ಮತಾವಿಸೇಸಂ ನಿವತ್ತೇತಿ। ನಿಯಮಸ್ಸ ಏವ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಅಕತತ್ತಾ ‘‘ಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮಮೇವ ಹೋತೀ’’ತಿ ಅವುತ್ತತ್ತಾ। ಇದಾನಿ ನಿಯಮಾಕರಣೇನ ಲದ್ಧಗುಣಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ನ ಪನ ಸಬ್ಬಮ್ಪೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।
‘‘ನಿಯಮಸ್ಸ ಅಕತತ್ತಾ’’ತಿಆದಿ ಪುರಿಮನಯೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ। ವತ್ತುಅಧಿಪ್ಪಾಯಾನುರೋಧಿನೀ ಸದ್ದಪ್ಪವತ್ತೀತಿ ಸಮಾಸಪದೇ ಏಕದೇಸೋಪಿ ಆಕಡ್ಢೀಯತಿ ಅಧಿಕಾರವಸೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ‘‘ಕಮ್ಮ-ಸದ್ದಮತ್ತೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧಂ ಕತ್ವಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಯಂ ಪನ ವದನ್ತೀತಿಆದಿನಾ ಏತ್ಥ ಪದಕಾರಮತಸ್ಸ ಅಯುತ್ತತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ತತ್ಥ ಚೇತನಾಪಕ್ಖಿಕಾನನ್ತಿ ಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮಭೂತಚೇತನಾಪಕ್ಖಿಕಾನಂ। ಸತನ್ತಿ ಸಮಾನಾನಂ। ತಂತಂದ್ವಾರಕಮ್ಮಪಥಾನಞ್ಚಾತಿ ಇದಂ ಇಮಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಕಮ್ಮಪಥಭಾವೇನ ಪವತ್ತಂ ಕಾಲಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ, ನ ಸಬ್ಬದಾ, ಕಮ್ಮಪಥಭಾವೇನೇವ ಪವತ್ತನತೋ। ಚ-ಸದ್ದೇನ ವಾ ಅಕಮ್ಮಪಥಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಅಥ ವಾ ತಂತಂದ್ವಾರಾ ಚ ತಂತಂದ್ವಾರಕಮ್ಮಪಥಾ ಚ ತಂತಂದ್ವಾರಕಮ್ಮಪಥಾತಿ ‘‘ತಂತಂದ್ವಾರಾ’’ತಿ ಪದೇನ ಅಕಮ್ಮಪಥಾನಂ ಸಂವರಾನಂ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ತೇನ ಸಭಾವೇನಾತಿ ಮನೋಕಮ್ಮಸ್ಸ ದ್ವಾರಭಾವೇನ, ನ ಅತ್ತನೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಏವಮಿಧಾಪೀತಿ ಚಿತ್ತಜನಿತೋ ಚಿತ್ತಸಮ್ಪಯುತ್ತಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ದ್ವಾರಭಾವೋ ಚಿತ್ತೇಪಿ ಉಪಚರಿತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ವತ್ತಬ್ಬಮೇವ ನತ್ಥಿ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯಭೂತಮನೋರಹಿತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅಭಾವತೋತಿ।
ದ್ವಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಕಮಾಭಾವನಿಯಮಾಭಾವೇ ಸಬ್ಬಾರಮ್ಮಣತಾದೀತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ನ ಹಿ…ಪೇ॰… ಅತ್ಥೀತಿ ಪಧಾನೇ ಅಸಮ್ಭವತೋ ಅಪ್ಪಧಾನಂ ಅಧಿಕರೀಯತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಧಮ್ಮುದ್ದೇಸವಾರಕಥಾ
ಫಸ್ಸಪಞ್ಚಮಕರಾಸಿವಣ್ಣನಾ
‘‘ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಫಸ್ಸೋ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿಕಾಯ ಪಾಳಿಯಾ ಫಸ್ಸಾದೀನಂ ಕಾಮಾವಚರತಾದಿದಸ್ಸನೇ ನ ತಪ್ಪರಭಾವೋ, ಸಭಾವದಸ್ಸನೇ ಏವ ಪನ ತಪ್ಪರಭಾವೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ನ ಹಿ ಫಸ್ಸಾದೀನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ।
ಚಿತ್ತಕಿರಿಯಾಭಾವೇನಾತಿ ಸನ್ನಿಪತಿತಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ಏತೇನ ಚಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಸನ್ನಿಪಾತಕಾರಣಂ ಫಸ್ಸೋ ಚಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಸನ್ನಿಪಾತೋತಿ ವುತ್ತೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಫಸ್ಸೋ ಹಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣೇ ಫುಸನಾಕಾರೇನೇವ ಪವತ್ತಿತೋ ತಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣೇ ಸನ್ನಿಪತಿತಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ಚ ವುಚ್ಚತಿ। ಸಾ ಚಸ್ಸ ಫುಸನಾಕಾರಪ್ಪವತ್ತಿ ಸಾಖಗ್ಗೇ ಠಿತಂ ದಿಸ್ವಾ ಭೂಮಿಸಣ್ಠಿತಸ್ಸ ಅವೀರಕಪುರಿಸಸ್ಸ ಜಙ್ಘಚಲನಂ, ಅಮ್ಬಿಲಅಮ್ಬಪಕ್ಕಾದಿಂ ಖಾದನ್ತಂ ದಿಸ್ವಾ ಮುಖೇ ಖೇಳುಪ್ಪತ್ತಿ, ದಯಾಲುಕಸ್ಸ ಪರಂ ಹಞ್ಞಮಾನಂ ದಿಸ್ವಾ ಸರೀರಕಮ್ಪನನ್ತಿ ಏವಮಾದೀಸು ಪರಿಬ್ಯತ್ತಾ ಹೋತಿ। ತಬ್ಬಿಸೇಸಭೂತಾ ರೂಪಧಮ್ಮಾತಿ ಯಥಾ ಪಟಿಹನನವಸೇನ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಸನ್ನತರಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೇಸು ರೂಪಧಮ್ಮವಿಸೇಸೇಸು ಸಙ್ಘಟ್ಟನಪರಿಯಾಯೋ, ಏವಂ ಚಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾನಂ ವಿಸಯಕರಣವಿಸಯಭಾವಪ್ಪತ್ತಿ ಪಟಿಹನನಾಕಾರೇನ ಹೋತಿ। ಸೋ ಚ ಚಿತ್ತನಿಸ್ಸಿತೋ ಧಮ್ಮವಿಸೇಸೋ ಸಙ್ಘಟ್ಟನಪರಿಯಾಯೇನ ವುತ್ತೋ, ಯದಾಹ ‘‘ಏವ’’ನ್ತಿಆದಿ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಸಙ್ಘಟ್ಟನರಸೋ ಫಸ್ಸೋ ಪಞ್ಚದ್ವಾರಿಕೋವ, ನ ಇತರೋ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಸಙ್ಘಟ್ಟನಾಭಾವತೋ’’ತಿ ವದನ್ತಿ, ತಂ ನ ಯುಜ್ಜತಿ ಉಪಚಾರಸಿದ್ಧತ್ತಾ ಸಙ್ಘಟ್ಟನಸ್ಸ। ಇತರಥಾ ಪಞ್ಚದ್ವಾರಿಕಸ್ಸಪಿ ತಂ ನ ಸಮ್ಭವೇಯ್ಯಾತಿ। ಇನ್ದ್ರಿಯಮನಸಿಕಾರೇಸು ಯಥಾಪವತ್ತಮಾನೇಸು ತಂತಂಆರಮ್ಮಣೇ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತೇಸಂ ತಥಾಪವತ್ತಿಯೇವ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ವಿಸಯಭಾವಕರಣಂ।
‘‘ಯಂ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಇಮೇ ಪಞ್ಚ ಕಾಮಗುಣೇ ಪಟಿಚ್ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಸುಖಂ ಸೋಮನಸ್ಸಂ, ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಕಾಮಾನಂ ಅಸ್ಸಾದೋ’’ತಿಆದಿವಚನತೋ (ಅ॰ ನಿ॰ ೯.೩೪) ಸುಖವೇದನಾವ ಅಸ್ಸಾದೋತಿ ಆಹ ‘‘ಅಸ್ಸಾದಭಾವತೋ’’ತಿ। ಫುಸನಾದಿಭಾವೇನ ಆರಮ್ಮಣಗ್ಗಹಣಂ ಏಕದೇಸಾನುಭವನನ್ತಿ ಅನುಪಚರಿತಮೇವ ಫಸ್ಸಾದೀನಂ ಅನುಭವನಕಿಚ್ಚಮಾಹ।
ನಿಮಿತ್ತೇನಾತಿ ನೀಲಾದಿನಾ ದೀಘಾದಿನಾ ಚ ನಿಮಿತ್ತೇನ। ಏತೇನುಪಾಯೇನಾತಿ ಯಥಾ ಞಾಣಪ್ಪಧಾನೇ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇ ಸಞ್ಞಾ ಞಾಣಮನುವತ್ತತಿ, ಏವಂ ಸಮಾಧಿಪ್ಪಧಾನೇ ಸಮಾಧಿನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಪಬನ್ಧತೀತಿ ಪಟ್ಠಪೇತಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮೇ ಸಕಸಕಕಿಚ್ಚೇ ಪಟ್ಠಪೇತಿ। ತೇನೇವ ಹಿ ತದತ್ಥಂ ವಿವರನ್ತೋ ‘‘ಪವತ್ತೇತೀ’’ತಿ ಆಹ।
ವಿಜ್ಜಮಾನತಾವಾಚೀ ಹೋತಿ-ಸದ್ದೋ, ವಿಜ್ಜಮಾನತಾ ಚ ಸಙ್ಖತಧಮ್ಮಾನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜನೇನ ವಿನಾ ನತ್ಥೀತಿ ‘‘ಚಿತ್ತಂ ನ ತಥಾ ಅತ್ಥತೋ ನುಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತೇನ ಯಸ್ಮಾ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತಿ-ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ-ಸದ್ದಾನಂ ಸಮಾನತ್ಥತ್ತೇನ ನ ಕಿಞ್ಚಿ ಪಯೋಜನಂ ದಿಸ್ಸತಿ। ಅಥ ವಾ ಭವನಂ ನಾಮ ಸತ್ತಾ, ಸತ್ತಾ ಚ ಉಪ್ಪಾದಾದಿನಾ ಸಮಙ್ಗಿತಾತಿ ಫಸ್ಸಾದೀನಂ ಖಣತ್ತಯಪರಿಯಾಪನ್ನತಾ ‘‘ಫಸ್ಸೋ ಹೋತೀ’’ತಿಆದೀಸು ಹೋತಿ-ಸದ್ದೇನ ವುತ್ತಾ। ತತ್ಥ ಯೋ ಭಾವೋ ಉಪ್ಪಾದಸಮಙ್ಗೀ, ನ ಸೋ ನ ಹೋತಿ ನಾಮ, ತಸ್ಮಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ-ಸದ್ದೇನ ವುಚ್ಚಮಾನಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಹೋತಿ-ಸದ್ದವಚನೀಯತಾ ನ ನ ಸಮ್ಭವತಿ। ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತೀತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಉಪ್ಪನ್ನ-ಸದ್ದೇನೇವ ಉಪ್ಪಾದಾದಿಸಮಙ್ಗಿತಾ ವುಚ್ಚತಿ, ತಬ್ಭಾವಾನತಿವತ್ತಿ ಪನ ಹೋತಿ-ಸದ್ದೇನ ವುತ್ತಾ ಖಣತ್ತಯವೀತಿವತ್ತೇಪಿ ಉಪ್ಪನ್ನ-ಸದ್ದಸ್ಸ ವತ್ತನತೋ, ತಸ್ಮಾ ನ ಏತ್ಥ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ-ಸದ್ದೇನ ಸಮಾನತ್ಥತಾಸಬ್ಭಾವದಸ್ಸನಂ ವಿಯ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿದಸ್ಸನಮ್ಪಿ ವಿರುಜ್ಝತಿ ಪಾಕಟಕರಣಭಾವತೋ। ಇತರಥಾ ‘‘ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾವ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ವಿಜ್ಜಮಾನಭಾವೋ ದಸ್ಸಿತೋತಿ ಕಿಂ ಪುನ ವಿಜ್ಜಮಾನಭಾವದಸ್ಸನೇನಾತಿ ನ ನ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ, ಸಮಯವವತ್ಥಾನವಸೇನ ಸವಿಸೇಸಂ ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚಿತ್ತಂ ಫಸ್ಸಾದೀಹಿ ಸಹುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸುಟ್ಠುತರಂ ನಿಬ್ಬಿಸೇಸನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪುನ ವಚನಂ। ಉದ್ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಾನಂಯೇವ ಚೇತ್ಥ ನಿದ್ದೇಸವಾರೇ ವಿಭಜನಂ, ನ ವಿಭಙ್ಗೇ ವಿಯ ಪಾಳಿಯಾ ಆರುಳ್ಹಸಬ್ಬಪದಾನನ್ತಿ ‘‘ಉದ್ದೇಸವಾರೇ ಸಙ್ಗಣ್ಹನತ್ಥಂ ನಿದ್ದೇಸವಾರೇ ವಿಭಜನತ್ಥ’’ನ್ತಿ ಅಯಮ್ಪಿ ಅತ್ಥೋ ನಿಚ್ಚಲೋ। ತಥಾ ಹಿ ‘‘ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ರೂಪೂಪಪತ್ತಿಯಾ ಮಗ್ಗಂ ಭಾವೇತೀ’’ತಿಆದೀಸು ಮಗ್ಗಾದಯೋ ನ ವಿಭತ್ತಾ। ಅಪಿಚ ಅಧಿಪತಿಭಾವೇನ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಸು ವಿಯ ಫಸ್ಸವೇದನಾಸಞ್ಞಾಚೇತನಾಹಿ ಸಹ ಸಬ್ಬಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಸಾಧಾರಣರಾಸಿಯಂ ಗಹೇತಬ್ಬತ್ತಾ ಸಮಯವವತ್ಥಾನೇ ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚಿತ್ತಂ ಫಸ್ಸಪಞ್ಚಮಕೇ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಝಾನಙ್ಗರಾಸಿವಣ್ಣನಾ
ವಿತಕ್ಕನನ್ತಿ
ವಿಪ್ಫಾರೋ ‘‘ವಿಪ್ಫಾರವಾತಿ ವಿಚಲನಯುತ್ತೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಉಪಚಾರಪ್ಪನಾಸು ಸನ್ತಾನೇನ ಪವತ್ತಿಯನ್ತಿ ಏತೇನ ಯಥಾ ಅಪುಬ್ಬಾರಮ್ಮಣೇ ಪಠಮಾಭಿನಿಪಾತಭೂತೋ ವಿತಕ್ಕೋ ವಿಪ್ಫಾರವಾ ಹೋತಿ, ನ ತಥಾ ಏಕಸ್ಮಿಂಯೇವ ಆರಮ್ಮಣೇ ನಿರನ್ತರಂ ಅನುಪ್ಪಬನ್ಧವಸೇನ ಪವತ್ತಿಯಂ, ನಾತಿವಿಪ್ಫಾರವಾ ಪನ ತತ್ಥ ಹೋತಿ ಸನ್ನಿಸಿನ್ನಭಾವತೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ನಿಚ್ಚಲೋ ಹುತ್ವಾ’’ತಿಆದಿ।
‘‘ಪೀತಿಸುಖೇನ ಅಭಿಸನ್ದೇತೀ’’ತಿಆದಿವಚನತೋ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೨೨೬; ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೨೭) ಪೀತಿಯಾ ಫರಣಂ ಕಾಯವಿಸಯನ್ತಿ ಯಥಾ ತಂ ಹೋತಿ, ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಪಣೀತರೂಪೇಹೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
ವಿಸಾರಸ್ಸ ಬ್ಯಗ್ಗಭಾವಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖೋ ಸಭಾವೋ ಅವಿಸಾರೋ, ನ ವಿಸಾರಾಭಾವಮತ್ತಂ। ಅವಿಸಾರಾವಿಕ್ಖೇಪಾನಂ ಸಮಾಧಾನಭಾವತೋ ಅತ್ಥತೋ ವಿಸೇಸಾಭಾವೇಪಿ ಸಮುಖೇನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಮುಖೇನ ಚ ಉಭಯಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅವಿಸಾ…ಪೇ॰… ವಿಕ್ಖೇಪೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ವಿಸೇಸತೋತಿ ಅತಿಸಯೇನಾತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ ಗಹೇತಬ್ಬೋ। ಸುಖಞ್ಹಿ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ವಿಸೇಸಕಾರಣಂ ‘‘ಸುಖಿನೋ ಚಿತ್ತಂ ಸಮಾಧಿಯತೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೫೯; ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೯೬; ೬.೧೦; ೧೧.೧೨) ವಚನತೋ।
ಇನ್ದ್ರಿಯರಾಸಿವಣ್ಣನಾ
ತತ್ಥಾತಿ ಪುಗ್ಗಲೋ ಸದ್ದಹತೀತಿ ಇಮಿನಾಪಿ ಸದ್ಧಾಯ ಆಹಿತವಿಸೇಸಾನಂ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾನಂ ಸದ್ದಹನಕಿರಿಯಾಯ ಕತ್ತುಭಾವಮೇವ ವಿಭಾವೇತಿ। ಅವಯವಬ್ಯಾಪಾರೋ ಹಿ ಸಮುದಾಯೇ ವೋಹರೀಯತೀತಿ। ನ ಕೇವಲಂ ಪಸಾದನೀಯವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಅಪ್ಪಸಾದನಾಕಾರಪ್ಪವತ್ತಮೇವ ಅಕುಸಲಂ ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಂ, ಅಥ ಖೋ ಅಪ್ಪಸಾದನೀಯವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಪಸಾದನಾಕಾರಪ್ಪವತ್ತಮ್ಪೀತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಮಿಚ್ಛಾಧಿಮೋಕ್ಖೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತೇನ ಪೂರಣಾದೀಸು ಪಸಾದಸ್ಸ ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯತಮಾಹ। ಪಸಾದಭೂತೋತಿ ಏತೇನ ಅಪ್ಪಸಾದಭೂತಂ ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಂ ನಿವತ್ತೇತಿ। ವತ್ಥುಗತೋತಿ ಇಮಿನಾ ಮಿಚ್ಛಾಧಿಮೋಕ್ಖಂ। ‘‘ಪಸಾದಭೂತೋ ನಿಚ್ಛಯೋ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಪನ ವಿಭಾವಿತಮೇವತ್ಥಂ ಪಾಕಟಂ ಕರೋನ್ತೋ ‘‘ನ ಯೇವಾಪನಕಾಧಿಮೋಕ್ಖೋ’’ತಿ ಆಹ। ಅಕಾಲುಸ್ಸಿಯಂ ಪಸಾದೋ, ತಂ ಪನ ಅಸಙ್ಖೋಭಭಾವತೋ ‘‘ಅನಾವಿಲಭಾವೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತಞ್ಹಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತೇಸು ವಿದಹನ್ತೀ ಸದ್ಧಾ ಅಕಾಲುಸ್ಸಿಯಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ। ಏವಮೇತನ್ತಿ ಅಧಿಮುಚ್ಚನಾಕಾರೇನ ಪನ ಗಹೇತಬ್ಬತ್ತಾ ಬುದ್ಧಾದಿವತ್ಥೂನೀತಿ ಏತ್ಥ ಇಧಲೋಕಪರಲೋಕಕಮ್ಮಫಲಸಮ್ಬನ್ಧಾಪಿ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ‘‘ಸದ್ಧಾಹತ್ಥೋ, ಮಹಾನಾಮ, ಅರಿಯಸಾವಕೋ’’ತಿ, ‘‘ಸದ್ಧೀಧ ವಿತ್ತಂ ಪುರಿಸಸ್ಸ ಸೇಟ್ಠ’’ನ್ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪೬; ಸು॰ ನಿ॰ ೧೮೪), ‘‘ಸದ್ಧಾ ಬೀಜಂ ತಪೋ ವುಟ್ಠೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೯೭; ಸು॰ ನಿ॰ ೭೭) ಏವಮಾದಿವಚನತೋ ಕುಸಲಧಮ್ಮಾನಂ ಆದಾನಾದೀಸು ಹತ್ಥಾದಯೋ ವಿಯ ಸದ್ಧಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ।
‘‘ಇಧ ಭಿಕ್ಖುನಾ ಕಮ್ಮಂ ಕತ್ತಬ್ಬಂ ಹೋತಿ। ತಸ್ಸ ಏವಂ ಹೋತಿ ‘ಕಮ್ಮಂ ಖೋ ಮೇ ಕತ್ತಬ್ಬಂ ಭವಿಸ್ಸತಿ, ಕಮ್ಮಂ ಖೋ ಪನ ಮೇ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ನ ಸುಕರಂ ಬುದ್ಧಾನಂ ಸಾಸನಂ ಮನಸಿ ಕಾತುಂ, ಹನ್ದಾಹಂ ವೀರಿಯಂ ಆರಭಾಮಿ ಅಪ್ಪತ್ತಸ್ಸ ಪತ್ತಿಯಾ ಅನಧಿಗತಸ್ಸ ಅಧಿಗಮಾಯ ಅಸಚ್ಛಿಕತಸ್ಸ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಯಾ’’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೩೫) –
ಆದಿಕಾ ಅನುರೂಪಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ।
ತಂಮೂಲಕಾನೀತಿ ಗನ್ತಬ್ಬಮಗ್ಗಾದಿಮೂಲಕಾನಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಮಗ್ಗೋ ಗನ್ತಬ್ಬೋ ಹೋತೀತಿಆದಯೋ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ದಸ್ಸನವಸೇನೇವ ವುತ್ತಾ, ನ ಪಾಳಿಯಂ ಆಗತಾನುಕ್ಕಮೇನಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಕರಣಾದಿಕಾಲೇ ವಿಯ ಚಿರಕತಾದಿಆರಮ್ಮಣಂ ವಿಭೂತಂ ಕತ್ವಾ ಪವತ್ತನ್ತೀ ಸತಿ ತಂ ಉಪಗನ್ತ್ವಾ ತಿಟ್ಠನ್ತೀ ‘‘ಉದಕೇ ಅಲಾಬು ವಿಯಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಸಾರಣನ್ತಿ ಏತೇನ ‘‘ಸರನ್ತಿ ತಾಯಾ’’ತಿ ಇಮಮೇವತ್ಥಂ ವಿಭಾವೇತಿ। ಸರಣಕಿರಿಯಾಯ ಹಿ ಪವತ್ತಮಾನಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ತತ್ಥ ಆಧಿಪಚ್ಚಭಾವೇನ ಸತಿ ಪಚ್ಚಯೋ। ತಸ್ಸಾ ಹಿ ತಥಾ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇ ಸತಿ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ಸಾರಿತಾ ಅಸಮ್ಮುಟ್ಠಕತಾ ಅಪಿಲಾವಿತಾಹೋನ್ತೀತಿ। ‘‘ಇಮೇಹಿ ನಾಮ ಹೇತೂಹಿ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಚ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ ಸಮ್ಭವನ್ತೀ’’ತಿ ಸಮ್ಭವತೋ। ‘‘ಇಮಂ ನಾಮ ಫಲಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇನ್ತೀ’’ತಿ ಫಲತೋ ಧಮ್ಮಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನೇನ ವಿಪಚ್ಚನೇನ ಚ ನಿಪ್ಫನ್ನಾ ನಾಮ ಹೋನ್ತೀತಿ। ವತ್ಥುಭೂತಾತಿ ಆರಮ್ಮಣಭೂತಾ।
ಸತಿಪಿ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಸಾರಮ್ಮಣಧಮ್ಮಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಗ್ಗಹಣೇ ನ ಚಿತ್ತಂ ವಿಯ ಪರೇ ಪರಿಚ್ಛಿಜ್ಜಗಾಹಿನೋತಿ ‘‘ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋಪಲದ್ಧಿವಸೇನ ಜಾನಾತೀ’’ತಿ ಚಿತ್ತಂ ವುತ್ತಂ। ಚೇತಸಿಕೇಸು ಹಿ ಕೇಚಿ ವಿಸಯಂ ಪರಿಚ್ಛಿಜ್ಜ ಗಹೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋನ್ತಿ, ಕೇಚಿ ಪನ ಪರಿಚ್ಛೇದಮತ್ತೇಯೇವ ‘‘ನ ಸಞ್ಞಾ…ಪೇ॰… ವಿಜ್ಝನವಸೇನಾ’’ತಿ ಆಹ।
ಪೀತಿಯಾ ಚ ಸೋಮನಸ್ಸಭಾವೋ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ ಇದಂ ಪೀತಿ ಚ ಸೋಮನಸ್ಸಞ್ಚ ಪೀತಿಸೋಮನಸ್ಸನ್ತಿ ಪೀತಿಸೋಮನಸ್ಸಾನಂ ತುಲ್ಯಯೋಗಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಸೋಮನಸ್ಸಸ್ಸೇವ ಪನ ‘‘ಆಜಞ್ಞರಥೋ’’ತಿ ವಿಯ ಪೀತಿಯುತ್ತಂ ಸೋಮನಸ್ಸಂ ಪೀತಿಸೋಮನಸ್ಸನ್ತಿ ಪಧಾನಭಾವೋ ಇಚ್ಛಿತೋತಿ ನ ಪೀತಿಯಾ ಸೋಮನಸ್ಸಭಾವಪ್ಪತ್ತಿ। ನ ಹಿ ಪಧಾನೇ ವಿಜ್ಜಮಾನೇ ಅಪ್ಪಧಾನಂ ಉಪಯುಜ್ಜತಿ, ಪೀತಿಗ್ಗಹಣಞ್ಚೇತ್ಥ ಪೀತಿಯುತ್ತಸ್ಸ ಸೋಮನಸ್ಸಸ್ಸ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಭಾವತೋ ಪರಿಬ್ಯತ್ತಕಿಚ್ಚತೋ ಚ ಕತಂ, ನ ಚ ನಿಪ್ಪೀತಿಕಸೋಮನಸ್ಸಸ್ಸ ಅಸಙ್ಗಹೋ। ರುಳ್ಹೀಸದ್ದೇಸು ಕಿರಿಯಾಯ ಅನಚ್ಚನ್ತಿಕಭಾವತೋ। ಪೀತಿಯಾ ಪನ ಉಪಲಕ್ಖಣಭಾವೇನ ಅಯಮತ್ಥೋ ಸುಟ್ಠು ಯುಜ್ಜತೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಪೀತಿಉಪಲಕ್ಖಿತಂ ವಾ’’ತಿಆದಿ।
ಪವತ್ತಂ ಉಪಾದಿನ್ನಕ್ಖನ್ಧಂ। ಚಿರಟ್ಠಿತಿಕಂ ಹೋತೀತಿ ಏತೇನ ನ ಕೇವಲಂ ಅನುಪಾಲೇತಬ್ಬಧಮ್ಮಾನಂ ಖಣಟ್ಠಿತಿಯಾಯೇವ, ಅಥ ಖೋ ಪಬನ್ಧಾನುಪಚ್ಛೇದಸ್ಸಪಿ ಜೀವಿತಂ ಕಾರಣನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಅಞ್ಞಥಾ ಹಿ ಆಯುಕ್ಖಯಮರಣಂ ನ ಯುಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ। ಅವಿಸೇಸೇನಾತಿ ಕಾರಣವಿಸೇಸಾನಪೇಕ್ಖೇನ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯತಾಸಾಮಞ್ಞೇನ। ಯದಿಪಿ ಅರೂಪಾಸಞ್ಞಭವೇಸು ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾ ನಪ್ಪವತ್ತನ್ತಿ, ತೇಹಿ ಪನ ಪುರಿಮಪಚ್ಛಿಮಭವೇಸು ಚರಿಮಪಠಮಧಮ್ಮಾ ಸಮಾನಜಾತಿಯೇನ ಅಬ್ಯವಹಿತತಾಯ ನಿರನ್ತರಾಯೇವ ನಾಮ ಹೋನ್ತೀತಿ ‘‘ಯಾವ ಪರಿನಿಬ್ಬಾನಂ ಅವಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಪವತ್ತತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅನುಪಾಲನಾದಿಕಸ್ಸಾತಿ ಅನುಪಾಲನಪವತ್ತನಟ್ಠಪನಾನಿಯೇವ ಜೀವಮಾನವಿಸೇಸಪ್ಪಚ್ಚಯಭಾವತೋತಿ ಸಹಜಾತಾನಂ ಜೀವಮಾನತಾವಿಸೇಸಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವತೋ। ಇನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧಸ್ಸ ಹಿ ಮತರೂಪತೋ ಕಮ್ಮಜಸ್ಸ ಚ ಉತುಜಾದಿತೋ ವಿಸೇಸೋ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಕತೋತಿ।
ಮಗ್ಗಙ್ಗರಾಸಿವಣ್ಣನಾ
ಅವಿಪರೀತನಿಯ್ಯಾನಿಕಭಾವೇನಾತಿ ಇದಂ ಸಮ್ಮಾ-ಸದ್ದಸ್ಸ ದಿಟ್ಠಿ-ಆದಿಸದ್ದಾನಞ್ಚ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣತಾವಸೇನ ದಿಟ್ಠಿಆದೀನಂ ಅವಿಸೇಸಭೂತಸ್ಸ ನಿಯ್ಯಾನಿಕಭಾವಸ್ಸ ಸಮ್ಮಾ-ಸದ್ದೇನ ವಿಸೇಸಿತಬ್ಬತ್ತಾ ವುತ್ತಂ। ಅವಿಪರೀತತ್ಥೋ ಹಿ ಸಮ್ಮಾ-ಸದ್ದೋ, ನ ನಿಯ್ಯಾನಿಕತ್ಥೋತಿ। ಅವಿಪರೀತನಿಯ್ಯಾನಿಕತ್ಥೋ ಏವ ವಾ ಸಮ್ಮಾ-ಸದ್ದೋ। ಅನೇಕತ್ಥಾ ಹಿ ನಿಪಾತಾತಿ। ಏವಮೇವಾತಿ ಅವಿಪರೀತನಿಯ್ಯಾನಿಕಭಾವೇನ।
ಬಲರಾಸಿವಣ್ಣನಾ
ಪತಿಸ್ಸವೋ ‘‘ಸಪ್ಪತಿಸ್ಸವಂ ಪತಿಸ್ಸವಭೂತಂ ತಂಸಭಾಗಞ್ಚ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಗಾರವ’’ನ್ತಿ ಆಹ। ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಪಾಕಟಭಾವೇನಾತಿ ಅಜ್ಝತ್ತಭೂತೇಸು ಜಾತಿಯಾದೀಸು ಬಹಿದ್ಧಾಭೂತೇಸು ಭಿಕ್ಖುಆದೀಸು ಹಿರೋತ್ತಪ್ಪಾನಂ ಅನುರೂಪಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣವಸೇನ ಸಸಮ್ಭಾರಪಥವೀಆದೀಸು ಪಥವೀಧಾತುಆದೀನಂ ವಿಯ ವಿಭೂತಕಿಚ್ಚಭಾವೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಮೂಲರಾಸಿವಣ್ಣನಾ
ಏವಞ್ಹಿ ಉಪಮಾಯ ಸಮೇತೀತಿ ಯಥಾ ಅಸುಚಿಮ್ಹಿ ಪತಿತಪುರಿಸಸ್ಸ ಸತಿಪಿ ಕಾಯೇನ ಅಲ್ಲೀಯನೇ ಭಾವೋ ಅನಲ್ಲೀನೋ, ಏವಂ ಅಲೋಭೋಪಿ ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನ ಗಹಿತೇಪಿ ಆರಮ್ಮಣೇ ಅಲಗ್ಗಭಾವೇನ ಅನಲ್ಲೀನಭಾವೋ ಅನಲ್ಲೀನಾಕಾರೋ ಏವ ಪವತ್ತತಿ। ಏವಂಸಭಾವೋ ಹಿ ಸೋ ಧಮ್ಮೋತಿ। ಕಿಞ್ಚಿ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಂ ದೋಸಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಂ ದೋಸೂಪನಿಸ್ಸಯನ್ತಿ ‘‘ದೋಸಸಮುಟ್ಠಾನತಂ ದೋಸೂಪನಿಸ್ಸಯತಞ್ಚಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತೇನ ಅದೋಸೋ ದೋಸಸ್ಸೇವ ಉಜುವಿಪಚ್ಚನೀಕೋ, ತಂಮುಖೇನ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಸ್ಸಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
ತತ್ಥ ಜಾತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅನತಿವತ್ತನಟ್ಠೇನ…ಪೇ॰… ಆಸೇವನಟ್ಠೇನ ಭಾವನಾತಿ ಯೋ ಸೋ ಏಕತ್ತುಪಗತೋ ತತ್ಥ ಜಾತಾನಂ…ಪೇ॰… ಆಸೇವನಟ್ಠೇನ ಭಾವನಾ ನಾಮ।
ಯಸ್ಮಾ ಪಾಳಿಯಂ ಆಗತೋ ಏವ, ಞಾಣೇನ ಚ ಸಂಕಿಲೇಸವೋದಾನೇಸು ತಂ ತಂ ಆದೀನವಂ ಆನಿಸಂಸಞ್ಚ ದಿಸ್ವಾ ತಥಾ ತಥಾ ನಿಪ್ಫಾದೇತಬ್ಬೋ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಏವಂ ವುತ್ತಾಯ ಪಞ್ಞಾಸಾಧನಾಯ ಭಾವನಾಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅಪ್ಪವತ್ತೀತಿ ಯಸ್ಮಿಂ ಧಮ್ಮೇ ಸತಿ ಯಥಾವುತ್ತಾ ಭಾವನಾ ನಪ್ಪವತ್ತತಿ, ಸೋ ಧಮ್ಮೋ ಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವನಾಪರಾಮಸನೇನ ಅಭಾವನಾತಿ ವುತ್ತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ನ ಹಿ ಅಭಾವಮತ್ತಸ್ಸ ಅಮೋಹೋ ಪಟಿಪಕ್ಖೋತಿ ಯುಜ್ಜತೀತಿ। ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖಭೂತಾ ಅಕುಸಲಾ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಯೋ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಪಮಾದವಿಸೇಸೋ ವಾ ಅಭಾವನಾ। ಸೋ ಹಿ ‘‘ಕುಸಲಾನಂ ವಾ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅನಾಸೇವನಾ ಅಭಾವನಾ ಅಬಹುಲೀಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೋತಿ।
ಏಕನ್ತೇನ ಅಲಬ್ಭನೇಯ್ಯದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಜರಾಧಮ್ಮೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತಥಾ ಹಿ ಪಾಳಿಯಂ ‘‘ಜಾತಿಧಮ್ಮಾನಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತ್ತಾನಂ ಏವಂ ಇಚ್ಛಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೩೭೩) ಇಚ್ಛಿತಾಲಾಭೋ ವಿಭತ್ತೋ। ಅಲೋಭಾನುಭಾವೇನ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಯ, ಅಮೋಹಾನುಭಾವೇನ ಚಿತ್ತಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಸಿದ್ಧಿ ಪಾಕಟಾಯೇವಾತಿ ಅಪಾಕಟಂ ಅದೋಸಾನುಭಾವೇನ ವೇದನಾನುಪಸ್ಸನಾಸಿದ್ಧಿಂ ವಿಭಾವೇನ್ತೋ ‘‘ಸುಖವಿಪರಿಣಾಮೇ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಅಯಞ್ಚ ಯೋಜನಾ ಅಲೋಭಾದೀನಂ ವಿಸೇಸಪಚ್ಚಯತಂ ಸನ್ಧಾಯ ಕತಾ, ಅವಿಸೇಸೇನ ಆಸನ್ನಪಟಿಪಕ್ಖೋ, ನ ರಾಗೋ ವಿಯ ದೂರಪಟಿಪಕ್ಖೋ।
ಕಮ್ಮಪಥರಾಸಿವಣ್ಣನಾ
ಅಭಿಜ್ಝಾದಯೋ ವಿಯ ಅನಭಿಜ್ಝಾದಯೋಪಿ ನ ಏಕನ್ತಂ ಕಮ್ಮಪಥಭೂತಾಯೇವಾತಿ ಆಹ ‘‘ಕಮ್ಮಪಥತಾತಂಸಭಾಗತಾಹೀ’’ತಿ। ಮನೋಕಮ್ಮಪಥಭಾವೇನ ಪವತ್ತನಕಮ್ಮಭಾವತೋ ಹಿ ಏತೇಸಂ ಕಮ್ಮಪಥರಾಸಿಭಾವೇನ ಸಙ್ಗಹೋ, ನ ಸಬ್ಬದಾ ಕಮ್ಮಪಥಾಯೇವಾತಿ। ತೇನ ಯೋ ಅಞ್ಞೋಪಿ ಧಮ್ಮೋ ಅನಿಯತೋ ಕಮ್ಮಪಥಭಾವೇನ ಪಾಕಟೋ ಚ, ತಸ್ಸಪಿ ಕಮ್ಮಪಥತಾವಚನಂ ನ ವಿರುಜ್ಝತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಪಸ್ಸದ್ಧಾದಿಯುಗಲವಣ್ಣನಾ
ಸಮನ್ತಿ ಚೇತಿಯವನ್ದನಾದಿಅತ್ಥನ್ತಿ ಚೇತಿಯವನ್ದನಾದಿಹೇತು। ಸಮಥಚತುಸಚ್ಚಕಮ್ಮಟ್ಠಾನವಸೇನ ತಬ್ಭೇದವಸೇನ ಚ ಸಬ್ಬಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಭಾವನಾಭಿಯುತ್ತಾನಂ ಮುದುಮಜ್ಝಿಮತಿಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯತಾದಿಭೇದವಸೇನ ಸಬ್ಬಯೋಗೀನಂ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಲೀನುದ್ಧಚ್ಚಾದಿಕಾಲವಸೇನ ಸಬ್ಬದಾ ಹಿತಾಹಿತಧಮ್ಮೂಪಲಕ್ಖಣಭಾವತೋ ಯಥಾಸಭಾವಂ ಪಟಿವೇಧಭಾವತೋ ಚ ಸತಿಸಮ್ಪಜಞ್ಞಾನಂ ಪಾರಿಬನ್ಧಕಹರಣಭಾವನಾವಡ್ಢನಾನಿ ಅವಿಸೇಸತೋ ದಟ್ಠಬ್ಬಾನಿ। ಯಥಾ ಅಪ್ಪನಾಕೋಸಲ್ಲೇನ ವಿನಾ ಸಮಥೋ ಸಮಥಮನ್ತರೇನ ಯಥಾಭೂತಾವಬೋಧೋ ಚ ನತ್ಥೀತಿ ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಾ ಸಮಾಧಿಪಞ್ಞಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸ್ಸ ವಿಸೇಸಕಾರಣಂ, ಏವಂ ಪಟಿವೇಧೇ ಏಕಕ್ಖಣಿಕಾಪೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ನಿಮಿತ್ತಭಾವೇನಾ’’ತಿ। ಪಞ್ಞಾಯ ಹಿ ಸಾತಿಸಯಂ ಅವಭಾಸಿಯಮಾನೇ ವಿಸಯೇ ಸಮಾಧಿ ಏಕತ್ತವಸೇನ ಅಪ್ಪೇತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ, ಸಮಾಧಿಮ್ಹಿ ಚ ಮಜ್ಝಿಮಂ ಸಮಥನಿಮಿತ್ತಂ ಪಟಿಪನ್ನೇ ಪಞ್ಞಾ ಆರಮ್ಮಣೇಸು ವಿಸದಾ ವಹತೀತಿ। ಸಮಂ ಪವತ್ತಾತಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾನತಿವತ್ತನೇನ ಸಮಂ ಅವಿಸಮಂ ಏಕರಸಭಾವೇನ ಪವತ್ತಾ। ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸಹಾಯಭಾವೂಪಗಮನೇನ ಯೋಗಿನೋ ಮನೋರಥಧುರಾಕಡ್ಢನೇ ರಥಧುರಾಕಡ್ಢನೇ ವಿಯ ಆಜಾನೇಯ್ಯಯುಗೋ ಯುಗಲಕೋ ಹುತ್ವಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾನತಿವತ್ತಮಾನೇನ ನದ್ಧಾ ಬದ್ಧಾ ವಿಯಾತಿ ವಾ ಯುಗನದ್ಧಾ। ಅಧಿಚಿತ್ತಮನುಯುತ್ತೇಹಿ ವೀರಿಯಸಮಾಧಯೋ ಸಮಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾತಿ ಇಮಸ್ಸ ವಿಸೇಸಸ್ಸ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಪುಬ್ಬೇ ಗಹಿತಾಪಿ ತೇ ಪುನ ಗಹಿತಾತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ವೀರಿಯಸಮಾಧಿಯೋಜನತ್ಥಾಯಾತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವುತ್ತಂ। ತಂ ಪನ ಸಮಾಧಿವೀರಿಯಯೋಗಸ್ಸ ವಿಭಾವನಂ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಯೋಗವಚನತ್ಥಾಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ ಆಹ।
ಯೇವಾಪನಕವಣ್ಣನಾ
ಯಥಾ ತಥಾ ವಾತಿ ಸಮ್ಮಾ ಮಿಚ್ಛಾ ವಾ। ಅನಧಿಮುಚ್ಚನ್ತೋತಿ ‘‘ಇದಂ ಕರಿಸ್ಸಾಮಿ, ಏತಂ ಕರಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಏವಂ ಪವತ್ತಪುಬ್ಬಭಾಗಸನ್ನಿಟ್ಠಾನಹೇತುಕೇನ ಪಯೋಗಕಾಲಸನ್ನಿಟ್ಠಾನೇನ ಅನಿಚ್ಛಿನನ್ತೋ। ಯತ್ಥ ಹಿ ಅನಿಚ್ಛಯೋ, ತತ್ಥ ಅಪ್ಪಟಿಪತ್ತಿ ಏವಾತಿ। ಸಂಸಪ್ಪನಂ ಸಂಸಯೋ। ಸೋ ಹಿ ‘‘ಆಸಪ್ಪನಾ ಪರಿಸಪ್ಪನಾ’’ತಿ ವುತ್ತೋ। ಅಸತಿಪಿ ಬ್ಯಾಪಾರೇ ತತ್ರಮಜ್ಝತ್ತತಾಯ ಸತಿ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾ ಸಕಸಕಕಿಚ್ಚವಸೇನ ಅನೂನಾನಧಿಕತಾಯ ಅಲೀನಅನುದ್ಧತತಾಯ ಚ ಸಂವತ್ತನ್ತೀತಿ ಸಾ ತೇಸಂ ತಥಾಪವತ್ತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯಭೂತಾ ಊನಾಧಿಕಭಾವಂ ನಿವಾರೇತಿ ವಿಯಾತಿ ಊನಾಧಿಕನಿವಾರಣರಸಾ ವುತ್ತಾ। ತಥಾ ಪವತ್ತಿಪಚ್ಚಯತ್ತಾಯೇವ ತೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಮಜ್ಝತ್ತತಾತಿ ಚ ವುತ್ತಾ।
ಝಾನಪದಸ್ಸಾತಿ ಝಾನಸದ್ದಸ್ಸ। ತೇಸೂತಿ ಪಞ್ಚಸು। ಪಞ್ಚ ಹಿ ಅಙ್ಗಾನಿ ಝಾನಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥೋತಿ ಇದಂ ಸಂವಣ್ಣಿಯಮಾನತ್ತಾಯೇವ ಇಮಂ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ನ ಹಿ ಸಬ್ಬಸ್ಮಿಂ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇ ಪಞ್ಚೇವ ಝಾನಙ್ಗಾನಿ। ಪದಸಮೂಹೋ ವಾಕ್ಯಂ, ಪದಕೋಟ್ಠಾಸೋ ವಾ ಫಸ್ಸಪಞ್ಚಮಕಾದಿ ಧಮ್ಮರಾಸಿ। ವುತ್ತಂ ಪೂರಿತನ್ತಿ ಛಪಣ್ಣಾಸಾದಿತಾಯ ಪೂರಣವಸೇನ। ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ವೇದನಾ ‘‘ಫುಟ್ಠೋ ವೇದೇತಿ, ಫುಟ್ಠೋ ಸಞ್ಜಾನಾತೀ’’ತಿಆದಿವಚನತೋ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೯೩) ಫಸ್ಸೋ ವೇದನಾದೀನಂ ಪಚ್ಚಯೋ। ಯದಿಪಿ ಛನ್ದಾದಯೋ ಯಥಾವುತ್ತರಾಸಿಕಿಚ್ಚಾಭಾವತೋ ತೇಸು ನ ವತ್ತಬ್ಬಾ, ವಿಸುಂ ರಾಸಿಅನ್ತರಭಾವೇನ ಪನ ಸರೂಪತೋ ವತ್ತಬ್ಬಾತಿ ಚೋದನಂ ಮನಸಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ವುತ್ತಾನಮ್ಪೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।
ಧಮ್ಮುದ್ದೇಸವಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಂ
ನಿದ್ದೇಸವಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೨. ಸನ್ತೇತಿ ಸಭಾವತೋ ವಿಜ್ಜಮಾನೇ। ಫಸ್ಸಸ್ಸ ವಿಸಯವಿಸಯೀನಂ ಸನ್ನಿಪತನಾಕಾರೇನ ಗಹೇತಬ್ಬತ್ತಾ ಫುಸನಂ ವಿಸಯೇ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸನ್ನಿಪತನಂ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಚಿನ್ತನಟ್ಠೇನ ಚಿತ್ತಂ, ಮನನಟ್ಠೇನ ಮನೋ’’ತಿಆದಿನಾ ‘‘ಚಿತ್ತಂ ಮನೋತಿಆದೀಸು ವಿಯ ಕಿಚ್ಚವಿಸೇಸಂ ಅನಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ’’ತಿ। ಯಥಾ ಲೋಕೇ ವಿಕತಮೇವ ವೇಕತಂ, ವಿಸಯೋ ಏವ ವೇಸಯನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಂ ಮನೋ ಏವ ಮಾನಸನ್ತಿ ಸದ್ದಮತ್ತವಿಸೇಸೋ। ನೀಲಾದಿ-ಸದ್ದಾ ವಿಯ ವತ್ಥಾದೀಸು ಚಿತ್ತೇಸು ಪರಿಸುದ್ಧಭಾವನಿಬನ್ಧನಾ ಪಣ್ಡರಸದ್ದಸ್ಸ ಪವತ್ತೀತಿ ತಸ್ಸ ಗುಣವಿಸೇಸಾಪೇಕ್ಖತಾ ವುತ್ತಾ। ಯಥಾ ಕಾಯಿಕಂ ಸಾತನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಕಾಯಪ್ಪಸಾದನಿಸ್ಸಿತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ, ಏವಂ ಚೇತಸಿಕಂ ಸಾತನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಚೇತೋನಿಸ್ಸಿತಂ ಸಾತನ್ತಿ ನಿಸ್ಸಯವಿಸೇಸಾಪೇಕ್ಖತಾ ವುತ್ತಾ। ಏಕಕ್ಖಣಿಕಾ ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಾ ಚ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಠಿತಿ ನಾಮ, ತಸ್ಸ ಅವತ್ಥಾವಿಸೇಸೋತಿ ಅವತ್ಥಾವಿಸೇಸಾಪೇಕ್ಖೋ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಠಿತೀತಿ ಏವಂಪಕಾರೋ ನಿದ್ದೇಸೋ। ‘‘ನ ಲುಬ್ಭತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ, ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ವಾ ಪವತ್ತಿಆಕಾರಭಾವೇನ ಅಲುಬ್ಭನಾತಿ ಅಲೋಭೋ ವುತ್ತೋತಿ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಕಿರಿಯಾಭಾವವಿಸೇಸಾಪೇಕ್ಖೋ ಅಲುಬ್ಭನಾತಿ ನಿದ್ದೇಸೋ। ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಅಲುಬ್ಭಿತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಅಲುಬ್ಭಿತತ್ತನ್ತಿ ಅಯಂ ನಿದ್ದೇಸೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಭಾವಭೂತತಾವಿಸೇಸಾಪೇಕ್ಖೋ ವುತ್ತೋ। ಕತ್ತುಕರಣಭಾವಾದಯೋ ಸಭಾವಧಮ್ಮಾನಂ ಅಜ್ಝಾರೋಪನವಸೇನೇವ ಸಿಜ್ಝನ್ತಿ ‘‘ಧಮ್ಮಮತ್ತದೀಪನಂ ಸಭಾವಪದ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಆರಮ್ಮಣಂ ಫುಸನ್ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಿಆಕಾರೋ ಫುಸನಬ್ಯಾಪಾರೋ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಫುಸನಕಿರಿಯಾ ಫುಸನಾಕಾರೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸಮ್ಫುಸನಾತಿ ಸಂ-ಸದ್ದೋ ‘‘ಸಮುದಯೋ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ ಸಮಾಗಮತ್ಥದೀಪಕೋತಿ ಆಹ ‘‘ಸಮಾಗಮಫುಸನಾ’’ತಿ। ‘‘ಫುಸಾಮಿ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸುಖ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಧ॰ ಪ॰ ೨೭೨) ಪಟಿಲಾಭೋಪಿ ಫುಸನಾ ಸಮ್ಫುಸನಾತಿ ಚ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಆಹ ‘‘ನ ಪಟಿಲಾಭಸಮ್ಫುಸನಾ’’ತಿ।
ಅಪರೇನ ವೇವಚನೇನ। ಬಹುಸ್ಸುತಭಾವಸಮ್ಪಾದಿಕಾಯ ಪಞ್ಞಾಯ ಪಣ್ಡಿಚ್ಚಪರಿಯಾಯೋ। ಸಿಪ್ಪಾಯತನಾದೀಸು ದಕ್ಖತಾಭೂತಾಯ ಕೋಸಲ್ಲಪರಿಯಾಯೋ, ಯತ್ಥ ಕತ್ಥಚಿ ತಿಕ್ಖಸುಖುಮಾಯ ನೇಪುಞ್ಞಪರಿಯಾಯೋ, ಸಮ್ಮಾ ಧಮ್ಮೇ ಪಞ್ಞಪೇನ್ತಿಯಾ ವೇಭಬ್ಯಾಪರಿಯಾಯೋತಿ ಏವಮಾದಿನಾ ತೇಸು ತೇಸು ಪಞ್ಞಾವಿಸೇಸೇಸು ತೇ ತೇ ಪರಿಯಾಯವಿಸೇಸಾ ವಿಸೇಸೇನ ಪವತ್ತಾತಿ ತೇಸಂ ಪಞ್ಞಾವಿಸೇಸಾನಂ ನಾನಾಕಾಲೇ ಲಬ್ಭಮಾನತಾ ವುತ್ತಾ, ಇತರೇಪಿ ಅನುಗತಾ ಹೋನ್ತಿ ಯೇಭುಯ್ಯೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಅತ್ಥನಾನತ್ತೇನ ಪಞ್ಞಾದಿಅತ್ಥವಿಸೇಸೇನ। ಕೋಧೋ ಕುಜ್ಝನಾ ಕುಜ್ಝಿತತ್ತನ್ತಿ ಏವಂಪಕಾರಾ ನಿದ್ದೇಸಾ ಸಭಾವಾಕಾರಭಾವದೀಪನವಸೇನ ಬ್ಯಞ್ಜನವಸೇನೇವ ವಿಭಾಗವಚನಂ। ಪಣ್ಡಿಚ್ಚನ್ತಿಆದಯೋ ಪಞ್ಞಾವಿಸೇಸನಿಬನ್ಧನತ್ತಾ ಅತ್ಥವಸೇನ ವಿಭಾಗವಚನನ್ತಿ ಇಮಮತ್ಥಮಾಹ ‘‘ಅಥ ವಾ’’ತಿಆದಿನಾ। ಏವಮಾಕಾರೋ ಪನಾತಿ ಪುರಿಮಾಕಾರತೋ ವಿಸೇಸೋ ಅತ್ಥತೋ ವಿಭತ್ತಿಗಮನಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ವುತ್ತಂ।
ಪಟಿಕ್ಖಿಪನಂ ಸದ್ಧಮ್ಮಗರುತಾಪಟಿಕ್ಖೇಪನಾನತ್ತಂ। ತಂ ಸದ್ಧಮ್ಮಗರುತಾಪಟಿಕ್ಖೇಪನಾನತ್ತಂ ಪನ ಕೋಧಗರುತಾದಿಭೇದಭಿನ್ನನ್ತಿ ‘‘ಕೋಧಗರುತಾದಿವಿಸಿಟ್ಠೇನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಕೋಧಾದೀಹಿ ವಿಸಿಟ್ಠೋ ಭಿನ್ನೋ ಸದ್ಧಮ್ಮಗರುತಾಯ ಪಟಿಕ್ಖೇಪೋ ಪಟಿಸೇಧನಂ ಕೋಧಾದಿವಿಸಿಟ್ಠಪಟಿಕ್ಖೇಪೋ। ಕೋಧಗರುತಾದಿಯೇವ, ತಸ್ಸ ನಾನತ್ತೇನ ಸದ್ಧಮ್ಮಗರುತಾಪಟಿಪಕ್ಖನಾನತ್ತೇನಾತಿ ಕೋಧಗರುತಾ ಸದ್ಧಮ್ಮಗರುತಾಯ ಪಟಿಪಕ್ಖೋ। ಮಕ್ಖಲಾಭಸಕ್ಕಾರಗರುತಾ ಸದ್ಧಮ್ಮಗರುತಾಯ ಪಟಿಪಕ್ಖೋತಿ ಸದ್ಧಮ್ಮಗರುತಾಯ ಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವವಿಸೇಸೇನ ಅಸದ್ಧಮ್ಮಗರುತಾ ತಬ್ಭಾವೇನ ಕೋಧೋ ಅತ್ಥತೋ ದೋಸೋಯೇವ। ಮಕ್ಖೋ ದೋಸಪ್ಪಧಾನಾ ಪರಗುಣವಿದ್ಧಂಸನಾಕಾರಪ್ಪವತ್ತಾ ಅಕುಸಲಾ ಖನ್ಧಾ। ತಗ್ಗರುತಾ ಚ ತೇಸಂ ಸಾದರಅಭಿಸಙ್ಖರಣವಸೇನ ಪವತ್ತನಮೇವ। ಲಾಭಗರುತಾ ಚತುನ್ನಂ ಪಚ್ಚಯಾನಂ ಸಕ್ಕಾರಗರುತಾ, ತೇಸಂಯೇವ ಸುಸಙ್ಖತಾನಂ ಲದ್ಧಕಾಮತಾ। ತದುಭಯೇಸು ಚ ಆದರಕಿರಿಯಾ ತಥಾಪವತ್ತಾ ಇಚ್ಛಾಯೇವ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಸದ್ಧಮ್ಮಗರುತಾಪಟಿಪಕ್ಖನಾನತ್ತೇನ ಅಸದ್ಧಮ್ಮಾ ನಾನತ್ತಂ ಗತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತಥಾ ಹಿ ಚತ್ತಾರೋ ಅಸದ್ಧಮ್ಮಾ ಇಚ್ಚೇವ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾ। ಅಸದ್ಧಮ್ಮಗರುತಾತಿ ಏತ್ಥ ಚ ಪುರಿಮಸ್ಮಿಂ ವಿಕಪ್ಪೇ ‘‘ನ ಸದ್ಧಮ್ಮಗರುತಾ’’ತಿ ಸದ್ಧಮ್ಮಗರುತಾ ನ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ದುತಿಯಸ್ಮಿಂ ಸದ್ಧಮ್ಮಗರುತಾಯ ಪಟಿಪಕ್ಖೋತಿ ಸದ್ಧಮ್ಮಗರುತಾ ಏವ ವಾ ಪಟಿಪಕ್ಖೋ, ತಸ್ಸ ನಾನತ್ತೇನ ಸದ್ಧಮ್ಮಗರುತಾಪಟಿಪಕ್ಖನಾನತ್ತೇನಾತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಕೋಧಮಕ್ಖಗರುತಾನಞ್ಹಿ ಸದ್ಧಮ್ಮವಿಸೇಸಾ ಪವತ್ತಿಭೇದಭಿನ್ನಾ ಮೇತ್ತಾ ಪಟಿಪಕ್ಖೋ। ಲಾಭಸಕ್ಕಾರಗರುತಾನಂ ಅಪ್ಪಿಚ್ಛತಾ ಸನ್ತೋಸಾ। ತೇನ ಕೋಧಗರುತಾ ನ ಸದ್ಧಮ್ಮಗರುತಾತಿ ಕೋಧಗರುತಾ ಕಾಯಚಿ ಸದ್ಧಮ್ಮಗರುತಾಯ ಪಟಿಪಕ್ಖೋತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ ಹೋತಿ। ತಥಾ ಮಕ್ಖಗರುತಾದೀಸುಪಿ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಸದ್ಧಮ್ಮಾ ಸದ್ಧಮ್ಮಗರುತಾ ನ ಕೋಧಗರುತಾ…ಪೇ॰… ಸದ್ಧಮ್ಮಗರುತಾ ನ ಸಕ್ಕಾರಗರುತಾ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೪೪) ಆಗತತನ್ತಿಪಿ ಸಮತ್ಥಿತಾ ಭವತಿ। ಲೋಭೋ ನ ಹೋತೀತಿ ಅಲೋಭೋ ಲುಬ್ಭನಾ ನ ಹೋತೀತಿ ಅಲುಬ್ಭನಾತಿ ಏವಮಾದಿಕೋ ಅಲೋಭೋತಿಆದೀನಂ ಲೋಭಾದಿವಿಸಿಟ್ಠೋ ಪಟಿಕ್ಖೇಪೋ ‘‘ಫಸ್ಸೋ ಫುಸನಾ’’ತಿಆದಿಕೇಹಿ ವಿಸದಿಸಭಾವತೋ ‘‘ಫಸ್ಸಾದೀಹಿ ನಾನತ್ತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತೋ। ಫಸ್ಸಾದೀಹೀತಿ ಚೇತ್ಥ ಅಲುಬ್ಭನಾದಯೋಪಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಲೋಭಾದಿಪಟಿಪಕ್ಖೇನಾತಿ ‘‘ಲೋಭಪಟಿಪಕ್ಖೋ ಅಲೋಭೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಸೇಸಂ ಪುರಿಮಸದಿಸಮೇವ। ಅಲೋಭಾದೋಸಾಮೋಹಾನಂ ವಿಧುರತಾಯ ಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವೇನ ಚ ಲಬ್ಭಮಾನೋ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವಿಸದಿಸೋ ಲೋಭಾದಿವಿಸಿಟ್ಠಪಟಿಕ್ಖೇಪಭಾವೇನ ಲೋಭಾದಿಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವೇನ ಚ ವಿಞ್ಞಾಯತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಅಲೋಭಾ…ಪೇ॰… ಯೋಜೇತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ। ಬಹೂಹಿ ಪಕಾರೇಹಿ ದೀಪೇತಬ್ಬತ್ಥತಾ ಮಹತ್ಥತಾ। ಆದರವಸೇನ ಸೋತೂನಂ।
೩. ಯದಿಪಿ ‘‘ತೇಹಿ ವಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತಸ್ಸಾತಿ ಸಾತಸ್ಸ ಸುಖಸ್ಸ। ಜಾತಾತಿ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕಾರಣಭಾವೇನ ಫಸ್ಸತ್ಥಂ ಪವತ್ತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಯಥಾ ಚೇತಸಿಕಸಾತಸಙ್ಖಾತಾ ಸೋಮನಸ್ಸವೇದನಾ ಸಾದಯತೀತಿ ಅಧಿಗಮಾಸೀಸಾಯ ಅನಞ್ಞನಿನ್ನಂ ಕರೋತಿ।
೫. ನ ತಸ್ಸಾ ತಜ್ಜತಾತಿ ತಸ್ಸಾ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯಾ ತಸ್ಸಾರುಪ್ಪಾ ‘‘ತಸ್ಸ ಜಾತಾ’’ತಿ ವಾ ಉಭಯಥಾಪಿ ತಜ್ಜತಾ ನ ಯುಜ್ಜತಿ। ಯದಿಪಿ ಫಸ್ಸೋ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ವಿಸೇಸಪಚ್ಚಯೋ ನ ಹೋತಿ, ತಥಾಪಿ ಸೋ ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿಯೇವಾತಿ ತಸ್ಸ ತಜ್ಜಾಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಸಮ್ಫಸ್ಸಜತಾ ವತ್ತಬ್ಬಾತಿ ಚೋದನಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ ‘‘ನ ಚ ತದೇವಾ’’ತಿಆದಿ। ತೇಹಿ ಆರಮ್ಮಣೇಹಿ ಜಾತಾ ತಜ್ಜಾತಿ ಇಮಿನಾಪಿ ಅತ್ಥೇನ ತಜ್ಜಾ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾತಿ ವತ್ತುಂ ನ ಸಕ್ಕಾ। ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪನ ತಜ್ಜತಾಪಞ್ಞತ್ತಿ ಲಬ್ಭತೇವ। ತಥಾ ಹಿ ‘‘ಕಿಂ ವಾ ಏತೇನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಫಸ್ಸಾದೀನಂ ತಥಾ ದೇಸೇತಬ್ಬತಂ ಆಹ।
೭. ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣೇ ಆನಯನಾಕಾರಪ್ಪವತ್ತೋ ವಿತಕ್ಕೋ ಅತ್ಥತೋ ಆರಮ್ಮಣಂ ತತ್ಥ ಆಕಡ್ಢನ್ತೋ ವಿಯ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಆಕಡ್ಢನಂ ವಿತಕ್ಕನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ।
೮. ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಅನುಮಜ್ಜನಾಕಾರಪ್ಪವತ್ತೋ ವಿಚಾರೋ ತತ್ಥ ಪರಿಬ್ಭಮನ್ತೋ ವಿಯ ಸಮನ್ತತೋ ಚರನ್ತೋ ವಿಯ ಚ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಸಮನ್ತತೋ ಚರಣಂ ವಿಚರಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ।
೧೧. ತಥಾ ಅವಟ್ಠಾನಮತ್ತಭಾವತೋತಿ ಪಾಣವಧಾದಿಸಾಧನಅವಟ್ಠಾನಮತ್ತಭಾವತೋ, ನ ಬಲವಭಾವತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
೧೪. ಯೇನ ಧಮ್ಮೇನ ಚಿತ್ತೇ ಆರಮ್ಮಣಂ ಉಪತಿಟ್ಠತಿ ಜೋತತಿ ಚ, ಸೋ ಧಮ್ಮೋ ಉಪಟ್ಠಾನಂ ಜೋತನನ್ತಿ ಚ ವುತ್ತೋತಿ ಆಹ ‘‘ಉಪಟ್ಠಾನಂ ಜೋತನಞ್ಚ ಸತಿಯೇವಾ’’ತಿ।
೧೬. ಸಣ್ಹಟ್ಠೇನಾತಿ ಸುಖುಮಟ್ಠೇನ।
೩೦. ಭಾವೋತಿ ಹಿರಿಯನಂ ವದತಿ।
೩೩. ನ ಬ್ಯಾಪಾದೇತಬ್ಬೋತಿ ಅಬ್ಯಾಪಜ್ಜ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಕಮ್ಮತ್ಥತಂ ಆಹ।
೪೨-೪೩. ಯದಿ ಅನವಜ್ಜಧಮ್ಮಾನಂ ಸೀಘಸೀಘಪರಿವತ್ತನಸಮತ್ಥತಾ ಲಹುತಾ, ಸಾವಜ್ಜಧಮ್ಮಾನಂ ಕಥನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾನೀವರಣಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ। ತೇಸಂ ಭಾವೋ ಗರುತಾತಿ ಏತೇನ ಸತಿಪಿ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮಾನಖಣತ್ತೇ ಮೋಹಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ಸಾತಿಸಯೋ ದನ್ಧೋ ಪವತ್ತಿಆಕಾರೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸೋ ಪನ ತೇಸಂ ದನ್ಧಾಕಾರೋ ಸನ್ತಾನೇ ಪಾಕಟೋ ಹೋತಿ।
೪೪-೪೫. ಅಪ್ಪಟಿಘಾತೋ ಅವಿಲೋಮನಂ।
೪೬-೪೭. ಕಿಲಿನ್ನನ್ತಿ ಅವಸ್ಸುತಂ।
೫೦-೫೧. ಪಚ್ಚೋಸಕ್ಕನಂ ಮಾಯಾ ಯಾ ಅಚ್ಚಸರಾತಿಪಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಅರುಮಕ್ಖನಂ ವಣಾಲೇಪನಂ। ವೇಳು ಏವ ದಾತಬ್ಬಭಾವೇನ ಪರಿಗ್ಗಹಿತೋ ವೇಳುದಾನಂ ನಾಮ।
ನಿದ್ದೇಸವಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಕೋಟ್ಠಾಸವಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೫೮-೧೨೦. ತೇತಿ ಫಸ್ಸಪಞ್ಚಮಕಾದಯೋ। ಸಙ್ಗಹಗಮನೇನೇವಾತಿ ಸಾಧಾರಣತಾದಿನಾ ಕೇನಚಿ ಸದಿಸತಾಲೇಸೇನ, ನ ಫಸ್ಸಾದಯೋ ವಿಯ ವಿಸುಂ ಧಮ್ಮಭಾವೇನೇವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಥಾ ಅವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣತ್ತಾತಿ ಫಸ್ಸಾದಯೋ ವಿಯ ಸರೂಪೇನ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಅವುತ್ತತ್ತಾ। ಯದಿಪಿ ಛನ್ದಾದಯೋ ಸಙ್ಗಹಸುಞ್ಞತವಾರೇಸುಪಿ ಸರೂಪೇನ ನ ವುತ್ತಾ, ಖನ್ಧಾಯತನಧಾತುರಾಸೀಸು ಪನ ಸಙ್ಗಹಿತಾಯೇವಾತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಸ್ಮಾ ಪನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತಂನಿದ್ದೇಸೇತಿ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸೇ। ಖನ್ಧಾನಂ ಧಾತಾಯತನಭಾವೇ ಬ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವತೋ ಅಖನ್ಧಭಾವನಿವಾರಣೇನ ಅನಾಯತನಾಧಾತುಭಾವನಿವಾರಣಮ್ಪಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ನ ಯೇವಾಪನಕಾ ಠಪೇತಬ್ಬಾತಿ ಖನ್ಧಾದಿರಾಸಿಅನ್ತೋಗಧತಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಉದ್ದೇಸಾದೀಸು ಪನ ‘‘ಯೇವಾಪನಾತ್ವೇವ ವುತ್ತಾನಂ ತೇಸಂ ತಥಾಯೇವ ಸಙ್ಗಹೋ ಯುತ್ತೋ’’ತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ಠಪೇತ್ವಾ ಯೇವಾಪನಕೇ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸರೂಪೇನ ಅವುತ್ತಾನಮ್ಪಿ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಪರಿಯಾಪನ್ನಾನಂ
ಆಹಾರಪಚ್ಚಯಸಙ್ಖಾತೇನಾತಿ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕಪಚ್ಚಯಸಙ್ಖಾತೇನ। ಸೋ ಚ ಆಹಾರಾನಂ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕಭಾವೋ ಪಾಕಟೋತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತೋ, ನ ಜನಕತ್ತಾಭಾವತೋ। ಓಜಟ್ಠಮಕರೂಪಸ್ಸ ಹಿ ವೇದನಾದೀನಞ್ಚ ಆಹಾರಣತೋ ತೇಸಂ ಜನಕತ್ತಂ ಲಬ್ಭತೀತಿ। ಯದಿ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕೋ ಇಧ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ, ಕಬಳೀಕಾರಾಹಾರಸ್ಸ ತಾವ ಹೋತು, ಇತರೇಸಂ ಕಥನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಯಥಾ ಹೀ’’ತಿಆದಿ ಸಹಜಾತಾದಿಪಚ್ಚಯೇತಿ ಸಹಜಾತಅಞ್ಞಮಞ್ಞನಿಸ್ಸಯಸಮ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೇ ವದತಿ, ಮಹಾಚತುಕ್ಕಂ ವಾ, ಏಕೇನಾಕಾರೇನಾತಿ ರೂಪಾರೂಪಾನಂ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕತ್ತೇನ ಉಪಕಾರಕಭಾವಮಾಹ। ಸೋ ಏವ ಚ ನೇಸಂ ಆಹರಣಕಿಚ್ಚಂ। ‘‘ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವಚನತೋ ಚೇತನಾಯ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಸಾತಿಸಯೋತಿ ಆಹ ‘‘ವಿಞ್ಞಾಣಂ ವಿಸೇಸೇನಾ’’ತಿ।
ಯಥಾಗತಮಗ್ಗೋತಿ ವುತ್ತೋ ಕಾರಣಫಲಾನಂ ಅಭೇದೂಪಚಾರೇನಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕೋ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕಮಗ್ಗೋ ಉಪನಿಸ್ಸಯೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕಮಗ್ಗೂಪನಿಸ್ಸಯೋ। ಅರಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸ ಯಥಾಗತಮಗ್ಗಪರಿಯಾಯೋ ವುಚ್ಚಮಾನೋ ತಸ್ಸ ಯಾ ಪುರಿಮಕಾಲಭೂತಾ ಅಭೇದೋಪಚಾರಸಿದ್ಧಾ ಆಗಮನಾವತ್ಥಾ ತತೋ ನಾತಿವಿಲಕ್ಖಣಾತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ವಿಭಾವೇತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಪುಬ್ಬಭಾಗ…ಪೇ॰… ದೀಪಿತಾ’’ತಿ। ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಚಿತ್ತವಿಚಿತ್ತತಾ ವಿಜಾನನಭಾವವಿಸೇಸಾ ಏವಾತಿ ಆಹ ‘‘ವಿಜಾನನಮೇವ ಚಿತ್ತವಿಚಿತ್ತತಾ’’ತಿ। ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧಾದೀನನ್ತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ದ್ವಾಯತನಾನಿ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿಆದೀಸು ವುತ್ತಮನಾಯತನಾದಯೋಪಿ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ತಪ್ಪಟಿಕ್ಖೇಪೋತಿ ತಸ್ಸ ಜಾತಿನಿದ್ದೇಸಭಾವಸ್ಸ ಪಟಿಕ್ಖೇಪೋ। ಕತೋ ಹೋತೀತಿ ಏತೇನ ಆಹಾರಿನ್ದ್ರಿಯಝಾನಮಗ್ಗಫಲಹೇತುಯೋ ಯತ್ತಕಾ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಚಿತ್ತೇ ಲಬ್ಭನ್ತಿ, ತೇ ಸಬ್ಬೇಪಿ ‘‘ಏಕೋ ವಿಞ್ಞಾಣಾಹಾರೋ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಅವುತ್ತಾಪಿ ಅತ್ಥತೋ ವುತ್ತಾಯೇವಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಏಸ ನಯೋ ಅಞ್ಞತ್ಥಾಪಿ।
ಕೋಟ್ಠಾಸವಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಸುಞ್ಞತವಾರಾದಿವಣ್ಣನಾ
೧೨೧-೧೪೫. ಯಥಾವುತ್ತೇ ಸಮಯೇತಿ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಸಮೂಹೇ।
೧೪೬. ಉಸ್ಸಾಹನಂ ಪೇಸನಂ ನಿಯೋಜನಂ।
೧೫೬-೧೫೯. ನಾತಿಸಮಾಹಿತಾಯಾತಿ ನಾನಾವಜ್ಜನೂಪಚಾರಂ ಸನ್ಧಾಯ ವದತಿ। ಯೇವಾಪನಕೇಹಿಪಿ ನಿಬ್ಬಿಸೇಸತಂ ದಸ್ಸೇತಿ ಕರುಣಾಮುದಿತಾನಮ್ಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ।
ಕಾಯವಚೀಕಿರಿಯಾ ಕಾಯವಚೀಪವತ್ತಿ, ವಿಞ್ಞತ್ತಿ ಏವ ವಾ। ಅಸಮತ್ತಭಾವನನ್ತಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗಭಾವನಮಾಹ।
ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ರೂಪಾವಚರಕುಸಲಂ
ಚತುಕ್ಕನಯೋ
ಪಠಮಜ್ಝಾನಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೧೬೦. ಉತ್ತರಪದಲೋಪಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ರೂಪಭವೋ ರೂಪ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತೋ, ‘‘ರೂಪೀ ರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೨೪೮; ೩.೩೧೨; ಧ॰ ಸ॰ ೨೪೮; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೨೦೯), ರೂಪರಾಗೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ॰ ಸ॰ ೩೬೩) ವಿಯಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಪಯೋಗಸಮ್ಪಾದಿತಸ್ಸ ರೂಪಜ್ಝಾನಸ್ಸ ರೂಪಭವಾತಿಕ್ಕಮಸ್ಸಪಿ ಉಪಾಯಭಾವತೋ ಯಥಾ ರೂಪೂಪಪತ್ತಿಯಾ ಏವ ಮಗ್ಗೋತಿ ಅಯಂ ನಿಯಮೋ ನ ಯುಜ್ಜತಿ, ಏವಂ ಪಚ್ಚಯನ್ತರವಿಕಲತಾದೀಹಿ ರೂಪೂಪಪತ್ತಿಯಾ ಅನಭಿನಿಪ್ಫಾದಕಸ್ಸಪಿ ಅತ್ಥಿಭಾವತೋ ರೂಪೂಪಪತ್ತಿಯಾ ಮಗ್ಗೋ ಏವಾತಿ ಅಯಮ್ಪಿ ನಿಯಮೋ ನ ಯುಜ್ಜತಿ। ಏವಞ್ಚ ಸತಿ ಯದೇವ ರೂಪೂಪಪತ್ತಿಯಾ ನಿಪ್ಫಾದಕಂ, ತಸ್ಸೇವ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಸ್ಸ ರೂಪಾವಚರಕುಸಲಭಾವೋ, ನ ಅನಭಿನಿಪ್ಫಾದಕಸ್ಸಾತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ಆಪನ್ನೋತಿ ಚೋದನಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ ನ ಸಬ್ಬಸ್ಸ ಕುಸಲಜ್ಝಾನಸ್ಸಾತಿಆದಿನಾ। ತತ್ಥ ಸಾಮಞ್ಞಸದ್ದೋಪಿ ಅಧಿಕಾರವಸೇನ ವಿಸೇಸನಿದ್ದಿಟ್ಠೋ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಕುಸಲಜ್ಝಾನಸ್ಸ ಮಗ್ಗಭಾವೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
ರೂಪೂಪಪತ್ತಿಜನಕಸಭಾವೋ ರೂಪಭವವಿಪಚ್ಚನಸಭಾವೋತಿ ತಸ್ಸಪಿ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಭಾವೇ ಸತಿಪಿ ಸಬ್ಬಕುಸಲಾಕುಸಲಸಾಧಾರಣಂ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಭಾವಸಾಮಞ್ಞಂ ‘‘ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಭಾವೋ ವಿಯಾ’’ತಿ ಉದಾಹರಣಭಾವೇನ ವುತ್ತಂ। ಸಾಮಞ್ಞಮ್ಪಿ ಹಿ ವಿಸೇಸತೋ ಭಿನ್ನಂ ಕತ್ವಾ ವೋಹರೀಯತೀತಿ। ಸಬ್ಬಸಮಾನೋತಿ ರೂಪೂಪಪತ್ತಿಯಾ ನಿಪ್ಫಾದಕಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯನ್ತರವಿಕಲತಾದೀಹಿ ಅನಿಪ್ಫಾದಕಸ್ಸ ಚ ಸಬ್ಬಸ್ಸ ಯಥಾಧಿಗತಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ ಸಾಧಾರಣೋ। ಏತೇನ ಉತ್ತರಪದಾವಧಾರಣಸ್ಸ ಪರಿಗ್ಗಹಿತತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ‘‘ಇತೋ ಅಞ್ಞೋ ಮಗ್ಗೋ ನಾಮ ನತ್ಥೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾಪಿ ಸಜಾತಿಯಾ ಸಾಧಾರಣೋ ಅಞ್ಞಜಾತಿವಿನಿವತ್ತಿಯಾ ಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣೋ ಇಮಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ ರೂಪೂಪಪತ್ತಿಯಾ ಉಪಾಯಭಾವೋ ವುತ್ತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಇತರೇ ದ್ವೇ ಸದ್ಧಾ ಹಿರೀ ಚ। ಯದಿ ಪಟಿಪದಾಯ ಸಾಧೇತಬ್ಬತೋ ಪುಗ್ಗಲಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾಯ ದೇಸನಾಯ ಭಾವೇನ್ತೇನ ಸಮಯವವತ್ಥಾನಂ ಕತಂ। ಪಟಿಪದಾರಹಿತೇಸು ಕಥನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಕೇಸಞ್ಚೀ’’ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಕೇಸಞ್ಚೀತಿ ಸಮಥಭಾವನಾಯ ಕತಾಧಿಕಾರಾನಂ। ತೇಸಞ್ಹಿ ಮಗ್ಗಾಧಿಗಮನತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅನಧಿಗತಜ್ಝಾನಾನಂ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾದಯೋ ವಿಯ ಮಗ್ಗಾಧಿಗಮೇನೇವ ತಾನಿ ಸಮಿಜ್ಝನ್ತಿ।
ಅಞ್ಞಾನೀತಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸಿದ್ಧಿತೋ ಅಞ್ಞಾನಿ। ತೇಸುಪೀತಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ಸಿದ್ಧತ್ತಾ ಪಟಿಪದಾರಹಿತೇಸುಪಿ। ನನು ಚ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸಿದ್ಧಸ್ಸಪಿ ಆಗಮನವಸೇನ ಪಟಿಪದಾ ಉಪಲಬ್ಭತಿಯೇವ। ಇತರಥಾ ‘‘ನ ಕಾಮಾವಚರಂ ವಿಯ ವಿನಾ ಪಟಿಪದಾಯ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ
ವಟ್ಟಾಸಯಸ್ಸ ವಿಸೇಸಪಚ್ಚಯಭೂತಾಯ ತಣ್ಹಾಯ ತನುಕರಣವಸೇನ ವಿವಟ್ಟಾಸಯಸ್ಸ ವಡ್ಢನನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ತಣ್ಹಾಸಂಕಿಲೇಸಸೋಧನೇನ ಆಸಯಪೋಸನ’’ನ್ತಿ। ಆಸಯಪೋಸನನ್ತಿ ಚ ಝಾನಭಾವನಾಯ ಪಚ್ಚಯಭೂತಾ ಪುಬ್ಬಯೋಗಾದಿವಸೇನ ‘‘ತಣ್ಹಾಸಂಕಿಲೇಸಸೋಧನೇನಾ’’ತಿ।
ಥಿನಮಿದ್ಧಾದೀನನ್ತಿ ಥಿನಮಿದ್ಧಉದ್ಧಚ್ಚಕುಕ್ಕುಚ್ಚವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾನಂ। ಪಹಾನನ್ತಿ ಪಹಾಯಕಂ।
ತಂಸದಿಸೇಸೂತಿ ಮಹಗ್ಗತಭಾವಾದಿನಾ ಪಠಮಜ್ಝಾನಸಮಾಧಿಸದಿಸೇಸು।
ಪೀತಿಸುಖವನ್ತಂ ಝಾನಂ ಪೀತಿಸುಖನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಯಥಾ ಅರಿಸಸೋತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಪೀತಿಸುಖ…ಪೇ॰… ಅಕಾರೋ ವುತ್ತೋ’’ತಿ ಆಹ। ಮಗ್ಗಸ್ಸಪಿ ವಾ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣತೋ ತಥಲಕ್ಖಣೂಪನಿಜ್ಝಾನತಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ। ಅಸಮ್ಮೋಸಧಮ್ಮನ್ತಿ ಅವಿನಾಸಭಾವಂ।
ದುತಿಯಜ್ಝಾನಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೧೬೧-೧೬೨. ದಿಟ್ಠಾದೀನವಸ್ಸ ತಂತಂಝಾನಕ್ಖಣೇ ಅನುಪ್ಪಜ್ಜನಧಮ್ಮತಾಪಾದನಂ ವೂಪಸಮನಂ ವಿರಜ್ಜನಂ ಪಹಾನಞ್ಚಾತಿ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತವಿತಕ್ಕಾದಯೋಯೇವ ಝಾನಙ್ಗಭೂತಾ ತಥಾ ಕರೀಯನ್ತಿ, ನ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಫಸ್ಸಾದಯೋತಿ ವಿತಕ್ಕಾದೀನಂಯೇವ ವೂಪಸಮಾದಿವಚನಂ ಞಾಯಾಗತಂ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ವಿತಕ್ಕಾದಯೋ ವಿಯ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾಪಿ ಏತೇನ ಏತಂ ಓಳಾರಿಕನ್ತಿ ದಿಟ್ಠಾದೀನವಾ ಏವ, ತಸ್ಮಾ ಅವಿಸೇಸೇನ ವಿತಕ್ಕಾದೀನಂ ತಂಸಹಜಾತಾನಞ್ಚ ವೂಪಸಮಾದಿಕೇ ವತ್ತಬ್ಬೇ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾದೀನಂಯೇವ ವೂಪಸಮಾದಿಕಂ ವುಚ್ಚಮಾನಂ ‘‘ಅಧಿಕವಚನಮಞ್ಞಮತ್ಥಂ ಬೋಧೇತೀ’’ತಿ ಕಿಞ್ಚಿ ವಿಸೇಸಂ ದೀಪೇತೀತಿ ತಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಯೇಹಿ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರೇಹೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ವಿಸುಂ ‘‘ತೇಸಂ…ಪೇ॰… ತಂ ದೀಪಕನ್ತಿ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ ಆಹ। ಇದಾನಿ ಅವಯವೇನ ಸಮುದಾಯೋಪಲಕ್ಖಣಂ ವಿನಾ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರವೂಪಸಮವಚನೇನ ಪೀತಿವಿರಾಗಾದಿವಚನಾನಂ ಸವಿಸಯೇ ಸಮಾನಬ್ಯಾಪಾರತಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಅಥ ವಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।
ತಸ್ಮಿಂ ದಸ್ಸಿತೇತಿ ‘‘ಯಾ ಸದ್ಧಾ ಸದ್ದಹನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಝಾನವಿಭಙ್ಗೇ ಸಮ್ಪಸಾದನೇ ದಸ್ಸಿತೇ। ಸಮಾನಾಧಿಕರಣನಿದ್ದೇಸೇನೇವಾತಿ ತತ್ಥೇವ ವಿಭಙ್ಗೇ ಉದ್ದೇಸಪದುದ್ಧಾರಾದೀಸು ಸದ್ಧಾಝಾನಾನಂ ‘‘ಸಮ್ಪಸಾದನ’’ನ್ತಿ ಏಕಾಧಿಕರಣತಾವಚನೇನೇವ।
ಓಳಾರಿಕಙ್ಗಮುಖೇನ ‘‘ತದನುಧಮ್ಮತಾ ಸತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಾಯ ತಂತಂಝಾನನಿಕನ್ತಿಯಾ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನಂ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರವೂಪಸಮವಚನಾದೀಹಿ ಪಕಾಸಿತನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ತಣ್ಹಾಪ್ಪಹಾನಂ ಏತೇಸಂ ವೂಪಸಮನ’’ನ್ತಿ (ವಿಭ॰ ೭೯೯)। ಯತೋ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರೇಸು ವಿರತ್ತಭಾವದೀಪಕಂ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರವೂಪಸಮವಚನನ್ತಿ ತದುಭಯಾಭಾವದೀಪನಂ ಪುನ ಕತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯೇ ಚಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ।
ತತಿಯಜ್ಝಾನಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೧೬೩. ವೀರಿಯಂ ಉಪೇಕ್ಖಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪಗ್ಗಹನಿಗ್ಗಹೇಸು ಬ್ಯಾಪಾರಾಕರಣೇನ ಉಪೇಕ್ಖಿಯತೀ’’ತಿ। ಗಹಣೇ ಮಜ್ಝತ್ತಭಾವೇನ ಸಙ್ಖಾರೇ ಉಪೇಕ್ಖತೀತಿ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ, ತಥಾಪವತ್ತಾ ವಿಪಸ್ಸನಾ ಪಞ್ಞಾ। ತಸ್ಸಾ ಪನ ವಿಸಯತೋ ಪಭೇದೋ ‘‘ಅಟ್ಠ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೫೭) ಯಸ್ಸಂ ಪಾಳಿಯಂ ವುತ್ತೋ, ತಂ ಪಾಳಿಸೇಸಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಪಠಮಜ್ಝಾನ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಉಪ್ಪಾದನ್ತಿ ಪುರಿಮಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯಾ ಇಧ ಉಪ್ಪತ್ತಿಂ। ಪವತ್ತನ್ತಿ ತಥಾ ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಪವತ್ತಿಂ। ನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಸಙ್ಖಾರಗತಂ ನಿಮಿತ್ತಭಾವೇನ ಉಪಟ್ಠಾನತೋ। ಆಯೂಹನನ್ತಿ ಆಯತಿಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಹೇತುಭೂತಂ ಕಮ್ಮಂ। ಪಟಿಸನ್ಧಿನ್ತಿ ಆಯತಿಂ ಉಪಪತ್ತಿಂ। ಗತಿನ್ತಿ ಯಾಯ ಗತಿಯಾ ಸಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಹೋತಿ। ನಿಬ್ಬತ್ತಿನ್ತಿ ಖನ್ಧಾನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತನಂ। ಉಪಪತ್ತಿನ್ತಿ ‘‘ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ವಾ ಉಪಪನ್ನಸ್ಸ ವಾ’’ತಿ ಏವಂ ವುತ್ತಂ ವಿಪಾಕಪ್ಪವತ್ತಿಂ। ಜಾತಿನ್ತಿ ಜರಾದೀನಂ ಪಚ್ಚಯಭೂತಂ ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಜಾತಿಂ। ಜರಾಮರಣಾದಯೋ ಪಾಕಟಾ ಏವ। ಏತ್ಥ ಚ ಉಪ್ಪಾದಾದಯೋ ಪಞ್ಚೇವ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಞಾಣಸ್ಸ ವಿಸಯವಸೇನ ವುತ್ತಾ, ಸೇಸಾ ತೇಸಂ ವೇವಚನವಸೇನ। ‘‘ನಿಬ್ಬತ್ತಿ
ಭೂತಸ್ಸಾತಿ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಸ್ಸ। ಏತೇಹೀತಿ ಝಾನಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಿತರೂಪೇಹಿ।
ಚತುಕ್ಕನಯವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಪಞ್ಚಕನಯವಣ್ಣನಾ
೧೬೭. ಆಕಾರಭೇದನ್ತಿ ಆಕಾರವಿಸೇಸಂ। ಅನೇಕಾಕಾರಾ ಹಿ ಧಮ್ಮಾ, ತೇ ಚ ನಿರವಸೇಸಂ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಪಕ್ಖಿಕಂ ನ ಪಠಮಜ್ಝಾನಪಕ್ಖಿಕನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಪಠಮಜ್ಝಾನಮೇವ ಹೀ’’ತಿಆದಿ। ಅತ್ಥತೋ ಹಿ ಚತುಕ್ಕಪಞ್ಚಕನಯಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾನುಪ್ಪವೇಸಿನೋ। ಪಞ್ಚಕನಯೇ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಂ ಕಿಂ ಸವಿಚಾರತಾಯ ಪಠಮಜ್ಝಾನಪಕ್ಖಿಕಂ ಉದಾಹು ಅವಿತಕ್ಕತಾಯ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಪಕ್ಖಿಕನ್ತಿ ಸಿಯಾ ಆಸಙ್ಕಾತಿ ತದಾಸಙ್ಕಾನಿವತ್ತನತ್ಥಮಿದಂ ವುತ್ತಂ। ಕಸ್ಮಾತಿಆದಿನಾ ತತ್ಥ ಕಾರಣಮಾಹ। ಸುತ್ತನ್ತದೇಸನಾಸು ಚ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಮೇವ ಭಜನ್ತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಚ-ಸದ್ದೇನ ನ ಕೇವಲಂ ಇಧೇವ, ಅಥ ಖೋ ಸುತ್ತನ್ತದೇಸನಾಸುಪೀತಿ ದೇಸನನ್ತರೇಪಿ ಯಥಾವುತ್ತಜ್ಝಾನಸ್ಸ ಪಠಮಜ್ಝಾನಪಕ್ಖಿಕತ್ತಾಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಇದಾನಿ ಭಜನಮ್ಪಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ವಿತಕ್ಕವೂಪಸಮಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತೇನ ಸುತ್ತನ್ತೇಪಿ ಪಞ್ಚಕನಯಸ್ಸ ಲಬ್ಭಮಾನತಂ ದಸ್ಸೇತಿ।
ನನು ಚ ಸುತ್ತನ್ತೇ ಚತ್ತಾರಿಯೇವ ಝಾನಾನಿ ವಿಭತ್ತಾನೀತಿ ಪಞ್ಚಕನಯೋ ನತ್ಥಿಯೇವಾತಿ? ನ, ‘‘ಸವಿತಕ್ಕಸವಿಚಾರೋ ಸಮಾಧೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಸಮಾಧಿತ್ತಯಾಪದೇಸೇನ ಪಞ್ಚಕನಯಸ್ಸ ಲಬ್ಭಮಾನತ್ತಾ। ಚತುಕ್ಕನಯನಿಸ್ಸಿತೋ ಪನ ಕತ್ವಾ ಪಞ್ಚಕನಯೋ ವಿಭತ್ತೋತಿ ತತ್ಥಾಪಿ ಪಞ್ಚಕನಯೋ ನಿದ್ಧಾರೇತಬ್ಬೋ। ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾನಂ ವೂಪಸಮಾತಿ ಹಿ ವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ವಿಚಾರಸ್ಸ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾನಞ್ಚ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾನನ್ತಿ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ। ತಥಾ ಅವಿತಕ್ಕಅವಿಚಾರಾನನ್ತಿ ಚ ವಿನಾ ಸಹ ಚ ವಿಚಾರೇನ ವಿತಕ್ಕಪ್ಪಹಾನೇನ ಅವಿತಕ್ಕಂ ಸಹ ವಿನಾ ಚ ವಿತಕ್ಕೇನ ವಿಚಾರಪ್ಪಹಾನೇನ ಅವಿಚಾರನ್ತಿ ಅವಿತಕ್ಕಂ ಅವಿಚಾರಂ ಅವಿತಕ್ಕಅವಿಚಾರಞ್ಚಾತಿ ವಾ ತಿವಿಧಮ್ಪಿ ಸಕ್ಕಾ ಸಙ್ಗಣ್ಹಿತುಂ।
ದುತಿಯನ್ತಿ
ಪಟಿಪದಾಚತುಕ್ಕಾದಿವಣ್ಣನಾ
೧೭೬-೧೮೦. ತದನುರೂಪತಾತಿ ತಸ್ಸ ಪಠಮಾದಿಜ್ಝಾನಸ್ಸ ಅನುರೂಪಸಭಾವಾ। ಯಥಾಲದ್ಧಜ್ಝಾನಂ ಸನ್ತತೋ ಪಣೀತತೋ ದಿಸ್ವಾ ಅಸ್ಸಾದಯಮಾನಾ ನಿಕನ್ತಿ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಖನ್ಧಾ ವಾ ತದಾರಕ್ಖಭೂತಾ ಸತಿಯೇವ ವಾ ತಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ ಅನುಚ್ಛವಿಕತಾಯ ‘‘ತದನುಧಮ್ಮತಾ ಸತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಾತಿ। ಕದಾಚೀತಿ ಯದಾ ಪಠಮಂ ಅಧಿಗನ್ತ್ವಾ ಯಥಾನಿಸಿನ್ನೋಯೇವ ವಿನಾ ಪಯೋಗನ್ತರಂ ದುತಿಯಾದೀನಿ ಅಧಿಗಚ್ಛತಿ, ಈದಿಸೇ ಕಾಲೇತಿ ಅತ್ಥೋ।
೧೮೬. ಕುಸಲಜ್ಝಾನಸ್ಸ ಅಧಿಗತತ್ತಾ ‘‘ಸೇಕ್ಖಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ನ ಹಿ ತೇ ಉಪ್ಪಾದೇನ್ತಿ ನಾಮಾತಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಾನಂ ಅನುಪ್ಪಜ್ಜಮಾನತಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ।
ಕಸಿಣಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೨೦೩. ಆರುಪ್ಪಪಾದಕತಾ ಚ ದಸ್ಸಿತಾ ವಿನಾ ಅಭಾವತೋ। ನ ಹಿ ತೇಸಂ ಆರುಪ್ಪಪಾದಕತಾಯ ವಿನಾ ನಿರೋಧಪಾದಕತಾ ಅತ್ಥೀತಿ। ನಿಮ್ಮಿನಿತುಂ ಇಚ್ಛಿತಸ್ಸ ವತ್ಥುನೋ ನಿಮ್ಮಾನವಸೇನ ಖಿಪ್ಪಂ ನಿಸನ್ತಿ ನಿಸಾಮನಂ ಆಲೋಚನಂ ಅಧಿಗಮೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಖಿಪ್ಪನಿಸನ್ತಿ। ತಬ್ಭಾವೋ ‘‘ಖಿಪ್ಪನಿಸನ್ತಿಭಾವೋ’’ತಿ ಆಹ ‘‘ಖಿಪ್ಪದಸ್ಸನಂ ಖಿಪ್ಪಾಭಿಞ್ಞತಾ’’ತಿ।
ಕಸಿಣಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಅಭಿಭಾಯತನಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೨೦೪. ಪಟಿಭಾಗನಿಮಿತ್ತಭೂತಂ ಕಸಿಣಾಯತನಂ, ಝಾನಂ। ಅಥ ವಾ ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಅನವಸೇಸಫರಣಟ್ಠೇನ ಕಸಿಣಞ್ಚ ತಂ ಆಯತನಞ್ಚ ಯೋಗಿನೋ ಸುಖವಿಸೇಸಾನಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನಭಾವತೋ ಮನಾಯತನಧಮ್ಮಾಯತನಭಾವತೋ ಚಾತಿ ಸಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಝಾನಂ ಕಸಿಣಾಯತನಂ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಸತಿಪಿ ಅಭಿಭಾಯತನಾನಂ ಕಸಿಣಾಯತನತ್ತೇ’’ತಿ। ಭಾವನಾಯ ನಿಮಿತ್ತಂ ಭಾವನಾನಿಮಿತ್ತಂ, ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಪರಿತ್ತಪ್ಪಮಾಣತಾ ಸುವಿಸುದ್ಧನೀಲಾದಿತಾ ಚ, ತದೇವ ನಾನತ್ತಂ। ಭಾವನಾ ಏವ ವಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗಭೂತಾ ಭಾವನಾನಿಮಿತ್ತಂ, ತಸ್ಸ ನಾನತ್ತಂ ಭಾವನಾನಿಮಿತ್ತನಾನತ್ತಂ। ಪುಬ್ಬಭಾಗಭಾವನಾ ಹಿ ಯಥಾವುತ್ತವಿಸೇಸೇ ಆರಮ್ಮಣೇ ಪವತ್ತಿಆಕಾರವಿಸೇಸತೋ ನಾನಾಸಭಾವಾತಿ। ಕಸಿಣನಿಮಿತ್ತಸ್ಸ ಅಭಿಭವನಕಭಾವನಾನಿಮಿತ್ತನಾನತ್ತಂ ಕಸಿಣ…ಪೇ॰… ನಾನತ್ತಂ, ತತೋತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ।
ಏತ್ಥ ಚ ಪುರಿಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಅಭಿಭಾಯತನಾನಿ ಭೂತಕಸಿಣಾರಮ್ಮಣಾನಿ, ಭೂತಕಸಿಣೇಸು ಚ ಯಂ ಸುವಣ್ಣಂ ದುಬ್ಬಣ್ಣನ್ತಿ ಚ ನ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ। ತತ್ಥ ಪವತ್ತಿತಾನಿ ಸಬ್ಬತ್ಥ ವಾ ವಣ್ಣಾಭೋಗರಹಿತೇನ ಪವತ್ತಿತಾನಿ ಪಠಮತತಿಯಾಭಿಭಾಯತನಾನೀತಿ ದುತಿಯಚತುತ್ಥಾನಿ ವಣ್ಣಕಸಿಣಾರಮ್ಮಣಾನಿ। ಯದಿ ಏವಂ ದುತಿಯಚತುತ್ಥೇಹಿ ಪಞ್ಚಮಾದೀನಂ ಕೋ ವಿಸೇಸೋತಿ ‘‘ಪಞ್ಚಮಾದೀನಿ ವಣ್ಣತೋ ರಮಣೀಯತರಾನಿ, ನ ತಥಾ ಇತರಾನೀ’’ತಿ ವದನ್ತಿ। ಪುರಿಮಾನಿಪಿ ಚತ್ತಾರಿ ಅಟ್ಠ ಕಸಿಣಾರಮ್ಮಣಾನೇವ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ನೇಸಂ ಮತಿಮತ್ತಂ ‘‘ಅಟ್ಠಸು ಕಸಿಣೇಸೂ’’ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ। ವಿಮೋಕ್ಖೇಸು ಚ ಪಠಮದುತಿಯವಿಮೋಕ್ಖಾ ಅಟ್ಠ ಕಸಿಣಾರಮ್ಮಣಾ। ತತಿಯೋ ವಣ್ಣಕಸಿಣಾರಮ್ಮಣೋ। ಪಠಮದುತಿಯಾಪಿ ವಾ ವಣ್ಣಕಸಿಣಾರಮ್ಮಣಾ ಏವ ‘‘ಬಹಿದ್ಧಾ ನೀಲಕಸಿಣಾದಿರೂಪಾನಿ
ಞಾಣಂ ಅಪ್ಪನಾಪಞ್ಞಾ। ವಿಜ್ಜಮಾನೇಪೀತಿ ಅಪಿ-ಸದ್ದೇನ ಅವಿಜ್ಜಮಾನೇಪೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಪರಿತ್ತಪ್ಪಮಾಣತಾ ಅಭಿಭವನಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ಇಮೇಸು ಚತೂಸು ಅಭಿಭಾಯತನೇಸೂತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ನನು ಚ ಸಬ್ಬತ್ಥ ‘‘ಸುವಣ್ಣದುಬ್ಬಣ್ಣಾನೀ’’ತಿ ವಚನತೋ ವಣ್ಣಾಭೋಗಸಹಿತಾನಿಯೇವ ಗಹಿತಾನೀತಿ? ನ ಗಹಿತಾನೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ತತ್ಥ ಚಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥಾತಿ ಆಗಮೇಸು। ತಥಾ ಅಪ್ಪಮಾಣಾನೀತಿ ವಣ್ಣಾಭೋಗರಹಿತಾನಿ ಚ ಸಬ್ಬಾನಿ ಅಪ್ಪಮಾಣಾನಿ ಸುವಣ್ಣದುಬ್ಬಣ್ಣಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯದಿ ಏವಂ ಕಥಂ ವಿಸಿಟ್ಠಾನಂ ವಣ್ಣಾಭೋಗೇನ ರಹಿತಾನಂ ಸಹಿತಾನಞ್ಚ ಏಕಜ್ಝಂ ಮನಸಿ ಕರೋತಿ? ನ ಏಕಜ್ಝಂ, ವಿಸುಂಯೇವ ‘‘ಅತ್ಥಿ ಹಿ ಏಸೋ ಪರಿಯಾಯೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಯದಿದಂ ವಣ್ಣಾಭೋಗಜನಿತಂ ವಿಸೇಸಂ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಪರಿತ್ತಸಾಮಞ್ಞೇನ ಏಕತ್ತಂ ನೇತ್ವಾ ‘‘ಪರಿತ್ತಾನಿ ಅಭಿಭುಯ್ಯಾ’’ತಿ ವತ್ವಾ ಪುನ ತದನ್ತೋಗಧಧಮ್ಮಪ್ಪಭೇದಂ ವಿನೇಯ್ಯವಸೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತಾನಿ ಚೇ ಕದಾಚಿ ವಣ್ಣವಸೇನ ಆಭುಜಿತಾನಿ ಹೋನ್ತಿ ಸುವಣ್ಣದುಬ್ಬಣ್ಣಾನಿ ಅಭಿಭುಯ್ಯಾ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬತಾಯ ವಣ್ಣಾಭೋಗರಹಿತಾನಿ ಸಹಿತಾನಿ ಚ ವಿಸುಂ ಮನಸಿ ಕತ್ವಾ ಉಭಯತ್ಥಾಪಿ ವಣ್ಣಾಭೋಗರಹಿತಪರಿತ್ತಾಭಿಭವನೇ ತಂ ಸಹಿತಪರಿತ್ತಾಭಿಭವನೇ ಚ ಪರಿತ್ತಾಭಿಭವನಸ್ಸ ಸಾಮಞ್ಞಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಏಕನ್ತಿ ವಚನಂ, ಏಸೋ ಪರಿಯಾಯೋ ವಿಜ್ಜತೀತಿ ಅಯಮಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
ಏವಂ ಸುತ್ತನ್ತಾಭಿಧಮ್ಮಪಾಠವಿಸೇಸತೋ ಅಟ್ಠಕಥಾಯ ವಿರೋಧಾಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಸುತ್ತನ್ತಾಭಿಧಮ್ಮಪಾಠಾನಂ ಅವಿರೋಧಂ ಅಧಿಪ್ಪಾಯವಿಭಾವನೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥಚಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಏವಂ ಅಭಿಧಮ್ಮೇ ವಣ್ಣಾಭೋಗರಹಿತಾನಿ ಸಹಿತಾನಿ ಚ ವಿಸುಂ ವುತ್ತಾನಿ। ಸುತ್ತನ್ತೇ ಪನ ‘‘ಉಭಯಾನಿ ಏಕಜ್ಝ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ತಂ ಕಥಂ ವಿಞ್ಞಾಯತೀತಿ ಆಹ ‘‘ತದೇತ’’ನ್ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಆಗತಸ್ಸಾತಿ ಸುತ್ತನ್ತೇ ಆಗತಸ್ಸ। ತತ್ಥ ಹಿ ‘‘ಅಜ್ಝತ್ತಂ ರೂಪಸಞ್ಞೀ’’ತಿ ಆಗತಂ। ಅವಚನತೋತಿ ಅಭಿಧಮ್ಮೇ ಅವಚನತೋ। ಯದಿಪಿ ವಿಮೋಕ್ಖಾ ವಿಸುಂ ದೇಸಿತಾ, ಕಸಿಣಾಯತನಭಾವೋ ವಿಯ ಪನ ಅಭಿಭಾಯತನಾನಂ ವಿಮೋಕ್ಖಕಿಚ್ಚತಾಪಿ ಅತ್ಥೀತಿ ಅಭಿಭಾಯತನವಿಮೋಕ್ಖಾನಂ ಇಧಾಪಿ ಸಙ್ಕರೋ ದುನ್ನಿವಾರೋತಿ ಚೋದನಂ ಮನಸಿ ಕತ್ವಾ ಆಹ ‘‘ಸಬ್ಬವಿಮೋಕ್ಖಕಿಚ್ಚಸಾಧಾರಣವಚನಭಾವತೋ’’ತಿ। ತೇನ ಯಥಾ ಅಭಿಭಾಯತನದೇಸನಾಯಂ ಅಭಿಭಾಯತನಕಿಚ್ಚಾನಿ ನಿರವಸೇಸತೋ ವುತ್ತಾನಿ, ಏವಂ ವಿಮೋಕ್ಖದೇಸನಾಯಂ ವಿಮೋಕ್ಖಕಿಚ್ಚಾನೀತಿ ಇಧ ತೇಸಂ ಅಸಙ್ಕರೋಯೇವಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಯೇ ಚ ಯಥಾವುತ್ತಂ ವವತ್ಥಾನಂ ನ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನ್ತಿ, ತೇಹಿ ಸುತ್ತನ್ತಾಭಿಧಮ್ಮಪಾಠಭೇದೇ ಅಞ್ಞಂ ಕಾರಣಂ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ। ಕಿಮೇತ್ಥ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ನನು ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಯಥಾ ಸುತ್ತನ್ತೇ’’ತಿಆದಿಂ ವತ್ವಾ ‘‘ಅಜ್ಝತ್ತರೂಪಾನಂ ಅನಭಿಭವನೀಯತೋ’’ತಿ ಕಾರಣಂ ವುತ್ತನ್ತಿ। ನ ತಂ ತಸ್ಸ ಕಾರಣವಚನನ್ತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಅಜ್ಝತ್ತರೂಪಾನ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಯನ್ತಿ ಇಧ ಸುತ್ತನ್ತೇ ಚ ‘‘ಬಹಿದ್ಧಾ ರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೮.೬೫) ವುತ್ತವಚನಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ಬಹಿದ್ಧಾ ರೂಪಾನಿಯೇವ ಹಿ ಅಭಿಭವನೀಯಾನೀತಿ। ಅಞ್ಞಹೇತುಕನ್ತಿ ದೇಸನಾವಿಲಾಸತೋ ಅಞ್ಞಂ ಅಭಿಭವನೀಯಹೇತು ಏತಸ್ಸಾತಿ ಅಞ್ಞಹೇತುಕಂ। ಅಜ್ಝತ್ತಅರೂಪಸಞ್ಞಿತಾಯ ಏವ, ನ ಸುತ್ತನ್ತೇ ವಿಯ ಅಜ್ಝತ್ತರೂಪಸಞ್ಞಿತಾಯ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅವಿಭೂತತ್ತಾತಿ ಇದಂ ಞಾಣುತ್ತರಾನಂ ಸಹ ನಿಮಿತ್ತುಪ್ಪಾದನೇನ ಅಪ್ಪನಾನಿಬ್ಬತ್ತನಂ ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಅಭಿಭವೋ ನ ‘‘ದೇಸನಾವಿಲಾಸೋ ಚ ಯಥಾವುತ್ತವವತ್ಥಾನವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ’’ತಿ। ದೇಸನಾವಿಲಾಸೋ ಹಿ ನಾಮ ವಿನೇಯ್ಯಜ್ಝಾಸಯಾನುರೂಪಂ ವಿಜ್ಜಮಾನಸ್ಸೇವ ಪರಿಯಾಯಸ್ಸ ವಿಭಾವನಂ ನ ಯಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚೀತಿ। ತತ್ಥ ಚ ‘‘ಪರಿಯಾಯದೇಸನತ್ತಾ’’ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರವವತ್ಥಾನಂ ದೇಸನಾವಿಲಾಸನಿಬನ್ಧನಮಾಹ। ತಥಾ ಚೇವ ಹಿ ಪುರತೋ ದೇಸನಾವಿಲಾಸೋ ವಿಭಾವಿತೋ।
ಅಭಿಭಾಯತನಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ವಿಮೋಕ್ಖಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೨೪೮. ತನ್ತಿ ‘‘ಸಸನ್ತತಿಪರಿಯಾಪನ್ನರೂಪ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಕೇಸಾದಿವಣ್ಣಮಾಹ। ತಂ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಖಲಮಣ್ಡಲಾದಿ ವಿಯ ಪರಮ್ಪರಾಯ ಝಾನಸ್ಸ ಕಾರಣಂ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಝಾನಸ್ಸ ಹೇತುಭಾವೇನಾ’’ತಿ ಆಹ। ಯೇನಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತರೂಪವಿಸೇಸೇನ। ವಿಸಿಟ್ಠೇನಾತಿ ಅತಿಸಯಪ್ಪತ್ತೇನ ‘‘ರೂಪೂಪಪತ್ತಿಯಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ॰ ಸ॰ ೧೬೦ ಆದಯೋ; ವಿಭ॰ ೬೨೫) ವಿಯ ಉತ್ತರಪದಲೋಪೇನ ಝಾನಾನಮೇವ ಕಸಿಣಭಾವೇನ ಪವತ್ತಾ। ಸುತ್ತೇ ಆರಮ್ಮಣಾನಂ ಕಸಿಣಭಾವೇನ ಪವತ್ತಾ ‘‘ಪಥವೀಕಸಿಣಮೇಕೋ ಸಞ್ಜಾನಾತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೬೦; ಅ॰ ನಿ॰ ೧೦.೨೫)।
ವಿಮೋಕ್ಖಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೨೫೧. ಅಞ್ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಪಿ ವಾ ಉಪೇಕ್ಖಾವೇದನಾ ಅಞ್ಞಾಣುಪೇಕ್ಖಾ, ಉಪೇಕ್ಖಾತಿ ಅಞ್ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಉಪೇಕ್ಖಾವೇದನಾ, ಅಞ್ಞಾಣುಪೇಕ್ಖಾತಿಪಿ ಏತಾಸಂಯೇವ ನಾಮನ್ತಿ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೯೪೭) ಹಿ ಸಮ್ಮೋಹವಿನೋದನಿಯಂ ವಕ್ಖತೀತಿ। ಅಪ್ಪಟಿಭಾಗನಿಮಿತ್ತತ್ತೇಪಿ ಏಕಂ ಕತಿಪಯೇ ವಾ ಸತ್ತೇ ಓದಿಸ್ಸ ಪವತ್ತಾ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನರೂಪಾದಿಉಪಾದಾನವಿಸಯೇ ಪವತ್ತತ್ತಾ ಕಥಮಪ್ಪಮಾಣಗೋಚರಾತಿ ಆಹ ‘‘ನ ಚ ಸಮ್ಮುತಿಸಚ್ಚವಸೇನಾ’’ತಿಆದಿ। ಏವಮ್ಪಿ ಯಥಾ ನತ್ಥಿ ಸತ್ತಾ ಓಪಪಾತಿಕಾತಿ ಸತ್ತವಸೇನ ಪವತ್ತಾಯಪಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾರಮ್ಮಣತಾ ವುಚ್ಚತಿ ಉಪಾದಾನವಸೇನ, ಏವಂ ಸತ್ತವಸೇನ ಪವತ್ತಾನಮ್ಪಿ ಮೇತ್ತಾದೀನಂ ಸಙ್ಖಾರಾರಮ್ಮಣತಾಪಿ ಸಿಯಾತಿ ಚೇ? ನ, ಅಪರಾಮಸನವಸೇನ ಪವತ್ತಾನಂ ಮೇತ್ತಾದೀನಂ ಸಉಪಾದಾನಗ್ಗಹಣಾಸಮ್ಭವತೋತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಅಪರಾಮಾಸಾ’’ತಿಆದಿ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಅಸುಭಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೨೬೩. ‘‘ಏಕಾಹಮತಂ ವಾ ದ್ವೀಹಮತಂ ವಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೩೭೯; ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೧೨) ವುತ್ತಾಸು ನವಸು ಸಿವಥಿಕಾಸು ವಣ್ಣವಸೇನ ಪವತ್ತಜ್ಝಾನಂ ಸಿವಥಿಕಾವಣ್ಣಜ್ಝಾನಂ। ನನು ಚೇತಸ್ಸ ವಣ್ಣಕಸಿಣೇಹಿ ಗಹಣಂ ಯುತ್ತಂ, ನ ಅಸುಭೇಹೀತಿ? ನ, ಸಿವಥಿಕಾವಣ್ಣಂ ಉಪಮಂ ಕತ್ವಾ ಅತ್ತನೋ ಕಾಯೇ ಪಟಿಕೂಲತ್ತಂ ಅಮುಞ್ಚಿತ್ವಾವ ವಣ್ಣವಸೇನ ಪವತ್ತನತೋ ‘‘ಪಟಿಕೂಲಮನಸಿಕಾರಸಾಮಞ್ಞೇನಾ’’ತಿ। ಅಯಮತ್ಥೋ ಸಿವಥಿಕಾವಣ್ಣಜ್ಝಾನಸ್ಸಾತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋತಿ ವಿಭಾವೇನ್ತೋ ‘‘ತಮ್ಪೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।
ಅಸುಭಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ರೂಪಾವಚರಕುಸಲವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಅರೂಪಾವಚರಕುಸಲಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೨೬೫. ರೂಪನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ರೂಪಹೇತು ರೂಪಾಧಿಕರಣಂ। ರೂಪಾರೂಪನಿಮಿತ್ತೇಸೂತಿ ರೂಪಧಮ್ಮೇಸು ಚ ಪಥವೀಕಸಿಣಾದಿನಿಮಿತ್ತೇಸು ಚ। ತದಾರಮ್ಮಣಜ್ಝಾನೇಸೂತಿ ಏತ್ಥ ತಂ-ಸದ್ದೇನ ರೂಪನಿಮಿತ್ತಂ ಪಚ್ಚಾಮಸತಿ ರೂಪಮ್ಪಿ ರೂಪಾದೀಸೂತಿ ರೂಪಾರೂಪನಿಮಿತ್ತತದಾರಮ್ಮಣಜ್ಝಾನೇಸು ರೂಪಪಟಿಬದ್ಧಧಮ್ಮೇಸು ಚ। ಅನಾವಜ್ಜಿತುಕಾಮತಾದಿನಾತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಅಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಕಾಮತಾದಿಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ।
ಚುತಿತೋ ಉದ್ಧಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿರಹಾನಂ…ಪೇ॰… ಅನುಪ್ಪತ್ತಿಧಮ್ಮತಾಪಾದನೇನ ಸಮತಿಕ್ಕಮೋತಿ ಏತೇನ ಸಮತಿಕ್ಕಮಿತಬ್ಬತ್ತೇನ ರೂಪಾವಚರಕುಸಲಾನಂ ರೂಪಾವಚರವಿಪಾಕಕಿರಿಯೇಹಿ ವಿಸೇಸಾಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ ಅನಧಿಗತಭಾವತೋ। ಯೇಸಞ್ಹಿ ರೂಪಸಞ್ಞಾದೀನಂ ಅರೂಪಭಾವನಾಯ ಸಮತಿಕ್ಕಮಾದಿಕೋ ಲಬ್ಭತಿ, ತೇ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅರೂಪಭಾವನಾಯ ಅಭಾವೇ ಚುತಿತೋ ಉದ್ಧಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿರಹಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ। ಯಾತಿ ಏಕನ್ತರೂಪನಿಸ್ಸಿತಾ ಅವಸಿಟ್ಠಪರಿತ್ತವಿಪಾಕಸಞ್ಞಾದಯೋ।
ಆನೇಞ್ಜಸನ್ತಸಮಾಪತ್ತಿಸುಖಾನುಭವನಭವವಿಸೇಸೂಪಪಜ್ಜನಾದಯೋ ಆರುಪ್ಪಸಮಾಪತ್ತೀನಂ ಅತ್ಥಾತಿ ಆಹ ‘‘ರೂಪಸಞ್ಞಾ…ಪೇ॰… ನ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ।
ಇಧ ಉಗ್ಘಾಟಿತಕಸಿಣವಸೇನ ಪರಿತ್ತಾನನ್ತತಾ ಹೋತಿ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯದೇಸನತ್ತಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಯದಿ ಏವಂ ಪರಿತ್ತಕಸಿಣುಗ್ಘಾಟಿತೇ ಕಥಮಾಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನವಚನನ್ತಿ? ತತ್ಥಾಪಿ ಅನನ್ತಫರಣಸಬ್ಭಾವತೋ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಅನನ್ತಫರಣತಾಸಬ್ಭಾವೇ’’ತಿ। ಯದಿ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಅನನ್ತಫರಣತಾ ಅತ್ಥಿ, ಅಥ ಕಸ್ಮಾ ‘‘ಅನನ್ತೋ ಆಕಾಸೋ’’ತಿ ನ ವುತ್ತನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಸಮಯವವತ್ಥಾಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಪಟಿಪತ್ತೀತಿ ಝಾನಭಾವನಾಕಾರಮಾಹ।
೨೬೬. ಉಗ್ಘಾಟಭಾವೋ ಉಗ್ಘಾಟಿಮಂ। ಯಥಾ ಪಾಕಿಮಂ।
೨೬೮. ಆಕಾಸೇ ‘‘ತದತಿಕ್ಕಮತೋ ಹೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಆರುಪ್ಪಸಮಾಪತ್ತೀನಂ ಆರಮ್ಮಣಾತಿಕ್ಕಮೇನ ಪತ್ತಬ್ಬತ್ತಾ ವಿಸೇಸತೋ ಆರಮ್ಮಣೇ ದೋಸದಸ್ಸನಂ ತದೇವ ಅತಿಕ್ಕಮಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಅಯಂ ಯುತ್ತಿ, ಆರಮ್ಮಣೇ ಪನ ಅತಿಕ್ಕನ್ತೇ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ಝಾನಮ್ಪಿ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಮೇವ ಹೋತಿ। ಭಾವನಾಯ ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ವಿಗಮನಂ ಅಪನಯನಂ ವಿಭಾವನಾ। ಪಾಳಿಯನ್ತಿ ವಿಭಙ್ಗೇ। ನನು ಚ ಪಾಳಿಯಂ ‘‘ತಞ್ಞೇವ ವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಅವಿಸೇಸೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ನ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ। ‘‘ನ ತಞ್ಞೇವವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ವಿಸೇಸವಚನೇನ ಅಯಮತ್ಥೋ ಸಿದ್ಧೋ’’ತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಾಯತನ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ।
ಅರೂಪಾವಚರಕುಸಲಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ತೇಭೂಮಕಕುಸಲವಣ್ಣನಾ
೨೬೯. ಸತ್ತಹಿ ಮಹಾವಾರೇಹೀತಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಹಜಾತಪಚ್ಚಯನಿಸ್ಸಯಸಂಸಟ್ಠಸಮ್ಪಯುತ್ತಪಞ್ಹಾವಾರೇಹಿ ಅನುಲೋಮಪಚ್ಚನೀಯಅನುಲೋಮಪಚ್ಚನೀಯಪಚ್ಚನೀಯಾನುಲೋಮಾದಿನಯಾ ಅನುಲೋಮಾದಿನಯಾ। ಭಾರದ್ವಾಜಗೋತಮಾದಯೋ ಅಟ್ಠಚತ್ತಾಲೀಸ ಲೋಕೇ ಗೋತ್ತಾನಿ ಮೂಲಭೂತಾನಿ, ತಥಾ ಕಟ್ಠಕಲಾಪಾದಯೋ ಅಟ್ಠಚತ್ತಾಲೀಸೇವ ಚರಣಾನೀತಿ ಆಹ ‘‘ಅಟ್ಠಚತ್ತಾಲೀಸ’’ನ್ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ತೇಸನ್ತಿ ಭಬ್ಬಾಭಬ್ಬಾನಂ। ದ್ವಾರಸೀಸೇನ ದ್ವಾರವನ್ತಾನಿ ಗಯ್ಹನ್ತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನಾಹ ‘‘ತಂತಂದ್ವಾರಾನಿ ವಾ ಕಾಯಾದೀನೀ’’ತಿ। ಅಚಿತ್ತೀಕಾರೇನ ವಾ ಕತಂ ಹೀನಂ, ಅಜ್ಝುಪೇಕ್ಖನೇನ ಕತಂ ಮಜ್ಝಿಮಂ, ಸಕ್ಕಚ್ಚಕತಂ ಪಣೀತಂ। ಆಮಿಸಕಿಞ್ಜಕ್ಖಾದಿಹೇತು ವಾ ಕತಂ ಹೀನಂ, ಪುಞ್ಞಫಲಕಾಮತಾಯ ಕತಂ ಮಜ್ಝಿಮಂ, ಕತ್ತಬ್ಬಮಿಚ್ಚೇವ ಅರಿಯಭಾವೇ ಠಿತೇನ ಕತಂ ಪಣೀತಂ। ಭವಸಮ್ಪತ್ತಿಲೋಭೇನ ವಾ ಪವತ್ತಿತಂ ಹೀನಂ, ಅಲೋಭಜ್ಝಾಸಯೇನ ಪವತ್ತಿತಂ ಮಜ್ಝಿಮಂ, ಪರಹಿತಾಯ ಪವತ್ತಿತಂ ಪಣೀತಂ। ಪರಿತ್ತಕತಂ ವಾ ಹೀನಂ, ಮತ್ತಸೋ ಕತಂ ಮಜ್ಝಿಮಂ, ಅಧಿಮತ್ತಸೋ ಕತಂ ಪಣೀತಂ। ಮಹಗ್ಗತೇಸು ಪನ ಪಟಿಲದ್ಧಮತ್ತಂ ಹೀನಂ, ನಾತಿಸುಭಾವಿತಂ ಮಜ್ಝಿಮಂ, ಸುಭಾವಿತಂ ವಸಿಪ್ಪತ್ತಂ ಪಣೀತಂ। ಇಮೇಸುಪಿ ಏಕೇಕಸ್ಸ ಹೀನಾದಿಕಸ್ಸ ಆಯೂಹನನಾನತ್ತಾದಿವಸೇನ ಹೀನಾದಿಭೇದೋ ಲಬ್ಭತಿಯೇವಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾನಂ ವಸೇನಾತಿ ಯೋ ಚಿತ್ತಪ್ಪಭಾವಿತೋ ಚಿತ್ತಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ಚಿತ್ತಾಧಿಪತೇಯ್ಯಭಾವೋ, ಸೋ ತಂನಿಮಿತ್ತೇ ಚಿತ್ತೇ ಉಪಚರಿತೋತಿ ಏವಂ ವಾ ಏತ್ಥ ಅತ್ಥೋ।
ತೇಭೂಮಕಕುಸಲವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲವಣ್ಣನಾ
೨೭೭. ‘‘ಕೇನಟ್ಠೇನ ‘‘ಲೋಕಂ ತರತೀತಿ ಏತೇನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ ಲೋಕಸ್ಸ ಅನ್ತಗಮನಾದಿತಾಯ ಮಗ್ಗಾದೀಸುಪಿ ಲಬ್ಭಮಾನತ್ತಾ। ಮಗ್ಗೇಯೇವ ವಾ ತಿವಿಧೋಪಿ ಅತ್ಥೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಅನತಿವತ್ತನಾದೀತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಏಕರಸತಾ ತದುಪಗವೀರಿಯವಾಹನಂ ಆಸೇವನಾತಿ ಇಮೇ ತಯೋ ಭಾವನಾವಿಸೇಸೇ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಚೇತೇ ಭಾವನಾವಿಸೇಸಾ ಸಂಕಿಲೇಸವೋದಾನೇಸು ವಟ್ಟವಿವಟ್ಟೇಸು ಚ ತಂತಂಆದೀನವಾನಿಸಂಸದಸ್ಸನಭೂತಾಯ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪಞ್ಞಾಯ ‘‘ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ…ಪೇ॰… ವಡ್ಢೇತೀ’’ತಿ।
ನಿಸ್ಸಯೋ ಹೋತೀತಿ ರುಕ್ಖೋ ವಿಯ ಸಾಖಾಯ ಆಧಾರಭಾವೇನ ವೋಹರೀಯತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಫಲಞಾಣಫಲಙ್ಗಾನಂ ನಿಸ್ಸಯವಚನಂ ನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯತ್ತಾ। ತತೋಯೇವ ನಿಸ್ಸಯಭಾವತೋ ಪತಿಟ್ಠಾಭಾವತೋ। ಅರಿಯಫಲಸನ್ನಿಸ್ಸಯೇನ ಹಿ ಅರಿಯಾ ಕತಕಿಚ್ಚಾ ಸುಟ್ಠು ನಿಬ್ಬಿನ್ನಸಬ್ಬಭವಾಪಿ ಚಿರತರಂ ಲೋಕೇ ಪರಹಿತಾಯ ತಿಟ್ಠನ್ತಿ। ಕಿಲೇಸಾನಂ ಓಧಿಸೋ ಪಜಹನಕಾಪಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾ ಅವಿಸೇಸೇನ ಸಬ್ಬಾಕುಸಲಾನಂ ಸಬ್ಬಕುಸಲಪಟಿಪಕ್ಖತಾಯ ಅಞ್ಞಮಗ್ಗಪ್ಪಹಾತಬ್ಬೇಸುಪಿ ಕೇನಚಿ ಪಹಾನಾಕಾರೇನ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ತಂ ಪಹಾನಾಕಾರಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಇತರೇಸಂ ವಿಜ್ಜುತೋಭಾಸೇನ ವಿಯ ತಮಸ್ಸಾ’’ತಿ ಆಹ। ಯೇನ ಪಾಳಿಯಂ ಹೇಟ್ಠಿಮಮಗ್ಗಞಾಣಾನಂ ವಿಜ್ಜೂಪಮತಾ ದಸ್ಸಿತಾ। ಯದಿ ಏವಂ ಉಪರಿಮಗ್ಗವಜ್ಝಾ ಕಿಲೇಸಾ ಇತರೇತಿ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಾ। ನ ತೇಸಂ ಸಮುಚ್ಛೇದವಚನಂ ಯುತ್ತಂ। ನ ಹಿ ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬೇ ದಸ್ಸನಮಗ್ಗೋ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದಿತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ। ತಥಾ ಚ ಸತಿ ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಾ ಏವ ತೇ ಸಿಯುಂ। ಅಥ ತದಙ್ಗಪ್ಪಹಾನಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ, ಯೇನ ‘‘ವಿಜ್ಜುತೋಭಾಸೇನ ವಿಯ ತಮಸ್ಸಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ತಂ ಪುಬ್ಬಭಾಗವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಏವ ಸಿದ್ಧಂ ನ ಚ ಯುತ್ತಂ ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗೋ ತದಙ್ಗವಸೇನ ಕಿಲೇಸೇ ಪಜಹತೀತಿ। ವಿಕ್ಖಮ್ಭನೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ, ಅನುಲೋಮಞಾಣೇನೇವ ತಸ್ಸ ಸಾತಿಸಯಂ ಸಾಧಿತತ್ತಾ। ಅಥ ಪನ ಪಠಮಮಗ್ಗವಜ್ಝಾ ಏವ ಕಿಲೇಸಾ ಇತರೇತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ, ಏವಂ ಸನ್ತೇ ತೇಸಂ ಇತರಭಾವೋವ ನ ಸಿಯಾ, ನ ಚ ಅನಪಾಯಗಮನೀಯಾ ನ ವಿನಾ ಪಟಿಪದಾಯ ಇಜ್ಝತೀತಿ ಇದಂ ಅಧಿಪ್ಪಾಯವಸೇನ ನೇತಬ್ಬಂ ನೇಯ್ಯತ್ಥತ್ತಾತಿ ತಂ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಂ ವಿಭಾವೇನ್ತೋ ‘‘ಅಕತಾಧಿಕಾರಸ್ಸಾ’’ತಿ ಆಹ। ತೇನ ಯಥಾವುತ್ತವಚನಸ್ಸ ಚ ಸಪ್ಪದೇಸತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ನನು ಚ ಕತಾಧಿಕಾರಸ್ಸ ಅರಿಯಸ್ಸ ಮಗ್ಗೇನ ಸಮಿಜ್ಝಮಾನಮ್ಪಿ ಝಾನಂ ಮಗ್ಗಪಟಿಪದಾವಸೇನ ಪಟಿಪದಾಸಹಿತಮೇವಾತಿ। ನ ವಿನಾ ಪಟಿಪದಾಯ ಇಜ್ಝತೀತಿ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ, ತೇನೇತಂ ವಚನಂ ನಿಪ್ಪದೇಸಮೇವಾತಿ ಅನುಯೋಗಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ ‘‘ಕತಾಧಿಕಾರಸ್ಸ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ಇದಾನಿ ತಸ್ಸ ವಚನಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪಾಯವಸೇನ ಗಹೇತಬ್ಬತ್ಥತಾ ಪಾಳಿತೋಪಿ ವಿಞ್ಞಾಯತೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಯಥಾವುತ್ತ…ಪೇ॰… ಕತಾ’’ತಿ।
‘‘ಯೋ ಕೋಚೀತಿ ಅವಿಸೇಸವಚನ’’ನ್ತಿ ತಸ್ಸ ಅಪವಾದಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಸಕಿಂ ದ್ವಿಕ್ಖತ್ತು’’ನ್ತಿ ಆದಿಮಾಹ। ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಗಹಣಂ ಪರಿಜಾನನಂ। ನಾಮರೂಪವವತ್ಥಾಪನಾದೀನನ್ತಿ ನಾಮರೂಪವವತ್ಥಾಪನಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹಲಕ್ಖಣಪಟಿವೇಧನಿಕನ್ತಿಪರಿಯಾದಾನಾನಂ ಕಿಚ್ಛಸಿದ್ಧಿತೋತಿ ನಾಮರೂಪವವತ್ಥಾಪನಾದೀನಂ ಕೇಸಞ್ಚಿ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ವಾ ಕಿಚ್ಛಸಿದ್ಧಿತೋ। ಏಸ ನಯೋ ದುತಿಯವಾರಾದೀಸುಪಿ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ। ಸುಖಸಿದ್ಧಿಯಮ್ಪೀತಿ ನಾಮರೂಪವವತ್ಥಾಪನಾದೀನಂ ಕಿಚ್ಛಸಿದ್ಧಿ ಮಗ್ಗಪಾತುಭಾವದನ್ಧಭಾವಸ್ಸ ಕಾರಣಭಾವೇ ಅನೇಕನ್ತಿಕಾ। ವಿಪಸ್ಸನಾಸಹಗತಿನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಪನ ಮನ್ದತಾ ತಸ್ಸ ಏಕನ್ತಕಾರಣನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಏತದನ್ತತ್ತಾ ಪಟಿಪದಾಯಾತಿ ಏತೇನ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋ ಪಟಿಪದಾಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿಸಙ್ಖಾತಾಯ ವಿಪಸ್ಸನಾಪಞ್ಞಾಯ ಚಿರಾಚಿರಪ್ಪವತ್ತಿವಸೇನ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಖಿಪ್ಪದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞತಾ ವುತ್ತಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಪುರಿಮಾನನ್ತಿ ಪುರಿಮವಾರಾನಂ, ಲಕ್ಖಣಪಟಿವೇಧಾದೀನಂಯೇವ ವಾ। ಹೇಟ್ಠಿಮಕೋಟಿಯಾ ತಿಕ್ಖತ್ತುಂ ಕಿಲೇಸವಿಕ್ಖಮ್ಭನೇ ಸತಿ ದುಕ್ಖಾಪಟಿಪದಾಭಾವೋ, ನ ತತೋ ಹೇಟ್ಠಾತಿ ನಿಚ್ಛಿತತ್ತಾ ಆಹ ‘‘ತಿಕ್ಖತ್ತುಂ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನವಾರತಾವಸೇನಾ’’ತಿ। ತಸ್ಸ ಸುಖಾಪಟಿಪದಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ ಉಕ್ಕಂಸವಸೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
ಯಸ್ಮಿಂ ಪುಗ್ಗಲೇ ವಿಸಂವಾದನಭೇದನಾನಿಟ್ಠಾನತ್ಥನಿಯೋಜನಾನಂ ಪವತ್ತಿ, ತತ್ಥ ಸಿನೇಹವಿರಹೇನೇವ ತೇಸಂ ಪವತ್ತಿ, ಸೋ ಚ ಪುಗ್ಗಲೋ ಅಸಙ್ಗಹಿತೋ ಹೋತೀತಿ ಮುಸಾವಾದಾದೀನಂ ವಿಸಂವಾದನಾದಿಕಿಚ್ಚತಾಯ ಲೂಖತಾ ಚ ಅಪರಿಗ್ಗಹತಾ ಚ ವುತ್ತಾ। ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖವಿರುದ್ಧಸಭಾವತ್ತಾ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾಯ ಸಿನಿದ್ಧಭಾವತಾ ಪರಿಗ್ಗಾಹಕಸಭಾವತಾ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತೀತಿ ಪವತ್ತೇತಿ। ಜೀವಮಾನೋ ವಾ ಸತ್ತೋ, ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾ ವಾ ವೋದಾಯನ್ತಿ ಏತೇನ ಸಯಂ ವಾ ವೋದಾಯತೀತಿ ವೋದಾನಂ।
೨೮೫. ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠೀಹಿ ಪತಿಟ್ಠಾನಂ। ಅವಸೇಸಕಿಲೇಸಾಭಿಸಙ್ಖಾರೇಹಿ ಆಯೂಹನಾ। ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಯಾ ಪತಿಟ್ಠಾನಂ। ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಯಾ ಆಯೂಹನಾ। ಲೀನವಸೇನ ಪತಿಟ್ಠಾನಂ। ಉದ್ಧಚ್ಚವಸೇನ ಆಯೂಹನಾ। ಕಾಮಸುಖಾನುಯೋಗವಸೇನ ಪತಿಟ್ಠಾನಂ। ಅತ್ತಕಿಲಮಥಾನುಯೋಗವಸೇನ ಆಯೂಹನಾ। ಸಬ್ಬಾಕುಸಲಾಭಿಸಙ್ಖಾರವಸೇನ ಪತಿಟ್ಠಾನಂ। ಸಬ್ಬಲೋಕಿಯಕುಸಲಾಭಿಸಙ್ಖಾರವಸೇನ ಆಯೂಹನಾತಿ ಓಘತರಣಸುತ್ತವಣ್ಣನಾಯಂ ವುತ್ತೇಸು ಪಕಾರನ್ತರೇಸು ಇಧ ಅವುತ್ತಾನಂ ವಸೇನಪಿ ಪತಿಟ್ಠಾನಾಯೂಹನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ಅಥ ವಾ ಕಿಲೇಸಗ್ಗಹಣೇನ ತಣ್ಹಾಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಸಬ್ಬಾಕುಸಲಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾ ಗಹಿತಾ ತಂಸಭಾಗತಾಯ ತದೇಕಟ್ಠತಾಯ ಚ। ತಥಾ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರಗ್ಗಹಣೇನ ಅವಸೇಸಕಿಲೇಸಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಸಬ್ಬಲೋಕಿಯಕುಸಲಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾ। ಲೀನುದ್ಧಚ್ಚಕಾಮಸುಖತ್ತಕಿಲಮಥಾನುಯೋಗಾನಂ ವಿಸುಂ ವುತ್ತತ್ತಾ ತೇಹಿ ನ ಯೋಜೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಕಿಲೇಸಾಭಿಸಙ್ಖಾರವಸೇನ ಪತಿಟ್ಠಾನಾಯೂಹನೇ ವತ್ವಾ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠೀನಂ ತತ್ಥ ವಿಸೇಸಪಚ್ಚಯತಂ ದೀಪೇತುಂ ತದುಭಯವಸೇನಪಿ ಯೋಜನಾ ಕತಾ। ನಯದಸ್ಸನಂ ವಾ ಏತಂ ತತ್ಥ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಏವಮಿತರೇಪಿ ಪಕಾರಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾತಿ ಅಙ್ಗ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಕಾರಣತ್ಥತಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ।
೨೯೯. ಮುಸಾವಾದಾದೀನಿ ಭಾಸಮಾನೋ ಕರೋತಿ ನಾಮ ಕಿಂ ವಕ್ಖಮಾನಂ ಕಿರಿಯಂ, ಕಾ ಪನ ಸಾತಿ? ಮುಸಾವಾದಾದಿಕಿರಿಯಾತಿ ವಿದಿತೋವಾಯಮತ್ಥೋ। ಏವಂ ವಾ ಏತ್ಥ ಯೋಜನಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ।
೩೦೧. ನಿಪ್ಫಾದಿತಪಚ್ಚಯಾನನ್ತಿ ಚೀವರಾದಿಪಚ್ಚಯಾನಂ। ಕುಹನವತ್ಥೂನೀತಿ ಪಾಪಿಚ್ಛತಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಲೂಖಚೀವರಾದಿಸೇವನವಸೇನ ‘‘ಯೋ ತೇ ವಿಹಾರೇ ವಸತಿ, ಸೋ ಅರಹಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಪಾರಾ॰ ೨೨೪) ಅತ್ತಾನಂ ಅರಿಯಗುಣಸಾಮನ್ತಂ ಕತ್ವಾ ಭಣನವಸೇನ ವಿಸೇಸಲಾಭಿನೋ ವಿಯ ಅತ್ತನೋ ಪರಿಹರಣವಸೇನ ಚ ಪವತ್ತಾ ಅಕುಸಲಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾ ಪರೇಸಂ ವಿಮ್ಹಾಪನಕಾರಣಾನಿ ಕುಹನವತ್ಥೂನಿ।
೩೪೩. ಸತಿಪಿ ‘‘ನ ಪನ ಸಗುಣಾರಮ್ಮಣೇಹಿ…ಪೇ॰… ಸಿದ್ಧಂ ಹೋತೀ’’ತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಆಗಮನತೋ ಸುಞ್ಞತಂ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತನ್ತಿ ಲದ್ಧನಾಮಸ್ಸ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಸಗುಣತೋ ಆರಮ್ಮಣತೋ ಚ ತಂನಾಮಾಭಾವೋ ನ ಕದಾಚಿಪಿ ಅತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ನಾಮತ್ತಯಪಾರಿಪೂರಿಹೇತುಆಗಮನತೋ ನಾಮಲಾಭೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನಾಹ ‘‘ಪರಿಪುಣ್ಣನಾಮಸಿದ್ಧಿಹೇತುತ್ತಾ’’ತಿ। ಸಬ್ಬೇಸನ್ತಿ ಸಬ್ಬವಿಮೋಕ್ಖಮುಖಾಗತಾನಮ್ಪಿ ಮಗ್ಗಾನಂ। ನಾಮತ್ತಯಯೋಗೋತಿ ಸುಞ್ಞತಾಪಣಿಹಿತಾನಿಮಿತ್ತನಾಮಯೋಗೋ। ವವತ್ಥಾನಂ ಅಸಙ್ಕರೋ।
೩೫೦. ನಿಮಿತ್ತಧಮ್ಮಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ತೇಹಿ ಸನಿಮಿತ್ತಾ ಸವಿಗ್ಗಹಾ ವಿಯ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತೀತಿ ತೇಸಂ ಅಭಾವಿತಭಾವನಸ್ಸ ಭಾವಿತಭಾವನಸ್ಸ ಚ ಉಪಟ್ಠಹನಾಕಾರಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಸಮೂಹಾದೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತೇನ ಚ ‘‘ವಿಮೋಕ್ಖೇನ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಧಿಮತ್ತಂ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೩೫೦) ವುತ್ತಂ, ನ ‘‘ತಸ್ಮಿಂ ವಿಮೋಕ್ಖೇ’’ತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಅನಿಮಿತ್ತವಿಮೋಕ್ಖೋತಿ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಂ ಆಹಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಇತರತ್ಥಾಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಅನಿಮಿತ್ತಸ್ಸ ಅನಿಮಿತ್ತಭಾವಾಭಾವೋ ನತ್ಥೀತಿ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ, ನನು ಚ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಅನಿಮಿತ್ತವಿಮೋಕ್ಖಭಾವೋ ಪರಿಯಾಯೇನಾತಿ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯದೇಸನಾಯ ತಸ್ಸಾ ಅನಿಮಿತ್ತಭಾವಾಭಾವೋ ಅತ್ಥಿ ಏವ, ಏವಞ್ಚ ಸತಿ ‘‘ಅನಿಮಿತ್ತಸ್ಸ ಅನಿಮಿತ್ತನಾಮದಾನಾಭಾವೋ’’ತಿ ಚ ನ ನ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುನ್ತಿ ಉಪಮಾಸಂಸನ್ದನಂ ಸುಟ್ಠುತರಂ ಯುಜ್ಜತಿ, ತಥಾ ಅನಿಮಿತ್ತೇನ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಅನಿಮಿತ್ತಭಾವೋ ನ ಯುಜ್ಜತಿಯೇವ। ತೇನಾಹ ‘‘ಪರಮತ್ಥತೋ ನಾಮಂ ದಾತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತೀ’’ತಿ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ ಸಾಮಞ್ಞನ್ತಿ ಉಪಮೋಪಮಿತಬ್ಬಾನಂ ಸಮ್ಬನ್ಧಮಾಹ। ನ ಮಗ್ಗಾಧಿಪತೀತಿ ಮಗ್ಗೋ ಅಧಿಪತಿ ಮಗ್ಗಾಧಿಪತೀತಿ ಛನ್ದಚಿತ್ತಾನಂ ಅಯಂ ಸಮಞ್ಞಾ ನತ್ಥೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ನ ಚ ತೇಹಿ ಮಗ್ಗಸ್ಸಾತಿ ಛನ್ದಚಿತ್ತೇಹಿ ಮಗ್ಗೋ ಅಧಿಪತಿ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಮಗ್ಗಾಧಿಪತೀತಿ ಅಯಂ ಸಮಞ್ಞಾ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ನತ್ಥಿ। ಕಸ್ಮಾ? ತೇಸಂ ಛನ್ದಚಿತ್ತಾನಂ ಅಮಗ್ಗಙ್ಗತ್ತಾ।
ಝಾನಸ್ಸ ಸುಞ್ಞತಾದಿನಾಮಕತ್ತಾತಿ ಏತೇನ ಇನ್ದ್ರಿಯಬಲಾದೀನಮ್ಪಿ ಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯೋಗತೋ ಸುಞ್ಞತಾದಿನಾಮಕತಾ ದಸ್ಸಿತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಸತಿಪಿ ಪಚ್ಚನೀಕಾಮಸನೇ ‘‘ಸರಸಪ್ಪಧಾನೋ’’ತಿ। ದ್ವೀಹೀತಿ ಸರಸಪಚ್ಚನೀಕೇಹಿ। ಅಞ್ಞನಿರಪೇಕ್ಖೇಹೀತಿ ಆಗಮನನಿರಪೇಕ್ಖೇಹಿ। ತಸ್ಮಾತಿ ಯಸ್ಮಾ ಸರಸತೋವ ನಾಮಲಾಭೇ ಅವವತ್ಥಾನಾಪತ್ತಿ ಸಬ್ಬಸ್ಸ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಸಬ್ಬನಾಮಭಾವಾಪತ್ತಿ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ। ಅತ್ತಾಭಿ…ಪೇ॰… ಮಗ್ಗಾತಿ ತೇನ ಆಗಮನತೋ ನಾಮಲಾಭಸ್ಸ ಪಚ್ಚನೀಕತೋ ನಾಮಲಾಭಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸರಸನ್ತರೇತಿ ಅನಿಮಿತ್ತಭಾವಾದಿಕೇ। ಪಚ್ಚನೀಕಸಹಿತೇನ ಸರಸೇನಾತಿ ಸುಞ್ಞತಾಪ್ಪಣಿಹಿತಭಾವೇಹಿ ತದಾಗಮನೇಹಿ। ನಿಮಿತ್ತಗ್ಗಹಣಾನಿವಾರಣಾತಿ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಗ್ಗಾಹಸ್ಸ ಅನಿಸೇಧನತೋ। ಸುಞ್ಞತಾಪ್ಪಣಿಹಿತಸ್ಸೇವ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ವುತ್ತತ್ತಾ ಅನಿಚ್ಚತೋ ವುಟ್ಠಹನ್ತಸ್ಸ ಮಗ್ಗೋ ಇಧ ಅಸಙ್ಗಹಿತೋ ಸಿಯಾತಿ ಆಸಙ್ಕಿತ್ವಾ ಆಹ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾ’’ತಿಆದಿ। ಸಙ್ಖಾರೇಹಿ ವುಟ್ಠಾನಂ ನ ಸಿಯಾ, ಲಕ್ಖಣೇಹಿ ಏವ ವುಟ್ಠಾನಂ ಸಿಯಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ, ಲಕ್ಖಣಪಟಿವೇಧೋ ನ ಸಿಯಾ ಅತದಾರಮ್ಮಣತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಙ್ಖಾರಾನಞ್ಹಿ ಹುತ್ವಾ ಅಭಾವಉದಯಬ್ಬಯಪಟಿಪೀಳನಾವಸವತ್ತನಾಕಾರೇಸು ಅನಿಚ್ಚತಾದಿಲಕ್ಖಣವೋಹಾರೋ।
ಆಕಾರವನ್ತೇಸು ಗಹಿತೇಸು ತದಾಕಾರೋಪಿ ಗಹಿತೋಯೇವ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಲಕ್ಖಣಾನಿಪಿ ಪಟಿವಿದ್ಧಾನಿ ಹೋನ್ತಿ ತದಾಕಾರಸಙ್ಖಾರಗ್ಗಹಣತೋ’’ತಿ। ಯಥಾವುತ್ತಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನಾತಿ ‘‘ಅನಿಚ್ಚ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ‘‘ಸಙ್ಖಾರೇಸೂ’’ತಿಆದಿನಾವ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನ। ವಿಸುನ್ತಿ ಸಙ್ಖಾರೇಹಿ ವಿನಿವತ್ತೇತ್ವಾ।
ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲಂ
ಪಕಿಣ್ಣಕಕಥಾವಣ್ಣನಾ
ಪಞ್ಚಧಾ ಉದ್ದಿಸತಿ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇ ಅಜ್ಝತ್ತದುಕವಸೇನ ರೂಪದುಕವಸೇನ ಚ ಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ಅಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ಚ ನಿಮಿತ್ತವಚನೇನೇವ ಉದ್ದಿಸತಿ ಪವತ್ತಸ್ಸಪಿ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಭಾವಾನತಿವತ್ತನತೋ ವುಟ್ಠಾತಬ್ಬತಾಸಾಮಞ್ಞತೋ ಚ। ತೇನೇವ ಉಪಾದಿನ್ನಾನುಪಾದಿನ್ನವಸೇನ ಪವತ್ತಂ ದ್ವಿಧಾ ಕತ್ವಾ ನಿದ್ದಿಸಿತ್ವಾಪಿ ‘‘ಅಯಂ ತಾವ ನಿಮಿತ್ತೇ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ’’ತಿ ನಿಮಿತ್ತವಸೇನೇವ ನಿಗಮೇತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ನಿಮಿತ್ತಂ ಅಜ್ಝತ್ತಬಹಿದ್ಧಾ, ಪವತ್ತಂ ಪನ ಅಜ್ಝತ್ತಮೇವಾತಿ ಅಯಮೇತೇಸಂ ವಿಸೇಸೋ। ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾದಿವಿಸೇಸನ್ತಿ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಝಾನಙ್ಗಮಗ್ಗಙ್ಗಾನಂ ಅಸದಿಸತಂ। ಅಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಕಾಮತಾಸಙ್ಖಾತಾ ವಿತಕ್ಕಾದಿವಿರಾಗಭಾವನಾ ಅಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಕಾಮತಾವಿರಾಗಭಾವನಾ। ಇತರಸ್ಸಾತಿ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಾದಿಕಸ್ಸ। ಅತಬ್ಭಾವತೋತಿ ಯಥಾವುತ್ತವಿರಾಗಭಾವನಾಭಾವಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಯಥಾ ಮಗ್ಗಾಸನ್ನಾಯ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತತ್ತೇ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಪಠಮಾದಿಜ್ಝಾನಿಕತಾ ಚ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತತ್ತೇ
ಇದಾನಿ ಅಪಾದಕಪಠಮಜ್ಝಾನಪಾದಕಾನಂ ಪಕಿಣ್ಣಕಸಙ್ಖಾರಪಠಮಜ್ಝಾನಾನಿ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತಾನಞ್ಚ ಮಗ್ಗಾನಂ ಏಕನ್ತೇನ ಪಠಮಜ್ಝಾನಿಕಭಾವತೋ ವಿಪಸ್ಸನಾನಿಯಮೋಯೇವೇತ್ಥ ಏಕನ್ತಿಕೋ ಪಧಾನಞ್ಚಾತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ವಿಭಾವೇನ್ತೋ ‘‘ವಿಪಸ್ಸನಾನಿಯಮೇನೇವಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಇತರೇತಿ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಿಕಾದಿಮಗ್ಗಾ। ಪಾದಕಜ್ಝಾನಾತಿಕ್ಕನ್ತಾನಂ ಅಙ್ಗಾನಂ ಅಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಕಾಮತಾವಿರಾಗಭಾವನಾಭೂತಾ ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನಿವಿಪಸ್ಸನಾ ಅಧಿಟ್ಠಾನಭೂತೇನ ಪಾದಕಜ್ಝಾನೇನ ಆಹಿತವಿಸೇಸಾ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಝಾನಙ್ಗಾದಿವಿಸೇಸನಿಯಾಮಿಕಾ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಪಾದಕಜ್ಝಾನವಿಪಸ್ಸನಾನಿಯಮೇಹೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಯಥಾ ಚ ಅಧಿಟ್ಠಾನಭೂತೇನ ಪಾದಕಜ್ಝಾನೇನ, ಏವಂ ಆರಮ್ಮಣಭೂತೇನ ಸಮ್ಮಸಿತಜ್ಝಾನೇನ ಉಭಯಸಬ್ಭಾವೇ ಅಜ್ಝಾಸಯವಸೇನ ಆಹಿತವಿಸೇಸಾ ವಿಪಸ್ಸನಾ ನಿಯಮೇತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಏವಂ ಸೇಸವಾದೇಸುಪಿ…ಪೇ॰… ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ’’ತಿ।
ಪಾದಕಜ್ಝಾನಸಙ್ಖಾರೇಸೂತಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಸಙ್ಖಾರೇಸು। ‘‘ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ ಪಾದಕಂ ಕತ್ವಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೩೫೦) ಹಿ ವುತ್ತಂ। ತಂತಂವಿರಾಗಾವಿರಾಗಭಾವನಾಭಾವೇನಾತಿ ವಿತಕ್ಕಾದೀನಂ ವಿರಜ್ಜನಾವಿರಜ್ಜನಭಾವನಾಭಾವೇನ। ತೇನ ಆರಮ್ಮಣಜ್ಝಾನಸ್ಸಪಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ವಿಸೇಸಾಧಾನಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯತಮಾಹ।
ಪಾದಕಜ್ಝಾನಸಮ್ಮಸಿತಜ್ಝಾನಾನಿಯೇವ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾದಿವಿಸೇಸಾನಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯೋ ಕಾರಣನ್ತಿ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಸಮ್ಮಸಿತಜ್ಝಾನುಪನಿಸ್ಸಯೋ ತದಭಾವಾಭಾವತೋತಿ ತಸ್ಸ ಅಜ್ಝಾಸಯಸ್ಸ ಅಭಾವಾಭಾವತೋ।
ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಿಕಸ್ಸ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಆರುಪ್ಪೇ ಅರೂಪಜ್ಝಾನಮೇವ ಪಾದಕಂ ಸಿಯಾತಿ ಆಹ ‘‘ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಿಕವಜ್ಜಾನ’’ನ್ತಿ। ಅರಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸ ಓಳಾರಿಕಙ್ಗಾತಿಕ್ಕಮನೂಪನಿಸ್ಸಯಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಅಧಿಟ್ಠಾನಾರಮ್ಮಣಭೂತಾ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಾದಯೋ। ಪಞ್ಚಹಿ ಅಙ್ಗೇಹೀತಿ ಪಞ್ಚಹಿ ಝಾನಙ್ಗೇಹಿ। ‘‘ತಂತಂವಾದೇಹಿ ಪಞ್ಞಾಪಿಯಮಾನಾನಿ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಾದೀನಿ ವಾದಸಹಚಾರಿತಾಯ ‘ವಾದಾ’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತೀ’’ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ‘‘ತಯೋಪೇತೇ ವಾದೇ’’ತಿ ಆಹ। ವದನ್ತಿ ಏತೇಹೀತಿ ವಾ ವಾದಕರಣಭೂತಾನಿ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಾದೀನಿ ವಾದಾ।
ವಿಪಾಕಸನ್ತಾನಸ್ಸ…ಪೇ॰… ಸುಸಙ್ಖತತ್ತಾತಿ ಏತೇನ ಯಸ್ಮಿಂ ಸನ್ತಾನೇ ಕಮ್ಮಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತತ್ಥ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಮೇವ ಕಿಞ್ಚಿ ವಿಸೇಸಾಧಾನಂ ಕರೋತೀತಿ ದೀಪೇತಿ। ಯತೋ ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಸನ್ತಾನೇ ತಸ್ಸ ವಿಪಾಕೋ, ನಾಞ್ಞತ್ಥ।
ಪುರಿಮಾನುಲೋಮಂ ವಿಯ ತನ್ತಿ ಯಥಾ ಗೋತ್ರಭುಟ್ಠಾನೇ ಉಪ್ಪನ್ನಾನುಲೋಮತೋ ಪುರಿಮಅನುಲೋಮಞಾಣಂ ತಂ ಗೋತ್ರಭುಟ್ಠಾನೇ ಉಪ್ಪನ್ನಾನುಲೋಮಂ ಅನುಬನ್ಧತಿ, ಏವಂ। ತದಪೀತಿ ಗೋತ್ರಭುಟ್ಠಾನೇ ಉಪ್ಪನ್ನಾನುಲೋಮಞಾಣಮ್ಪಿ ಅಞ್ಞಂ ಅನುಲೋಮಞಾಣಮೇವ ಅನುಬನ್ಧೇಯ್ಯ, ತಸ್ಸ ಅನನ್ತರಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯ। ಸಾ ಭೂಮೀತಿ ಸಾ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಸಙ್ಖಾತಾ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನತಾಯ ಭೂಮಿ। ಏಕೋ ಭವೋತಿ ಗಹೇತ್ವಾ ವುತ್ತನ್ತಿ ಏತೇನ ಸತ್ತ ಭವೇ ದ್ವೇ ಭವೇತಿ ಇದಮ್ಪಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯವಸೇನ ನೇತಬ್ಬತ್ಥಂ, ನ ಯಥಾರುತವಸೇನಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ತತ್ಥಾಯಂ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ – ಏಕವಾರಂ ಕಾಮಾವಚರದೇವೇಸು ಏಕವಾರಂ ಮನುಸ್ಸೇಸೂತಿ ಏವಮ್ಪಿ ಮಿಸ್ಸಿತೂಪಪತ್ತಿವಸೇನ ತೇಸು ಏಕಿಸ್ಸಾ ಏವ ಉಪಪತ್ತಿಯಾ ಅಯಂ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ। ಯಂ ಪನ ‘‘ನ ತೇ ಭವಂ ಅಟ್ಠಮಮಾದಿಯನ್ತೀ’’ತಿ (ಖು॰ ಪಾ॰ ೬.೯; ಸು॰ ನಿ॰ ೨೩೨) ವುತ್ತಂ, ತಮ್ಪಿ ಕಾಮಾವಚರಭವಂಯೇವ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ಮಹಗ್ಗತಭವಾನಂ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ ನತ್ಥೀತಿ ವದನ್ತಿ। ತಥಾ ‘‘ಠಪೇತ್ವಾ ದ್ವೇ ಭವೇ’’ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಕಾಮಾವಚರದೇವಮನುಸ್ಸಭವಾನಂ ಮಿಸ್ಸಕವಸೇನೇವ, ತಸ್ಮಾ ಕಾಮಧಾತುಯಂ ಯೇ ದ್ವೇ ಭವಾತಿ ಕಾಮಾವಚರದೇವಮನುಸ್ಸವಸೇನ ಯೇ ದ್ವೇ ಭವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪುರಿಮವಿಕಪ್ಪೇಸು ಪುಗ್ಗಲಭೇದೇನ ಪಟಿಪದಾ ಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ಕಸ್ಸಚಿ ಚಲತೀತಿ, ಕಸ್ಸಚಿ ನ ಚಲತೀತಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಚಲತಿ ಏವಾ’’ತಿ ಅವಧಾರಣಮನ್ತರೇನ ಅತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೩೫೦ ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲಪಕಿಣ್ಣಕಕಥಾ) ‘‘ಯಥಾ ಚ ಪಟಿಪದಾ, ಏವಂ ಅಧಿಪತಿಪಿ ಚಲತಿ ಏವಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಪಟಿಪದಾಸು ಅಭೇದೇನ ಗಹಿತಾಸು ಏಕನ್ತೇನ ಚಲನಂ ಸಮ್ಭವತೀತಿ ‘‘ಚಲತಿಚ್ಚೇವ ವುತ್ತಂ, ನ ನ ಚಲತೀ’’ತಿ ತತಿಯವಿಕಪ್ಪೋ ಚಲನಾವಧಾರಣೋ ವುತ್ತೋ।
ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲಪಕಿಣ್ಣಕಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಪಠಮಮಗ್ಗವೀಸತಿಮಹಾನಯವಣ್ಣನಾ
೩೫೭. ಝಾನಮಗ್ಗಾದಿಪರಿಯಾಯೇಹಿ ‘‘ಯಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।
೩೫೮. ಉಪನಿಸ್ಸಯವಸೇನಾತಿ ‘‘ಯಸ್ಸ ಹೀ’’ತಿಆದಿ। ತದನುರೂಪಬಲಾತಿ ಅಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯಲಾಭೇನ ಸತ್ತಿವಿಸೇಸಯೋಗಮಾಹ। ಯದಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗಾಭಿಸಙ್ಖಾರವಸೇನ ಛನ್ದಾದೀನಂ ಅಧಿಪತಿಭಾವೋ, ಕಿಮತ್ಥಮೇತೇಯೇವ ಏವಂ ವುತ್ತಾ, ನನು ಸದ್ಧಾದೀನಮ್ಪಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಲಬ್ಭತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಸೇಸಧಮ್ಮಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ। ಅತಂಸಭಾವತ್ತಾತಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತೇಹಿ ಸಾತಿಸಯಮನುವತ್ತಿತಬ್ಬಭಾವರಹಿತತ್ತಾ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಹಿ ಸದ್ಧಾದಯೋಪಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಪಚ್ಚಯತಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತೇಹಿ ಅನುವತ್ತಯನ್ತಿ, ಏಕಸ್ಮಿಂ ಪನ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇ ಸಮಧುರೇನ ಅಞ್ಞೇನ ವಿನಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತೇಹಿ ಅನುವತ್ತನೀಯಭಾವೋ ನ ತೇಸಂ ಯಥಾ ಛನ್ದಾದೀನನ್ತಿ ತೇಯೇವ ಅಧಿಪತಿಭಾವೇನ ವುತ್ತಾ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಇನ್ದ್ರಿಯಸಹಜಾತಾಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯಾನಂ ವಿಸೇಸೋ ಪರಿಬ್ಯತ್ತೋ ಹೋತಿ।
ಚತುಮಗ್ಗನಯಸಹಸ್ಸವಣ್ಣನಾ
೩೬೨. ಮಾನಸ್ಸ ದಿಟ್ಠಿಸದಿಸಾ ಪವತ್ತಿ। ತಥಾ ಹಿ ಸೋ ಅಧಿಪತಿ ವಿಯ ಅಞ್ಞಾಧಿಪತಿನಾ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸಹ ನಪ್ಪವತ್ತತೀತಿ। ಏಕದೇಸ…ಪೇ॰… ಉಪಮಾ ಹೋತಿ, ನ ಸಬ್ಬಸಾಮಞ್ಞೇನ, ಇತರಥಾ ಸೂರಿಯತ್ಥಙ್ಗಮನೇ ಅನ್ಧಕಾರಾವತ್ಥರಣಂ ವಿಯ ಅಗ್ಗಮಗ್ಗತಿರೋಧಾನೇ ಸಚ್ಚಪಟಿಚ್ಛಾದಕತಮಪ್ಪವತ್ತಿ ಆಪಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಅಞ್ಞಮಞ್ಞನ್ತಿ ಅಞ್ಞೇ ಅಞ್ಞೇ। ‘‘ಆನೀತಂ ಇದಂ ಸುತ್ತ’’ನ್ತಿ ವಿಭತ್ತಿ ಪರಿಣಾಮೇತಬ್ಬಾ। ಯಥಾವುತ್ತನಯೇನಾತಿ ಇಮಿಸ್ಸಾ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವುತ್ತನಯೇನ। ನ ಉಪಮಾಯ ವುತ್ತತ್ತಾತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸುತ್ತೇ ನ ಉಪಮಾಯ ವುತ್ತಭಾವತೋ। ಯಥಾವುತ್ತನಯೇನಾತಿ ವಾ ಏತಸ್ಮಿಂ ಸುತ್ತೇ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರೇನ ನಯೇನ ಇಮಿಸ್ಸಾ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಉಪಮಾಯ ನ ವುತ್ತತ್ತಾ। ಅವಯವಾ ವಿಯ ಹೋನ್ತಿ, ಯೇನ ತೇ ಚೇತಸಿ ನಿಯುತ್ತಾ, ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಏತೇತಿ ಚ ಚೇತಸಿಕಾತಿಆದಿನಾ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ನ ಪನ ‘‘ಫಸ್ಸಿಕಾ’’ತಿಆದಿನಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಕುಸಲಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಅಕುಸಲಪದಂ
ಧಮ್ಮುದ್ದೇಸವಾರೋ
ಪಠಮಚಿತ್ತವಣ್ಣನಾ
೩೬೫. ಖಣತ್ತಯಸ್ಸ ಸಮಯ-ಸದ್ದೋ। ಲೋಭಾಭಿಭೂತಾಯ ಏವ ಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಸ್ಮಿಂ ಇತರತ್ರ ‘‘ಯಥಾನುರೂಪ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಕಿಲೇಸಾತುರತಾಯ ಅನಾರೋಗ್ಯಟ್ಠೇನ ಕಿಲೇಸವಜ್ಜಸಬ್ಭಾವತೋ ಸಾವಜ್ಜಟ್ಠೇನ ಅವಿಜ್ಜಾಸಮ್ಭೂತತಾಯ ಅಕೋಸಲ್ಯಸಮ್ಭೂತಟ್ಠೇನ ಅಕುಸಲ’’ನ್ತಿ ಚ ‘‘ಸಾವಜ್ಜದುಕ್ಖವಿಪಾಕಲಕ್ಖಣಂ, ಅನತ್ಥಜನನರಸಂ, ಸಂಕಿಲೇಸಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ, ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಪದಟ್ಠಾನಂ, ಗಾರಯ್ಹಭಾವತೋ ವಾ ಸಾವಜ್ಜಲಕ್ಖಣಂ, ಸಂಕಿಲೇಸಭಾವರಸಂ, ಅನಿಟ್ಠವಿಪಾಕಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ, ಯಥಾವುತ್ತಪದಟ್ಠಾನಮೇವಾ’’ತಿ ಚ ಏವಮಾದಿನಾ ವುತ್ತನಯೇನ ಅನುಗನ್ತಬ್ಬತಾಯ ವುತ್ತಂ ‘‘ವುತ್ತನಯಂ ಅನುಗನ್ತ್ವಾ’’ತಿ।
ಗತಂ ಗಮನಂ ಪವತ್ತೀತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಗತಮತ್ತಂ ಗತಿಮತ್ತಂ ಗಹಣಮತ್ತ’’ನ್ತಿ। ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಹಿ ಗತಿ ಪವತ್ತಿ ಏವಾತಿ। ಆಸನ್ನಕಾರಣತ್ತಾತಿ ಪದಟ್ಠಾನತಾಯ, ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋ ವಿಯ ಹಿ ಕುಸಲಸ್ಸ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋ ಅಕುಸಲಸ್ಸ ಅಚ್ಚಾಸನ್ನಹೇತು। ತಥಾ ಹಿ ಸತಿಪಿ ಅಸದ್ಧಮ್ಮಸವನಾದಿಕಾರಣೇ ಅಯೋನಿಸೋ ಅನಾವಜ್ಜಿತೇ ಅವವತ್ಥಾಪಿತೇ ಚ ನತ್ಥಿ ಅಕುಸಲಪ್ಪವತ್ತಿ। ತಥಾ ಚ ವಕ್ಖತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ಅಯೋನಿಸೋ ಅಕುಸಲ’’ನ್ತಿ। ಏತೇನ ಏಕನ್ತಕಾರಣತಾ ಚ ವುತ್ತತ್ಥಾ ಹೋತಿ। ಪಟಿಸಙ್ಖಾ ಸೀತಾದಿಖಮನಂ ಅಪ್ಪಮಾದವಿಹಾರೋತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅಪ್ಪಮಜ್ಜನಂ ಖಮನ’’ನ್ತಿ। ತೇನ ಸತಿಸಂವರೋತಿ ಇಧ ಖನ್ತಿಸಂವರೋ ವುತ್ತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ ಇನ್ದ್ರಿಯಸಂವರಸ್ಸ ವುತ್ತತ್ತಾ। ಪಹಾನಸಂವರೋತಿ ವೀರಿಯಸಂವರೋ। ಸೋ ಹಿ ‘‘ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಂ ನಾಧಿವಾಸೇತಿ ಪಜಹತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೬; ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೧೪; ೬.೫೮) ವುತ್ತೋತಿ।
ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವೇನ ಗಹೇತಬ್ಬತಾಕಾರೋ ಮೋಹೋ ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪತ್ತಿಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವಗ್ಗಹಣಾಕಾರೋ। ತೇನ ಹಿ ನಿವುತಾ ನ ಸಮ್ಮಾ ಪಟಿಪಜ್ಜನ್ತಿ। ಅಭಿಜ್ಝಾಯ ವಿಸೇಸಯೋಗೋ ಕಮ್ಮಪಥಪ್ಪತ್ತಿ।
ಅನುಪಪರಿಕ್ಖಾ ಮೋಹೋ। ಸೋ ಚೇತ್ಥ ದಿಟ್ಠಿರಹಿತೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ದಿಟ್ಠಿಸಹಿತಸ್ಸ ಪನ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಅನುವಿಧಾಯಕತ್ತಾ ತಗ್ಗಹಣೇನೇವ ಗಹಣನ್ತಿ। ಅವತ್ಥುಸ್ಮಿನ್ತಿ ಅಸದ್ದಹನೀಯೇ ವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ। ಸಾನುನಯೋ ಅಧಿಮೋಕ್ಖೋತಿ ಅಹಿರಿಕಾದೀಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ। ಆರಕ್ಖರಹಿತಚಿತ್ತೇತಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸತಿವಿರಹತಂಯೇವ ದಸ್ಸೇತಿ। ಆರಕ್ಖಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ ಹಿ ಸತೀತಿ। ಏತೇನ ‘‘ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಚಿತ್ತೇ ಅನ್ಧಬಾಲಚಿತ್ತೇ’’ತಿ ಪದದ್ವಯಂ ವುತ್ತತ್ಥಂ ಹೋತಿ। ಉಪನಾಹಾದೀತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ಅವಿಸೇಸೇನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ ವಿಸೇಸಸ್ಸ ಏಕಚ್ಚಸ್ಸ ಅಸಮ್ಭವತೋ। ಇಧಾತಿ, ಇಮಸ್ಮಿಂ ಚಿತ್ತೇ। ನಿಪ್ಫಾದೇತಬ್ಬೇ ಪಯೋಜನೇ ಭುಮ್ಮಂ ‘‘ಚಮ್ಮಸ್ಮಿಂ ದೀಪಿನಂ ಹನ್ತೀ’’ತಿ (ವಜಿರ॰ ಟೀ॰ ೧೭-೧೮ ವೇರಞ್ಜಕಣ್ಡವಣ್ಣನಾ) ವಿಯ ಆರಮ್ಮಣಂ ವಾ ಅವೂಪಸಮೋ ಫಲೂಪಚಾರೇನ ‘‘ಸೇಮ್ಹೋ ಗುಳೋ’’ತಿ ವಿಯ।
ಧಮ್ಮುದ್ದೇಸವಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ನಿದ್ದೇಸವಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೩೯೦. ಸಭಾವಪಟಿಚ್ಛಾದವಸೇನ ಪಕತಿಅತ್ತಾದಿಅಸನ್ತಗ್ಗಹಣಸ್ಸ ನಿಸ್ಸಯತ್ತಾ ನಿಮಿತ್ತತ್ತಾ ಅಸನ್ತಂ ಬುಜ್ಝತಿ, ನಿಚ್ಚಾದಿವಿಸಮಗ್ಗಹಣಸ್ಸ ಸಞ್ಞಾದಿವಿಪರಿಯೇಸಸ್ಸ ನಿಸ್ಸಯತ್ತಾ ಅಸಮಂ ಬುಜ್ಝತೀತಿ ಮೋಹೋ ವುತ್ತೋ ನಿಮಿತ್ತಸ್ಸ ಕತ್ತುಭಾವೇನ ಉಪಚಾರಿತತ್ತಾ, ಅಯಞ್ಚ ಅತ್ಥೋ ದಿಟ್ಠಿಸಹಿತಮೋಹವಸೇನ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಏತ್ಥ ಚ ಪಕತೀತಿ ಕಾಪಿಲಾನಂ ಪಧಾನಂ।
ತತಿಯಚಿತ್ತವಣ್ಣನಾ
೪೦೦. ಅಪಣ್ಣಕಪದಂ ವಿಯ ಅವಿರಜ್ಝನಕಪದಮ್ಪಿ ಕದಾಚಿ ನಿಯತಭಾವಂ ದೀಪೇಯ್ಯಾತಿ ಅನಿಯತತಂ ದೀಪೇತುಂ ‘‘ಉಪ್ಪತ್ತಿಅರಹಙ್ಗಾನೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ ಮಾನಸ್ಸ ಅನಿಯತತ್ತಾ। ಯದಿ ಹಿ ಮಾನೋ ನಿಯತೋ ಸಿಯಾ, ಕಾಮರಾಗಸ್ಸ ಮಾನರಹಿತಾ ಪವತ್ತಿ ನ ಸಿಯಾ, ತಥಾ ಭವರಾಗಸ್ಸ। ಏವಂ ಸತಿ ಪಟ್ಠಾನೇ ಚತುಕ್ಖತ್ತುಂ ಕಾಮರಾಗೇನ ಯೋಜನಾ ನ ಸಿಯಾ, ತಿಕ್ಖತ್ತುಂಯೇವ ಸಿಯಾ, ಭವರಾಗಮೂಲಿಕಾ ಚ ನ ಸಿಯಾ, ಏವಞ್ಚ ಸಂಯೋಜನಾನಂ ಸಂಯೋಜನೇಹಿ ಅಟ್ಠವಿಧೇನ ಯೋಜನಾ ಸಿಯಾ, ನ ದಸವಿಧಾ ದಸ್ಸಿತಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತಾಹಿ ಯೋಜನಾಹಿ ಮಾನಸ್ಸ ಅನಿಯತಭಾವೋ ಪಕಾಸಿತೋ। ಅಥ ವಾ ಮಾನೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಪಞ್ಚ ಹೋನ್ತಿ ಯಥಾವುತ್ತಾನಿ ಅಪಣ್ಣಕಙ್ಗಾನಿ, ಕಿಂ ಪನ ಹೋನ್ತೀತಿ ಅಪೇಕ್ಖಾಯಂ ಯೇವಾಪನಕಾತಿ ವಿದಿತೋವಾಯಮತ್ಥೋ। ಯೇವಾಪನಕಾನಞ್ಹಿ ಪಞ್ಚಭಾವೋ ಇಧ ವಿಧೀಯತಿ, ನ ಅಪಣ್ಣಕಙ್ಗಾನನ್ತಿ ಸೋ ಯಥಾ ಹೋತಿ ‘‘ತಥಾ ಕಿಲೇಸದುಕೇಪೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ದಿಟ್ಠಿವಿಪ್ಪಯುತ್ತಸಸಙ್ಖಾರಿಕಾಸಙ್ಖಾರಿಕಚಿತ್ತವಸೇನ ಹಿ ಅಯಂ ಪಾಠಭೇದೋತಿ।
‘‘ಕಾಮರಾಗೋ ಚತುಧಾ ಏಕತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಪಟಿಘೋ ತಿಧಾ, ಮಾನೋ ಏಕಧಾ, ತಥಾ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ ಭವರಾಗೋತಿ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ಕಾಮರಾಗೋ ಮಾನಸಂಯೋಜನಅವಿಜ್ಜಾಸಂಯೋಜನೇಹಿ ಚೇವ ಅವಿಜ್ಜಾಸಂಯೋಜನಮತ್ತೇನೇವ ಚ ಸದ್ಧಿಂ ಮಾನೋ ಭವರಾಗಾವಿಜ್ಜಾಸಂಯೋಜನೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಭವರಾಗೋ ಅವಿಜ್ಜಾಸಂಯೋಜನೇನ ಸದ್ಧಿ’’ನ್ತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಕಣ್ಡವಣ್ಣನಾಯಂ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೪೮೫) ವಕ್ಖಮಾನತ್ತಾ ‘‘ಇಧ ಚ ವಕ್ಖತೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥೇವ ‘‘ಲೋಭೋ ಛಧಾ ಏಕತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಪಟಿಘೋ ದ್ವೇಧಾ, ತಥಾ ಮೋಹೋ’’ತಿ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ‘‘ಲೋಭೋ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕೋ ದಿಟ್ಠಿವಿಪ್ಪಯುತ್ತೋ ಮೋಹಉದ್ಧಚ್ಚಅಹಿರಿಕಾನೋತ್ತಪ್ಪೇಹಿ, ಸಸಙ್ಖಾರಿಕೋ ಮೋಹಥಿನಉದ್ಧಚ್ಚಅಹಿರಿಕಾನೋತ್ತಪ್ಪೇಹಿ, ಅಸಙ್ಖಾರಿಕೋ ಏವ ಮೋಹಮಾನಉದ್ಧಚ್ಚಅಹಿರಿಕಅನೋತ್ತಪ್ಪೇಹಿ, ಸಸಙ್ಖಾರಿಕೋ ಏವ ಚ ಮೋಹಮಾನಥಿನಉದ್ಧಚ್ಚಅಹಿರಿಕಅನೋತ್ತಪ್ಪೇಹೀ’’ತಿ ವಕ್ಖಮಾನತ್ತಾ ‘‘ತಥಾದಸವಿಧಾ ಕಿಲೇಸಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಅಹ’’ನ್ತಿ ಗಹಣತಾಯ ಅವಂಕತ್ವಾ ಗಹಣಮ್ಪಿ ‘‘ಸಮ್ಪಗ್ಗಹೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
ಚತುತ್ಥಚಿತ್ತವಣ್ಣನಾ
೪೦೨. ಉಸ್ಸಾಹಂ ಜನೇನ್ತಾತಿ ಏತ್ಥ ಚಿತ್ತಪಯೋಗಸಙ್ಖಾತೋ ಸಙ್ಖಾರೋ ಏವ ಉಸ್ಸಾಹೋ, ನ ವೀರಿಯುಸ್ಸಾಹೋತಿ।
ನವಮಚಿತ್ತವಣ್ಣನಾ
೪೧೩. ವಿಸಪ್ಪನಾನಿಟ್ಠರೂಪಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಯೇನ ಕುಪಿತಸ್ಸ ಸಕಲಸರೀರಂ ಕಮ್ಪತಿ, ಕುಪಿತಾಕಾರೋ ಪಞ್ಞಾಯತಿ। ಏತೇನ ಸಮ್ಪತ್ತಿಅತ್ಥೋ ರಸೋ ದಸ್ಸಿತೋ ಹೋತಿ, ಪವತ್ತಿಆಕಾರವಸೇನ ವಾ ವಿಸಪ್ಪನರಸೋ। ತಥಾ ಹಿ ಯಸ್ಸ ಕುಪ್ಪತಿ, ತಸ್ಸ ಅಮಿತ್ತಸ್ಸ ಸಮ್ಪತ್ತಿ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಪಟಿಘುಪ್ಪತ್ತಿಹೇತು ಹೋತೀತಿ। ಏತೇನ ಕಿಚ್ಚತ್ಥೋ ರಸೋ ವುತ್ತೋ ಹೋತೀತಿ।
೪೧೮. ವಚನತ್ಥಮೇವ
ಏಕಾದಸಮಚಿತ್ತವಣ್ಣನಾ
೪೨೪. ನಿಚ್ಛಯಾಭಾವಾತಿ ಅಸಣ್ಠಹನತೋತಿ ಸನ್ತಾನವಸೇನ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಆರಮ್ಮಣೇ ಅನವಟ್ಠಾನತೋ।
ದ್ವಾದಸಮಚಿತ್ತವಣ್ಣನಾ
೪೨೯. ಸಹಜಾತಾಧಿಪತಿ ನತ್ಥಿ ‘‘ಛನ್ದವತೋ ಚೇ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಸಾ ಮಯ್ಹಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯಾ’’ತಿಆದಿಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಅಭಾವಾ। ಅನುದ್ಧಟತ್ತಾ ಪಟಿಸಿದ್ಧತಾ, ಯಥಾಧಮ್ಮಸಾಸನೇ ಅವಚನಮ್ಪಿ ಅಭಾವಂ ದೀಪೇತಿ।
ಅವಚನತೋತಿ ಅ-ಕಾರಸ್ಸ ತದಞ್ಞವಚನತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಏತೇನ ಚ ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬೇಸು ಅಭಾವವಚನೇನ ಕಾರಣಸಿದ್ಧಿಯಾ ಫಲಸಿದ್ಧೀತಿ ತತ್ಥ ಅಭಾವಸ್ಸ ಕಾರಣಮೇವ ತಾವ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಪಟಿಸನ್ಧಿಅನಾಕಡ್ಢನತೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತೇನ ತಂಸಭಾವತಾ ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ವುತ್ತಾ ಹೋತಿ। ತತೋ ಚ ‘‘ಬಲವಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಆಕಡ್ಢತಿ, ದುಬ್ಬಲಂ ನಾಕಡ್ಢತೀ’’ತಿ ಇದಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿದಾನಸಭಾವೇಸು। ಯಸ್ಸ ಪನ ಪಟಿಸನ್ಧಿದಾನಸಭಾವೋ ಏವ ನತ್ಥಿ, ನ ತಸ್ಸ ಬಲವಭಾವೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಆಕಡ್ಢನೇ ಕಾರಣನ್ತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ದಸ್ಸಿತೋ ಹೋತಿ। ಅನಾಕಡ್ಢನಂ ಸಾಧೇತಿ ‘‘ಯದಿ ಹಿ ಆಕಡ್ಢೇಯ್ಯಾ’’ತಿಆದಿನಾ। ಯಸ್ಮಾ ಚ ನಾಗತಂ, ತಸ್ಮಾ ನಾಕಡ್ಢತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ‘‘ಯಸ್ಮಾ ಪನ ತಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿದಾನಂ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ನಾಗತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ‘‘ಅನಾಕಡ್ಢನತೋ ಅನಾಗಮನಂ ಸಾಧೇತು’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ।
ಅಪಾಯಗಮನೀಯಸ್ಸಾತಿ ಅಪಾಯಂ ಗಮೇತೀತಿ ಅಪಾಯಗಮನೀಯಂ, ತಂಸಭಾವನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಟಿಸನ್ಧಿಆಕಡ್ಢನೇ ಸತಿ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಂ ಏಕನ್ತೇನ ಅಪಾಯಗಮನೀಯಂ ಸಿಯಾ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೪೨೯) ‘‘ಇತರಸ್ಸಾಪಿ ಏತ್ಥೇವ ಪಟಿಸನ್ಧಿದಾನಂ ಭವೇಯ್ಯಾ’’ತಿ। ನ ಹಿ ಅಕುಸಲಪಟಿಸನ್ಧಿ ಸುಗತಿಯಂ ಸಮ್ಭವತೀತಿ। ‘‘ಚತೂಹಿ ಅಪಾಯೇಹಿ ಚ ವಿಪ್ಪಮುತ್ತೋ (ಖು॰ ಪಾ॰ ೬.೧೧; ಸು॰ ನಿ॰ ೨೩೪) ಅವಿನಿಪಾತಧಮ್ಮೋ’’ತಿ (ಸ॰ ನಿ॰ ೨.೪೧; ೫.೯೯೮, ೧೦೦೪) ವಚನತೋ ಅಪಾಯಗಮನೀಯಞ್ಚ ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ಅಪಾಯಗಮನೀಯಸ್ಸ ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬತ್ತಾ’’ತಿ। ನ ಚೇತಂ ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಂ, ನ ಸೋ ತಸ್ಸ ಅಪಾಯಗಮನೀಯೋ ರಾಗೋ ದೋಸೋ
‘‘ಕುಸಲಾಕುಸಲಂ ನ ಚೇತಂ ದಸ್ಸೇನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬನ್ತಿ ಸಬ್ಬಂ ಪುಬ್ಬೇ ವಿಯ ಆವತ್ತತಿ।
ಸಹಜಾತಮೇವ ವಿಭತ್ತನ್ತಿ ಯಥಾ ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬವಿಭಙ್ಗೇ ‘‘ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬೋ ಧಮ್ಮೋ ನೇವ ದಸ್ಸನೇನ ನ ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೨.೮.೮೬) ಸಹಜಾತಂ ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕನ್ತಿ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ‘‘ಸಹಜಾತಾ ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಾ ಚೇತನಾ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾನಂ ರೂಪಾನಂ ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ, ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಾ ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಾ ಚೇತನಾ ವಿಪಾಕಾನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಕಟತ್ತಾ ಚ ರೂಪಾನಂ ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ ವಿಭತ್ತಂ, ಏವಂ ಅವಿಭಜಿತ್ವಾ ‘‘ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಾ ಚೇತನಾ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾನಂ ರೂಪಾನಂ ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೨.೮.೮೯) ಏತ್ತಕಮೇವ ವುತ್ತಂ, ನ ವುತ್ತಂ ‘‘ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಾ ಚೇತನಾ ವಿಪಾಕಾನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಕಟತ್ತಾ ಚ ರೂಪಾನಂ ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ। ತೇನ ನ ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಸ್ಸ ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯಭಾವೋತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ। ಪಚ್ಚನೀಯೇಪಿ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಸಙ್ಗಾಹಕಪಚ್ಚಯಾನಂ ವಸೇನ ಪಚ್ಚಯುದ್ಧಾರೇ ಕರಿಯಮಾನೇ। ಇತರತ್ಥ ಚಾತಿ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಪದೇ। ತತ್ಥ ಹಿ ‘‘ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬೋ ಧಮ್ಮೋ ನೇವ ದಸ್ಸನೇನ ನ ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ, ಸಹಜಾತಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಛಾಜಾತಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೨.೮.೭೧) ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೋಪಿ ವುತ್ತೋತಿ।
ತದಭಾವಾತಿ ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯತ್ತಾಭಾವಾ। ನ ಚ ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯಂ ವಿನಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಆಕಡ್ಢನಂ ಅತ್ಥೀತಿ ‘‘ಪಟಿಸನ್ಧಿಅನಾಕಡ್ಢನತೋ ತತ್ಥ ಅನಾಗತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಏತ್ಥಾತಿ ‘‘ಠಪೇತ್ವಾ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಂ ಸೇಸಾನಿ ಏಕಾದಸೇವ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಆಕಡ್ಢನ್ತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ। ಪವತ್ತಿವಿಪಾಕಸ್ಸಾತಿ ಪವತ್ತಿಯಂ ವಿಪಾಕೋ ಪವತ್ತಿಏಕದೇಸತಾಯ ಪವತ್ತಿಭೂತೋ ವಾ ವಿಪಾಕೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಪವತ್ತಿವಿಪಾಕಂ, ಕಮ್ಮಂ, ತಸ್ಸ। ಅಥ ವಾ ಪವತ್ತಿಯಂ ವಿಪಾಕೋ ಪವತ್ತಿವಿಪಾಕೋ। ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನ ಅತ್ಥೇ ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ತಬ್ಭಾವೋ…ಪೇ॰… ತಾತಿ ಏವಂ ಪದಚ್ಛೇದೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ನ ಸಕ್ಕಾ ನಿವಾರೇತುಂ ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯಂ ವಿನಾ ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಅನುಪ್ಪಜ್ಜನತೋ।
ಇದಾನಿ ‘‘ವುತ್ತಞ್ಚಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ವಿಪಾಕದಾನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಪಾಕಧಮ್ಮತಾತಿ ಮಞ್ಞಮಾನೋ ‘‘ಯದಿ ಭಾವನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಇತರೋ ವಿಪಾಕದಾನಾಭಾವೇಪಿ ಸಿದ್ಧೋ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಭಾವೋ ತಾದಿಸಾನಂ ಅಞ್ಞೇಸಮ್ಪಿ ಲಬ್ಭಮಾನತ್ತಾತಿ ಆಹ ‘‘ಅಭಿಞ್ಞಾಚಿತ್ತಾದೀನ’’ನ್ತಿ। ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಅತ್ತನೋ ಕಾಲಮತಿಕ್ಕನ್ತಂ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮವೇದನೀಯಂ ಉಪಪಜ್ಜವೇದನೀಯಞ್ಚ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ವುತ್ತಂ ಸಿಯಾತಿ ಇದಂ ಸಹಾಯಪಚ್ಚಯಲಾಭತೋ ಪುಥುಜ್ಜನಸನ್ತಾನವುತ್ತಿನೋ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಸ್ಸ ವಿಪಾಕುಪ್ಪಾದನಂ, ತದಭಾವಾ ಸೇಕ್ಖಸನ್ತತಿಯಂ ತಸ್ಸ ವಿಪಾಕಾನುಪ್ಪಾದನಞ್ಚ ಯುತ್ತಂ ಸಿಯಾತಿ ವುತ್ತಂ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಇದಂ ಪನ ಠಾನಂ ಸುಟ್ಠು ವಿಚಾರೇತಬ್ಬ’’ನ್ತಿಆದಿ। ತಥಾ ಚ ವಕ್ಖತಿ ‘‘ಪುಥುಜ್ಜನೇಸು ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾನಂ ಸಕಭಣ್ಡೇ ಛನ್ದರಾಗಾದೀನಂ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ಚ ಸಂಯೋಜನತ್ತಯತದೇಕಟ್ಠಕಿಲೇಸಾನಂ ಅನುಪಚ್ಛಿನ್ನತಾಯ ಅಪರಿಕ್ಖೀಣಸಹಾಯಾನಂ ವಿಪಾಕುಪ್ಪಾದನಂ ನ ಸಕ್ಕಾ ಪಟಿಕ್ಖಿಪಿತುನ್ತಿ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಧಮ್ಮಾನಂ ವಿಪಾಕೋ ವಿಭಙ್ಗೇ ವುತ್ತೋ’’ತಿ। ತಸ್ಸ ತಾದಿಸಸ್ಸೇವ ಸತಿ ಸಹಾಯೇ ವಿಪಾಕುಪ್ಪಾದನವಚನಂ, ಅಸತಿ ವಿಪಾಕಾನುಪ್ಪಾದನವಚನಂ ವಿರುಜ್ಝತೀತಿ ಚ ಪವತ್ತಿವಿಪಾಕದಾಯಿಕಂ ವಾ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಸ್ಸ ಮನಸಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ವುತ್ತಂ ಸಿಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಪವತ್ತಿವಿಪಾಕಞ್ಹಿ ಸನ್ಧಾಯ ‘ತೇಸಂ ವಿಪಾಕೇ ಞಾಣ’ನ್ತಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾವಿಭಙ್ಗೇ (ವಿಭ॰ ೭೨೫-೭೨೬) ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ ಏಕೇ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ। ಏವಂ ಉದ್ಧಚ್ಚಚೇತನಾಪಿ ನ ಹೋತಿ, ಸಾಪಿ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಭಾವೇ ಅಪನೇತಬ್ಬಾತಿ ಇದಮ್ಪಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣಮೇವ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತನ್ತಿ।
ಅಕುಸಲಪದವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಅಬ್ಯಾಕತಪದಂ
ಅಹೇತುಕಕುಸಲವಿಪಾಕವಣ್ಣನಾ
೪೩೧. ಕಾಮಾವಚರ…ಪೇ॰… ಆದಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ಉಪಚಿತತ್ತಾ’’ತಿ ಪದಂ ಸಙ್ಗಯ್ಹತಿ ‘‘ಅಸಾಧಾರಣಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯವಸೇನಾ’’ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ। ‘‘ಉಪಚಿತತ್ತಾತಿ ಲದ್ಧಾಸೇವನತ್ತಾ’’ತಿ ಕೇಚಿ ವದನ್ತಿ ‘‘ಯಥಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ವಿಪಾಕಾಭಿಮುಖನ್ತಿ ವಿಪಾಕದಾನಾಭಿಮುಖಂ ಕತೋಕಾಸಂ। ಕತೋಕಾಸತಾ ಚ ಅನಾದಿಮ್ಹಿ ಸಂಸಾರೇ ಅನೇಕೇಸಂ ಕಮ್ಮಾನಂ ಕತಾನಂ ಅತ್ಥಿತಾಯ ಪರಸ್ಸ ಪಟಿಬಾಹನೇನ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಅಞ್ಞಸ್ಸ ವಿಪಾಕಂ ಪಟಿಬಾಹಿತ್ವಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ವಡ್ಢಿತತಾ ಅಸಾಧಾರಣೇನ ನಾಮಂ ಉದ್ಧಟಂ ‘‘ಭೇರೀಸದ್ದೋ ಯವಙ್ಕುರೋ’’ತಿ ಯಥಾ। ವಿಞ್ಞಾಣಾನನ್ತಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ। ವಿಸೇಸಪಚ್ಚಯತ್ತಾತಿ ಅಧಿಕಪಚ್ಚಯತ್ತಾ।
ಚಕ್ಖುಸನ್ನಿಸ್ಸಿತಞ್ಚ ತಂ ರೂಪವಿಜಾನನಞ್ಚಾತಿ ಏತೇನ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣತಂ ಸಮಾಸಸ್ಸ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ತತ್ಥ ಚ ‘‘ಚಕ್ಖುಸನ್ನಿಸ್ಸಿತ’’ನ್ತಿಆದಿಪದದ್ವಯಸ್ಸ ನೀಲುಪ್ಪಲಸದ್ದಾದೀನಂ ವಿಯ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವಿಸೇಸನವಿಸೇಸಿತಬ್ಬಭಾವಮಾಹ। ಅಞ್ಞವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಂ। ರೂಪಂಯೇವಾರಮ್ಮಣನ್ತಿ ಪನ ಅತ್ಥೇ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ ತಂಸದಿಸಾನಂ ತದುಪಚಾರಂ ಕತ್ವಾ ಯಥಾ ‘‘ಸಾ ಏವ ತಿತ್ತಿರೀ ತಾನಿ ಏವ ಓಸಧಾನೀ’’ತಿ। ಝಾನಪಚ್ಚಯತ್ತಾಭಾವೇ ನ ಝಾನಙ್ಗತಾ ನತ್ಥೀತಿ ಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣೇಸು ಉಪೇಕ್ಖಾದೀನಂ ಉಪಚರಿತಝಾನಙ್ಗತಂ ಸಾಧೇತಿ। ನ ಹಿ ಝಾನಙ್ಗಾನಂ ಝಾನಪಚ್ಚಯತಂ ವತ್ವಾ ತೇಸಂ ಝಾನಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತೋತಿ। ಯದಿ ಏವಂ ಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣೇಸು ಉಪೇಕ್ಖಾದಯೋ ಝಾನರಾಸಿಟ್ಠಾನೇ ನ ವತ್ತಬ್ಬಾ ಸಿಯುನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಝಾನಪಚ್ಚಯತ್ತಾಭಾವೇ’’ತಿಆದಿ। ಉಪೇಕ್ಖಾದಿಭಾವತೋತಿ ಉಪೇಕ್ಖಾಸುಖದುಕ್ಖೇಕಗ್ಗತಾಭಾವತೋ। ಅಞ್ಞಟ್ಠಾನಾಭಾವತೋತಿ ಚಿತ್ತಟ್ಠಿತಿಂ ಏವ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ।
೪೩೬. ಅಕುಸಲಂ ಭವಙ್ಗನಿಸ್ಸನ್ದೇನ ‘‘ಪಣ್ಡರ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಭವಙ್ಗೇ ಅಪಣ್ಡರೇ ತಂಮೂಲಿಕಾ ಕುತೋ ಅಕುಸಲಸ್ಸ ಪಣ್ಡರತಾತಿ ‘‘ಅಕುಸಲಸ್ಸ ಚಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಪಣ್ಡರತಾಯ ಕಾರಣಂ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ಯದಿ ಅಞ್ಞಕಾರಣಾ ಪಣ್ಡರತಾ, ಸಭಾವೋವಾಯನ್ತಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅಕಿಲೇಸಸಭಾವತಾಯ ವುತ್ತಂ, ನ ಚೇತ್ಥ ಫಸ್ಸಾದೀನಮ್ಪಿ ಪಣ್ಡರತಾಪತ್ತಿ। ಯತೋ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಭಾವಕಿಚ್ಚವಿಸೇಸಞ್ಞುನಾ ಭಗವತಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂಯೇವ ತಥಾ ನಿದ್ದಿಟ್ಠನ್ತಿ।
೪೩೯. ಅನತಿಕ್ಕಮನೇನ ಭಾವನಾಯ। ಪಸಾದಘಟ್ಟನಂ ವಿಸಯಸ್ಸ ಯೋಗ್ಯದೇಸೇ ಅವಟ್ಠಾನನ್ತಿ ‘‘ಪಸಾದಂ ಘಟ್ಟೇತ್ವಾ ಆಪಾಥಂ ಗನ್ತ್ವಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಮಹಾಭೂತೇಸು ಪಟಿಹಞ್ಞತೀತಿ ಏತ್ಥ ನ ಸಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಪಟಿಹಞ್ಞತಿ, ನಾಪಿ ಕೇನಚಿ ಪಟಿಹಞ್ಞೀಯತಿ ಅಫೋಟ್ಠಬ್ಬಸಭಾವತ್ತಾ। ವಿಸಯವಿಸಯೀಭೂತಂ ಪನ ಅಭಿಮುಖಭಾವಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಹೇತುತಾಯ ವಿಸಿಟ್ಠಭಾವಪ್ಪತ್ತಂ ಪಟಿಹತಪಟಿಘಾತಕಭಾವೇನ ವೋಹರೀಯತಿ ‘‘ಉಭಯಘಟ್ಟನದಸ್ಸನತ್ಥ’’ನ್ತಿ ಆಹ।
೪೫೫. ದಸ್ಸನಾದಿಪ್ಪವತ್ತಿಭಾವತೋತಿ ಮನೋಧಾತುಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂನಂ ಅದಸ್ಸನಾದಿತಾಯ ಸಾ ಏತೇಸಂ ಏವ ವಿಸೇಸೋ। ಅನಞ್ಞನಿಸ್ಸಯಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮತಾಯಾತಿ ಅಞ್ಞನಿಸ್ಸಯಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮತ್ತಾಭಾವತೋ। ಅಞ್ಞನಿಸ್ಸಯವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯತ್ತಾಭಾವೇನಾತಿ ಇಮಿನಾ ಕಿರಿಯಾಮನೋಧಾತುತೋಪಿ ವಿಸೇಸಸ್ಸ ವುತ್ತತ್ತಾ ‘‘ಮನೋದ್ವಾರನಿಗ್ಗಮನಮುಖಭಾವಾಭಾವತೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ನ ವುತ್ತಂ ‘‘ನಿಗ್ಗಮನಪವೇಸಮುಖಭಾವಾಭಾವತೋ’’ತಿ। ತಿವಿಧೇನಪಿ ಹಿ ಮನೋಧಾತುವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂಹಿ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯಾ ವಿಸೇಸೋ ದಸ್ಸಿತೋತಿ। ತತೋ ಏವ ವಿಜಾನನವಿಸೇಸವಿರಹತೋಯೇವ। ಯದಿ ಮನೋಧಾತು ‘‘ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ನ ವುಚ್ಚತಿ, ಛವಿಞ್ಞಾಣಕಾಯಾತಿ ಕಥಂ ಮನೋಧಾತುಯಾ ತತ್ಥ ಸಙ್ಗಹೋ ಹೋತೀತಿ? ಸಙ್ಗಹೋ ಏವ ಪರಿಯಾಯದೇಸನತ್ತಾ। ಅತ್ಥಿ ಹಿ ಏಸ ಪರಿಯಾಯೋ ‘‘ಮನನಮತ್ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಯಥಾ ‘‘ಮನನಮತ್ತಾ ಧಾತು ಮನೋಧಾತೂ’’ತಿ। ಅಪಿಚ ವತ್ಥುಕಿಚ್ಚೇಹಿ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಸಭಾಗತ್ತಾ ತಸ್ಸ ಉಪರಮುಪ್ಪಾದಭಾವತೋ ಅನ್ತಾದಿಭಾವತೋ ಚ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಕಾಯಸಙ್ಗಹಿತಾ ಮನೋಧಾತು, ನ ಸೇಸವಿಞ್ಞಾಣಕಾಯಸಙ್ಗಹಿತಾ ಅತಂಸಭಾಗತ್ತಾ, ಇಧ ಪನ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯಕತತ್ತಾ ಮನಸೋ ಸಮ್ಭೂಯ ವಿಸಿಟ್ಠಮನೋಕಿಚ್ಚಯುತ್ತಂ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ತದಭಾವತೋ ‘‘ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿಪಿ ನ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ ಇಮಮೇವತ್ಥಂ ಸಾಧೇತುಂ ‘‘ನ ಹಿ ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಮನತೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತೇನ ಮನೋಧಾತುಯಾ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಕಿಚ್ಚವಿರಹಂಯೇವ ದಸ್ಸೇತಿ। ದಸ್ಸನಾದೀನಂ ಪನಾತಿಆದಿನಾ ಅಞ್ಞವಿಞ್ಞಾಣವಿಧುರಂ ಮನೋಧಾತುಯಾ ಚ ಸಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಯದಿ ಜನಕಸದಿಸತಾ ನಾಮ ಮಹಾವಿಪಾಕೇಸು ವಿತಕ್ಕಾದೀನಂ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಿತಾ, ತಿಹೇತುಕತೋ ನಿಬ್ಬತ್ತಾನಂ ತಿಹೇತುಕಾನಂ, ದುಹೇತುಕತೋ ನಿಬ್ಬತ್ತಾನಂ ದುಹೇತುಕಾನಞ್ಚ ಭವತು ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಿತಾ, ತಿಹೇತುಕತೋ ಪನ ನಿಬ್ಬತ್ತದುಹೇತುಕಾನಂ ಕಥನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ತತ್ಥ ಹೀ’’ತಿಆದಿ। ತಂಸೋತಪತಿತತಾ ನ ಸಿಯಾ ತಸ್ಸಾ ಅನಾನನ್ತರತ್ತಾ। ತತೋ ಏವ ಹೀತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತಸೋತಪತಿತಂ ಏವಾನನ್ತರೇನ ವಚನೇನ ಸಮತ್ಥಯತಿ। ಯದಿ ವಿಜ್ಜಮಾನಾನಮ್ಪಿ ‘‘ಝಾನಪಚ್ಚಯಕಿಚ್ಚಮತ್ತತೋ’’ತಿಆದಿ। ನ ಹೇತ್ಥ ಝಾನಙ್ಗಾನಂ ಬಲವದುಬ್ಬಲಭಾವೋ ಅಧಿಕತೋ, ಅಥ ಖೋ ಝಾನಪಚ್ಚಯಭಾವಮತ್ತನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
೪೬೯. ಸಮಾನವತ್ಥುಕಂ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯಂ ಲಭಿತ್ವಾತಿ ದಸ್ಸನಾದಿತೋ ಮನೋಧಾತುಯಾ ಚ ಬಲವಭಾವೇ ಕಾರಣವಚನಂ। ಯಥಾರಮ್ಮಣನ್ತಿ ಆರಮ್ಮಣಾನುರೂಪಂ। ಯದಿ ಸಮಾನನಿಸ್ಸಯತಾಯ ಮನೋಧಾತುತೋ ಬಲವತರತ್ತಂ ವಿಪಾಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯಾ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾಯ, ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಂ ಕಥಂ ಮಜ್ಝತ್ತವೇದನನ್ತಿ ಅನುಯೋಗಂ ಮನಸಿ ಕತ್ವಾ ತಸ್ಸ ಬಲವಭಾವಂ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛಿತ್ವಾ ಸನ್ತತಿಪರಿಣಾಮನಬ್ಯಾಪಾರವಿಸೇಸಾ ನ ಸೋಮನಸ್ಸವೇದನನ್ತಿ ಪರಿಹಾರಂ ವದನ್ತೋ ‘‘ವೋಟ್ಠಬ್ಬನ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ವಿಪಾಕೋ ವಿಯ ಅನುಭವನಮೇವ ನ ಹೋತೀತಿ ಸತಿ ಸಮತ್ಥತಾಯ ವಿಪಾಕಾನಂ ಏಕನ್ತೇನ ಆರಮ್ಮಣರಸಾನುಭವನತಾಯ ವುತ್ತಂ।
ಅಹೇತುಕಕುಸಲವಿಪಾಕವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಅಟ್ಠಮಹಾವಿಪಾಕಚಿತ್ತವಣ್ಣನಾ
೪೯೮. ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಾನಂ ಕಮ್ಮದ್ವಾರಂ ವುತ್ತಂ ದ್ವಾರಕಥಾಯಂ ‘‘ತೇಭೂಮಕಕುಸಲಾಕುಸಲೋ ಏಕೂನತಿಂಸವಿಧೋ ಮನೋ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ಮನೋಕಮ್ಮದ್ವಾರಕಥಾ)। ಪಯೋಗೇನಾತಿ ಅತ್ತನಾ ಪರೇಹಿ ವಾ ಕತೇನ ಉಸ್ಸಾಹನಪಯೋಗೇನ। ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಿ ವಿಯ ಯೇಸಂ ತಂ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ಅನುಬನ್ಧಭೂತಂ। ಪಠಮಪಞ್ಚಮಚಿತ್ತಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಬಲವದುಬ್ಬಲಭಾವವಿಚಾರೇನ ದುತಿಯಛಟ್ಠಾದೀನಮ್ಪಿ ಸೋ ವಿಚಾರಿತೋ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಏತೇಸು ಬಲವಂ ದುಬ್ಬಲಞ್ಚ ವಿಚಾರೇತು’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಯಥಾ ಸಾಲಿಆದೀನಂ ಥದ್ಧಮುದುಭೂಮಿವಸೇನ ತಿಣಾದೀನಂ ‘‘ಕಾಲವಸೇನ ಪರಿಣಮತೀ’’ತಿ। ಸುಕ್ಕಸೋಣಿತಪಚ್ಚಯಾನನ್ತಿ ಕಮ್ಮವಿಸೇಸಪರಿಭಾವಿತಸನ್ತಾನುಪ್ಪನ್ನತಾಯ ಸುಕ್ಕಸೋಣಿತಾನಂ ಆಯುವಿಸೇಸಹೇತುಭಾವಮಾಹ ಸುಕ್ಕಸೋಣಿತವಸೇನಪಿ ವಣ್ಣಾದಿವಿಸೇಸದಸ್ಸನತೋ, ಯೇನ ‘‘ಪಿತೂನಂ ಆಕಾರಂ ಪುತ್ತೋ ಅನುವಿದಹತೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತಂಮೂಲಕಾನನ್ತಿ ಅಪ್ಪಾಯುಕಸಂವತ್ತನಿಯಕಮ್ಮಮೂಲಕಾನಂ। ಆಹಾರಾದೀತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ವಿಸಮೂಪಕ್ಕಮಾದಯೋ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ।
ವಿಪಾಕುದ್ಧಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ
ಯತೋ ತಿಹೇತುಕಾದಿಕಮ್ಮತೋ। ಯಸ್ಮಿಞ್ಚ ಠಾನೇತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಆದಿಟ್ಠಾನೇ, ಸುಗತಿದುಗ್ಗತಿಯಂ ವಾ। ತಿಹೇತುಕತೋ ದುಹೇತುಕಂ ಅನಿಚ್ಛನ್ತೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಪವತ್ತಿವಿಪಾಕಂ ಪನ ತಿಹೇತುಕತೋ ದುಹೇತುಕಮ್ಪಿ ಇಚ್ಛತಿ ಏವ। ತಥಾ ಹಿ ವಕ್ಖತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ಯಂ ಪುರಿಮಾಯ ಹೇತುಕಿತ್ತನಲದ್ಧಿಯಾ ನ ಯುಜ್ಜತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೪೯೮)।
ಯೇ ‘‘ತಸ್ಸೇವ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ವಿಪಾಕಾವಸೇಸೇನಾ’’ತಿ, ‘‘ಏಕಪುಪ್ಫಂ ಯಜಿತ್ವಾನ, ಅಸೀತಿ ಕಪ್ಪಕೋಟಿಯೋ (ಥೇರಗಾ॰ ೯೬)। ದುಗ್ಗತಿಂ ನಾಭಿಜಾನಾಮೀ’’ತಿ (ಅಪ॰ ಥೇರ ೨.೪೬.೬೪) ಚ ಏವಮಾದಿವಚನಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಂ ಅಜಾನನ್ತಾ ‘‘ಕಿಂ ನು ಖೋ ಏಕೇನಪಿ ಕಮ್ಮೇನ ಅನೇಕಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಹೋತೀ’’ತಿ, ‘‘ದಿಸ್ವಾ ಕುಮಾರಂ ಸತಪುಞ್ಞಲಕ್ಖಣ’’ನ್ತಿಆದಿವಚನಸ್ಸ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೨೦೫) ಅತ್ಥಂ ಅಸಲ್ಲಕ್ಖೇತ್ವಾ ‘‘ಕಿನ್ನು ಖೋ ನಾನಾಕಮ್ಮೇಹಿ ಏಕಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಹೋತೀ’’ತಿ ಸಂಸಯಪಕ್ಖನ್ದಾ, ತೇಸಂ ಬೀಜಙ್ಕುರೋಪಮಾಯ ‘‘ಏಕಸ್ಮಾ ಏಕಾ, ಅನೇಕಸ್ಮಾ ಚ ಅನೇಕಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಹೋತೀ’’ತಿ ವಿನಿಚ್ಛಿತತ್ತಾ ಕಮ್ಮಪಟಿಸನ್ಧಿವವತ್ಥಾನತೋ ಸಾಕೇತಪಞ್ಹೇ ವಿಪಾಕುದ್ಧಾರಕಥಾಯ ಉಸ್ಸದಕಿತ್ತನಗಹಣಸ್ಸ ಸಮ್ಬನ್ಧಂ ಆಹ ‘‘ಕಮ್ಮವಸೇನ…ಪೇ॰… ದಸ್ಸೇತು’’ನ್ತಿ। ಪಟಿಸನ್ಧಿಜನಕಕಮ್ಮವಸೇನ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಪಾಕೋ ಏವ ಅಲೋಭಲೋಭಾದಿಗುಣದೋಸಾತಿರೇಕಭಾವಹೇತೂತಿ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸೋ ತೇನ ಕಮ್ಮೇನ ದಿನ್ನಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತೋ ಲುದ್ಧೋ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಲೋಭವಸೇನ, ದೋಸ, ಮೋಹ
ತತ್ಥ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ಲೋಭೋ ಬಲವಾ, ಅಲೋಭೋ ಮನ್ದೋ, ಅದೋಸಾಮೋಹಾ ಬಲವನ್ತೋ, ದೋಸಮೋಹಾ ಮನ್ದಾ’’ತಿ। ಸೋ ಚ ತೇಸಂ ಮನ್ದಬಲವಭಾವೋ ಪುರಿಮೂಪನಿಸ್ಸಯತೋ ಆಸಯಸ್ಸ ಪರಿಭಾವಿತತಾಯ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಏತ್ಥ ಚ ಪಠಮದುತಿಯೇಹಿ, ಸತ್ತಮಪಠಮೇಹಿ ವಾ ವಾರೇಹಿ ತಿಹೇತುಕಕಮ್ಮತೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಪವತ್ತಿವಸೇನ ತಿಹೇತುಕವಿಪಾಕೋ, ಇತರೇಹಿ ತಿಹೇತುಕದುಹೇತುಕಕಮ್ಮತೋ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಪವತ್ತಿವಸೇನ ದುಹೇತುಕಾಹೇತುಕವಿಪಾಕಾ ದಸ್ಸಿತಾತಿ ಅಯಮ್ಪಿ ವಿಸೇಸೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ಇಧಾತಿ ವಿಪಾಕುದ್ಧಾರಮಾತಿಕಾಯಂ। ತೇನ ಹೇತುಕಿತ್ತನಂ ವಿಸೇಸೇತಿ। ಜಚ್ಚನ್ಧಾದಿವಿಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಮೋಹೋ, ಸಬ್ಬಾಕುಸಲಂ ವಾ। ಯಂ ಪನ ವುತ್ತನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ತೇನ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗವಚನೇನ। ಗತಿಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸತಿ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿಮ್ಹಿ ಅಞ್ಞತ್ಥಾತಿ ನಿಕನ್ತಿಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇಸು। ಕಮ್ಮಸರಿಕ್ಖಕೋತಿ ಇಧ ಸಾತಿಸಯೋ ಸರಿಕ್ಖಭಾವೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಇತರಥಾ ತಿಹೇತುಕದುಹೇತುಕಾಪಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಸರಿಕ್ಖಾಯೇವಾತಿ ದಸ್ಸಿತಮೇತನ್ತಿ। ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನೀತಿ ಏತ್ಥ ಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ ವಿಯ ಅಪುಬ್ಬನಿಸ್ಸಯಪವತ್ತಿನೀ ವಿಜಾನನವಿಸೇಸರಹಿತಾ ಚ ಮನೋಧಾತು ಇಟ್ಠಾದಿಭಾಗಗ್ಗಹಣೇ ನ ಸಮತ್ಥಾತಿ ‘‘ಪಾಕಟಾಯೇವಾ’’ತಿ ನ ವುತ್ತಾ, ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ವಾ ಸಙ್ಗಹಿತಾ। ತದಾರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯಸಬ್ಬಜವನವತಾತಿ ತದಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭೂತಸಕಲಜವನಪ್ಪವತ್ತಿಸಹಿತೇನ। ಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಇಧ ಪರಿಪಕ್ಕತ್ತಾ ಆಯತನಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅಞ್ಞಕಾಲೇತಿ ಅಬುದ್ಧಿಪವತ್ತಿಕಾಲೇ।
ಅನುಲೋಮೇತಿ ಧಮ್ಮಾನುಲೋಮೇ। ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಾತಿ ಆಸೇವನಭೂತಾ ಪಚ್ಚಯಾ। ನ ಮಗ್ಗೇ ಅಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯೇ ಸೋಪಿ ಮೋಘವಾರೋ ಲಬ್ಭೇಯ್ಯಾತಿ ಯದಿ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಮ್ಪಿ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯೋ ಸಿಯಾ, ಯಥಾ ‘‘ಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಧಮ್ಮಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ ಧಮ್ಮೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಾ ನ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೨.೩) ಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯಾ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೨.೧೪) ಅನುಲೋಮಪಚ್ಚನೀಯೇ, ಪಚ್ಚನೀಯಾನುಲೋಮೇ ಚ ‘‘ಸುಖಾ…ಪೇ॰… ನ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯಾ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಾ’’ತಿ ಚ ವುತ್ತಂ ಹಸಿತುಪ್ಪಾದಚಿತ್ತವಸೇನ, ಏವಂ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನವಸೇನ ‘‘ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಧಮ್ಮಂ ಪಟಿಚ್ಚಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತನಯೇನ ಪಾಠೋ ಸಿಯಾ, ತಥಾ ಚ ಸತಿ ವಾರದ್ವಯವಸೇನ ಗಣನಾಯಂ ‘‘ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಾ ನ ಮಗ್ಗೇ ದ್ವೇ। ನ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯಾ ಆಸೇವನೇ ದ್ವೇ’’ತಿ ಚ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ, ನ ಪನ ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ನ ಲಬ್ಭೇಯ್ಯಾಯಂ ಮೋಘವಾರೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಮ್ಪಿ ಯದಿ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯೋ ಸಿಯಾ, ದುತಿಯಮೋಘವಾರೇ ಅತ್ತನೋ ವಿಯ ತತಿಯಚತುತ್ಥವಾರೇಸುಪಿ ಸಿಯಾ, ತಥಾ ಸತಿ ಅತ್ತನಾಪಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ಸಿಯಾ। ನ ಹಿ…ಪೇ॰… ಅವುತ್ತೋ ಅತ್ಥಿ ‘‘ಪುರಿಮಾ ಪುರಿಮಾ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಅನವಸೇಸತೋ ವುತ್ತತ್ತಾ। ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಸ್ಸ…ಪೇ॰… ಅವುತ್ತೋ ‘‘ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಧಮ್ಮೋ ಕುಸಲಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ। ಅಕುಸಲಸ್ಸ…ಪೇ॰… ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ ವಚನಾಭಾವತೋ। ನ ಕೇವಲಂ ಅವುತ್ತೋ, ಅಥ ಖೋ ಕುಸಲಂ…ಪೇ॰… ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತೋವ। ಅಥಾಪಿ ಸಿಯಾತಿಆದಿ ಮಗ್ಗಸೋಧನತ್ಥಮೇವ ವುಚ್ಚತಿ। ಸಮಾನವೇದನಾನಂ ಏವ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಭಾವಸ್ಸ ದಸ್ಸನತೋ ‘‘ಅಸಮಾನವೇದನಾನಂ ವಸೇನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಏವಂ ‘‘ಆಸೇವನ ಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿಪಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ, ಸಮಾನವೇದನಾವಸೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಅಭಿನ್ನಜಾತಿಕಸ್ಸ ಚಾತಿ ಚ-ಸದ್ದೋ ಅಭಿನ್ನವೇದನಸ್ಸ ಚಾತಿ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡನತ್ಥೋ। ವೇದನಾತ್ತಿಕೇಪಿ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಸ್ಸ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯತ್ತಸ್ಸ ಅಭಾವಾತಿ ಯೋಜನಾ। ಕುಸಲತ್ತಿಕಾದೀಸು ಯಥಾದಸ್ಸಿತಪಾಳಿಪ್ಪದೇಸೇಸುಪೀತಿ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡನತ್ಥೋ ಪಿ-ಸದ್ದೋ। ಗಣನಾಯ ಕಾರಣಭೂತಾಯ ಗಣನಾಯ ನಿದ್ಧಾರಿಯಮಾನಾಯ ಸತಿ ಗಣನಾಯ ವಾ ಅಬ್ಭನ್ತರೇ। ದುತಿಯೋ ಮೋಘವಾರೋ ವೀಮಂಸಿತಬ್ಬೋತಿ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯತ್ತಾಭಾವಾ ಜವನಟ್ಠಾನೇ ಠಾತುಂ ನ ಯುಜ್ಜತಿ। ನ ಹಿ ವಿನಾ ಆಸೇವನಂ ಜವನಪ್ಪವತ್ತಿ ಅತ್ಥೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
ಅಪಿಚೇತ್ಥ ‘‘ಯಂ ಜವನಭಾವಪ್ಪತ್ತಂ, ತಂ ಛಿನ್ನಮೂಲಕರುಕ್ಖಪುಪ್ಫಂ ವಿಯಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೫೬೬) ವಕ್ಖಮಾನತ್ತಾ ಅನುಪಚ್ಛಿನ್ನಭವಮೂಲಾನಂ ಪವತ್ತಮಾನಸ್ಸ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಸ್ಸ ಕಿರಿಯಭಾವೋ ನ ಸಿಯಾ, ವುತ್ತೋ ಚ ‘‘ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಹೋತಿ ಕಿರಿಯಾ ನೇವ ಕುಸಲಾ ನಾಕುಸಲಾ ನ ಚ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕಾ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಾ’’ತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಜವನಟ್ಠಾನೇ ಠತ್ವಾತಿ ಜವನಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಟ್ಠಾನೇ
ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾತಿ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಾವಜ್ಜನಾನಂ ಅನತ್ಥನ್ತರಭಾವತೋ ‘‘ಆವಜ್ಜನಾ’’ಇಚ್ಚೇವ ವುತ್ತಂ, ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಟ್ಠಾನೇಪೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ತಸ್ಮಾತಿ ಯಸ್ಮಾ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಂ ಆವಜ್ಜನಾಯೇವ ಅತ್ಥತೋ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಾಹೇತುಕಕಿರಿಯಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಭಾವತೋ, ತಸ್ಮಾ। ತಂ ಆವಜ್ಜನಾ ವಿಯ ಸತಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಂ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಾಕುಸಲಕಿರಿಯಜವನಾನಂ ಏಕನ್ತತೋ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯಭಾವೇನೇವ ವತ್ತೇಯ್ಯ, ನೋ ಅಞ್ಞಥಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ‘‘ವೋಟ್ಠಬ್ಬನತೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಚತುನ್ನನ್ತಿ ಮುಞ್ಛಾಮರಣಾಸನ್ನವೇಲಾದೀಸು ಮನ್ದೀಭೂತವೇಗತಾಯ ಚತ್ತಾರಿಪಿ ಜವನಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯುನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ವುತ್ತಂ। ಅಯಮೇತಸ್ಸ ಸಭಾವೋತಿ ‘‘ಜವನಾಪಾರಿಪೂರಿಯಾ…ಪೇ॰… ಯುತ್ತೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ‘‘ಆವಜ್ಜನಾದೀನಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಭವಿತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತೀ’’ತಿ ಪನ ವುತ್ತತ್ತಾ ಚಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿವಸೇನ ಪಠಮಮೋಘವಾರತೋ ಏತಸ್ಸ ನ ಕೋಚಿ ವಿಸೇಸೋ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಅಯಮ್ಪಿ…ಪೇ॰… ರೇತಬ್ಬೋ’’ತಿ। ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತೇಯೇವ ಪವತ್ತಿಯಂ ‘‘ಭವಙ್ಗ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ನ ತಸ್ಸ ಹೇತುವಸೇನ ಭೇದೋತಿ ‘‘ಸಹೇತುಕಂ ಭವಙ್ಗಂ ಅಹೇತುಕಸ್ಸ ಭವಙ್ಗಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೩.೧.೧೦೨) ನ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ, ವುತ್ತಞ್ಚ, ತಸ್ಮಾ ಸಹೇತುಕಂ ಭವಙ್ಗನ್ತಿ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ।
ಸಭಾವಕಿಚ್ಚೇಹಿ ಅತ್ತನೋ ಫಲಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ, ಸಭಾವಕಿಚ್ಚಾನಂ ವಾ ಫಲಭೂತಾನಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಸಭಾವಕಿಚ್ಚಪಚ್ಚಯಭಾವೋ। ಅಪ್ಪಟಿಸಿದ್ಧಂ ದಟ್ಠಬ್ಬನ್ತಿ ‘‘ದುಹೇತುಕಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಅಸಙ್ಖಾರಿಕಜವನಾವಸಾನೇ ಏವಾ’’ತಿ ಇಮಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಅನಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ। ಯಥಾ ಚ ಅಹೇತುಕದುಹೇತುಕಪಟಿಸನ್ಧಿಕಾನಂ ತಿಹೇತುಕಜವನಾವಸಾನೇ ಅಹೇತುಕದುಹೇತುಕತದಾರಮ್ಮಣಂ ಅಪ್ಪಟಿಸಿದ್ಧಂ, ಏವಂ ತಿಹೇತುಕಪಟಿಸನ್ಧಿಕಸ್ಸ ತಿಹೇತುಕಜವನಾನನ್ತರಂ ದುಹೇತುಕತದಾರಮ್ಮಣಂ, ದುಹೇತುಕಪಟಿಸನ್ಧಿಕಸ್ಸ ಚ ದುಹೇತುಕಾನನ್ತರಂ ಅಹೇತುಕತದಾರಮ್ಮಣಂ ಅಪ್ಪಟಿಸಿದ್ಧಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ‘‘ತಿಹೇತುಕಕಮ್ಮಂ ತಿಹೇತುಕಮ್ಪಿ ದುಹೇತುಕಮ್ಪಿ ಅಹೇತುಕಮ್ಪಿ ವಿಪಾಕಂ ದೇತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೪೯೮) ಹಿ ವುತ್ತಂ। ಪರಿಪುಣ್ಣವಿಪಾಕಸ್ಸಾತಿ ಮುಖನಿದಸ್ಸನಮತ್ತಮೇವ ಯಥಾವುತ್ತತದಾರಮ್ಮಣಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಅವಿಭಾವಿತತ್ತಾ। ತಿಹೇತುಕಾದಿಕಮ್ಮಸ್ಸ ಹಿ ಉಕ್ಕಟ್ಠಸ್ಸ ತಿಹೇತುಕಕಮ್ಮಸ್ಸ ಸೋಳಸ, ಇತರಸ್ಸ ದ್ವಾದಸ, ಉಕ್ಕಟ್ಠಸ್ಸೇವ ದುಹೇತುಕಕಮ್ಮಸ್ಸ ದ್ವಾದಸ, ಇತರಸ್ಸ ಅಟ್ಠಾತಿ ಏವಂ ಸೋಳಸವಿಪಾಕಚಿತ್ತಾದೀನಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾನಿ। ತಸ್ಮಾತಿ ಯಸ್ಮಾ ಪರಿಪುಣ್ಣವಿಪಾಕಸ್ಸ ಪಟಿಸನ್ಧಿಜನಕಕಮ್ಮಸ್ಸ ವಸೇನ ವಿಪಾಕವಿಭಾವನಾಯ ಮುಖನಿದಸ್ಸನಮತ್ತಮೇವೇತಂ, ತಸ್ಮಾ।
ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾತಿ ನಾನಾಕಮ್ಮತೋ ತದಾರಮ್ಮಣುಪ್ಪತ್ತಿಯಂ ಇತೋ ಅಞ್ಞಥಾಪಿ ಸಮ್ಭವತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಉಪೇಕ್ಖಾ…ಪೇ॰… ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಕೇನ ಕಿಚ್ಚೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ? ತದಾರಮ್ಮಣಕಿಚ್ಚಂ ತಾವ ನ ಹೋತಿ ಜವನಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಅನಾಲಮ್ಬಣತೋ, ನಾಪಿ ಸನ್ತೀರಣಕಿಚ್ಚಂ ತಥಾ ಅಪ್ಪವತ್ತನತೋ, ಪಟಿಸನ್ಧಿಚುತೀಸು ವತ್ತಬ್ಬಮೇವ
ತನ್ನಿನ್ನನ್ತಿ ಆಪಾಥಗತವಿಸಯನಿನ್ನಂ ಆವಜ್ಜನನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಅಞ್ಞಸ್ಸ ವಿಯ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದಿಕಸ್ಸ ವಿಯ। ಏತಸ್ಸಪಿ ಸಾವಜ್ಜನತಾಯ ಭವಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಅತದತ್ಥಾತಿ ಏತ್ಥ ತಂ-ಸದ್ದೇನ ನಿರೋಧಂ ಪಚ್ಚಾಮಸತಿ। ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾತಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ। ತನ್ತಿ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಂ। ತಸ್ಸ ನಿರೋಧಸ್ಸ। ತಥಾ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ‘‘ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ವಿವರತಿ। ಯಥಾವುತ್ತಾ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾ। ವೋದಾನಂ ದುತಿಯಮಗ್ಗಾದೀನಂ ಪುರೇಚಾರಿಕಞಾಣಂ। ಏತೇಸನ್ತಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಚಿತ್ತಮಗ್ಗಾನನ್ತರಫಲಚಿತ್ತಾನಂ। ಏತಸ್ಸಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತವಿಪಾಕಚಿತ್ತಸ್ಸ।
ಉಪನಿಸ್ಸಯತೋ ತಸ್ಸೇವ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದಿವಿಪಾಕಸ್ಸ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ದಸ್ಸನಾದಿಅತ್ಥತೋ ದಸ್ಸನಾದಿಫಲತೋ, ದಸ್ಸನಾದಿಪ್ಪಯೋಜನತೋ ವಾ। ಪುರಿಮಚಿತ್ತಾನಿ ಆವಜ್ಜನಾದೀನಿ। ವತ್ಥನ್ತರರಹಿತತ್ತೇ ದಸ್ಸೇತಬ್ಬೇ ವತ್ಥನ್ತರೇ ವಿಯ ಆರಮ್ಮಣನ್ತರೇಪಿ ನ ವತ್ತತೀತಿ ‘‘ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣನ್ತರರಹಿತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ।
ಯದಿ ವಿಪಾಕೇನ ಕಮ್ಮಸರಿಕ್ಖೇನೇವ ಭವಿತಬ್ಬಂ, ಏವಂ ಸತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ವಾರೇ ಅಹೇತುಕವಿಪಾಕಾನಂ ಅಸಮ್ಭವೋ ಏವ ಸಿಯಾ ತೇಸಂ ಅಕಮ್ಮಸರಿಕ್ಖಕತ್ತಾತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ಮನಸಿ ಕತ್ವಾ ಆಹ ‘‘ಅಹೇತುಕಾನಂ ಪನಾ’’ತಿ। ಅಭಿನಿಪಾತಮತ್ತನ್ತಿ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ಕಿಚ್ಚಮಾಹ। ತೇ ಹಿ ಆಪಾಥಗತೇಸು ರೂಪಾದೀಸು ಅಭಿನಿಪಾತನಮತ್ತೇನೇವ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಾದೀನಿ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಕುಸಲೇಸು ಕುಸಲಾಕುಸಲಕಿರಿಯೇಸುಪಿ ವಾ ವಿಜ್ಜಮಾನಾ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಾಸಙ್ಖಾರಿಕತಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಅಸರಿಕ್ಖತ್ತಾ ಪಹಾನಾವಟ್ಠಾನತೋ ಚ ವಿರುದ್ಧಾ ವಿಯಾತಿ ವಿಪಾಕೇಸು ಸಾ ತದನುಕೂಲಾ ಸಿಯಾ, ಸಾ ಪನ ಮೂಲಾಭಾವೇನ ನ ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತಾನಂ ಸವಿಸಯಾಭಿನಿಪತನಮತ್ತಾದಿವುತ್ತೀನಂ ನತ್ಥೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ನ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕವಿರುದ್ಧೋ’’ತಿಆದಿ। ಉಭಯೇನಪಿ ತೇಸಂ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಂ ಅನುಜಾನಾತಿ ಯಥಾ ‘‘ಕಟತ್ತಾರೂಪಾನ’’ನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ‘‘ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಧಮ್ಮೋ ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ। ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಧಮ್ಮೇ ಖನ್ಧೇ ಅನಿಚ್ಚತೋ ದುಕ್ಖತೋ ಅನತ್ತತೋ ವಿಪಸ್ಸತಿ, ಅಸ್ಸಾದೇತಿ ಅಭಿನನ್ದತಿ, ತಂ ಆರಬ್ಭ ರಾಗೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ದೋಮನಸ್ಸಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಕುಸಲಾಕುಸಲೇ ನಿರುದ್ಧೇ’’ತಿಆದಿನಾ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೩.೯೩) ವಿಪಾಕತ್ತಿಕೇ ವಿಯ ಸಿಯಾ ಕುಸಲತ್ತಿಕೇಪಿ ಪಾಳೀತಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಕುಸಲತ್ತಿಕೇ ಚಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಹಿ ‘‘ಕುಸಲೋ ಧಮ್ಮೋ ಅಬ್ಯಾಕತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ‘‘ಸೇಕ್ಖಾ ವಾ ಪುಥುಜ್ಜನಾ ವಾ ಕುಸಲಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ‘‘ವಿಪ್ಫಾರಿಕಞ್ಹೀ’’ತಿಆದಿನಾ।
ಏತ್ಥ ಕೇಚಿ ‘‘ಛಳಙ್ಗುಪೇಕ್ಖಾವತೋಪಿ ಕಿರಿಯಮಯಚಿತ್ತತಾಯ ಕಿರಿಯಜವನಸ್ಸ ವಿಪ್ಫಾರಿಕಕಿರಿಯಭಾವೋ ನ ಸಕ್ಕಾ ನಿಸೇಧೇತುನ್ತಿ ನಿದಸ್ಸನಭಾವೇನ ಪಣ್ಣಪುಟಮುಪನೀತಂ ಅಸಮಾನಂ। ಕಿರಿಯಜವನಾನನ್ತರಂ ತದಾರಮ್ಮಣಾಭಾವಸ್ಸ ಪಾಳಿಯಂ ಅವಚನಮ್ಪಿ ಅಕಾರಣಂ ಲಬ್ಭಮಾನಸ್ಸಪಿ ಕತ್ಥಚಿ ಕೇನಚಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಅವಚನತೋ। ತಥಾ ಹಿ ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಹೇ ಅಕುಸಲನಿದ್ದೇಸೇ ಲಬ್ಭಮಾನೋಪಿ ಅಧಿಪತಿ ನ ವುತ್ತೋ, ತಸ್ಮಾ ಕಿರಿಯಜವನಾನನ್ತರಂ ತದಾರಮ್ಮಣಾಭಾವೋ ವೀಮಂಸಿತಬ್ಬೋ’’ತಿ ವದನ್ತಿ। ಸತಿಪಿ ಕಿರಿಯಮಯತ್ತೇ ಸಬ್ಬತ್ಥ ತಾದಿಭಾವಪ್ಪತ್ತಾನಂ ಖೀಣಾಸವಾನಂ ಜವನಚಿತ್ತಂ ನ ಇತರೇಸಂ ವಿಯ ವಿಪ್ಫಾರಿಕಂ, ಸನ್ತಸಭಾವತಾಯ ಪನ ಸನ್ನಿಸಿನ್ನರಸಂ ಸಿಯಾತಿ ತಸ್ಸ ಪಣ್ಣಪುಟಂ ದಸ್ಸಿತಂ। ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಹೇ ಅಕುಸಲನಿದ್ದೇಸೇ ಅಧಿಪತಿನೋ ವಿಯ ಪಟ್ಠಾನೇ ಕಿರಿಯಜವನಾನನ್ತರಂ ತದಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಲಬ್ಭಮಾನಸ್ಸ ಅವಚನೇ ನ ಕಿಞ್ಚಿ ಕಾರಣಂ ದಿಸ್ಸತಿ। ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ ತತ್ಥ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ಹೇಟ್ಠಾ ದಸ್ಸಿತನಯತ್ತಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೪೨೯)। ನ ಚೇತ್ಥ ದಸ್ಸಿತನಯತ್ತಾತಿ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಧಮ್ಮೇಹಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲೇಹಿ ಅತಂಸಭಾವಾನಂ ನಯದಸ್ಸನಸ್ಸ ಅಯುಜ್ಜಮಾನಕತ್ತಾ। ಅಪಿಚ ತತ್ಥ ವೀಮಂಸಾಯ ಕೇಸುಚಿ ಸಬ್ಬೇಸಞ್ಚ ಅಧಿಪತೀನಂ ಅಭಾವತೋ ಏಕರಸಂ ದೇಸನಂ ‘‘ಅವಚನೇ ಕಾರಣಂ ನತ್ಥೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನಾತಿ ಅಕುಸಲಾನನ್ತರಂ ಸಹೇತುಕತದಾರಮ್ಮಣಂ ನತ್ಥೀತಿ ತಸ್ಸ ಥೇರಸ್ಸ ಮತಿಮತ್ತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ‘‘ಕುಸಲಾಕುಸಲೇ ನಿರುದ್ಧೇ ಸಹೇತುಕೋ ವಿಪಾಕೋ ತದಾರಮ್ಮಣತಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೩.೧.೯೮) ವಚನತೋ ಪನ ಅಕುಸಲಾನನ್ತರಂ ಸಹೇತುಕತದಾರಮ್ಮಣಮ್ಪಿ ವಿಜ್ಜತಿಯೇವಾತಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿಂ ವದನ್ತಸ್ಸ ಯುತ್ತಗ್ಗಹಣವಸೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
ನ ಏತ್ಥ ಕಾರಣಂ ದಿಸ್ಸತೀತಿ ಏತೇನ ತಿಹೇತುಕಜವನಾನನ್ತರಂ ತಿವಿಧಮ್ಪಿ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ಯುತ್ತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಯೇನ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನಾತಿ ಪಠಮಥೇರೇನ ತಾವ ಏಕೇನ ಮಹಾಪಕರಣೇ ಆಗತಪಾಳಿಯಾತಿ ‘‘ಸಹೇತುಕೋ ಧಮ್ಮೋ ಅಹೇತುಕಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೩.೧.೧೦೨) ಇಮಸ್ಸ ವಿಭಙ್ಗೇ ‘‘ಸಹೇತುಕಂ ಭವಙ್ಗಂ ಅಹೇತುಕಸ್ಸ ಭವಙ್ಗಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ, ಸಹೇತುಕಾ ಖನ್ಧಾ ವುಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ ಏವಮಾದಿನಾ ಪಟ್ಠಾನೇ ಸಹೇತುಕದುಕಾದೀಸು ಆಗತಪಾಳಿಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲವಿಪಾಕವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ರೂಪಾವಚರಾರೂಪಾವಚರವಿಪಾಕಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೪೯೯. ತಸ್ಮಿಂ ಖಣೇ ವಿಜ್ಜಮಾನಾನಂ ಛನ್ದಾದೀನನ್ತಿ ಏತೇನ ವಿಪಾಕಜ್ಝಾನೇ ದುಕ್ಖಾಪಟಿಪದಾದಿಭಾವಸ್ಸ ನಾನಾಕ್ಖಣೇಸು ನಾನಾಧಿಪತೇಯ್ಯನ್ತಿ ‘‘ಯಸ್ಮಿಂ ಖಣೇ ಯಂ ಝಾನಂ ಯದಧಿಪತಿಕಂ, ತತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ಖಣೇ ತಂ ಝಾನಂ ಏಕನ್ತೇನ ತದಧಿಪತಿಕಂ ನ ಹೋತೀ’’ತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಸ್ಸೇವಾತಿ ಚ ಪಟಿಪದಾ ವಿಯ ಅಧಿಪತಯೋ ನ ಏಕನ್ತಿಕಾತಿ ಇಮಮೇವತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ।
ರೂಪಾವಚರಾರೂಪಾವಚರವಿಪಾಕಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಲೋಕುತ್ತರವಿಪಾಕಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೫೦೫. ತಣ್ಹಾವಿಜ್ಜಾದೀಹಿ ‘‘ತಣ್ಹಾದೀಹಿ ಅಭಿಸಙ್ಖತ’’ನ್ತಿ। ಇತರಸ್ಸಾತಿ ಸುಞ್ಞತಾಪ್ಪಣಿಹಿತನಾಮರಹಿತಸ್ಸ। ಯೋ ಸುದ್ಧಿಕಪಟಿಪದಾಯ ವಿಭಾವಿತೋ, ಯೋ ಚ ಸುತ್ತನ್ತಪರಿಯಾಯೇನ ಅನಿಮಿತ್ತೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾನನ್ತರಸ್ಸಪಿ ಮಗ್ಗಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿ। ವಳಞ್ಜನ…ಪೇ॰… ಭೇದೋ ಹೋತಿ ಮಗ್ಗಾಗಮನವಸೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ‘‘ಮಗ್ಗಾನನ್ತರಫಲಚಿತ್ತಸ್ಮಿಂ ಯೇವಾ’’ತಿ ವಚನಂ ಅಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ‘‘ಸುಞ್ಞತಾದಿನಾಮಲಾಭೇ ಸತೀ’’ತಿ ಸಾಸಙ್ಕಂ ಆಹ। ಅನಿಮಿತ್ತನಾಮಞ್ಚ ಲಭತಿ ಮಗ್ಗಾಗಮನತೋ ಫಲಸ್ಸ ನಾಮಲಾಭೇ ವಿಸೇಸಾಭಾವತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ತಾದಿಸಾಯ ಏವಾತಿ ಯಾದಿಸಾ ಮಗ್ಗೇ ಸದ್ಧಾ, ತಾದಿಸಾಯ ಏವ ಫಲೇ ಸದ್ಧಾಯ।
೫೫೫. ‘‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ನಿಯ್ಯಾನಿಕಾ? ಚತ್ತಾರೋ ಮಗ್ಗಾ’’ತಿ ವಚನತೋ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೨೯೫, ೧೬೦೯) ಅನಿಯ್ಯಾನಿಕಪದನಿದ್ದೇಸೇ ಚ ‘‘ಚತೂಸು ಭೂಮೀಸು ವಿಪಾಕೋ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೬೧೦) ವುತ್ತತ್ತಾ ನ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಫಲಂ ನಿಯ್ಯಾನಸಭಾವಂ, ನಿಯ್ಯಾನಸಭಾವಸ್ಸ ಪನ ವಿಪಾಕೋ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಪ್ಪಹಾನವಸೇನ ಪವತ್ತಮಾನೋ ಪರಿಯಾಯತೋ ತಥಾ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಆಹ ‘‘ನಿಯ್ಯಾನಿಕಸಭಾವಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿ। ಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕೋ ಚಾತಿ ಏತೇನ ಮಗ್ಗವಿಭಙ್ಗೇ ಸಬ್ಬವಾರೇಸುಪಿ ಫಲಸ್ಸ ಮಗ್ಗಪರಿಯಾಯೋ ಏವಂ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾಪೀತಿ ಯಥಾ ಮಗ್ಗೋ, ಏವಂ ಮಗ್ಗಬೋಜ್ಝಙ್ಗವಿಭಙ್ಗೇಸು ಫಲೇಸು ಚ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾ ಉದ್ಧಟಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಲೋಕುತ್ತರವಿಪಾಕಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಕಿರಿಯಾಬ್ಯಾಕತಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೫೬೮. ಪುರಿಮಾ ಪವತ್ತೀತಿ ಮಹಾಕಿರಿಯಚಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿಂ ಆಹ। ತಾಯ ಹಿ ಖೀಣಾಸವೋ ಏವಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಇದಂ ಪನ ಚಿತ್ತಂ ವಿಚಾರಣಪಞ್ಞಾರಹಿತ’’ನ್ತಿ। ಏವನ್ತಿ ಯಥಾ ಸೋತದ್ವಾರೇ, ಏವಂ ಘಾನದ್ವಾರಾದೀಸುಪಿ ಮಹಾಕಿರಿಯಚಿತ್ತೇಹಿ ತಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಂ ವಿಸಯೇ ಇದಮತ್ಥಿಕತಾಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಯ ಇದಂ ಚಿತ್ತಂ ವತ್ತತೀತಿ ಪಞ್ಚದ್ವಾರಾನುಗತಂ ಹುತ್ವಾ ಲಬ್ಭಮಾನನ್ತಿ ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ಪವತ್ತಮಹಾಕಿರಿಯಚಿತ್ತಾನಂ ಪಿಟ್ಠಿವಟ್ಟಕಭಾವೇನ ಇಮಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಿಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ, ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ಏವ ವಾ ಇದಮೇವ ಪವತ್ತನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ‘‘ಲೋಲುಪ್ಪ…ಪೇ॰… ಭೂತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ಪಠಮಂ ಇಮಿನಾ ಚಿತ್ತೇನ ಸೋಮನಸ್ಸಿತೋ ಹುತ್ವಾ ಪಚ್ಛಾ ಮಹಾಕಿರಿಯಚಿತ್ತೇಹಿ ತಂ ತಂ ಅತ್ಥಂ ವಿಚಿನೋತೀತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ ವಿಯ ದಿಸ್ಸತಿ। ಪುಬ್ಬೇಯೇವ ಪನ ಮನೋದ್ವಾರಿಕಚಿತ್ತೇನ ಪಧಾನಸಾರುಪ್ಪಟ್ಠಾನಾದಿಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದನ್ತಸ್ಸ ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ತಾದಿಸಸ್ಸೇವ ತಾದಿಸೇಸು ರೂಪಾದೀಸು ಇದಂ ಚಿತ್ತಂ ಪವತ್ತತೀತಿ ವದನ್ತಿ। ಅಯಮ್ಪಿ ಅತ್ಥೋ ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ಏವ ಪವತ್ತಂ ಲೋಲುಪ್ಪತಣ್ಹಾಪಹಾನಾದಿಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾಹೇತು ಯಥಾವುತ್ತಕಾರಣಭೂತಂ ಜಾತನ್ತಿ ಏವಂ ಯೋಜೇತ್ವಾ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ। ಏವಞ್ಚ ಸತಿ ಇಮಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭೂತಾ ಪುರಿಮಾ ಪವತ್ತೀತಿ ಇದಮ್ಪಿ ವಚನಂ ಸಮತ್ಥಿತಂ ಹೋತಿ।
ಏತ್ಥ ಚ ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ಇಮಿನಾ ಚಿತ್ತೇನ ಸೋಮನಸ್ಸುಪ್ಪಾದನಮತ್ತಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ನ ಹಾಸುಪ್ಪಾದನಂ ಪಞ್ಚದ್ವಾರಿಕಚಿತ್ತಾನಂ ಅವಿಞ್ಞತ್ತಿಜನಕತ್ತಾ, ಮನೋದ್ವಾರೇ ಪನ ಹಾಸುಪ್ಪಾದನಂ ಹೋತಿ। ತೇನೇವ ಹಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ‘‘ಸೋಮನಸ್ಸಿತೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ಏತ್ತಕಮೇವ ವುತ್ತಂ, ಮನೋದ್ವಾರೇ ಚ ‘‘ಹಾಸಯಮಾನ’’ನ್ತಿ। ಇಮಿನಾ ಹಸಿತುಪ್ಪಾದಚಿತ್ತೇನ ಪವತ್ತಿಯಮಾನಮ್ಪಿ ಭಗವತೋ ಸಿತಕರಣಂ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಅನಾಗತಂಸಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಾನಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ತೇಸಂ ಞಾಣಾನಂ ಚಿಣ್ಣಪರಿಯನ್ತೇ ಇದಂ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅವಸ್ಸಞ್ಚ ಏತಂ ಏವಂ ಇಚ್ಛಿತಬ್ಬಂ, ಅಞ್ಞಥಾ ಆವಜ್ಜನಚಿತ್ತಸ್ಸಪಿ ಭಗವತೋ ಪವತ್ತಿ ನ ಯುಜ್ಜೇಯ್ಯ। ತಸ್ಸಪಿ ಹಿ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಸಮುಟ್ಠಾಪಕಭಾವಸ್ಸ ನಿಚ್ಛಿತತ್ತಾ, ನ ಚ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಸಮುಟ್ಠಾಪಕತ್ತೇ ತಂಸಮುಟ್ಠಿತಾಯ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಕಾಯಕಮ್ಮಾದಿಭಾವಂ ಆವಜ್ಜನಭಾವೋ ವಿಬನ್ಧತೀತಿ।
ತತೋ ಏವಾತಿ ಮೂಲಾಭಾವೇನ ನ ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತತ್ತಾ ಏವ। ‘‘ಅಹೇತುಕಾನಂ ಝಾನಙ್ಗಾನಿ ಬಲಾನಿ ಚಾ’’ತಿ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡನತ್ಥೋ ಝಾನಙ್ಗಾನಿ ಚಾತಿ ಚ-ಸದ್ದೋ। ಯದಿ ಅಪರಿಪುಣ್ಣತ್ತಾ ಬಲಭಾವಸ್ಸ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಅಹೇತುಕದ್ವಯೇ ಬಲಾನಿ ಅನುದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ ಅಸಙ್ಗಹಿತಾನಿ ಚ, ಅಥ ಕಸ್ಮಾ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನೀತಿ ಆಹ ‘‘ಯಸ್ಮಾ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ಸಮ್ಮಾ ನಿಯ್ಯಾನಿಕಸಭಾವಾನಂ ಕುಸಲಾನಂ ಪಟಿಭಾಗಭೂತೋ ವಿಪಾಕೋಪಿ ಫಲಂ ವಿಯ ತಂಸಭಾವೋ ಸಿಯಾತಿ ಸಹೇತುಕವಿಪಾಕಚಿತ್ತಾನಿ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಕಿರಿಯಚಿತ್ತಕತತ್ತಾ ವಾ ‘‘ಮಹಾಕಿರಿಯಚಿತ್ತೇಸೂ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅಥ ವಾ ಮಹಾಕಿರಿಯಚಿತ್ತೇಸುಚಾತಿ ಚ-ಸದ್ದೇನ ಸಹೇತುಕವಿಪಾಕಚಿತ್ತಾನಿಪಿ ಗಹಿತಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ।
೫೭೪. ‘‘ಇನ್ದ್ರಿಯ ಇಮಸ್ಸಾನನ್ತರಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾನೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ ತೇಸಂ ಞಾಣಾನಂ ಕಾಮಾವಚರತ್ತಾ। ಇತರೇಸಂ ಮಹಗ್ಗತತ್ತಾ ‘‘ಪರಿಕಮ್ಮಾನನ್ತರಾನೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
೫೭೭. ಆಹಿತೋ ಅಹಂ ಮಾನೋ ಏತ್ಥಾತಿ ಅತ್ತಾ, ಸೋ ಏವ ಭವತಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ನ ಪರಪರಿಕಪ್ಪಿತೋ ವಿಯ ನಿಚ್ಚೋತಿ ಅತ್ತಭಾವೋ। ಅತ್ತಾತಿ ವಾ ದಿಟ್ಠಿಗತಿಕೇಹಿ ಗಹೇತಬ್ಬಾಕಾರೇನ ಭವತಿ ಪವತ್ತತೀತಿ ಅತ್ತಭಾವೋ।
ಕಿರಿಯಾಬ್ಯಾಕತಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಕಣ್ಡವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।