೩. ನಿಕ್ಖೇಪಕಣ್ಡಂ
ತಿಕನಿಕ್ಖೇಪಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೯೮೫. ಯಥಾವುತ್ತಫಸ್ಸಪಞ್ಚಮಕಾದಿರಾಸಿಕಿಚ್ಚರಹಿತತ್ತಾ ‘‘ಸುಖುಮುಪಾ…ಪೇ॰… ಹಿತಸ್ಸಾ’’ತಿ ಆಹ। ಸುಖುಮಭಾವೇಪಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾದಿಸಭಾವಾನಿ ಉಪಾದಾಯರೂಪಾನಿ ಆಧಿಪಚ್ಚಾದಿವಸೇನ ಪಾಕಟಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ನ ಅತಂಸಭಾವಂ ಸುಖುಮುಪಾದಾಯರೂಪನ್ತಿ ಹದಯವತ್ಥುಸ್ಸ ಪದುದ್ಧಾರೇನ ಕುಸಲತ್ತಿಕಪದಭಾಜನೇ ನಿದ್ದೇಸಾನರಹತಾ ವುತ್ತಾ। ಸುಖುಮಭಾವತೋಯೇವ ಹಿ ತಂ ಮಹಾಪಕರಣೇಪಿ ‘‘ಯಂ ರೂಪಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಮನೋಧಾತು ಚ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ಚ ವತ್ತನ್ತೀ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೮) ನಿಸ್ಸಿತಧಮ್ಮಮುಖೇನ ದಸ್ಸಿತನ್ತಿ। ವೇನೇಯ್ಯಜ್ಝಾಸಯವಸೇನ ವಾ ಹದಯವತ್ಥು ಪದುದ್ಧಾರೇನ ನ ದಸ್ಸಿತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಯೇನ ಪನ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ರೂಪಕಣ್ಡೇ ಹದಯವತ್ಥು ದುವಿಧೇನ ರೂಪಸಙ್ಗಹಾದೀಸು ನ ವುತ್ತಂ, ಸೋ ರೂಪಕಣ್ಡವಣ್ಣನಾಯ ವಿಭಾವಿತೋ ಏವಾತಿ। ನಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾತಿ ಪದಸ್ಸ ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ‘‘ವಿತ್ಥಾರದೇಸನಂ ಅನ್ತೋಗಧಂ ಕತ್ವಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಮೂಲಾದಿವಸೇನ ಹಿ ದೇಸಿತಾ ಕುಸಲಾದಿಧಮ್ಮಾ ತಂತಂಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾದಿವಸೇನಪಿ ದೇಸಿತಾ ಏವ ನಾಮ ಹೋನ್ತಿ ತಂಸಭಾವಾನತಿವತ್ತನತೋತಿ।
ಮೂಲವಸೇನಾತಿ ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತಭಾವಸಾಧನವಸೇನ। ಏತಾನಿ ಹೇತುಪದಾದೀನಿ ಹಿನೋತಿ ಫಲಂ ಏತಸ್ಮಾ ಪವತ್ತತೀತಿ ಹೇತು, ಪಟಿಚ್ಚ ಏತಸ್ಮಾ ಏತೀತಿ ಪಚ್ಚಯೋ, ಜನೇತೀತಿ ಜನಕೋ, ನಿಬ್ಬತ್ತೇತೀತಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಕೋತಿ ಸೇಸಾನಂ ವಚನತ್ಥೋ। ‘‘ಮೂಲಟ್ಠಸ್ಸ…ಪೇ॰… ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ, ನನು ‘‘ಪೀಳನಟ್ಠೋ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ ಮೂಲಭಾವೋ ಮೂಲಟ್ಠೋ, ತೀಣಿ ಕುಸಲಮೂಲಾನೀತಿ ಅಯಞ್ಚ ಮೂಲತೋ ನಿಕ್ಖೇಪೋತಿ? ನ, ಮೂಲಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ ಮೂಲಟ್ಠೋ ‘‘ಅತ್ಥೋತಿ ಧಮ್ಮಕಿಚ್ಚ’’ನ್ತಿ। ಅಥ ವಾ ಅತ್ಥವಸೇನಾತಿ ‘‘ತೀಣಿ ಕುಸಲಮೂಲಾನೀ’’ತಿ ವುತ್ತಾನಂ ತೇಸಂ ಮೂಲಾನಂ ಸಭಾವಸಙ್ಖಾತಅತ್ಥವಸೇನ, ನ ಗಾಥಾಯ ವುತ್ತಅತ್ಥವಸೇನ। ಯಸ್ಮಾ ‘‘ಅಲೋಭಾದೀನ’’ನ್ತಿಆದಿ। ಅಲೋಭಾದಯೋ ವಿಯ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧಾದಯೋಪಿ ಅಧಿಕತತ್ತಾ ತಂ-ಸದ್ದೇನ ಪಟಿನಿದ್ದಿಸಿತಬ್ಬಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ತೇ ಕುಸಲಮೂಲಾ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ’’ತಿ। ತೇಹಿ ಅಲೋಭಾದೀಹೀತಿ ಏತ್ಥ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ವಾ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧಾದಯೋಪಿ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತೇ ಕುಸಲಮೂಲಾ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
‘‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾ’’ತಿ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ಫಸ್ಸಾದಿಭೇದತೋ ಚತ್ತಾರೋ ಖನ್ಧೇ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ‘‘ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧) ವುತ್ತತಾ ಖನ್ಧಾ ಚ ಕುಸಲನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಖನ್ಧೇಹಿ ಸಭಾವತೋ ಕುಸಲೇ ಪರಿಯಾದಿಯತೀ’’ತಿ। ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ ವಾತಿ ಕುಸಲಂ…ಪೇ॰… ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋ ವಾತಿ। ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ಫಲಸ್ಸ। ಮೂಲೇಹಿ ಕುಸಲಾನಂ ಅನವಜ್ಜತಾಯ ಹೇತುಂ ದಸ್ಸೇತೀತಿ ಇದಂ ನ ಮೂಲಾನಂ ಕುಸಲಸ್ಸ ಅನವಜ್ಜಭಾವಸಾಧಕತ್ತಾ ವುತ್ತಂ, ಅಥ ಖೋ ತಸ್ಸ ಅನವಜ್ಜತಾಯ ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತಭಾವಸಾಧಕತ್ತಾ। ಯದಿ ಹಿ ಮೂಲೇಹಿ ಕತೋ ಕುಸಲಾನಂ ಅನವಜ್ಜಭಾವೋ ಭವೇಯ್ಯ, ತಂಸಮುಟ್ಠಾನರೂಪಸ್ಸಪಿ ಸೋ ಭವೇಯ್ಯ, ಮೂಲಾನಂ ವಾ ತೇಸಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ನ ಸಿಯಾ, ಹೋತಿ ಚ ಸೋ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ‘‘ಹೇತೂ ಹೇತು…ಪೇ॰… ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೧.)। ಕಿಞ್ಚ ಭಿಯ್ಯೋ ಕುಸಲಾನಂ ವಿಯ ಅಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಾನಮ್ಪಿ ತಬ್ಭಾವೋ ಮೂಲಪಟಿಬದ್ಧೋ ಭವೇಯ್ಯ, ತಥಾ ಸತಿ ಅಹೇತುಕಾನಂ ಅಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಾನಂ ತಬ್ಭಾವೋ ನ ಸಿಯಾ, ತಸ್ಮಾ ಕುಸಲಾದೀನಂ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಾದಿಪಟಿಬದ್ಧೋ ಕುಸಲಾದಿಭಾವೋ, ನ ಮೂಲಪಟಿಬದ್ಧೋ, ಮೂಲಾನಿ ಪನ ಕುಸಲಾದೀನಂ ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತಭಾವಸಾಧನಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಸಹೇತುಕಾ ಹಿ ಧಮ್ಮಾ ವಿರುಳ್ಹಮೂಲಾ ವಿಯ ಪಾದಪಾ ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತಾ ಥಿರಾ ಹೋನ್ತಿ, ನ ತಥಾ ಅಹೇತುಕಾತಿ। ತಂಸಮ್ಪಯೋಗಕತಂ ಅನವಜ್ಜಸಭಾವನ್ತಿ ಇದಮ್ಪಿ ನ ಅನವಜ್ಜಸಭಾವಸ್ಸ ತಂಸಮ್ಪಯೋಗೇನ ನಿಪ್ಫಾದಿತತ್ತಾ ವುತ್ತಂ, ಅನವಜ್ಜಸಭಾವಂ ಪನ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಂ। ಅಲೋಭಾದಿಸಮ್ಪಯೋಗತೋ ಹಿ ಕುಸಲಾದೀನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಅನವಜ್ಜಭಾವೋ ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತೋ ಜಾಯತಿ, ನ ಅಹೇತುಕಾಬ್ಯಾಕತಾನಂ ವಿಯ ನ ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತೋತಿ। ಯದಿ ಏವಂ ನ ತೇಸಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಕುಸಲಾದಿಭಾವೋ ದಸ್ಸಿತೋ ಸಿಯಾ? ನ, ಅಧಿಕಾರತೋ ಕುಸಲಭಾವಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಯಮಾನತ್ತಾ। ಕಮ್ಮ-ಸದ್ದೋ ವಿಯ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮತಾವಾಚಿನೋ ನ ಮೂಲಕ್ಖನ್ಧಸದ್ದಾ, ಸೋ ಚ ಇಧ ಅವಿಸೇಸತೋ ವುತ್ತೋತಿ ಆಹ ‘‘ಕಮ್ಮೇಹಿ ಸುಖವಿಪಾಕತಂ ದಸ್ಸೇತೀ’’ತಿ। ಆದಿಕಲ್ಯಾಣತಂ ಕುಸಲಾನಂ
೯೮೬. ‘‘ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ ಅನುಯುಞ್ಜಿತ್ವಾ ಚೋದಕೋ ‘‘ನನೂ’’ತಿಆದಿನಾ ಅತ್ತನೋ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಂ ವಿವರತಿ। ಇತರೋ ಯಥಾವುತ್ತಮೋಹಸ್ಸ ಇಧ ಸಮ್ಪಯುತ್ತ-ಸದ್ದೇನ ಅವುಚ್ಚಮಾನತಂ ‘‘ಸಚ್ಚಮೇತ’’ನ್ತಿ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛಿತ್ವಾ ‘‘ತೇನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಪರಿಹಾರಮಾಹ। ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ‘‘ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ’’ತಿಪದೇನ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಯಥಾವುತ್ತಮೋಹೋ ಪಧಾನಭಾವೇನ ನ ಗಹಿತೋ, ನಾನನ್ತರಿಯಕತಾಯ ಪನ ಗುಣಭಾವೇನ ಗಹಿತೋತಿ। ಅಞ್ಞತ್ಥ ಅಭಾವಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತಸಮ್ಪಯುತ್ತತೋ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಅಭಾವಾ। ನ ಹಿ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛುದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತೋ ಮೋಹೋ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛುದ್ಧಚ್ಚಾದಿಧಮ್ಮೇಹಿ ವಿನಾ ಹೋತೀತಿ।
೯೮೭. ಉಪ್ಪಾದಾದಿಸಙ್ಖತಲಕ್ಖಣವಿನಿವತ್ತನತ್ಥಂ ‘‘ಅನಿಚ್ಚದುಕ್ಖಅನತ್ತತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಉಪ್ಪಾದಾದಯೋ ಪನ ತದವತ್ಥಧಮ್ಮವಿಕಾರಭಾವತೋ ತಂತಂಧಮ್ಮಗ್ಗಹಣೇನ ಗಹಿತಾಯೇವ। ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಜರಾಮರಣಂ ದ್ವೀಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ಸಙ್ಗಹಿತ’’ನ್ತಿ (ಧಾತು॰ ೭೧), ‘‘ರೂಪಸ್ಸ ಉಪಚಯೋ’’ತಿ ಚ ಆದಿ। ಕೇಸಕುಮ್ಭಾದಿ ಸಬ್ಬಂ ನಾಮಂ ನಾಮಪಞ್ಞತ್ತಿ, ರೂಪವೇದನಾದಿಉಪಾದಾನಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರಾದಿಗೋಚರಾ ಉಪಾದಾಪಞ್ಞತ್ತಿ ಸತ್ತಪಞ್ಞತ್ತಿ, ತಂತಂಭೂತನಿಮಿತ್ತಂ ಭಾವನಾವಿಸೇಸಞ್ಚ ಉಪಾದಾಯ ಗಹೇತಬ್ಬೋ ಝಾನಗೋಚರವಿಸೇಸೋ ಕಸಿಣಪಞ್ಞತ್ತಿ। ಪರಮತ್ಥೇ ಅಮುಞ್ಚಿತ್ವಾ ವೋಹರಿಯಮಾನಾತಿ ಇಮಿನಾ ವಿಹಾರಮಞ್ಚಾದಿಪಞ್ಞತ್ತೀನಂ ಸತ್ತಪಞ್ಞತ್ತಿಸದಿಸತಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ಯತೋ ತಾ ಸತ್ತಪಞ್ಞತ್ತಿಗ್ಗಹಣೇನ ಗಯ್ಹನ್ತಿ। ಹುತ್ವಾ ಅಭಾವಪಟಿಪೀಳನಅವಸವತ್ತನಾಕಾರಭಾವತೋ ಸಙ್ಖತಧಮ್ಮಾನಂ ಆಕಾರಭಾವತೋ ಸಙ್ಖತಧಮ್ಮಾನಂ ಆಕಾರವಿಸೇಸಭೂತಾನಿ ಲಕ್ಖಣಾನಿ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಆದಯೋ ವಿಯ ವತ್ತಬ್ಬಾನಿ ಸಿಯುಂ, ತಾನಿ ಪನ ನಿಸ್ಸಯಾನಪೇಕ್ಖಂ ನ ಲಬ್ಭನ್ತೀತಿ ಪಞ್ಞತ್ತಿಸಭಾವಾನೇವ ತಜ್ಜಾಪಞ್ಞತ್ತಿಭಾವತೋತಿ ನ ವುತ್ತಾನಿ, ಸತ್ತಘಟಾದಿತೋ ವಿಸೇಸದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಪನ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವಿಸುಂ ವುತ್ತಾನೀತಿ। ನ ಹಿ ಕೋ…ಪೇ॰… ವತ್ತುಂ ಯುತ್ತಂ ಕುಸಲತ್ತಿಕಸ್ಸ ನಿಪ್ಪದೇಸತ್ತಾ।
೯೮೮. ಭವತಿ ಏತ್ಥಾತಿ ಭೂಮಿ, ನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯಭಾವತೋ ಸುಖಸ್ಸ ಭೂಮಿ ಸುಖಭೂಮಿ। ಸುಖವೇದನಾಸಹಿತಂ ಚಿತ್ತಂ। ತಸ್ಸ ಭೂಮಿಭೇದೇನ ನಿದ್ಧಾರಣತ್ಥಂ ತಂನಿಸ್ಸಯಭೂತಾ ‘‘ಕಾಮಾವಚರೇ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ತಸ್ಸ ವಾ ಏಕದೇಸಭೂತಸ್ಸ ಸಮುದಾಯಭಾವತೋ ಆಧಾರಣಭಾವೇನ ಅಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ತಂಸಮಾನಭೂಮಿ ‘‘ಕಾಮಾವಚರೇ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ತತ್ಥ ‘‘ಸುಖಭೂಮಿಯಂ ಕಾಮಾವಚರೇ’’ತಿ ದ್ವೇಪಿ ಭುಮ್ಮವಚನಾನಿ ಭಿನ್ನಾಧಿಕರಣಭಾವೇನ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವುತ್ತಾನೀತಿ ಉಭಯೇಸಮ್ಪಿ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಭಾವೇನ ಅತ್ಥಯೋಗಂ ‘‘ಸುಖಭೂಮೀತಿ ಕಾಮಾವಚರಾದಯೋಪಿ ಯುಜ್ಜನ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಯಥೇವ ಹಿ ಚಿತ್ತಂ, ಏವಂ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಪರಿತ್ತಸುಖೇನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಧಮ್ಮಾ ತಸ್ಸ ನಿಸ್ಸಯಭಾವತೋ ಭೂಮಿ ಕಾಮಾವಚರಾತಿ। ಅಟ್ಠಕಥಾಯಮ್ಪಿ ವಾ ಅಯಮತ್ಥೋ ವುತ್ತೋಯೇವಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ‘‘ಚಿತ್ತ’’ನ್ತಿ ಹಿ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೋಪಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪನ್ನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಚಿತ್ತಮೇವ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಪರೋಪಣ್ಣಾಸಕುಸಲಧಮ್ಮೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂಯೇವ ಚಿತ್ತಂ ಗಹಿತ’’ನ್ತಿ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾತಿ ಸುಖಭೂಮಿಯನ್ತಿ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಯಮಾನತ್ತಾ। ವಿಭಾಗದಸ್ಸನಂ ವಿಸೇಸದಸ್ಸನಂ। ಭಾಸಿತಬ್ಬಂ ಭಾಸಿತಂ, ತದೇವ ಅತ್ಥೋತಿ ಭಾಸಿತತ್ಥೋ। ಅಭಿಧೇಯ್ಯತ್ಥೋ। ತದತ್ಥವಿಞ್ಞಾಪನೇನಾತಿ ತಿಕದುಕಾನಂ ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ಸಲನಾದಿಅತ್ಥದೀಪಕೇನ।
೯೯೪. ಕೋ ಪನ ವಾದೋ ಖನ್ಧಾರಮ್ಮಣಸ್ಸಾತಿ ಪುಬ್ಬಾಪರಭಾವೇನ ವತ್ತಮಾನೇ ಅರಹತೋ ಖನ್ಧೇ ಏಕತ್ತನಯವಸೇನ ಸನ್ತಾನತೋ ‘‘ಅಮ್ಹಾಕಂ ಮಾತುಲತ್ಥೇರೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಆಲಮ್ಬಿತ್ವಾ ಪವತ್ತಮಾನಂ ಉಪಾದಾನಂ ತಸ್ಸ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇಯೇವ ಗಣ್ಹಾತಿ। ಸತಿಪಿ ತಂಸನ್ತತಿಪರಿಯಾಪನ್ನೇ ಲೋಕುತ್ತರಕ್ಖನ್ಧೇ ತತ್ಥ ಪವತ್ತಿತುಂ ಅಸಮತ್ಥಭಾವತೋ ಕಾ ಪನ ಕಥಾ ಖನ್ಧೇ ಆರಬ್ಭ ಪವತ್ತಮಾನೇ। ಏತೇನ ನತ್ಥಿ ಮಗ್ಗೋ ವಿಸುದ್ಧಿಯಾ, ನತ್ಥಿ ನಿಬ್ಬಾನನ್ತಿ ಏವಮಾದಿವಸೇನ ಪವತ್ತಾ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಆದಯೋ ನ ಮಗ್ಗಾದಿವಿಸಯಾ ತಂತಂಪಞ್ಞತ್ತಿವಿಸಯಾತಿ ದೀಪಿತಂ ಹೋತಿ।
೯೯೮. ಏವಂ ಸಂ…ಪೇ॰… ಲೇಸಿಕಾತಿ ಅನುಪಾದಾನಿಯೇಹಿ ಅಸಂಕಿಲೇಸಿಕಾನಂ ಭೇದಾಭಾವಮಾಹ।
೧೦೦೬. ಅವಿಜ್ಜಮಾನೋ ಚ ಸೋ ನಿಚ್ಚಾದಿವಿಪರಿಯಾಸಾಕಾರೋ ಚಾತಿ ಅವಿ…ಪೇ॰… ಸಾಕಾರೋತಿ ಪದಚ್ಛೇದೋ। ದಿಟ್ಠಿಯಾ ನಿಚ್ಚಾದಿಅವಿಜ್ಜಮಾನಾಕಾರೇನ ಗಯ್ಹಮಾನತ್ತೇಪಿ ನ ತದಾಕಾರೋ ವಿಯ ಪರಮತ್ಥತೋ ಅವಿಜ್ಜಮಾನೋ, ಅಥ ಖೋ ವಿಜ್ಜಮಾನೋ ಲೋಕುತ್ತರಾ ನ ಇದಂ ವಿಸೇಸನಂ ಅರಹನ್ತಿ ‘‘ಸನ್ತೋ ವಿಜ್ಜಮಾನೋ ಕಾಯೋ ಸಕ್ಕಾಯೋ’’ತಿ। ವತ್ಥು ಅವಿಸೇಸಿತಂ ಹೋತೀತಿ ಇದಂ ‘‘ಸತೀ ಕಾಯೇ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಕಾಯ-ಸದ್ದೋ ಸಮೂಹತ್ಥತಾಯ ಅನಾಮಸಿತವಿಸೇಸಂ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಂ ವದತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ವುತ್ತಂ। ಪಸಾದಕಾಯೋ ವಿಯ ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ರಾಗಾದೀನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನತಾಯ ಕಾಯೋತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಏವಂ ಪನ ಅತ್ಥೇ ಸತಿ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ವತ್ಥು ವಿಸೇಸಿತಮೇವ ಹೋತೀತಿ ಲೋಕುತ್ತರಾಪಿ ಅಪನೀತಾ। ನ ಹಿ ಲೋಕುತ್ತರಾ ಖನ್ಧಾ ಉಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನತಾಯ ‘‘ಕಾಯೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತೀತಿ। ಸುದ್ಧಿಯಾ ಅಹೇತುಭೂತೇನಾತಿ ಗೋಸೀಲಾದಿನಾ, ಲೋಕಿಯಸೀಲೇನ ವಾ ಲೋಕುತ್ತರಸೀಲಸ್ಸ ಅಪದಟ್ಠಾನೇನ। ‘‘ಅವೀತಿಕ್ಕಮನೀಯತಾಸತತಂಚರಿತಬ್ಬತಾಹಿ ವಾ ಸೀಲಂ, ತಪೋಚರಣಭಾವೇನ ಸಮಾದಿನ್ನತಾಯ ವತಂ। ಅತ್ತನೋ ಗವಾದಿಭಾವಾಧಿಟ್ಠಾನಂ ಸೀಲಂ, ಗಚ್ಛನ್ತೋಯೇವ ಭಕ್ಖನಾದಿಗವಾದಿಕಿರಿಯಾಕರಣಂ ವತಂ। ಅಕತ್ತಬ್ಬಾಭಿಮತತೋ ನಿವತ್ತನಂ ವಾ ಸೀಲಂ, ತಂಸಮಾದಾನವತೋ ವೇಸಭೋಜನಕಿಚ್ಚಚರಣಾದಿವಿಸೇಸಪಟಿಪತ್ತಿ ವತ’’ನ್ತಿ ಚ ಸೀಲಬ್ಬತಾನಂ ವಿಸೇಸಂ ವದನ್ತಿ।
೧೦೦೭. ಇಮಸ್ಸುಪ್ಪಾದಾ ಇದಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಉಪ್ಪಾದೋತಿ ನ ಜನನಮತ್ತಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ, ಅಥ ಖೋ ಅನಿರೋಧೋಪೀತಿ ‘‘ಅವಿಘಾತಂ ಜನಸದ್ದೋ ವದತೀ’’ತಿ ಆಹ। ತತ್ಥಾಯಂ ಜನ-ಸದ್ದೇ ನಯೋ, ಜನಿತಾತಿ ಜನಾ, ಅವಿಹತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪುಥೂ ಜನಾ ಏತೇಸನ್ತಿ ಪುಥುಜ್ಜನಾತಿ ಪುಥುಸತ್ಥುಮಾನಿನೋ ಸತ್ತಾ। ಅಭಿಸಙ್ಖರಣಾದಿಅತ್ಥೋ ವಾ ಜನ-ಸದ್ದೋ ಅನೇಕತ್ಥತ್ತಾ ಧಾತೂನಂ। ಖನ್ಧಾಯತನಾದೀನಂ ಸವನಾಧೀನತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾಚಕ್ಖುಪಟಿಲಾಭಸ್ಸ ತೇಸಂ ಸವನಾಭಾವದೀಪಕಂ ‘‘ಅಸ್ಸುತವಾ’’ತಿ ಇದಂ ಪದಂ ಅನ್ಧತಂ ವದತಿ।
ಕತಂ ಜಾನನ್ತೀತಿ ಅತ್ತನಾ ಪರೇಹಿ ಚ ಕತಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಂ ತೇಹಿ ನಿಪ್ಫಾದಿತಂ ಸುಖದುಕ್ಖಂ ಯಾಥಾವತೋ ಜಾನನ್ತಿ। ಪರೇಸಂ ಅತ್ತನಾ, ಅತ್ತನೋ ಚ ಪರೇಹಿ ಕತಂ ಉಪಕಾರಂ ಯಥಾವುತ್ತಾಕಾರೇನ ಪಾಕಟಂ ಕರೋನ್ತಿ। ಬ್ಯಾಧಿಆದೀಹಿ ದುಕ್ಖಿತಸ್ಸ ಉಪಟ್ಠಾನಾದಿಕಾತಬ್ಬಂ, ಸಂಸಾರದುಕ್ಖದುಕ್ಖಿತಸ್ಸೇವ ವಾ ಯಥಾವುತ್ತಾಕಾರೇನ ಕಾತಬ್ಬಂ ಕರೋನ್ತಿ। ಅರಿಯಕರಧಮ್ಮಾ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನೀತಿ ಪುರಿಮಸಚ್ಚದ್ವಯವಸೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ವಿಪಸ್ಸಿಯಮಾನಾ ಅನಿಚ್ಚಾದಯೋ’’ತಿ। ಪರಿಞ್ಞಾದಿವಿಸೇಸೇನ ವಾ ಪಸ್ಸಿಯಮಾನಾತಿ ಅತ್ಥೇ ಸತಿ ಅನಿಚ್ಚಾದಯೋತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ನಿಚ್ಚಮ್ಪಿ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಗಹಿತನ್ತಿ ಚತುಸಚ್ಚವಸೇನಪಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ, ಅನಿಚ್ಚತ್ತಾದಯೋ ವಾ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಾದಯೋ’’ತಿ ವುತ್ತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಅವಸೇಸಕಿಲೇಸಾ ಕಿಲೇಸಸೋತಂ। ಞಾಣನ್ತಿ ಯಾಥಾವತೋ ಜಾನನಂ। ಯಥಾಭೂತಾವಬೋಧೇನ ಹಿ ತಸ್ಸ ತಾನಿ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿಧಮ್ಮತಂ ಆಪಾದಿತತಾಯ ಸನ್ತಾನೇ ತಥಾತಿ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರಾನಂ ವಿಪ್ಪಕಾರಸ್ಸ ಖಮನಾಕಾರೇನ। ಅವಿಪರೀತಧಮ್ಮಾ ಏತಾಯ ನಿಜ್ಝಾಯಂ ಖಮನ್ತೀತಿ ಪಞ್ಞಾ ಖನ್ತೀತಿ। ಅದುಟ್ಠಸ್ಸೇವ ತಿತಿಕ್ಖಾಭಾವತೋ ತಥಾಪವತ್ತಾ ಖನ್ಧಾತಿ ಅದೋಸಪ್ಪಧಾನಾ ಖನ್ಧಾ ವುತ್ತಾತಿ ‘‘ಅದೋಸೋ ಏವ ವಾ’’ತಿ ತತಿಯೋ ವಿಕಪ್ಪೋ ವುತ್ತೋ। ಸತಿಪಟಿಪಕ್ಖತ್ತಾ ಅಭಿಜ್ಝಾದೋಮನಸ್ಸಾನಂ ‘‘ಮುಟ್ಠಸ್ಸಚ್ಚ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾ। ಅಕ್ಖನ್ತಿ ದೋಸೋ। ಸಸ್ಸತಾದಿಅನ್ತವಿನಿಮುತ್ತಾ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತೀತಿ ಸಸ್ಸತುಚ್ಛೇದಾದಿಗಾಹೋ ತಪ್ಪಟಿಲೋಮಭಾವೋ ವುತ್ತೋ। ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮನಿಬ್ಬಾನವಾದೋ ನಿಬ್ಬಾನೇ ಪಟಿಲೋಮಭಾವೋ। ಚರಿಮಾನುಲೋಮಞಾಣವಜ್ಝತಣ್ಹಾದಿಕೋ ಕಿಲೇಸೋತಿ ವುತ್ತೋ, ಪಟಿಪದಾಞಾಣದಸ್ಸನಞಾಣದಸ್ಸನಾನಿ ವಿಯ ಗೋತ್ರಭುಞಾಣಂ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಅಪ್ಪವತ್ತಿಕರಣಭಾವೇನ ವತ್ತತಿ, ಕಿಲೇಸವಿಸಯಾತಿಲಙ್ಘನಭಾವೇನ ಪನ ಪವತ್ತತೀತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸಙ್ಖಾರ…ಪೇ॰… ಪಹಾನ’’ನ್ತಿ।
ದಿಟ್ಠಿಯಾದೀನಂ ಯಥಾದಿಟ್ಠನ್ತಿ ತಕ್ಕದಸ್ಸನೇನ ಯಥೋಪಲದ್ಧನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ನ ಹಿ ದಿಟ್ಠಿಗತಿಕೋ ರೂಪಾಯತನಮೇವ ಅತ್ತಾತಿ ಗಣ್ಹಾತೀತಿ। ಇಮಿಸ್ಸಾಪವತ್ತಿಯಾತಿ ಸಾಮಞ್ಞೇನ ರೂಪಂ ಅತ್ತಾತಿ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಕಭೂತಾಯ ಪವತ್ತಿಯಾ। ರೂಪೇ…ಪೇ॰… ಮಾನನ್ತಿ ಚಕ್ಖಾದೀಸು ತಂಸಭಾವೋ ಅತ್ತಾತಿ ಪವತ್ತಮಾನಂ ಅತ್ತಗ್ಗಹಣಂ। ಅನಞ್ಞತ್ತಾದಿಗ್ಗಹಣನ್ತಿ ಅನಞ್ಞತ್ತಂ ಅತ್ತನಿಯಅತ್ತನಿಸ್ಸಿತಅತ್ತಾಧಾರತಾಗಹಣಂ। ವಣ್ಣಾದೀನನ್ತಿ ವಣ್ಣರುಕ್ಖಪುಪ್ಫಮಣೀನಂ। ನನು ಚ ರುಕ್ಖಪುಪ್ಫಮಣಿಯೋ ಪರಮತ್ಥತೋ ನ ವಿಜ್ಜನ್ತಿ? ಸಚ್ಚಂ ನ ವಿಜ್ಜನ್ತಿ, ತದುಪಾದಾನಂ ಪನ ವಿಜ್ಜತೀತಿ ತಂ ಸಮುದಿತಾದಿಪ್ಪಕಾರಂ ಇಧ ರುಕ್ಖಾದಿಪರಿಯಾಯೇನ ವುತ್ತನ್ತಿ ರುಕ್ಖಾದಿನಿದಸ್ಸನೇಪಿ ನ ದೋಸೋ ಛಾಯಾರುಕ್ಖಾದೀನಂ ವಿಯ ರೂಪಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ಚ ಸಂಸಾಮಿಭಾವಾದಿಮತ್ತಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ।
೧೦೦೮. ಜಾತಿಆದಿಸಭಾವನ್ತಿ ಜಾತಿಭವಾದೀನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತಿನಿಬ್ಬತ್ತನಾದಿಸಭಾವಂ, ಉಪ್ಪಾದನಸಮತ್ಥತಾ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ।
೧೦೦೯. ಸಾಮಞ್ಞೇನ ‘‘ತದೇಕಟ್ಠಾ ಕಿಲೇಸಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೦೧೦), ಪರತೋ ‘‘ಅವಸೇಸೋ ಲೋಭೋ’’ತಿಆದಿವಚನತೋ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೦೧೧) ಪಾರಿಸೇಸತೋ ಸಾಮತ್ಥಿಯತೋ ವಾ ಲಬ್ಭಮಾನತಾಯ ಸತಿಪಿ ಆಗತತ್ತೇ ಸರೂಪೇನ ಪಭೇದೇನ ವಾ ದಿಟ್ಠಿಆದಯೋ ವಿಯ ಅನಾಗತತ್ತಾ ಲೋಭಾದಯೋ ‘‘ಅನಾಗತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾತಿ ಆಹ ‘‘ಇಧ ಸ್ಸೇತು’’ನ್ತಿ। ಅತ್ಥತೋ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ ಲೋಭಾದೀಹಿ ಸಹಜಾತಾ ಹುತ್ವಾ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಏವ ಪಾಳಿಯಂ ವುತ್ತಕಿಲೇಸಭಾವತೋ। ಇತಿಪಿ ಅತ್ಥೋ ಯುಜ್ಜತಿ ಸಂಯೋಜನಕಿಲೇಸಾನಮ್ಪಿ ಪಟಿನಿದ್ದೇಸಾರಹತ್ತಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಭಾವತೋ ಚ। ಸಂಯೋಜನರಹಿತೇಹೀತಿ ಸಂಯೋಜನಭಾವರಹಿತೇಹಿ ಥಿನಉದ್ಧಚ್ಚಅಹಿರಿಕಾನೋತ್ತಪ್ಪೇಹಿ, ಥಿನಅಹಿರಿಕಾನೋತ್ತಪ್ಪೇಹಿ ವಾ।
೧೦೧೩. ಏಕದೇ…ಪೇ॰… ವದತಿ ಅವಯವೇನಪಿ ಸಮುದಾಯೋ ವುಚ್ಚತೀತಿ। ಹೇತು ಏತೇಸಂ ಅತ್ಥೀತಿ ವಾ ಹೇತುಕಾ। ಅನಿಯತೋತಿ ನ ಅವಧಾರಿತೋ। ಪುರಿಮಪದಾವಧಾರಣವಸೇನ ಗಹೇತಬ್ಬತ್ಥತ್ತಾ ವಿವರಣೀಯತ್ಥವಾ। ಅತ್ಥತೋ ನಿಕ್ಖಿಪಿತುನ್ತಿ ‘‘ತಯೋ ಕುಸಲಹೇತೂ ಅಲೋಭೋ ಅದೋಸೋ ಅಮೋಹೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ॰ ಸ॰ ೧೦೬೦) ವಿಯ ಪುರಿಮನಯೇನ ದಸ್ಸಿತಧಮ್ಮೇಯೇವ ಹೇತುಪಹಾತಬ್ಬಹೇತುಕಭೇದತೋ ಅತ್ಥದಸ್ಸನವಸೇನ ನಿದ್ದಿಸಿತುನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
೧೦೨೯. ಅಭಿಞ್ಞಾಯುತ್ತವಜ್ಜಾನಂ ‘‘ಮಹಗ್ಗತಾ ವಾ ಇದ್ಧಿವಿಧಾದಯೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅತೀತಂಸಞಾಣಸ್ಸ ಕಾಮಾವಚರತ್ತಾ ‘‘ಚೇತೋ…ಪೇ॰… ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ’’ತಿ ಆಹ।
೧೦೩೫. ಅನನ್ತರೇ ನಿಯುತ್ತಾನೀತಿ ಚುತಿಅನನ್ತರಂ ಫಲಂ ಅನನ್ತರಂ, ತಸ್ಮಿಂ ನಿಯುತ್ತಾನಿ ತಂ ಏಕನ್ತೇನ ನಿಪ್ಫಾದನತೋ ಅನತಿಕ್ಕಮನಕಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಸ್ಸ ಅನನ್ತರಸ್ಸ ಕರಣಂ ಅನನ್ತರಂ, ತಂ ಸೀಲಾನೀತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಅನೇಕೇಸು ಆನನ್ತರಿಯೇಸು ಕತೇಸು ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಬಲವತೋಯೇವ ಪಟಿಸನ್ಧಿದಾನಂ, ನ ಇತರೇಸಂ, ಅತ್ತನಾ ಪನ ಕಾತಬ್ಬಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ತೇನೇವ ಕತತ್ತಾ ತಸ್ಸ ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಉಪತ್ಥಮ್ಭನವಸೇನ ಪವತ್ತನತೋ ನ ಇತರಾನಿ ತೇನ ನಿವಾರಿತಫಲಾನಿ ನಾಮ ಹೋನ್ತಿ, ಕೋ ಪನ ವಾದೋ ಪಟಿಪಕ್ಖೇಸು ಕುಸಲೇಸೂತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪಟಿಪಕ್ಖೇನ ಅನಿವಾರಣೀಯಫಲತ್ತಾ’’ತಿ। ‘‘ಅನೇಕಸ್ಮಿಮ್ಪಿ…ಪೇ॰… ನತ್ಥೀ’’ತಿ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ, ನನು ಅನೇಕೇಸು ಆನನ್ತರಿಯೇಸು ಕತೇಸು ಬಲವಂಯೇವ ಪಟಿಸನ್ಧಿದಾಯಕನ್ತಿ ತೇನ ಇತರೇಸಂ ವಿಪಾಕೋ ಪಟಿಬಾಹಿತೋ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ನ ಚ ತೇಸ’’ನ್ತಿಆದಿ। ತಞ್ಚ ತೇಸಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಅಪ್ಪಟಿಬಾಹಕತ್ತಂ ಮಾತಿಕಾವಣ್ಣನಾಯಂ ವಿತ್ಥಾರೇನ ವಿಚಾರಿತಮೇವ।
ಅತ್ಥತೋ ಆಪನ್ನಂ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಯಥಾರುತವಸೇನೇವ ಪಾಳಿಯಾ ಅತ್ಥಂ ಗಹೇತ್ವಾ ತೇಸಂ ವಾದಾನಂ ತಪ್ಪರಭಾವೇನ ಪವತ್ತಿಂ ಸನ್ಧಾಯ ಅಹೇತುಕವಾದಾದೀನಂ ವಿಸೇಸಂ ‘‘ಪುರಿಮವಾದೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಅನಿಯ್ಯಾನಿಕನಿಯ್ಯಾನಿಕಭೇದಂ ಪನ ಸಮ್ಭಾರಕಮ್ಮಂ ಬನ್ಧಮೋಕ್ಖಹೇತೂತಿ ಬನ್ಧಮೋಕ್ಖಹೇತುಂ ಪಟಿಸೇಧೇನ್ತೋಪಿ ಕಮ್ಮಂ ಪಟಿಸೇಧೇತಿ। ಸುಮಙ್ಗಲವಿಲಾಸಿನಿಯಂ ಪನ ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಕಮ್ಮಕಿಲೇಸಸಮಾಧಿಪಞ್ಞಾನಂ ಹೇತುಭಾವತೋ ವಿಪಾಕೋಪಿ ಬನ್ಧಮೋಕ್ಖಹೇತೂತಿ ‘‘ನತ್ಥಿ ಹೇತೂತಿ ವದನ್ತೋ ಉಭಯಂ ಪಟಿಬಾಹತೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೧೭೦-೧೭೨) ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಕಮ್ಮಂ ಪಟಿಸೇಧೇನ್ತೇನಪಿ ವಿಪಾಕೋ ಪಟಿಸೇಧಿತೋ ಹೋತಿ, ವಿಪಾಕಂ ಪಟಿಸೇಧೇನ್ತೇನಪಿ ಕಮ್ಮನ್ತಿ ತಯೋಪಿ ಏತೇ ವಾದಾ ಅತ್ಥತೋ ಉಭಯಪಟಿಸೇಧಕಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ನಿಯತಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿನ್ತಿ ಅಹೇತುಕವಾದಾದಿಪಟಿಸಂಯುತ್ತೇ ಅಸದ್ಧಮ್ಮೇ ಉಗ್ಗಹಪರಿಪುಚ್ಛಾವಿನಿಚ್ಛಯಪಸುತಸ್ಸ ‘‘ನತ್ಥಿ ಹೇತೂ’’ತಿಆದಿನಾ ರಹೋ ನಿಸೀದಿತ್ವಾ ಚಿನ್ತೇನ್ತಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಆರಮ್ಮಣೇ ಮಿಚ್ಛಾಸತಿ ಸನ್ತಿಟ್ಠತಿ, ಚಿತ್ತಂ ಏಕಗ್ಗಂ ಹೋತಿ, ಜವನಾನಿ ಜವನ್ತಿ। ಪಠಮಜವನೇ ಸತೇಕಿಚ್ಛೋ ಹೋತಿ, ತಥಾ ದುತಿಯಾದೀಸು। ಸತ್ತಮೇ ಅತೇಕಿಚ್ಛಭಾವಂ ಪತ್ತೋ ನಾಮ ಹೋತಿ। ಯಾ ಏವಂ ಪವತ್ತಾ ದಿಟ್ಠಿ, ತಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ ‘‘ನಿಯತಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ’’ನ್ತಿ। ತತೋ ಪುರಿಮಭಾವಾ ಅನಿಯತಾ।
೧೦೩೯. ಸಹಜಾತ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞ ನಿಸ್ಸಯ ಅತ್ಥಿ ಅವಿಗತಾದಿವಿಸಿಟ್ಠಭಾವೇಪಿ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಸಮ್ಪಯೋಗವಿಸಿಟ್ಠತಾದೀಪನೇನೇವ ಸಹಜಾತಾದಿವಿಸಿಟ್ಠತಾಪಿ ವಿಞ್ಞಾಯತೀತಿ ಪಾಳಿಯಂ ‘‘ಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ‘‘ಸಮ್ಪಯೋಗವಿಸಿಟ್ಠೇನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಮಗ್ಗ…ಪೇ॰… ದಸ್ಸೇತುಂ, ನ ಪನ ಮಗ್ಗಙ್ಗಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯಭಾವಾಭಾವತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಏವಂ ಸತೀತಿ ಯದಿ ಮಗ್ಗಙ್ಗಾನಂ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯಲಾಭಿತಾಯ ಪಕಾಸನೋ ಪಠಮನಯೋ, ಏವಂ ಸನ್ತೇ। ಮಗ್ಗಙ್ಗಾನಿಪಿ ವೇದನಾದಯೋ ವಿಯ ಮಗ್ಗಹೇತುಕಭಾವೇನ ವತ್ತಬ್ಬತ್ತಾ ಅಮಗ್ಗಸಭಾವಾನಂ ಅಲೋಭಾದೀನಂ ತದಞ್ಞೇಸಂ ತದುಭಯಸಭಾವಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವದೀಪನೇ ತತಿಯನಯೇ ವಿಯ ನ ಠಪೇತಬ್ಬಾನೀತಿ ಆಹ ‘‘ಠಪೇತ್ವಾತಿ ನ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ’’ತಿ। ಪುಬ್ಬೇತಿ ಪುರಿಮನಯೇ।
ದುತಿಯನಯೇಪೀತಿ ಪಿ-ಸದ್ದೇನ ಪಠಮನಯಂ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡೇತಿ। ತೇನ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ಪುರಿಮಸ್ಮಿಂ ನಯದ್ವಯೇ ಠಪಿತತ್ತಾ ತಸ್ಸ ಸಹೇತುಕಭಾವದಸ್ಸನೋ ತತಿಯನಯೋ ಆರದ್ಧೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ತತಿಯನಯೇ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸಹೇತುಕಭಾವದಸ್ಸನಂ ಅನಿಚ್ಛನ್ತೋ ಚೋದಕೋ ‘‘ಕಥಂ ದಸ್ಸಿತೋ’’ತಿ ಚೋದೇತ್ವಾ ‘‘ನನೂ’’ತಿಆದಿನಾ ಅತ್ತನೋ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಂ ವಿವರತಿ। ಇತರೋ ‘‘ಯಥಾ ಹೀ’’ತಿಆದಿನಾ ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಹೇತುಭಾವೇನ ವುತ್ತಾನಮ್ಪಿ ಲೋಭಾದೀನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಸಹಜೇಕಟ್ಠಸಮ್ಪಯುತ್ತಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧಪರಿಯಾಪನ್ನತೋ ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಹೇತುಕಸಙ್ಗಹೋ
ತತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸೇವಾತಿ ತತೋ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಸಙ್ಖಾತಹೇತುತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಅಲೋಭಾದೋಸಸ್ಸೇವ। ಅಞ್ಞೇನಾತಿ ‘‘ಮಗ್ಗೋ ಹೇತೂ’’ತಿ ಇತೋ ಅಞ್ಞೇನ। ಅಲೋಭಾದೋಸಾನಂಯೇವ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ ತೇಸಂಯೇವ ಆವೇಣಿಕೇನ ಮಗ್ಗಹೇತೂತಿ ಇಮಿನಾ ಪರಿಯಾಯೇನ। ಸಾಧಾರಣೇನ ಪರಿಯಾಯೇನಾತಿ ತಿಣ್ಣಮ್ಪಿ ಹೇತೂನಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ ಮಗ್ಗಾಮಗ್ಗಸಭಾವಾನಂ ಸಾಧಾರಣೇನ ಮಗ್ಗಹೇತುಮಗ್ಗಹೇತೂತಿ ಇಮಿನಾ ಪರಿಯಾಯೇನ। ತೇಸನ್ತಿ ಹೇತೂನಂ। ಅಞ್ಞೇಸನ್ತಿ ಹೇತುಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಂ। ಅತ್ಥವಿಸೇಸವಸೇನಾತಿ ‘‘ಮಗ್ಗಹೇತುಕಾ’’ತಿ ಪಾಳಿಯಾ ಅತ್ಥವಿಸೇಸವಸೇನ। ಅಮೋಹೇನ ಅಲೋಭಾದೋಸಾಮೋಹೇಹಿ ಚ ಸೇಸಧಮ್ಮಾನಂ ಸಹೇತುಕಭಾವದಸ್ಸನವಸೇನ ಪವತ್ತಾ ದುತಿಯತತಿಯನಯಾ ‘‘ಸರೂಪತೋ ಹೇತುಹೇತುಮನ್ತದಸ್ಸನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾ। ತಥಾಅದಸ್ಸನತೋತಿ ಸರೂಪೇನ ಅದಸ್ಸನತೋ। ಅತ್ಥೇನ…ಪೇ॰… ಗಮನತೋತಿ ‘‘ಮಗ್ಗಙ್ಗಾನಿ ಠಪೇತ್ವಾ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೦೩೯) ವಚನತೋ ಮಗ್ಗಸಭಾವಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯತಾಸಙ್ಖಾತೋ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ಹೇತುಭಾವೋ ಸರೂಪತೋ ದಸ್ಸಿತೋ। ಮಗ್ಗಹೇತುಭೂತಾಯ ಪನ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ಹೇತುಹೇತುಭಾವೋ ಅತ್ಥತೋ ಞಾಪಿತೋ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
೧೦೪೦. ಅಸಭಾವಧಮ್ಮೋ ಗರುಕಾತಬ್ಬೋ ನ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಸಭಾವಧಮ್ಮೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತೇನೇವ ಪಟ್ಠಾನವಣ್ಣನಾಯಂ (ಪಟ್ಠಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೩) ‘‘ಆರಮ್ಮಣಾಧಿಪತಿ ಜಾತಿಭೇದತೋ ಕುಸಲಾಕುಸಲವಿಪಾಕಕಿರಿಯರೂಪನಿಬ್ಬಾನವಸೇನ ಛಬ್ಬಿಧೋ’’ತಿ ವಕ್ಖತಿ। ಮಗ್ಗಾದೀನಿ ಠಪೇತ್ವಾತಿ ಮಗ್ಗಾದೀನಿ ಅಞ್ಞೇಸನ್ತಿ ಮಗ್ಗಾದಿತೋ ಅಞ್ಞೇಸಂ। ಅಧಿ…ಪೇ॰… ವಸ್ಸಾತಿ ಆರಮ್ಮಣಾಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯಭಾವಸ್ಸ। ಪಞ್ಞುತ್ತರತ್ತಾ ಕುಸಲಾನಂ ಲೋಕುತ್ತರಕಥಾಯ ಚ ಪಞ್ಞಾಧುರತ್ತಾ ವೀಮಂಸಾಧಿಪತಿಸ್ಸ ಸೇಸಾಧಿಪತೀನಂ ಪಧಾನತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
೧೦೪೧. ಪದೇಸಸತ್ತವಿಸಯತ್ತಾ ಪಠಮವಿಕಪ್ಪಸ್ಸ ಸಕಲಸತ್ತವಸೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕಪ್ಪಸಹಸ್ಸಾತಿಕ್ಕಮೇಪಿ ವಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಲದ್ಧೋಕಾಸಂ ಯಂ ಭವಿಸ್ಸತೀತಿ ಲದ್ಧೋಕಾಸಂ ಯಂ ಕಮ್ಮಂ ಪಾಪುಣಿಸ್ಸತಿ। ಕಪ್ಪಸಹಸ್ಸಾತಿಕ್ಕಮೇ ಅವಸ್ಸಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜನವಿಪಾಕತ್ತಾ ತದಪಿ…ಪೇ॰… ವುಚ್ಚತೀತಿ। ಅಲದ್ಧತ್ತಲಾಭತಾಯ ಉಪ್ಪಾದಾದಿಕ್ಖಣಂ ‘‘ನತ್ಥಿ ನಾಮ ನ ಹೋತೀತಿ ಅನುಪ್ಪನ್ನೋ ನಾಮ ನ ಹೋತೀ’’ತಿ। ತತ್ಥಾತಿ ಅರೂಪಭವಙ್ಗೇ।
ಅವಿಪಕ್ಕವಿಪಾಕಂ ಕಮ್ಮಂ ಸಹಕಾರೀಕಾರಣಸಮವಾಯಾಲಾಭೇನ ಅಕತೋಕಾಸಂ ವಿಪಾಕಾಭಿಮುಖಭಾವಾಭಾವತೋ ವಿಪಕ್ಕವಿಪಾಕಕಮ್ಮಸರಿಕ್ಖಕನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅಲದ್ಧೋ…ಪೇ॰… ದೇಯ್ಯಾ’’ತಿ। ಕಿಚ್ಚನಿಪ್ಫತ್ತಿಯಾ ಅಸತಿ ಉಪ್ಪನ್ನಮ್ಪಿ ಕಮ್ಮಂ ಅನುಪ್ಪನ್ನಸಮಾನನ್ತಿ ‘‘ಓಕಾಸೋ ನ ಭವೇಯ್ಯಾ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ಸಮತ್ಥತಾ ನ ಸಿಯಾತಿ ಅತ್ಥಮಾಹ। ತೇನ ಅಪಚಯಗಾಮಿಕಮ್ಮಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಓಕಾಸಾಭಾವೋ ದಸ್ಸಿತೋ। ಪುಬ್ಬೇ ನಿರತ್ಥಕತ್ತಾ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಓಕಾಸೋ ನ ಭವೇಯ್ಯಾತಿ ಪಯೋಜನಾಭಾವತೋ ಕಮ್ಮುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಓಕಾಸಾಭಾವೋ ವುತ್ತೋ। ‘‘ವಿಪಾಕತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಪವತ್ತಿಓಕಾಸೋ ನ ಭವೇಯ್ಯಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಅಸಮ್ಭವತೋತಿ ಅಯಮೇತೇಸಂ ವಿಸೇಸೋ। ಧುವವಿಪಾಕಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ವಿಪಾಕೇನ ನಿದಸ್ಸನಮತ್ತಭೂತೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಅರಿಯಮಗ್ಗಆನನ್ತರಿಯಕಮ್ಮಾನಂ ವಿಯ ಮಹಗ್ಗತಕಮ್ಮಾನಂ ನಿಯತಸಭಾವತಾಭಾವಾ ಅಟ್ಠಸಮಾಪತ್ತೀನಂ ‘‘ಬಲವವಿರಹೇ’’ತಿಆದಿನಾ ಸವಿಸೇಸನಧುವವಿಪಾಕತಾ ವುತ್ತಾ। ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಪಞ್ಚ ಆನನ್ತರಿಯಕಮ್ಮಾನೀ’’ತಿ ನಿದಸ್ಸನಮತ್ತಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ ನಿಯತಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಯಾಪಿ ಧುವವಿಪಾಕತ್ತಾ। ಯಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ ಯೋ ವಿಪಾಕೋ ನಿಯೋಗತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿಸ್ಸತಿ, ಸೋ ತಸ್ಸ ಅನಾಗತಕಾಲೇಪಿ ಉಪ್ಪಾದಿವೋಹಾರಂ ಲಭತಿ। ಸೋ ಚ ಉಪ್ಪಾದಿವೋಹಾರೋ ಆಯೂಹಿತಕಮ್ಮವಸೇನ ವುಚ್ಚಮಾನೋ ಭಾವಿನಾ ಆಯೂಹಿತಭಾವೇನ ಮಗ್ಗೋ ಅನುಪ್ಪನ್ನೋತಿ ಏತ್ಥ ವುತ್ತೋತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಂ ಆಯೂಹಿತಂ ಭವಿಸ್ಸತೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ।
೧೦೫೦. ಉಪಾದಾನೇಹಿ ಆದಿನ್ನಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಅಞ್ಞೇತಿ ಉಪಾದಾನಾರಮ್ಮಣೇಹಿ ಅಞ್ಞೇ ಅನುಪಾದಾನಿಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಆದಿಕೇನ ಗಹಣೇನಾತಿ ‘‘ಅಹಂ ಫಲಂ ಸಚ್ಛಾಕಾಸಿ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣಸಙ್ಖಾತೇನ ಗಹಣೇನ। ಇದಾನಿ ಉಪೇತತ್ಥದೀಪಕಸ್ಸ ಉಪ-ಸದ್ದಸ್ಸ ವಸೇನ ಉಪಾದಿನ್ನ-ಸದ್ದಸ್ಸ ‘‘ಉಪಾದಿನ್ನಸದ್ದೇನ ವಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಅನಜ್ಝತ್ತಭಾವತೋ ‘‘ಅಮಗ್ಗಫಲಧಮ್ಮಾಯೇವ ವುತ್ತಾ’’ತಿ ಆಹ। ಇತರೇಹೀತಿ ಅಜ್ಝತ್ತಪದಾದೀಹಿ।
ತಿಕನಿಕ್ಖೇಪಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ದುಕನಿಕ್ಖೇಪಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೧೦೬೨. ಮೇತ್ತಾಯ ‘‘ಸಿನೇಹನ’’ನ್ತಿ ಆಹ।
೧೦೬೫. ತಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಂ ವಿಸಯೇ ಚಿತ್ತಂ ಸಂರಞ್ಜತೀತಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸಂರಞ್ಜನಂ। ತಣ್ಹಾವಿಚರಿತಾದೀತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಏಸನಾದಯೋ ಸಙ್ಗಹಿತಾ। ತಣ್ಹಾಯ ವಿಪುಲತಾ ವಿಸಯವಸೇನ ಪವತ್ತಿವಸೇನ ವಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಅನಿಚ್ಚಾದಿಸಭಾವಸ್ಸ ರೂಪಾದಿಕಸ್ಸ ನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ಗಹಣಂ ಅಭಿನಿವೇಸೋ ವಿಸೇಸತೋ ತಣ್ಹಾವಸೇನ ಹೋತಿ ತಣ್ಹಾರಹಿತಾಯ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಅಭಾವಾತಿ ಉಪಚಾರವಸೇನ ನಿಮಿತ್ತಸ್ಸ ಕತ್ತುಭಾವಮಾಹ ‘‘ನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ಗಣ್ಹನ್ತೀ ವಿಸಂವಾದಿಕಾ ಹೋತೀ’’ತಿ। ಪಾಕಟೇನ ಸದ್ದೇನ ಲಬ್ಭಮಾನತ್ತಾ ಯಥಾರುತವಿಞ್ಞಾಯಮಾನತ್ತಾ ಚ ವಿಸತ್ತಿಕಾಸದ್ದಸ್ಸ ವಿಸತಸಭಾವೋ ‘‘ಪಧಾನೋ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ ವುತ್ತೋ। ‘‘ಅನ್ತಲಿಕ್ಖಚರೋ ಪಾಸೋ, ಯ್ವಾಯಂ ಚರತಿ ಮಾನಸೋ। ತೇನ ತಂ ಬಾಧಯಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿಆದಿವಸೇನ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೫೧; ಮಹಾವ॰ ೩೩) ಮಾರೇನ ಗಹಿತತಾಯ।
೧೦೬೬. ಅನತ್ಥಚರಣಾದಿಅನಭಿಸನ್ಧಾನಕತಾಯ ಅಟ್ಠಾನಭೂತೇಸು ಚ ವಸ್ಸವಾತಾದಿಸಙ್ಖಾರೇಸು ಉಪ್ಪನ್ನಕೋಪೋ ವಿಯ ಸತ್ತೇಸು ಅತ್ಥಾಚರಣಾದಿನಾ ಆರೋಪನಾಧಿಪ್ಪಾಯೇಸುಯೇವ ತದಜ್ಝಾರೋಪನವಸೇನ ಪವತ್ತೋ ಯದಿಪಿ ಅನಾಯತನುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಅಟ್ಠಾನಾಘಾತೋಯೇವ ಹೋತಿ, ಸತ್ತವಿಸಯತ್ತಾ ಪನ ಸತಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಏಕನ್ತಬ್ಯಾಪತ್ತಿಯಂ ಕಮ್ಮಪಥಭೇದೋ ಹೋತಿಯೇವಾತಿ ಸಕ್ಕಾ ವಿಞ್ಞಾತುಂ, ಅಟ್ಠಾನುಪ್ಪತ್ತಿಯಂ ಪನಸ್ಸ ನ ಸಿಯಾ ಕಮ್ಮಪಥಭೇದೋತಿ ಆಹ ‘‘ಸತ್ತೇಸು ಉಪ್ಪನ್ನೋ ಅಟ್ಠಾನಕೋಪೋ ಕರೋತೀ’’ತಿ। ಪಟಿಘಾದಿಪದಾನಂ ಘಟ್ಟನಾಪುರಿಮಯಾಮವಿಕಾರುಪ್ಪತ್ತಿಸಮಞ್ಞಾದೀಸುಪಿ ‘‘ಪಟಿವಿರೋಧಾದಿಪದಾನಿ ತೇಸಂ ವಿಸೇಸನತ್ಥಾನೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
೧೦೯೧. ದ್ವೇ ಧಮ್ಮಾ ತಯೋ ಧಮ್ಮಾತಿ ಸದ್ದನ್ತರಸನ್ನಿಧಾನೇನ ಪರಿಚ್ಛೇದವತೋ ಬಹುವಚನಸ್ಸ ದಸ್ಸನತೋ ‘‘ಅಪರಿಚ್ಛೇದೇನ ಬಹುವಚನೇನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಉದ್ದೇಸೋ ಕತೋತಿ ಇತಿ-ಸದ್ದೋ ಹೇತುಅತ್ಥೋ। ತೇನ ಬಹುವಚನೇನ ಉದ್ದೇಸಕರಣಂ ಬಹುವಚನೇನ ಪುಚ್ಛಾಯ ಕಾರಣನ್ತಿ ದೀಪೇತಿ। ಉದ್ದೇಸಾನುವಿಧಾಯಿನೀ ಹಿ ಪುಚ್ಛಾತಿ। ತಥಾ ಹಿ ಸಙ್ಖಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ಉದ್ದೇಸೇ ‘‘ಕತಮೇ ವಾ ತಯೋ’’ತಿ ಸಙ್ಖಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾವ ಪುಚ್ಛಾ ‘‘ಅನಿದ್ಧಾರಿತಪರಿಚ್ಛೇದೇ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಅಪಚ್ಚಯಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ಪದತೋ ಪನ ಹೇಟ್ಠಾ ಅನೇಕಭೇದಭಿನ್ನಾ ಧಮ್ಮಾ ಅಪರಿಚ್ಛೇದೇನ ಬಹುವಚನೇನೇವ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾ, ಉದ್ಧಞ್ಚ ತಥಾ ಉದ್ದಿಸೀಯನ್ತೀತಿ ತಂ ಸೋತಪತಿತತಾಯ ಭೇದಾಭಾವೇಪಿ ಪರಮತ್ಥತೋ ಅಪ್ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅಸಙ್ಖತಧಮ್ಮಸ್ಸ ಚ ಸೋಪಾದಿಸೇಸನಿರುಪಾದಿಸೇಸರಾಗಕ್ಖಯಾದಿಅಸಙ್ಖತಾದಿವಚನವಚನೀಯಭಾವೇನ ಉಪಚರಿತಭೇದೇಗಹಿತೇ ಪದದ್ವಯೇನ ಅತ್ಥಿ ಕಾಚಿ ಭೇದಮತ್ತಾತಿ ಅಪರಿಚ್ಛೇದೇನ ಬಹುವಚನೇನ ಉದ್ದೇಸೋ ಕತೋತಿ ಯುತ್ತಂ ಸಿಯಾ। ಉದ್ದೇಸಾನುಸಾರೀನಿ ಪುಚ್ಛಾನಿಗಮನಾನೀತಿ ತಾನಿಪಿ ತಥಾ ಪವತ್ತಾನಿ। ನಿದ್ದೇಸೋ ಪನ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತಸಭಾವಾದಿಪರಿಚ್ಛೇದವಿಭಾವನವಸೇನೇವ ಕಾತಬ್ಬೋತಿ ಅಸಙ್ಖತಾ ಧಾತು ಇಚ್ಚೇವ ಕತೋ ಪರಮತ್ಥತೋ ಭೇದಾಭಾವದೀಪನತ್ಥನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಕಥೇತುಕಾಮತಾವಸೇನ ಪುಚ್ಛನ್ತೋ ಯಸ್ಸ ಕಥೇತಿ, ತೇನ ಕಾತಬ್ಬಪುಚ್ಛಾಯ ಕರಣತೋ ತಗ್ಗತಂ ಅಜಾನನಂ ಸಂಸಯಂ ವಾ ಅನುವಿಧಾಯಯೇವ ಪುಚ್ಛತೀತಿ ‘‘ಸಭಾವ…ಪೇ॰… ಅಜಾನನ್ತಸ್ಸ ವಸೇನ ಪುಚ್ಛಾ ಕರೀಯತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ನಿದ್ದೇಸತೋ ಪುಬ್ಬೇತಿಆದಿನಾ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವುತ್ತಂ ಪುಚ್ಛಾನುಸನ್ಧಿಂಯೇವ ವಿಭಾವೇತಿ।
೧೧೦೧. ಭಿನ್ದಿತ್ವಾತಿ ವಿಭಜಿತ್ವಾ। ರೂಪಾವ…ಪೇ॰… ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾತಿ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಮಹಾಕಿರಿಯವಿಞ್ಞಾಣೇನ ಮಹಗ್ಗತಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮ್ಮಸನವಸೇನ ಯಥಾಯೋಗಂ ಮಹಗ್ಗತಪ್ಪಮಾಣಧಮ್ಮಾನಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾದಿವಸೇನ ರೂಪರಾಗಾರೂಪರಾಗಸಮ್ಪಯುತ್ತೇನ ಅಕುಸಲಮನೋವಿಞ್ಞಾಣೇನ ಮಹಗ್ಗತಧಮ್ಮಾನಂ ಅಭಿನಿವೇಸನಅಸ್ಸಾದನವಸೇನ ತಂತಂಪಞ್ಞತ್ತಿಯಞ್ಚ ತಂತಂವೋಹಾರವಸೇನ ಪವತ್ತೇನ ಆವಜ್ಜನೇನ ಚ ಯಥಾವುತ್ತವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ಪುರೇಚಾರಿಕೇನ ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮಾ ನ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾ। ಇತರೇನಾತಿ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣೇನ। ಕಾಮಾವಚರಾನಮೇವ ಆರಮ್ಮಣಾನನ್ತಿ ನಿದ್ಧಾರಣೇ ಸಾಮಿವಚನಂ। ರೂಪಾರಮ್ಮಣಾದೀಹಿ ವಿಞ್ಞಾಣೇಹಿ ತತ್ಥ ರೂಪಾರಮ್ಮಣೇನ ವಿಞ್ಞಾಣೇನಪಿ ಸದ್ದಾದೀನಂ ಅವಿಞ್ಞೇಯ್ಯತಾ ರೂಪಸ್ಸ ಚ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯತಾ। ಏವಂ ಸೇಸೇಸುಪಿ ಯೋಜನಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಚಕ್ಖುದ್ವಾರಿಕೇನ ಸದ್ದಾದೀನಂ ಅವಿಞ್ಞೇಯ್ಯತಾ ರೂಪಸ್ಸ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯತಾತಿಆದಿನಾ ದ್ವಾರಭೇದವಸೇನ ಇತರನ್ತಿ ಇಟ್ಠಮಜ್ಝತ್ತಂ ಅನಿಟ್ಠಮನಿಟ್ಠಮಜ್ಝತ್ತಞ್ಚ। ರೂಪಾವಚರಾದಯೋ ಕಾಮಾವಚರವಿಪಾಕಾದೀಹೀತಿ ರೂಪಾವಚರಾರೂಪಾವಚರಲೋಕುತ್ತರಪಞ್ಞತ್ತಿಯೋ ಕಾಮಾವಚರವಿಪಾಕೇಹಿ ಲೋಕುತ್ತರಾ ಕಾಮಾವಚರತೋ ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಕುಸಲಕಿರಿಯೇಹಿ ಅಕುಸಲೇಹಿ ಚ ಅವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಅವಿಜಾನನಸಭಾವೋ ಏವ ಅತ್ತಸಮ್ಭವೋ।
೧೧೦೨. ರೂಪಾರೂಪಾವಚರಕಮ್ಮೂಪಪತ್ತಿಭವೇ ‘‘ಭವಾಸವಂ…ಪೇ॰… ಸಿಯಾ’’ತಿ। ಕಾಮಾಸವಭವಾಸವವಿನಿಮುತ್ತಸ್ಸ ಹಿ ಲೋಭಸ್ಸ ಅಭಾವಂ ಸಯಮೇವ ವಕ್ಖತೀತಿ। ಪಾಳಿಯನ್ತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಕಣ್ಡಪಾಳಿಯಂ। ತತ್ಥ ಯಥಾ ‘‘ಕಾಮಾಸವೋ ಅಟ್ಠಸು ಲೋಭಸಹಗತಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇಸು ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಏವಂ ‘‘ಭವಾಸವೋ ಅಟ್ಠಸು ಲೋಭಸಹಗತಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇಸು ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ ಅವತ್ವಾ ‘‘ಚತೂಸುದಿಟ್ಠಿಗತವಿಪ್ಪಯುತ್ತಲೋಭಸಹಗತಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇಸು ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೪೬೫) ವುತ್ತತ್ತಾ ‘‘ಭವಾಸವೋ…ಪೇ॰… ಯುತ್ತೇಸು ಏವ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ ಪಾಳಿಯಂ ವುತ್ತೋತಿ ಸಾವಧಾರಣಂ ವುತ್ತಂ। ತಥಾ ಚ ವಕ್ಖತಿ ‘‘ಭವಾಸವೋ ಚತೂಸು ದಿಟ್ಠಿಗತವಿಪ್ಪಯುತ್ತೇಸು ಅವಿಜ್ಜಾಸವೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಏಕಧಾವ ಏಕತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೪೭೩)। ಸೋಪಿ ರಾಗೋತಿ ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಸಹಗತೋ ರಾಗೋ। ಕಾಮಭವಪತ್ಥನಾ ವಿಯ ಕಾಮಾಸವೋತಿ ಯುತ್ತಂ ವತ್ತುಂ। ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಸಹಗತರಾಗಕಾಮಭವಪತ್ಥನಾನಮ್ಪಿ ಹಿ ಭವಾಸವೋತಿ ವತ್ತಬ್ಬಪರಿಯಾಯೋ ಅತ್ಥೀತಿ ‘‘ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಸಹಗತೋ ರಾಗೋ ಭವರಾಗವಸೇನ ಪತ್ಥನಾ ಭವಾಸವೋ ನಾಮಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ನ ತೇಸಂ ಇಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತಭವಾಸವಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥನ್ತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ತಥಾ ಹಿ ‘‘ರೂಪಾರೂಪಸಙ್ಖಾತೇ ಕಮ್ಮತೋ ಚ ಉಪಪತ್ತಿತೋ ಚ ದುವಿಧೇಪಿ ಭವೇ ಆಸವೋ ಭವಾಸವೋ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ। ತತ್ಥ ಕಾಮಭವಪತ್ಥನಾಯ ತಾವ ಕಾಮಾಸವಭಾವೋ ಹೋತು, ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸು ಸಸ್ಸತಾಭಿನಿವೇಸಸಹಗತರಾಗಸ್ಸ ಕಥನ್ತಿ? ಸೋಪಿ ಯಥಾವುತ್ತವಿಸಯೇ ಕಾಮನವಸೇನ ಪವತ್ತಿತೋ ಕಾಮಾಸವೋಯೇವ ನಾಮ। ಸಬ್ಬೇಪಿ ಹಿ ತೇಭೂಮಕಾ ಧಮ್ಮಾ ಕಮನೀಯಟ್ಠೇನ ಕಾಮಾತಿ। ನ ಚೇತ್ಥ ಅನಿಟ್ಠಪ್ಪಸಙ್ಗೋ ದಿಟ್ಠಿವಿಪ್ಪಯುತ್ತಲೋಭಸ್ಸ ಭವಾಸವಭಾವೇನ ವಿಸುಂ ಉದ್ಧಟತ್ತಾ। ಅವಸ್ಸಞ್ಚೇತಮೇವಂ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ, ಇತರಥಾ ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸು ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಸಹಗತಸ್ಸಪಿ ಲೋಭಸ್ಸ ಭವಾಸವಭಾವೋ ಆಪಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ। ಕಾಮಾಸವಾದಯೋ ಏವ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಿಕಸಮ್ಪರಾಯಿಕಾಸವಭಾವೇನ ದ್ವಿಧಾ ವುತ್ತಾ।
೧೧೦೩. ಇಧ ಪಾಳಿಯಾಪಿ ಭವಾಸವವಿನಿಮುತ್ತಲೋಭಸ್ಸ ಕಾಮಾಸವಭಾವೋ ನ ನ ಸಕ್ಕಾ ಯೋಜೇತುನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕಾಮಾಸವನಿದ್ದೇಸೇ ಚಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಧಮ್ಮಚ್ಛನ್ದೋ ಸದ್ಧಾ’’ತಿ ಕೇಚಿ।
೧೧೦೫. ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇಸ್ವೇವ ಪವತ್ತತಿ ತಬ್ಬಿನಿಮುತ್ತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಜೀವಗ್ಗಹಣವಿಸಯಸ್ಸ ಪರಮತ್ಥತೋ ಅಭಾವಾ। ರೂಪೇ…ಪೇ॰… ವಿಞ್ಞಾಣೇ ವಾ ಪನ ನ ಪತಿಟ್ಠಾತಿ ರೂಪಾದೀನಂ ಅವಿಪರೀತಸಭಾವಮತ್ತೇ ಅಟ್ಠತ್ವಾ ಸಯಂ ಸಮಾರೋಪಿತಸ್ಸ ತೇಸು ಪರಿಕಪ್ಪನಾಮತ್ತಸಿದ್ಧಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಆಕಾರಸ್ಸ ಅಭಿನಿವೇಸನತೋ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ತತೋ ಅಞ್ಞಂ ಕತ್ವಾ’’ತಿ। ತತೋ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧತೋ। ವೇದನಾದಯೋಪಿ ಹಿ ಕೇಚಿ ದಿಟ್ಠಿಗತಿಕಾ ಅನಿಚ್ಚಾತಿ ಪಸ್ಸನ್ತೀತಿ। ತತೋತಿ ವಾ ಸರೀರಸಙ್ಖಾತರೂಪಕ್ಖನ್ಧತೋ। ‘‘ಅಞ್ಞಂ ಜೀವಂ ಅಞ್ಞಂ ಸರೀರ’’ನ್ತಿ ಹಿ ವುತ್ತಂ। ಹೋತೀತಿ ಭವತಿ ಸಸ್ಸತಂ ಅತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಞ್ಞನ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮಇಸ್ಸರಾದಿತೋ ಅಞ್ಞಂ।
ಅರೂಪಭವೋ ವಿಯ ರೂಪರಾಗಪ್ಪಹಾನೇನ ರೂಪಭವೋ ಕಾಮರಾಗಪ್ಪಹಾನೇನ ಪತ್ತಬ್ಬೋ। ರೂಪೀಬ್ರಹ್ಮಾನಞ್ಚ ಪಞ್ಚಕಾಮಗುಣಿಕೋ ರಾಗೋ ಪಹೀಯತಿ, ನ ವಿಮಾನಾದೀಸು ರಾಗೋತಿ ಸೋ ಅಕಾಮರಾಗೋತಿ ಕತ್ವಾ ಕಾಮಾಸವೋ ನ ಹೋತೀತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತಂ। ಟೀಕಾಕಾರೇಹಿ ಪನ ಕಾಮಾಸವಭವಾಸವವಿನಿಮುತ್ತಲೋಭಾಭಾವದಸ್ಸನೇನ ರೂಪೀಬ್ರಹ್ಮಾನಂ ವಿಮಾನಾದಿರಾಗಸ್ಸಪಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿಭಾವತೋ ದಿಟ್ಠಿವಿಪ್ಪಯುತ್ತರೂಪಾರೂಪಭವರಾಗವಿನಿಮುತ್ತೋ ಸಬ್ಬೋ ಲೋಭೋ ಕಾಮಾಸವೋತಿ ದಸ್ಸಿತೋ। ತತ್ಥ ಯುತ್ತಂ ವಿಚಾರೇತ್ವಾ ಗಹೇತಬ್ಬಂ। ಸಿಯಾ ಆಸವಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ ಕಾಮರಾಗೇನ ಭವರಾಗೇನ ವಾ ಸಹುಪ್ಪತ್ತಿಯಂ, ಸಿಯಾ ಆಸವವಿಪ್ಪಯುತ್ತೋ ತದಞ್ಞರಾಗೇನ ಸಹುಪ್ಪತ್ತಿಯಂ, ‘‘ಚತೂಸು ದಿಟ್ಠಿಗತಾ’’ತಿಆದಿಪಾಳಿಯಾ ಅಭಾವದಸ್ಸನೇನ ಕಾಮಾಸವಭವಾಸವವಿನಿಮುತ್ತಲೋಭಾಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ‘‘ಕಾಮಾಸವೋ’’ತಿಆದಿಪಾಳಿದಸ್ಸನೇನ ದಿಟ್ಠಿರಾಗಸ್ಸ ಕಾಮಾಸವಭಾವಂ ಸಾಧೇತಿ। ಪಹಾತಬ್ಬದಸ್ಸನತ್ಥನ್ತಿ ಪಹಾತಬ್ಬತಾದಸ್ಸನತ್ಥಂ। ಪಹಾನೇತಿ ಪಹಾನನಿಮಿತ್ತಂ।
೧೧೨೧. ಜಾತಿಯಾತಿ ಖತ್ತಿಯಸಭಾವಾದಿಜಾತಿಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ। ಗೋತ್ತೇನಾತಿ ಗೋತಮಗೋತ್ತಾದಿಉಕ್ಕಟ್ಠಗೋತ್ತೇನ। ಕೋಲಪುತ್ತಿಯೇನಾತಿ ಮಹಾಕುಲಭಾವೇನ। ವಣ್ಣಪೋಕ್ಖರತಾಯಾತಿ ವಣ್ಣಸಮ್ಪನ್ನಸರೀರತಾಯ। ‘‘ಪೋಕ್ಖರ’’ನ್ತಿ ಹಿ ಸರೀರಂ ವುಚ್ಚತೀತಿ। ಮಾನಂ ಜಪ್ಪೇತೀತಿ ಮಾನಂ ಪವತ್ತೇತಿ ಕರೋತಿ। ಪವತ್ತೋ ಮಾನೋ ಪವತ್ತಮಾನೋ। ಪುಗ್ಗಲವಿಸೇಸನ್ತಿ ಸೇಯ್ಯಸ್ಸ ಸೇಯ್ಯೋತಿಆದಿಭೇದಂ ಪುಗ್ಗಲವಿಸೇಸಂ। ಸೇಯ್ಯಂ ಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ಪವತ್ತಮಾನೋ ಸೇಯ್ಯಮಾನೋ। ತಿಣ್ಣನ್ತಿ ಸೇಯ್ಯಸ್ಸ ಸೇಯ್ಯಾದೀನಂ ತಿಣ್ಣಂ ‘‘ಸೇಯ್ಯೋಹಮಸ್ಮೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಅಞ್ಞಂ ಪುಗ್ಗಲಂ ಅನಿಸ್ಸಾಯ ವುತ್ತಾನಂ। ಸೇಯ್ಯಾದಿವಸೇನ ಅತ್ತನೋ ಮನನಂ ಪಗ್ಗಹೋ ಮಾನೋ, ತಸ್ಸ ಕರಣಂ ಸೇಯ್ಯೋಹಮಸ್ಮೀತಿಆದಿಪವತ್ತಿಯೇವಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸೇಯ್ಯೋತಿ ಆದಿಕಿಚ್ಚಕರಣ’’ನ್ತಿ।
೧೧೪೦. ಸಬ್ಬೋಪಿ ಆಸವದ್ವಯಏಕಾಸವಭಾವೋ ಅಭಿಜ್ಝಾಕಾಮರಾಗಾನಂ ವಿಸೇಸೋ ವುತ್ತೋ। ನ ಅಭಿಜ್ಝಾ ‘‘ನೋಆಸವಲೋಭಸ್ಸ ಸಬ್ಭಾವೋ ವಿಚಾರೇತಬ್ಬೋ’’ತಿ ಆಹ। ಗಣನಾಯ ಹೇತುಯಾ ಸತ್ತಾತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಪಞ್ಹಾವಾರಪಾಠಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಹಿ ‘‘ಆಸವೋ ಧಮ್ಮೋ ಆಸವಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ। ಆಸವೋ ಧಮ್ಮೋ ನೋಆಸವಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ। ಆಸವೋ ಧಮ್ಮೋ ಆಸವಸ್ಸ ಚ ನೋಆಸವಸ್ಸ ಚ। ನೋಆಸವೋ ಧಮ್ಮೋ ನೋಆಸವಸ್ಸ। ನೋಆಸವೋ ಧಮ್ಮೋ ಆಸವಸ್ಸ। ನೋಆಸವೋ ಧಮ್ಮೋ ಆಸವಸ್ಸ ಚ ನೋಆಸವಸ್ಸ ಚ। ಆಸವೋ ಚ ನೋಆಸವೋ ಚ ಧಮ್ಮಾ ನೋಆಸವಸ್ಸ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೩.೩.೧೬) ಇಮೇಸಂ ವಾರಾನಂ ವಸೇನ ‘‘ಗಣನಾಯ ಸತ್ತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಯದಿ ನೋಆಸವಸಭಾವೋಪಿ ಲೋಭೋ ಸಿಯಾ, ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಚಿತ್ತಸ್ಸ ವಸೇನ ‘‘ಆಸವೋ ಚ ನೋಆಸವೋ ಚ ಧಮ್ಮಾ ಮೋಹಯಥಾವುತ್ತಲೋಭಾ ಆಸವಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ ಸತ್ತಮೋ, ಪಾಳಿಯಂ ಆಗತಂ ಸತ್ತಮಂ ಅಟ್ಠಮಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಆಸವೋ ಚ ನೋಆಸವೋ ಚ ಧಮ್ಮಾ ಆಸವಸ್ಸ ಚ ನೋಆಸವಸ್ಸ ಚ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ ನವಮೋ ಪಞ್ಹೋ ವುಚ್ಚೇಯ್ಯ, ನ ಪನ ವುತ್ತೋತಿ। ಏವಂ ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಲೋಭಸ್ಸ ನೋಆಸವಭಾವಾಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇತರಸ್ಸಪಿ ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ದಿಟ್ಠಿವಿಪ್ಪಯುತ್ತೇ ಚಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ।
೧೧೬೨. ಯಥಾರೂಪೇ ರೂಪಪ್ಪಬನ್ಧೇ ವತ್ತಮಾನೇ ಪುಗ್ಗಲೋ ಗಚ್ಛತಿ ತಿಟ್ಠತಿ ನಿಸೀದತೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತಥಾ ವಿಸದರೂಪಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕಂ ಚಿತ್ತಂ ಇರಿಯಾಪಥೂಪತ್ಥಮ್ಭಕಂ। ತಂ ಪನ ಕುಸಲತೋ ಕಿರಿಯತೋ ಚ ಪಞ್ಚಮಜ್ಝಾನಚಿತ್ತಂ ಅಭಿಞ್ಞಾಪ್ಪತ್ತಂ ಅಪ್ಪತ್ತಞ್ಚ ಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ಸತ್ತಪಞ್ಞಾಸ ಜವನಾನಿ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಞ್ಚಾತಿ ಅಟ್ಠಪಞ್ಞಾಸವಿಧಂ। ಸಹಜಾತಧಮ್ಮಾನಂ ಅಕಮ್ಮಞ್ಞಭಾವಕರತ್ತಾ ಥಿನಮಿದ್ಧಸಹಗತಚಿತ್ತಂ ವಿಸದಾನಿ ರೂಪಾನಿ ನ ಸಮುಟ್ಠಪೇತಿ ನ ಉಪತ್ಥಮ್ಭೇತಿ ಚಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಇರಿಯಾಪಥಂ ಸನ್ಧಾರೇತುಂ ಅಸಕ್ಕೋನ್ತ’’ನ್ತಿ।
೧೧೬೩. ವಿಪಕ್ಖೇಪಿ ಭಾವತೋ ಅನೇಕನ್ತಿಕತ್ತಾ ರೂಪತ್ತಾಸಾಧಕತ್ತಂ। ಗರುಭಾವಪ್ಪತ್ತಿ ಲಹುತಾವಿರಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಸತಿಪಿ ಅಞ್ಞೇಸಮ್ಪಿ ಅಕುಸಲಾದೀನಂ ಲಹುತಾವಿರಹೇ ‘‘ಥಿನಮಿದ್ಧಸಮುಟ್ಠಿತರೂಪೇಹೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ನ ಜಾಗರ…ಪೇ॰… ಸನ್ತತಿನ್ತಿ ಏತೇನ ನಾಮಕಾಯೇ ಸುಪನಸ್ಸ ಅಸಿದ್ಧತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಮಿದ್ಧಸ್ಸ ಫಲತ್ತಾತಿ ಏತ್ಥ ಮಿದ್ಧಂಯೇವ ನಿದ್ದಾಕಾರಣನ್ತಿ ನಾಯಂ ನಿಯಮೋ ಇಚ್ಛಿತೋ, ನಿದ್ದಾಕಾರಣಮೇವ ಪನ ಮಿದ್ಧನ್ತಿ ನಿಯಮೋ ಇಚ್ಛಿತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ತಥಾ ಹಿ ಖೀಣಾಸವಾನಂ ನಿದ್ದಾಯ ಮಿದ್ಧತೋ ಅಞ್ಞಂ ಕಾರಣಂ ಕರಜಕಾಯಸ್ಸ ದುಬ್ಬಲಭಾವೋ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ದಸ್ಸಿತೋತಿ।
ಛಾದನಂ ‘‘ತೇನ ಸಹ ವುತ್ತಾ ಓನಾಹಪರಿಯೋನಾಹಾ ಚಾ’’ತಿ। ಅಸಙ್ಕೋಚವಸೇನ ವಿಸದಾ ಪವತ್ತಿ ವಿಪ್ಫಾರಿಕಭಾವೋ। ಆವರಣಭಾವೋ ವಿಯಾತಿ ಏತೇನ ಆವರಣಸಭಾವತ್ತೇಪಿ ಮಿದ್ಧಸ್ಸ ತಬ್ಬಿಧುರೋ ಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣತ್ತಾ ಓನಹನಾದಿಭಾವೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸಾಮಞ್ಞಞ್ಹಿ ಪಞ್ಚನ್ನಮ್ಪಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದೀನಂ ಆವರಣಸಭಾವೋತಿ ಆವರಣಭಾವಸದಿಸಸ್ಸ ಓನಹನಾದಿಭಾವಸ್ಸ ನಾಮಕಾಯೇ ಲಬ್ಭಮಾನಸ್ಸ ಗಹಿತತಾತಿ ಏತ್ಥಾಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
ಪಾನನ್ತಿ ಅನುಯೋಗೋತಿ ಚ ತಂಕಿರಿಯಾಸಾಧಿಕಾ ಚೇತನಾ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾತಿ ಸುರಾಪಾನಸ್ಸ ಸುರಾ…ಪೇ॰… ಯೋಗಸ್ಸ ಚ ಅಕುಸಲಭಾವೇನ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸದುಬ್ಬಲೀಕರಣಭಾವೋ ಯುತ್ತೋತಿ ವುತ್ತೋ। ‘‘ಸುರಾಮೇರಯಸ್ಸ ಅಜ್ಝೋಹರಣಂ ಪಾನಂ ಪಮಾದಟ್ಠಾನಾನುಯೋಗೋ ಚಾ’’ತಿ ಪರಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ನೀವರಣಂ ಹುತ್ವಾ ವಾತಿಆದಿನಾ ಇದಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ನೀವರಣಸಭಾವಾನಂ ನೀವರಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಭಾವದಸ್ಸನಪರಾಯ ಚೋದನಾಯ ನೀವರಣನ್ತಿ ಕತ್ಥಚಿ ಅದಿಟ್ಠಪಯೋಗಸ್ಸ ಅಸಮ್ಪಯುತ್ತಸ್ಸ ರೂಪಸ್ಸ ಯಥಾಲಾಭತೋ ಗಹಣಂ ಞಾಯೋಯೇವ ನ ಹೋತಿ, ಸಿದ್ಧನೀವರಣಭಾವಸಮ್ಪಯುತ್ತಸಭಾವಾನಂಯೇವ ಪನ ಗಹಣನ್ತಿ ತಂಸಭಾವಾ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾಯೇವ ದಸ್ಸಿತಾ, ನ ರೂಪನ್ತಿ ಥಿನಂ ವಿಯ ಮಿದ್ಧಮ್ಪಿ ಅರೂಪಮೇವಾತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತೀ’’ತಿ। ಯನ್ತಿ ಯೇನ ವಚನೇನ। ಅಸಮ್ಭವವಚನತೋತಿ ಅಸಮ್ಭವವಚನಭಾವತೋ।
ತೇನಾತಿ ತೇನ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಛನ್ದರಾಗಸ್ಸ ಪಹಾನವಚನೇನ। ರೂಪಪ್ಪಹಾನತೋ ಅಞ್ಞೋತಿ ಕತ್ವಾ ರೂಪೇ ಛನ್ದರಾಗಪ್ಪಹಾನಂ ‘‘ಅಞ್ಞೋ ಕಾರೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಯಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ಅಞ್ಞಥಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಇದನ್ತಿಆದಿನಾ ‘‘ತಂ ಪಜಹಥಾ’’ತಿ ಪಾಳಿಯಾ ನ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯಪ್ಪಹಾನಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಅರೂಪಸ್ಸೇವ ಯುಜ್ಜತೀತಿ ಚೇತಸೋ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಕುಸಲಚಿತ್ತಸ್ಸ ಗಹಣಂ। ನೀವರಣಾನಿ ಹಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತುಂ ಅಪ್ಪದಾನೇನ ಕುಸಲವಾರಂ ಗಣ್ಹನ್ತೀತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ಗಹಣಞ್ಚೇತ್ಥ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನಂ ‘‘ಚೋರಾ ಮಗ್ಗೇ ಪರಿಯುಟ್ಠಿಂಸೂ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ।
೧೧೭೬. ಉದ್ಧಚ್ಚಂ ಕುಕ್ಕುಚ್ಚಞ್ಚ ಸಹ ವುತ್ತನ್ತಿ ಉದ್ದೇಸಪುಚ್ಛಾನಿಗಮನೇ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಯಂ ಪನ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಉದ್ಧಚ್ಚಸ್ಸ ಕುಕ್ಕುಚ್ಚೇನ ವಿನಾಭಾವಕಾರಣಂ ವತ್ವಾ ‘‘ಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ತಂ ‘‘ನೀವರಣಾ ಚೇವ ನೀವರಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಚಾ’’ತಿ ಪದಸ್ಸ ನಿದ್ದೇಸೇ ಉದ್ಧಚ್ಚಕುಕ್ಕುಚ್ಚಾನಂ ವಿಸುಂ ನಿದ್ದಿಟ್ಠತಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಸ್ಸ ಉಕ್ಕಟ್ಠನೀವರಣತಾ ಓರಮ್ಭಾಗಿಯಭಾವೋ। ಸೋ ಹಿ ರೂಪರಾಗಾರೂಪರಾಗಪ್ಪಕಾರಕಾಮಚ್ಛನ್ದಂ ‘‘ಯದಿ…ಪೇ॰… ಸಿಯಾ’’ತಿ। ನೋನೀವರಣೋ ರೂಪರಾಗಾರೂಪರಾಗಪ್ಪಕಾರೋ ಲೋಭಧಮ್ಮೋ ನೀವರಣಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಾದಿಕಸ್ಸ। ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ನೋನೀವರಣೋ ಧಮ್ಮೋ ನೀವರಣಸ್ಸ ಚ ನೋನೀವರಣಸ್ಸ ಚ ಧಮ್ಮಸ್ಸ। ನೀವರಣೋ ಚ ನೋನೀವರಣೋ ಚ ಧಮ್ಮಾ ನೀವರಣಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ। ನೀವರಣೋ ಚ ನೋನೀವರಣೋ ಚ ಧಮ್ಮಾ ನೋನೀವರಣಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ। ನೀವರಣೋ ಚ ನೋನೀವರಣೋ ಚ ಧಮ್ಮಾ ನೀವರಣಸ್ಸ ಚ ನೋನೀವರಣಸ್ಸ ಚ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೩.೮.೨೫) ಇಮೇ ಪಞ್ಹೇ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಚತ್ತಾರೀತಿ ವುತ್ತಂ ನೀವರಣಪದಮೂಲಕಾನಂ ತಿಣ್ಣಂ ನೋನೀವರಣಮೂಲಕಸ್ಸ ಏಕಸ್ಸ ವಸೇನ। ನೀವರಣನೋನೀವರಣತದುಭಯಮೂಲಕಾನಂ ಪನ ತಿಣ್ಣಂ ತಿಣ್ಣಂ ವಸೇನ ನವಾತಿ ವುತ್ತಂ। ತಸ್ಮಾತಿ ಯಥಾದಸ್ಸಿತನಯಾಯ ಪಾಳಿಯಾ ಅಭಾವಾ ನೋನೀವರಣಲೋಭಾಭಾವಾ।
೧೨೧೯. ತೇನೇವಾತಿ ಪುರಿಮದಿಟ್ಠಿಆಕಾರೇನೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೇನ। ದಿಟ್ಠಿಗತಿಕೇಹಿ ವುಚ್ಚಮಾನಾನಂ ‘‘ನಿಚ್ಚಂ ಸುಭ’’ನ್ತಿ ಏವಮಾದಿವಚನಾನಂ, ದಿಟ್ಠಿರಹಿತೇಹಿ ವುಚ್ಚಮಾನಾನಂ ಗಗನಕುಸುಮಾದಿಲೋಕವೋಹಾರವಚನಾನಞ್ಚ ವತ್ಥೂನಿ ವಾಚಾವತ್ಥುಮತ್ತಾನೀತಿ ಆಹ ‘‘ವಾಚಾ…ಪೇ॰… ವಾ’’ತಿ।
೧೨೨೧. ಚಿತ್ತೇನ ಪರಲೋಕೇ ಠಿತೋತಿ ಯಸ್ಮಿಂ ಲೋಕೇ ನಿಬ್ಬತ್ತಿವಸೇನ ಸಯಂ ಠಿತೋ, ತತೋ ಅಞ್ಞಂ ಲೋಕಂ ಪರಲೋಕೋತಿ ಚಿತ್ತೇನ ಗಹೇತ್ವಾ ಠಿತೋ।
೧೨೩೬. ನ ಹಿ ಪುರಿಮೇಹೀತಿಆದಿನಾ ಪಠಮಮಗ್ಗಾದೀಹಿ ಸಮುಗ್ಘಾಟಿತಅಪಾಯಗಮನೀಯಭಾವಾದಿಕಾ ಏವ ರಾಗಾದಯೋ ದುತಿಯಮಗ್ಗಾದೀಹಿ ಪಹೀಯನ್ತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
೧೨೮೭. ಉಪಟ್ಠಿತೇಪಿ ದುಗ್ಗತಿನಿಮಿತ್ತಾದಿಕೇ ನ ತಥಾ ತಿಬ್ಬೋ ಲೋಭೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಯಥಾ ಸುಗತಿನಿಮಿತ್ತಾದಿಕೇತಿ ಆಹ ‘‘ಬಲವನಿಕನ್ತಿವಿರಹೇನಾ’’ತಿ।
೧೩೦೧. ಏಕಸ್ಮಿಂ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇ ಉಪ್ಪನ್ನಾನಂ ವಿಯ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಸನ್ತಾನೇ ಉಪ್ಪನ್ನಾನಮ್ಪಿ ಸಹಪವತ್ತಿಪರಿಯಾಯೋ ಅತ್ಥೀತಿ ಪಹಾನೇಕಟ್ಠೇನ ರಾಗರಣೇನ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛುದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಮೋಹಸ್ಸ ಸರಣತಾ ವುತ್ತಾ। ಉದ್ಧಚ್ಚವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಹಿ ಯೋ ಮೋಹೋ ಸಹಜಾತೋ ಭವೇ, ಸೋಪಿ ರಾಗೇನ ಸರಣೋ ಪಹಾನೇಕಟ್ಠಭಾವತೋತಿ ‘‘ಅರಣವಿಭಙ್ಗಸುತ್ತೇ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಯಂ ಪನ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಸಮ್ಪಯೋಗಪ್ಪಹಾನೇಕಟ್ಠಭಾವದೀಪನೇನ ರಾಗಾದೀನಂ ಸಬ್ಬೇಸಂ ವಾ ಅಕುಸಲಧಮ್ಮಾನಂ ಸರಣಭಾವದಸ್ಸನಂ, ತಂ ಪಾಳಿಯಾ ಯಥಾದಸ್ಸಿತಧಮ್ಮಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸರಣಭಾವದಸ್ಸನಪರಂ, ತದಞ್ಞಧಮ್ಮಾನಂ ಸರಣಭಾವಪಟಿಸೇಧನಪರನ್ತಿ ಅರಣವಿಭಙ್ಗಸುತ್ತವಿರೋಧೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಸುತ್ತನ್ತದೇಸನಾಯ ವಾ ಪರಿಯಾಯಕಥಾಭಾವತೋ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋ ಸರಣಭಾವೋ ವಿಯ ಅರಣಭಾವೋಪಿ ಅಕುಸಲಧಮ್ಮಾನಂಯೇವಾತಿ ತಥಾಪವತ್ತಾಯ ಅಟ್ಠಕಥಾಯ ನ ಕೋಚಿ ಸುತ್ತವಿರೋಧೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಸುತ್ತನ್ತಿಕದುಕನಿಕ್ಖೇಪಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೧೩೧೩. ಅಹಂ-ಸದ್ದೇನ ಹೇತುಭೂತೇನ ಯೋ ಅತ್ಥೋತಿ ಏತ್ಥ ಅಹಂ-ಸದ್ದೋ ಅತ್ಥೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ। ಅತ್ಥಾವಬೋಧನತ್ಥೋ ಹಿ ಸದ್ದಪ್ಪಯೋಗೋ। ಅತ್ಥಪರಾಧೀನೋ ಕೇವಲೋ ಅತ್ಥಪದತ್ಥಕೋ, ಸೋ ಪದತ್ಥವಿಪರಿಯೇಸಕಾರಿನಾ ಪನ ಇತಿ-ಸದ್ದೇನ ಪರತೋ ಪಯುತ್ತೇನ ಸದ್ದಪದತ್ಥಕೋ ಜಾಯತಿ ಯಥಾ ಗಾವೀತಿ ಅಯಮಾಹಾತಿ ಗೋ-ಸದ್ದಂ ಆಹಾತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ। ತೇನ ವಿಞ್ಞತ್ತಿವಿಕಾರಸಹಿತೋ ಸದ್ದೋ ಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ತಥಾ ಹಿ ‘‘ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಅಞ್ಞಥಾತಿಆದಿನಾ ಪಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಅಸದ್ದಸಭಾವತ್ತೇ ದೋಸಮಾಹ। ಅಧಿವಚನಾದಿತಾ ಸಿಯಾ, ತಥಾ ಚ ಅಧಿವಚನಾದೀನಂ ಅಧಿವಚನಪಥಾದಿತೋ ವಿಸೇಸೋ ನ ಸಿಯಾತಿ ದುಕೋಯೇವ ನ ಸಮ್ಭವೇಯ್ಯಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ಸಕಸನ್ತತಿಪರಿಯಾಪನ್ನೇ ರೂಪಾದಯೋ ಧಮ್ಮೇ ಸಮೂಹತೋ ಸನ್ತಾನತೋ ಚ ಏಕತ್ತವಸೇನ ಗಹೇತ್ವಾ ಅಹನ್ತಿ ವೋಹರಿಯಮಾನಾ ಉಪಾದಾಪಞ್ಞತ್ತಿ ಸಙ್ಖಾಯತಿ ವೋಹರೀಯತೀತಿ ಸಙ್ಖಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ। ತಥಾ ಸೇಸೇಸು ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ದತ್ತೋತಿ ಏತ್ತಾವತಾ ಸತ್ತಪಞ್ಞತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಅಞ್ಞಮ್ಪಿ ಉಪಾದಾಪಞ್ಞತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇತು’’ನ್ತಿಆದಿ। ಪದತ್ಥಸ್ಸಾತಿ ಅಹಂ-ಸದ್ದಾದಿಪದಾಭಿಧೇಯ್ಯಸ್ಸ, ಪರಮತ್ಥಸ್ಸ ವಾ। ಅಧಿವಚನಂ ಸದ್ದೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ‘‘ವದನ್ತೇನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಸೋ ಹಿ ಅತ್ತನಾ ಞಾಪೇತಬ್ಬಮತ್ಥಂ ಸಯಂ ಞಾತೋ ಏವ ಞಾಪೇತೀತಿ ಅಗ್ಗಹಿತಸಮ್ಬನ್ಧಸ್ಸ ನ ಸದ್ದೋ ಅತ್ಥಪ್ಪಕಾಸನಸಮತ್ಥೋತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪುಬ್ಬೇ ಗಹಿತಸಞ್ಞೇನಾ’’ತಿ। ವಿಸೇಸೇನ ಞಾಯತೀತಿ ಸಮಞ್ಞಾತಿ ಸಂ-ಸದ್ದಸ್ಸ ವಿಸೇಸತ್ಥತಂ ಆಹ।
ಕರೀಯತೀತಿ ಇದಂ ಇಮಸ್ಸತ್ಥಸ್ಸ ಅಧಿವಚನನ್ತಿ ಏವಂ ನಿಕ್ಖಿಪೀಯತಿ। ನಾಮಭೂತಂ ವಚನಮೇವ ತಂ ತಂ ‘‘ನಾಮಮಿಚ್ಚೇವ ವುತ್ತಂ ಹೋತೀ’’ತಿ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ನ ಹಿ ಪಥವೀ’’ತಿಆದಿ। ಪಥವೀಸಙ್ಖಾತನ್ತಿ ಪಥವೀ-ಸದ್ದಾಭಿಧೇಯ್ಯಂ।
ಆಚರಿಯಾತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯ ಸಂವಣ್ಣನಕಾ ಆಚರಿಯಾ, ನ ಅಟ್ಠಕಥಾಚರಿಯಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ವದತಿ। ಮಾತಿಕಾಯನ್ತಿ ಮಾತಿಕಾವಣ್ಣನಾಯಂ। ತೇನಾತಿ ಮಾತಿಕಾವಣ್ಣನಾವಚನೇನ। ಇಮಿಸ್ಸಾ ಪಾಳಿಯಾ ಅಟ್ಠಕಥಾಯ ಚ ಅತ್ಥದಸ್ಸನಸ್ಸ ಏತಸ್ಸ ಯಥಾವುತ್ತಸ್ಸ ಆಚರಿಯವಾದಸ್ಸ ವಿರೋಧೋ ಸಿಯಾ, ತಮೇವ ವಿರೋಧಂ ‘‘ನ ಹೀ’’ತಿಆದಿನಾ ವಿವರತಿ। ತತ್ಥ ಅಧಿವಚನಪಥಾದಿಭಾವೇನ ವುತ್ತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಕಾಸಕಸ್ಸ ಸಭಾವಸ್ಸ ವಿಞ್ಞತ್ತಿವಿಕಾರಸಹಿತಸದ್ದಸ್ಸೇವ ವಚನಮತ್ತಂ ಅಧಿಕಾರಂ ಕತ್ವಾ ಪವತ್ತಿಆದಿ ಯುಜ್ಜತಿ, ನ ಅಸಭಾವಸ್ಸಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ‘‘ಉಪ್ಪಾದವಯಕಿಚ್ಚರಹಿತಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಅನಿದ್ಧಾರಿತಸಭಾವಸ್ಸಾತಿ ಪರಮತ್ಥತೋ ಅನುಪಲದ್ಧಸಭಾವಸ್ಸ।
ದುವಿಧಾತಿ ಪಞ್ಞಾಪನಪಞ್ಞಾಪಿತಬ್ಬಭೇದತೋ ದುವಿಧಾ। ಯಥಾವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾತಿ ಉಪ್ಪಾದವಯಕಿಚ್ಚರಹಿತಾತಿಆದಿಪ್ಪಕಾರಾ। ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪುಗ್ಗಲಪಞ್ಞತ್ತಿವಣ್ಣನಾಯಂ। ನನು ‘‘ಛ ಪಞ್ಞತ್ತಿಯೋವ ವುತ್ತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ? ಸಚ್ಚಂ ವುತ್ತಾ, ತಾ ಪನ ವಿಜ್ಜಮಾನಪಞ್ಞತ್ತಿಆದೀಸು ಛಸು ಏವ ಅನ್ತೋಗಧಾತಿ ‘‘ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವಿಜ್ಜಮಾನಪಞ್ಞತ್ತಿಆದಯೋ ಛ ಪಞ್ಞತ್ತಿಯೋವ ವುತ್ತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
ತತ್ಥ ರೂಪಾದಿ ವಿಯ ಅವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾಪಿತಬ್ಬತ್ತಾ ಚ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಪಞ್ಞತ್ತಿ, ಅವಿಜ್ಜಮಾನಸ್ಸ ಚ ಸತ್ತರಥಾದಿಅತ್ಥಸ್ಸ ಪಞ್ಞಾಪನತೋ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ಏವಂ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಪಞ್ಞತ್ತಿವಚನೇನ ಯಥಾವುತ್ತಾ ದುವಿಧಾಪಿ ಪಞ್ಞತ್ತಿ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ಆಹ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಮಾನ…ಪೇ॰… ವುತ್ತಾ’’ತಿ। ಇತರೇಹೀತಿ ವಿಜ್ಜಮಾನಪಞ್ಞತ್ತಿಆದೀಹಿ ಅವಸೇಸೇಹಿ ಪಞ್ಚಹಿ, ರೂಪವೇದನಾದೀನಂ ಸತ್ತರಥಾದೀನಞ್ಚ ಅತ್ಥಾನಂ ಪಕಾರೇಹಿ ಞಾಪನತೋ ತಂತಂವಾಚಕೋ ಸದ್ದೋಯೇವ ವಿಸಯಭೇದತೋ ವಿಜ್ಜಮಾನಪಞ್ಞತ್ತಿಆದಿಭೇದಾ ಪಞ್ಞತ್ತಿ ಸಙ್ಖಾದೀಹಿ ದಸಹಿ ಪದೇಹಿ ವುತ್ತಾತಿ ಅಯಂ ಪುರಿಮೋ ಅತ್ಥೋ, ಸೋ ಚ ಯಥಾರುತವಸೇನೇವ ಪಾಳಿಯಾ ವಿಞ್ಞಾಯಮಾನತ್ತಾ ‘‘ಪಾಳಿಅನುಗತೋ ಉಜುಕೋ’’ತಿ ಚ ವುತ್ತೋ। ಯದಿ ಚಾತಿಆದೀಸು ಸತ್ತಾದಿಕಾ ಯಥಾವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾ ಉಪಾದಾಪಞ್ಞತ್ತಿ ಯದಿ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಪಞ್ಞತ್ತಿ, ಸಾ ಅತ್ಥೀತಿ ನ ವತ್ತಬ್ಬಾ। ಅವಿಜ್ಜಮಾನಾ ಚ ಸಾ ಪಞ್ಞಾಪಿತಬ್ಬತೋ ಪಞ್ಞತ್ತಿ ಚಾತಿ ತೇಸಂ ಆಚರಿಯಾನಂ ಲದ್ಧೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಇದಾನಿ ತಸ್ಸಾ ಲದ್ಧಿಯಾ ವಸೇನ ಪಞ್ಞತ್ತಿಪಥಾತಿ ವುತ್ತಧಮ್ಮಾನಮ್ಪಿ ವಿಜ್ಜಮಾನಪಞ್ಞತ್ತಿಭಾವಾಪತ್ತಿಚೋದನೇನ ತತ್ಥ ದೋಸಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಯಥಾ ಚಾ’’ತಿಆದಿನಾ। ತತೋತಿ ಯಸ್ಮಾ
‘‘ಅಥಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಪಞ್ಞತ್ತಿಪಥನಿದ್ದೇಸತೋ ವಿಸಿಟ್ಠಸ್ಸ ಪಞ್ಞತ್ತಿಧಮ್ಮನಿದ್ದೇಸಸ್ಸ ಸಯಮೇವ ಕಾರಣಮಾಸಙ್ಕತಿ। ‘‘ನಾಪೀ’’ತಿಆದಿನಾ ತಸ್ಸ ಕಾರಣಸ್ಸ ಅಸಿದ್ಧತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ‘‘ಪುರಿಸೋತಿ ಸಙ್ಖಾ’’ತಿಆದೀಸು ಸಙ್ಖಾದಯೋಪಿ ನಾಮಾದೀಹಿ ಅತ್ಥತೋ ಅವಿಸಿಟ್ಠಾ ವುತ್ತಾತಿ ಆಹ ‘‘ಸಙ್ಖಾದಿಸದ್ದಾನಂ ಸಮಾನತ್ಥತ್ತಾ’’ತಿ। ವಚನಗ್ಗಹಣಂ ವಚನುಚ್ಚಾರಣಂ। ಅಞ್ಞಸ್ಸಾತಿ ನಾಮಪಞ್ಞತ್ತಿಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ತೇಸನ್ತಿ ಸಙ್ಕೇತಗ್ಗಹಣವಚನಗ್ಗಹಣಾನಂ। ಅಸಮತ್ಥತಾ ನ ಸಮ್ಭವತೀತಿ ಯೋಜನಾ। ತಮೇವ ಅಸಮ್ಭವಂ ‘‘ಯದಿ ಹೀ’’ತಿಆದಿನಾ ವಿವರತಿ। ಪಞ್ಞತ್ತಿಯಾತಿ ನಾಮಪಞ್ಞತ್ತಿಯಾ। ಪಞ್ಞತ್ತಿಪಞ್ಞಾಪನೇತಿ ಯಾಯ ನಾಮಪಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಉಪಾದಾಯಪಞ್ಞತ್ತಿ ರೂಪಾದಯೋ ಚ ಪಞ್ಞಾಪೀಯನ್ತಿ, ಯಾ ಚ ಸೋತದ್ವಾರವಿಞ್ಞಾಣಸನ್ತಾನಾನನ್ತರಮುಪ್ಪನ್ನೇನ ಗಹಿತಪುಬ್ಬಸಙ್ಕೇತೇನ ಮನೋದ್ವಾರವಿಞ್ಞಾಣಸನ್ತಾನೇನ ಗಯ್ಹತಿ, ಸಾ ಅಯಂ ನಾಮಾತಿ ತಸ್ಸಾ ತಸ್ಸಾ ಅಞ್ಞಾ ಪಞ್ಞತ್ತಿ ವತ್ತಬ್ಬಾ ಸಿಯಾತಿ ತಸ್ಸಾ ನಾಮಪಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಞಾಪನೇ ಸಙ್ಕೇತಗ್ಗಹಣವಚನಗ್ಗಹಣಾನಂ ಸಹಕಾರೀಕಾರಣಭೂತಾ ಅಞ್ಞಾ ನಾಮಪಞ್ಞತ್ತಿ ಅತ್ಥೀತಿ ವತ್ತಬ್ಬಾ ಅನುಞ್ಞಾತಬ್ಬಾ ಸಿಯಾ। ತತೋ ಅತ್ಥವಿಜಾನನಮೇವ ನ ಸಿಯಾತಿ ಕೇವಲಾನಿ ಸಙ್ಕೇತಗ್ಗಹಣವಚನಗ್ಗಹಣಾನಿ ಅತ್ಥಪಞ್ಞಾಪನೇ ವಿಯ ಪಞ್ಞತ್ತಿಞಾಪನೇಪಿ ಅಸಮತ್ಥಾನಿ, ಪಞ್ಞತ್ತಿ ಚ ಞಾತಾಯೇವ ತೇಸಂ ಸಹಕಾರೀಕಾರಣಂ ತಂಜಾನನತ್ಥಂ ಪಞ್ಞತ್ತಿಅನನ್ತರಪರಿಕಪ್ಪನೇ ಚ ಅನವತ್ಥಾನಾಪತ್ತೀತಿ ಅತ್ಥಾಧಿಗಮಸ್ಸ ಸಮ್ಭವೋ ಏವ ನ ಭವೇಯ್ಯ।
ಸಙ್ಕೇತೋ ರೂಪಾದೀಸು ನ ಕಿಞ್ಚಿ ಹೋತಿ, ಭೂತಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ಭಾವನಾವಿಸೇಸಞ್ಚ ಉಪಾದಾಯ ವೋಹರಿಯಮಾನಾ ಕಸಿಣಾದಿಪಞ್ಞತ್ತಿ ವಿಯ ತಂ ತಂ ಸಙ್ಕೇತಿತಬ್ಬಂ ಸಙ್ಕೇತಕರಣಞ್ಚ ಉಪಾದಾಯ ವೋಹಾರಮತ್ತೋ, ತಸ್ಸ ಚ ಪಞ್ಞಾಪಿಕಾ ನಾಮಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ಯಥಾವುತ್ತದೋಸಾಪತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ನಾಪಿ ಸಙ್ಕೇತಗ್ಗಹಣ’’ನ್ತಿ ಅವೋಚ। ನನು ಚ ಅತ್ಥವಿಜಾನನಾಸಮ್ಭವಚೋದನೇನೇವ ಸಙ್ಕೇತಗ್ಗಹಣಾಭವೋಪಿ ದಸ್ಸಿತೋತಿ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ, ಸಙ್ಕೇತೇ ಪನ ಆಚರಿಯಾನಂ ಮತಿಭೇದೋ ವಿಜ್ಜತಿ। ತತ್ಥ ಏಕಪಕ್ಖಿಕೋ ಅಯಂ ದೋಸೋತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ತಸ್ಸ ವಿಸುಂ ವಚನಂ ವುಚ್ಚಮಾನಾ ರೂಪಾದಯೋ ಧಮ್ಮಾವಚನತ್ಥಾ ಪಞ್ಞಾಪಿತಬ್ಬಾ ಚ, ತದಭಿಧಾಯಕೋ ಸದ್ದೋ ಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ। ಏತ್ತಾವತಾ ಸಬ್ಬವೋಹಾರೋ ಸಿಜ್ಝತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ‘‘ವಚನ…ಪೇ॰… ಜನಂ ನತ್ಥೀ’’ತಿ ಆಹ। ಪಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ವಚನಭಾವೋ ಸಿದ್ಧೋ ಪಟಿಹನನಸೋತಬ್ಬತಾದೀಪಕತ್ತಾ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ಅತ್ಥಿ ಕೇಚಿ ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಭಗವತೋ ವೋಹಾರಂ ಸುಣನ್ತಿ, ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಾ’’ತಿ ಏವಮಾದಿಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ತಸ್ಮಾತಿ ಯಸ್ಮಾ ‘‘ಪಞ್ಞತ್ತಿಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ಪದಸ್ಸ ಯಥಾವುತ್ತಪಞ್ಞತ್ತಿಯೋ ಅತ್ಥೋತಿ ಏತಸ್ಮಿಂ ಪಕ್ಖೇ ಮಾತಿಕಾವಣ್ಣನಾಯ ವಿರೋಧೋ, ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಅವುತ್ತತಾ, ಇಮಿಸ್ಸಾ ಪಾಳಿಯಾ ಅನನುಗಮೋ, ಸಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮಾ ಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ನಿದ್ದಿಸಿತಬ್ಬತಾ, ಪಞ್ಞತ್ತಿಪಥಪದಸ್ಸ ನವತ್ತಬ್ಬತಾ, ಅನವತ್ಥಾನಾಪತ್ತಿತೋ ಅತ್ಥವಿಜಾನನಾಸಮ್ಭವೋತಿ ಅನೇಕೇ ದೋಸಾ, ವಿಞ್ಞತ್ತಿವಿಕಾರಸಹಿತಸ್ಸ ಪನ ಸದ್ದಸ್ಸ ಪಞ್ಞತ್ತಿಭಾವೇ ಯಥಾವುತ್ತದೋಸಾಭಾವೋ ಅನೇಕೇಸಂ ಪಾಠಪ್ಪದೇಸಾನಞ್ಚ ಅನುಲೋಮನಂ, ತಸ್ಮಾ। ತತ್ಥ ಯುತ್ತಂ ಗಹೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನಾಹ ‘‘ಪಾಳಿ…ಪೇ॰… ತಬ್ಬೋ’’ತಿ।
ಯದಿ ಸತ್ತಾತಿಆದಿನಾ ಸದ್ದಸ್ಸ ಪಞ್ಞತ್ತಿಭಾವೇ ಅಟ್ಠಕಥಾಯ ವಿರೋಧಮಾಹ। ಏವಂ ಪಞ್ಞತ್ತಿಭಾವೇ ಯದಿ ಸದ್ದಸ್ಸ ಪಞ್ಞತ್ತಿಭಾವೋ, ತಸ್ಸ ಪರಮತ್ಥತೋ ವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ ರೂಪಾದಿಅತ್ಥಸ್ಸ ಚ ಪಞ್ಞಾಪನತೋ ವಿಜ್ಜಮಾನಪಞ್ಞತ್ತಿಭಾವೋ ಏವ ಸಿಯಾ, ನ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಪಞ್ಞತ್ತಿಭಾವೋ। ನ ಹಿ ತೇ ಸತ್ತಾದಯೋ ಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ। ಏವಞ್ಚ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಪಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಅಭಾವೋ ಏವ ಸಿಯಾ। ವುತ್ತಾ ಚ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ (ಪ॰ ಪ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧ ಮಾತಿಕಾವಣ್ಣನಾ) ‘‘ಅವಿಜ್ಜಮಾನಪಞ್ಞತ್ತೀ’’ತಿ। ಇತರೋ ವಿಸಯಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ ತಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಪಞ್ಞತ್ತಿಭಾವೋತಿ ಯಥಾವುತ್ತವಿರೋಧಾಭಾವಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಮಾನಾನ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ಇದಾನಿ ಸತ್ತಾದಿವಿಸಯಸ್ಸ ಕೇನಚಿಪಿ ಪರಿಯಾಯೇನ ಅತ್ಥಿತಾಯ ಅಭಾವದಸ್ಸನೇನ ತಬ್ಬಿಸಯಾಯ ಪಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಪಞ್ಞತ್ತಿಭಾವಂಯೇವ ವವತ್ಥಪೇತಿ ‘‘ಅಯಞ್ಚ ವಾದೋ’’ತಿ। ವಿಜ್ಜಮಾನಾ ಏವ ಸತ್ತಾದಯೋ ರೂಪಾದಿಸಭಾವಾಭಾವವಸೇನ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಮಾನಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ನ ಸಬ್ಬಥಾ ಅಭಾವತೋ। ತಥಾ ಹಿ ತಥಾ ತಥಾ ಪಞ್ಞಾಪಿಯಮಾನಭಾವೇನ ವಿಞ್ಞಾಯನ್ತೀತಿ ಯಥಾವುತ್ತರೂಪೋ ವಾದೋ ‘‘ರೂಪಂ ಅತ್ಥೀತಿ? ಹೇವತ್ಥಿ ಹೇವ ನತ್ಥೀತಿ। ಸೇವತ್ಥಿ ಸೇವ ನತ್ಥೀತಿ। ನ ಹೇವಂ ವತ್ತಬ್ಬೇ। ಸೇವತ್ಥಿ ಸೇವ ನತ್ಥೀತಿ। ಆಮನ್ತಾ। ಅತ್ಥಟ್ಠೋ ನತ್ಥಟ್ಠೋ’’ತಿ (ಕಥಾ॰ ೩೦೬) ಏವಂ ಪವತ್ತಾಯ ಹೇವತ್ಥಿಕಥಾಯ। ತತ್ಥ ಹಿ ರೂಪಾದಯೋ ಧಮ್ಮಾ ರೂಪಾದಿಸಭಾವೇನ ಅತ್ಥಿ, ವೇದನಾದಿಸಭಾವೇನ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬಮೇವಿದಂ ಏವಂ ಅತ್ಥಿ ಏವಂ ನತ್ಥೀತಿ ಏವಂಲದ್ಧಿಕೇ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ರೂಪಂ ಅತ್ಥೀ’’ತಿ ಪುಚ್ಛಾ ಸಕವಾದಿಸ್ಸ। ‘‘ಹೇವತ್ಥಿ ಹೇವ ನತ್ಥೀ’’ತಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ ಪರವಾದಿಸ್ಸ। ಅಥ ನಂ ಸಕವಾದೀ ಯದಿ ರೂಪಮೇವ ಏವಂ ಅತ್ಥಿ ಏವಂ ನತ್ಥೀತಿ ಲದ್ಧಿ, ಏವಂ ಸನ್ತೇ ಸೋ ಏವ ಅತ್ಥಿ ಸೋ ಏವ ನತ್ಥಿ ನಾಮಾತಿ ಪುಚ್ಛನ್ತೋ ‘‘ಸೇವತ್ಥೀ’’ತಿ ಆಹ। ಇತರೋ ತೇನೇವ ಸಭಾವೇನ ಅತ್ಥಿತಂ, ತೇನೇವ ನತ್ಥಿತಂ ಸನ್ಧಾಯ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ। ದುತಿಯಂ ಪುಟ್ಠೋ ಸಕಭಾವೇನ ಅತ್ಥಿತಂ, ಪರಭಾವೇನ ನತ್ಥಿತಂ ಸನ್ಧಾಯ ಪಟಿಜಾನಾತಿ। ತತೋ ಸಕವಾದೀ ‘‘ಅತ್ಥಟ್ಠೋ ನತ್ಥಟ್ಠೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಅತ್ಥಿತಾ ವಾ ನತ್ಥಿತಾ ವಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವಿರುದ್ಧಾ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಧಮ್ಮೇ ವಿನಾ ಕಾಲಭೇದೇನ ಅಸಮ್ಭವತ್ತಾತಿ ಕಿಂ ಏಕತ್ತಂ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಪಟಿಸಿದ್ಧೋತಿ ಚ ‘‘ರೂಪಂ ‘ರೂಪ’ನ್ತಿ ಹೇವತ್ಥಿ, ರೂಪಂ ‘ವೇದನಾ’ತಿ ಹೇವ ನತ್ಥೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ಕಥಾ॰ ೩೦೬) ವುತ್ತಾಯ ರೂಪವೇದನಾಸಞ್ಞಾಸಙ್ಖಾರವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ಸಕಭಾವೇನ ಅತ್ಥಿತಾಯ ಪರಭಾವೇನ ನತ್ಥಿತಾಯ ಚ ಪಟಿಸೇಧನೇನ ಸತ್ತಾದೀನಮ್ಪಿ ತಥಾಭಾವೋ ಪಟಿಸೇಧಿತೋ ಹೋತೀತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ।
ರೂಪಾದಯೋ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ ರೂಪಾದಿಸಭಾವಾ ನ ಹೋನ್ತಿ। ತಥಾ ತಥಾತಿ ಸಮೂಹಸನ್ತಾನಾದಿವಸೇನ। ವಿಚಿತ್ತಸಞ್ಞಾ ಪರಿಕಪ್ಪವಸೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಯದಿ ಸತ್ತರಥಾದಿಸಞ್ಞಾವಲಮ್ಬಿತೋ ವಚನತ್ಥೋ ವಿಜ್ಜಮಾನೋ ನ ಹೋತಿ, ನನು ಸತ್ತರಥಾದಿಅಭಿಲಾಪಾ ಅನರಿಯವೋಹಾರಾ ಜಾಯನ್ತೀತಿ ಆಹ ‘‘ನ ಚ ತೇ ಅಭಿಲಾಪಾ’’ತಿಆದಿ। ಅತ್ತನೋ ವಸೇನ ಕಿಞ್ಚಿ ಅಹೋನ್ತಂ ಪಞ್ಞಾಪಕಸ್ಸ ವಚನಸ್ಸೇವ ವಸೇನ ಪಞ್ಞಾಪಿತಬ್ಬತ್ತಾ ಪಞ್ಞತ್ತಿವೋಹಾರಂ ಲಭತಿ। ಇಮಿನಾವ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನಾತಿಆದಿ ‘‘ಸಯಂ ಅವಿಜ್ಜಮಾನೋ’’ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತಮೇವತ್ಥಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ತನ್ತಿ ಸತ್ತಾದಿಗ್ಗಹಣಂ। ‘‘ಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರಚತುಕ್ಕಂ ಸತ್ತಪಞ್ಞತ್ತಿಂ ಆರಬ್ಭ ಪವತ್ತತ್ತಾ ನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಂ ನಾಮ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೪೨೧) ತತ್ಥ ತತ್ಥ ನ ವತ್ತಬ್ಬನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಯದಿ ಪರಿತ್ತಾದಿಭಾವೇನ ನ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ಕಥಂ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಸ್ಸ ಸತ್ತಾದಿಕಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋತಿ ಆಹ ‘‘ಖನ್ಧಸಮೂಹಸನ್ತಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ। ತನ್ತಿ ಖನ್ಧಸಮೂಹಸನ್ತಾನಂ। ತದುಪಾದಾನಭೂತನ್ತಿ ಪುಗ್ಗಲೋತಿ ಗಹಣಪಞ್ಞತ್ತೀನಂ ಕಾರಣಭೂತಂ। ಯದಿ ಪುಗ್ಗಲಸಞ್ಞಾಯ ಸೇವಮಾನಸ್ಸ ಕುಸಲಾದಿಉಪ್ಪತ್ತಿ ಹೋತಿ, ಕಥಂ ಪುಗ್ಗಲದಸ್ಸನಂ ಮಿಚ್ಛಾದಸ್ಸನನ್ತಿ ಪಟಿಸಿದ್ಧನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಯಸ್ಮಾ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ಪಥವೀಧಾತು ಉಪಲಬ್ಭತೀತಿ ಪುಗ್ಗಲಾಭಾವೇ ವಿಪಕ್ಖವಸೇನ ನಿದಸ್ಸನಮಾಹ। ಇದಞ್ಹೇತ್ಥ ಅನುಮಾನಂ। ನ ರೂಪಾದಯೋ ವಿವೇಚೇತ್ವಾ ಪುಗ್ಗಲೋ ಉಪಲಬ್ಭತಿ ತೇಸಂ ಅಗ್ಗಹಣೇ ತಥಾರೂಪಾಯ ಬುದ್ಧಿಯಾ ಅಭಾವತೋ ಸೇವನಾದಯೋ ವಿಯಾತಿ। ಪುಗ್ಗಲೋ ಉಪಲಬ್ಭತಿ ಸಚ್ಛಿಕಟ್ಠಪರಮತ್ಥೇನ ಯೋ ಛವಿಞ್ಞಾಣವಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋತಿ ಸಂಸರತಿ ಮುಚ್ಚತಿ ಚಾತಿ ಏವಂ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಪರಿಕಪ್ಪಿತಪುಗ್ಗಲೋವ ಪಟಿಸೇಧಿತೋ, ನ ವೋಹಾರಪುಗ್ಗಲೋತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಪಟಿಸೇ…ಪೇ॰… ದಿಟ್ಠೀ’’ತಿ ಆಹ।
ಗಾಥಾಯ ಪಞ್ಚಸು ಖನ್ಧೇಸು ರೂಪಂ ವೇದನಾ ಸಞ್ಞಾ ಚೇತನಾ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಏತೇಸು ಕಂ ನಾಮ ಧಮ್ಮಂ ಸತ್ತೋತಿ ಜಾನಾಸಿ ನು, ಏತೇಸು ಏಕಮ್ಪಿ ಸತ್ತೋತಿ ಗಣ್ಹಿತುಂ ನಾರಹತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಅಥ ಏತೇಹಿ ಅಞ್ಞೋ ಏಕೋ ಸತ್ತೋ ಅತ್ಥೀತಿ ಪಚ್ಚೇಸಿ। ಏವಮ್ಪಿ ಮಾರ ದಿಟ್ಠಿಗತಂ ನು ತೇ। ನು-ಸದ್ದೋ ದಿಟ್ಠಿಗತಮೇವೇತಿ ಅವಧಾರಣತ್ಥೋ। ಕಸ್ಮಾ? ಯಸ್ಮಾ ಸುದ್ಧಸಙ್ಖಾರಪುಞ್ಜೋಯಂ। ತಮೇವತ್ಥಂ ವಿವರತಿ ‘‘ನಯಿಧ ಸತ್ತೂಪಲಬ್ಭತೀ’’ತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪಚ್ಚಕ್ಖತೋ ವಾ ಅನುಮಾನತೋ ವಾ ಅನುಪಲದ್ಧಿತೋ ನತ್ಥಿ ಏತ್ಥ ಕೋಚಿ ಸತ್ತೋ ನಾಮಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಯದಿ ಸತ್ತೋ ನತ್ಥಿ, ಕಥಂ ಸತ್ತೋ ಸಂಸಾರಮಾಪಾದೀತಿಆದಿ ನೀಯತೀತಿ। ಕಿಮೇತ್ಥ ‘‘ಸತ್ತೋ ಪನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಅಙ್ಗಸಮ್ಭಾರಾತಿ ಅಙ್ಗಸಮ್ಭಾರತೋ ಅಕ್ಖಚಕ್ಕಈಸಾದಿಅಙ್ಗಸಮ್ಭಾರಮುಪಾದಾಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸತ್ತೋತಿ ವೋಹಾರೋ।
ಅವಿಜ್ಜಮಾನಸ್ಸಾತಿ ಅಚ್ಚನ್ತಂ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಸ್ಸ ಸಸವಿಸಾಣಾದಿಕಸ್ಸ। ಯದಿ ಅಚ್ಚನ್ತಂ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಂ, ಕಥಂ ತಂ ಗಯ್ಹತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಪರಿಕಪ್ಪಿತ’’ನ್ತಿ। ಲೋಕಸಞ್ಞಾತಂ ಘಟಾದಿ। ಏತ್ಥ ಪನ ಯಥಾ ಅತ್ತಾನಂ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಕಧಮ್ಮಾನಂ ತಂಸನ್ತತಿಪತಿತಾನಞ್ಚ ಕಿಲೇಸುಪತಾಪಾಭಾವೇನ ಅಸ್ಸತ್ಥಭಾವಪಚ್ಚಯತಾಯ ಉಪ್ಪಾದಾದಿರಹಿತಮ್ಪಿ ನಿಬ್ಬಾನಂ ‘‘ಅಸ್ಸಾಸನಕರಸ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಂ ಅತ್ತಾನಂ ಆರಬ್ಭ ಪವತ್ತನಕಧಮ್ಮವಸೇನ ಉಪ್ಪಾದಾದಿರಹಿತಾಪಿ ಪಞ್ಞತ್ತಿ ಪವತ್ತಾತಿ ವುತ್ತಾ। ಹೇತುಅತ್ಥೋ ವಾ ಅನ್ತೋನೀತೋತಿ ಪವತ್ತಿತಾ ವೋಹಾರಿತಾತಿ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ತಥಾ ನಾಮಪಞ್ಞತ್ತಿ ಪಞ್ಞಪೇತಬ್ಬಮತ್ಥಂ ಗಹಿತಾಯೇವ ಪಞ್ಞಾಪೇತಿ, ವಿಞ್ಞತ್ತಿ ವಿಯ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಂ ವಿಞ್ಞಾಪೇತೀತಿ ಸಾ ಗಹೇತಬ್ಬಾಭಾವತೋ ವುಚ್ಚಮಾನತ್ಥದ್ವಾರೇನ ವುಚ್ಚಮಾನಾತಿ ವುತ್ತಾ। ಪಞ್ಞಾಪಿತಬ್ಬಪಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಪನ ವುಚ್ಚಮಾನಭಾವೇ ವತ್ತಬ್ಬಮೇವ ನತ್ಥಿ। ತಥಾ ಪಕಾರತೋ ಞಾಪನಭಾವೇನ ಞಾಪೇತಬ್ಬಞಾಪನನ್ತಿ ಕತ್ವಾ ಗಹೇತಬ್ಬತ್ತಾಯೇವ ಚ ತಸ್ಸಾ ಅನಿದ್ಧಾರಿತಸಭಾವತಾ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ನ ಹಿ ಸಭಾವಧಮ್ಮಾನಂ ಕಕ್ಖಳಫುಸನಾದಿ ಸರೂಪತೋ ಸದ್ದೇನ ವಚನೀಯಭಾವಂ ಭಜತಿ, ಅಪಿಚ ಖೋ ನೇಸಂ ಕಾಲದೇಸಾದಿಭೇದಭಿನ್ನಾನಂ ವಿನಿವತ್ತಅಞ್ಞಜಾತಿಯಕೋ ಸಜಾತಿಯಸಾಧಾರಣೋ ಪುಬ್ಬಸಙ್ಕೇತಾನುರೂಪಂ ಅಜ್ಝಾರೋಪಸಿದ್ಧೋ ಸಾಮಞ್ಞಾಕಾರೋ ವಚನೀಯೋ। ತತ್ಥಾಪಿ ನ ವಿನಾ ಕೇನಚಿ ಪವತ್ತಿನಿಮಿತ್ತೇನ ಸದ್ದೋ ಪವತ್ತತೀತಿ ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಭೂತೋ ಲೋಕಸಙ್ಕೇತಸಿದ್ಧೋ ತಂತಂವಚನತ್ಥನಿಯತೋ ಸಾಮಞ್ಞಾಕಾರವಿಸೇಸೋ ನಾಮ ಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ಪುಬ್ಬಾಚರಿಯಾ। ಸೋ ಹಿ ತಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಂ ಅತ್ಥೇ ಸದ್ದಂ ನಾಮೇತಿ, ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ವಾ ಅತ್ಥಸ್ಸ ನಾಮಸಞ್ಞಂ ಕರೋತೀತಿ ನಾಮಂ, ಪಕಾರೇಹಿ ಞಾಪನತೋ ಪಞ್ಞತ್ತಿ ಚಾತಿ।
ಕಸ್ಸ ಪನ ಸೋ ಆಕಾರವಿಸೇಸೋತಿ? ಪಞ್ಞಾಪೇತಬ್ಬತ್ಥಸ್ಸಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಅನೇಕಾಕಾರಾ ಹಿ ಅತ್ಥಾತಿ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ತಸ್ಸಾ ಪಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಗಹೇತಬ್ಬತಾವಚನಞ್ಚ ಸಮತ್ಥಿತಂ ಭವತಿ, ಅವಸ್ಸಞ್ಚ ಏತಮೇವಂ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛಿತಬ್ಬಂ। ಅಞ್ಞಥಾ ವಚನವಚನೀಯಭೇದಾನಂ ಸಙ್ಕರೋ ಸಿಯಾ, ಸಬ್ಬೋಪಿ ಅತ್ಥೋ ಸಬ್ಬಸ್ಸ ಸದ್ದಸ್ಸ ವಚನೀಯೋ, ಸಬ್ಬೋ ಚ ಸದ್ದೋ ಸಬ್ಬಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ವಾಚಕೋತಿ ನ ಚೇತ್ಥ ಸಙ್ಕೇತಗ್ಗಹಣೇನೇವ ತೇಸಂ ಪವತ್ತಾತಿ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ ವವತ್ಥಿತೇಸು ಏವ ತೇಸು ಸಙ್ಕೇತಗ್ಗಹಣಸ್ಸ ಪವತ್ತಿತೋ।
ಅಪರೇ
ಸಙ್ಖತಾಸಙ್ಖತವಿನಿಮುತ್ತಸ್ಸಪಿ ಞೇಯ್ಯವಿಸೇಸಸ್ಸ ಅಭಾವೇ ಘಟಾದಿಸದ್ದಾಭಿಧೇಯ್ಯಾ ವಿಯ ಪಥವೀಫಸ್ಸಾದಿಸದ್ದವಚನೀಯೋಪಿ ನ ಲಬ್ಭತಿಯೇವಾತಿ ಸಬ್ಬವೋಹಾರಲೋಪೋ ಸಿಯಾ। ಯಸ್ಮಾ ಚ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾ ಪಬನ್ಧಸಙ್ಖಾತತಂತಂವಿಸೇಸಾಕಾರವಸೇನೇವ ಪವತ್ತನ್ತಿ, ನ ಕೇವಲಾ, ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ತೇ ಸಣ್ಠಾನಸಮೂಹಅವತ್ಥಾವಿಸೇಸಾಕಾರಾ ಯದಿಪಿ ಪರಮತ್ಥತೋ ಕಿಞ್ಚಿ ನ ಹೋನ್ತಿ, ಪರಮತ್ಥತೋ ಪನ ವಿಜ್ಜಮಾನಾನಂ ರೂಪಾದೀನಂ ಉಪಾದಾನಾನಂ ವಸೇನ ವಿಜ್ಜಮಾನಭಾವಂ ಲಭಿತ್ವಾ ತಂತಂಗಹಣಾನುರೂಪಂ ತಂತಂಅಭಿಲಾಪಾಧಿಕರಣಂ ಭವತಿ। ಉಪಾದಾಯಪಞ್ಞತ್ತಿ ಹಿ ಉಪಾದಾನತೋ ಯಥಾ ಅಞ್ಞಾ ಅನಞ್ಞಾತಿ ಚ ನ ವತ್ತಬ್ಬಾ, ಏವಂ ಸಬ್ಬಥಾ ಅತ್ಥಿ ನತ್ಥೀತಿ ಚ ನ ವತ್ತಬ್ಬಾ। ತಯೋಪಿ ಹಿ ಏತೇ ಸನ್ತಾಯೇವಾತಿ ಏವಂ ತಾವ ಮಾತಿಕಾವಣ್ಣನಾಯ ನ ಕೋಚಿ ವಿರೋಧೋ। ಸಙ್ಖಾಯತಿ ಸಂಕಥೀಯತೀತಿ ಸಙ್ಖಾತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ಕಥೇತಬ್ಬಭಾವೇನ ವಚನತ್ಥೇಯೇವ ನಿರುಳ್ಹೋ, ನ ವಚನಸ್ಮಿನ್ತಿ ವಚನಪಕ್ಖಸ್ಸ ಉಜುಕತಾ ಸಮ್ಭವತಿ। ವಚನಪಕ್ಖೋಯೇವ ಪಾಳಿಅನುಗತೋ, ನ ಪರಮ್ಪರಾಗತೋ ಯಥಾವುತ್ತೋ ಅತ್ಥೋತಿ ಕುತೋ ಪನೇತಂ ಲಬ್ಭಾ। ನ ಹಿ ಅನೀತೋ ಅತ್ಥೋ ಪಾಳಿಅನನುಗತೋ, ನಾಪಿ ಸಬ್ಬಾ ಪಾಳಿನೀತತ್ಥಾ ಏವಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತಾ ದುವಿಧಾ ಪಞ್ಞತ್ತಿಯೋ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಛಹಿ ಪಞ್ಞತ್ತೀಹಿ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ವುತ್ತಾಯೇವಾತಿ ಸಿದ್ಧಮೇತಂ ಅತ್ಥೀತಿ ನ ವತ್ತಬ್ಬಾತಿ।
ಯದಿ ಪರಮತ್ಥತೋ ಅತ್ಥಿತಾಪಟಿಸೇಧೋ, ಇಟ್ಠಮೇತಂ। ಅಥ ವೋಹಾರತೋ, ಸತ್ತರಥಘಟಾದೀಹಿ ಸತ್ತರಥಾದಿವಚನಪ್ಪಯೋಗೋಯೇವ ನ ಸಮ್ಭವೇಯ್ಯಾತಿ। ನ
‘‘ವೋಹಾರೋ ಲೋಕಿಯಸೋತೇ ಪಟಿಹಞ್ಞತೀ’’ತಿಆದೀಸು ಸೋತಬ್ಬಸ್ಸ ಸದ್ದಸ್ಸ ವಸೇನ ತಬ್ಬಿಸಯಭೂತಾ ವೋಹಾರಾದಯೋ ಪಟಿಹನನಸೋತಬ್ಬತಾಪರಿಯಾಯೇನ ವುತ್ತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಸದ್ದೋಯೇವ ವಾ ತತ್ಥ ವೋಹಾರಾದಿಸಹಚಾರಿತಾಯ ತಥಾ ವುತ್ತೋ। ನ ಹಿ ಸಕ್ಕಾ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಏಕರಸಾ ದೇಸನಾ ಪವತ್ತೀತಿ ವತ್ತುಂ। ತಥಾ ಹಿ ಕತ್ಥಚಿ ಸುಖಾ ದುಕ್ಖಾ, ಸುಖಾಪಿ ವೇದನಾ ದುಕ್ಖಾತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ದುಕ್ಖಾ ಸುಖಾ, ದುಕ್ಖಾಪಿ ಸುಖಾತಿ, ಏವಂ ಯಥಾವುತ್ತಾ ದುವಿಧಾಪಿ ಪಞ್ಞತ್ತಿ ಅಧಿವಚನಾದಿಪಾಠಸ್ಸ ಅತ್ಥಭಾವೇನ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವುತ್ತಾಯೇವಾತಿ। ಅಯಂ ಸಙ್ಖತಾಸಙ್ಖತವಿನಿಮುತ್ತಂ ಞೇಯ್ಯವಿಸೇಸಂ ಇಚ್ಛನ್ತಾನಂ ವಸೇನ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ।
೧೩೧೬. ಸತಿಪಿ ಪರೇಸಂ ಸಾಮಞ್ಞಾದಿನಾಮಕಾರಕಾನಂ ನಾಮಕರಣಭಾವೇ ಪರಾನಪೇಕ್ಖತಾಯ ತತೋ ಅತಿವಿಯ ಯುತ್ತೋ ಇಧ ನಾಮಕರಣಸಭಾವೋ ಉಕ್ಕಂಸಪರಿಚ್ಛೇದೇನ ‘‘ಅಞ್ಞಂ ಅನಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ನಾಮಕರಣಸಭಾವತಾ ನ ಹೋತಿ ಅಸಭಾವಿಕತಾಯ ಕದಾಚಿದೇವ ಪವತ್ತಿತೋ ಚಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಸಭಾವಸಿದ್ಧತ್ತಾತಿ ವೇದನಾದೀನಂ ವೇದನಾದಿನಾಮಕರಣಧಮ್ಮತಂ ಆಹ। ಯದಿ ವೇದನಾದೀನಂ ಕೇನಚಿ ಅಕತಂ ಸಕನಾಮಂ ಆದಾಯಯೇವ ಪವತ್ತನತೋ ಓಪಪಾತಿಕನಾಮಾನಂ ನಾಮಕರಣಟ್ಠೇನ ನಾಮಭಾವೋ, ಏವಂ ಸತಿ ಪಥವೀಆದೀನಮ್ಪಿ ನಾಮಭಾವೋ ಆಪಜ್ಜತಿ, ಅಞ್ಞಥಾ ಪಥವೀಆದಿನಿದಸ್ಸನಮೇವ ನ ಸಿಯಾತಿ ಅನುಯೋಗಂ ಮನಸಿ ಕತ್ವಾ ಆಹ ‘‘ಪಥವೀಆದಿನಿದಸ್ಸನೇನಾ’’ತಿಆದಿ। ಏಕದೇಸಸಾಮಞ್ಞೇನ ಹಿ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತೇನ ಉಪಮಾ ಹೋತಿ, ನ ಸಬ್ಬಸಾಮಞ್ಞೇನಾತಿ। ಏವಮ್ಪಿ ಯದಿ ಸಭಾವಸಿದ್ಧನಾಮತ್ತಾ ವೇದನಾದಯೋ ನಾಮಂ, ಪಥವೀಆದೀನಮ್ಪಿ ಅನಿವತ್ತನೀಯೋ ‘‘ನಿರುಳ್ಹತ್ತಾ’’ತಿಆದಿ। ತೇನ ಯಂನಿಮಿತ್ತಂ ವೇದನಾದೀಸು ನಾಮಸದ್ದಪ್ಪವತ್ತಿ, ಸತಿಪಿ ತದಞ್ಞೇಸಂ ತಂನಿಮಿತ್ತಯೋಗೇ ಗೋ-ಸದ್ದೋ ವಿಯ ಕುಕ್ಕುಟಾದಿಸತ್ತಪಿಣ್ಡೇ ನಿರುಳ್ಹತೋ ವೇದನಾದೀಸು ನಾಮ-ಸದ್ದೋ ಪವತ್ತೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ತಥಾ ಹಿ ಅನೇಕೇಸು ಸುತ್ತಪದೇಸೇಸು ತೇಸಂಯೇವ ನಾಮವೋಹಾರೋ ದಿಸ್ಸತಿ। ನಾಮತಾನಾಪತ್ತಿ ವುತ್ತಾ ಕೇಸಕುಮ್ಭಾದಿನಾಮನ್ತರಾಪಜ್ಜನತೋ। ಏತಮೇವತ್ಥಂ ನಿದಸ್ಸನಭಾವೇನ ‘‘ನ ಹೀ’’ತಿಆದಿನಾ ವಿವರತಿ। ಯದಿಪಿ ಸಮೂಹಾದಿಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗಾಭಾವತೋ ವೇದನಾದಿಅರೂಪಧಮ್ಮೇಸುಪಿ ಪಿಣ್ಡಾಕಾರೇನ ಗಹಣಂ ಪವತ್ತತಿ, ತಂ ಪನ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಅತ್ಥಾತಿಪರಿಕಪ್ಪಮುಖೇನ ಏಕಧಮ್ಮವಸೇನೇವ, ನ ಸಮೂಹವಸೇನಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅಞ್ಞೇನ…ಪೇ॰… ನತ್ಥೀ’’ತಿ।
ಪಕಾಸಕಪಕಾಸಿತಬ್ಬಭಾವೋ ವಿಸಯಿವಿಸಯಭಾವೋ ಏವ। ಅಧಿವಚನಸಮ್ಫಸ್ಸೋ ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸೋ। ಸೋ ನಾಮಮನ್ತರೇನ ಗಹೇತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯತಾಯ ಪಾಕಟೋತಿ ನಿದಸ್ಸನಭಾವೇನ ವುತ್ತೋ। ‘‘ಅಧಿವಚನಸಮ್ಫಸ್ಸೋ ವಿಯಾ’’ತಿ ವಚನೇನ ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸತಪ್ಪಕಾರಾನಮೇವ ನಾಮಭಾವೋ ಸಿಯಾ, ನ ಪಟಿಘಸಮ್ಫಸ್ಸತಪ್ಪಕಾರಾನನ್ತಿ ಆಸಙ್ಕಾಯ ನಿವತ್ತನತ್ಥಂ ‘‘ಪಟಿಘಸಮ್ಫಸ್ಸೋಪೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣಸಹಗತೋ ಫಸ್ಸೋ ಪಟಿಘಸಮ್ಫಸ್ಸೋ। ಪಿ-ಸದ್ದೋ ಸಮ್ಭಾವನೇ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ವಿಸಯೀವಿಸಯಸಙ್ಘಟ್ಟನಸಮುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಅಞ್ಞಫಸ್ಸತೋ ಓಳಾರಿಕೋಪಿ ಪಟಿಘಸಮ್ಫಸ್ಸೋ ನ ರೂಪಧಮ್ಮಾ ವಿಯ ವಿಭೂತಾಕಾರೋ, ತತೋ ನಾಮಾಯತ್ತಗಹಣಿಯಭಾವೋ ನಾಮಸ್ಸೇವಾತಿ। ಅರೂಪತಾಯ ವಾತಿಆದಿನಾ ಸಾಮಞ್ಞತೋ ವಿಸೇಸತೋ ಚ ಪಟಿಘಸಮ್ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಉಪಚಾರವಸೇನ ನಾಮಭಾವಮಾಹ। ಪಚ್ಛಿಮಪುರಿಮಾನನ್ತಿ ‘‘ನಾಮಞ್ಚ ರೂಪಞ್ಚಾ’’ತಿ ಇಮಂ ಅನುಪುಬ್ಬಿಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಸತಿಪಿ ರೂಪಸ್ಸಾತಿಆದಿನಾ ನಾಮವೋಹಾರಹೇತುಂ
೧೩೧೮. ವಟ್ಟಸ್ಮಿಂ ಆದೀನವಪಟಿಚ್ಛಾದನತೋ ತದಸ್ಸಾದನಾಭಿನನ್ದನತೋ ಚ ವಟ್ಟಸ್ಸ ಮೂಲಂ ಪಧಾನಕಾರಣನ್ತಿ ವಟ್ಟಮೂಲಂ।
೧೩೨೦. ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ರೂಪಾದಿಕೇ ಯಥಾಭಿನಿವಿಟ್ಠೇ ವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಅಹಂಮಾನಾಧಾರನಿಮಿತ್ತತಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲತಬ್ಬಿಪಾಕಲೋಕಾಧಾರತಞ್ಚ ಸಮಾರೋಪೇತ್ವಾ ಪವತ್ತಗ್ಗಹಣವಿಸೇಸೋ। ಯಾ ಕಾಚಿ ದಿಟ್ಠಿ ನಿವಿಸಮಾನಾ ಧಮ್ಮಸಭಾವಂ ಅತಿಚ್ಚಪರಾಮಸನಾಕಾರೇನೇವ ನಿವಿಸತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪರಾಮಸನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ।
೧೩೩೨. ಚೇತನಾಪ್ಪಧಾನೋ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೋತಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಯಾಯ ಚೇತನಾಯಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ।
೧೩೩೩. ದುನ್ನಾಮಂ ಅನುಪಸಙ್ಕಮನ್ತಸ್ಸಾತಿಆದಿನಾ ಸೇವನಭಜನಾನಂ ವಿಸೇಸಮಾಹ।
೧೩೩೬. ಆಪತ್ತಿಆಪತ್ತಿವುಟ್ಠಾನಪರಿಚ್ಛೇದಜಾನನೂಪಾಯದಸ್ಸನಂ ಸಹ ವತ್ಥುನಾ ಸಹ ಕಮ್ಮವಾಚಾಯಾದಿವಚನನ್ತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ವತ್ಥುವೀತಿಕ್ಕಮತೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ‘‘ಆಪತ್ತಿಕುಸಲತಾ ಆಪತ್ತಿವುಟ್ಠಾನಕುಸಲತಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ದುಕಮಾತಿಕಾ ೧೧೯) ಹಿ ವುತ್ತನ್ತಿ। ಕಾರಣಜಾನನೇನ ಫಲಂ ಸುಟ್ಠು ಞಾತಂ ಹೋತೀತಿ ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಆಪತ್ತಿಯಾ ವಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।
೧೩೪೨. ತಸ್ಸಾತಿ ಮನಸಿಕಾರಕುಸಲತಾಯ।
೧೩೪೪. ಅನುಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾನೇವ ಅನುಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಾನೇವ।
೧೩೪೮. ಅಕರಣೇನ ಅನಾದರವಸೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
೧೩೫೦. ಫೇಗ್ಗುರುಕ್ಖಸ್ಸ ಸಿಗ್ಗುಆದಿಕಸ್ಸ।
೧೩೫೨. ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯಾಸಂವರಸ್ಸಾತಿ ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯಾಸಂವರಣಸ್ಸ। ಅಸಂವುತಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸೇವ ಹೇತೂತಿ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರಿಕಸ್ಸ ಅಭಿಜ್ಝಾದಿಅನ್ವಾಸ್ಸವನಸ್ಸ ತಂದ್ವಾರಿಕವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ‘‘ಯತ್ವಾಧಿಕರಣನ್ತಿ ಹೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಪಾಳಿಯಾ ಯೋಜನಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಕಸ್ಸ ಚಾತಿ ಪಕಾರಂ ಪುಚ್ಛತಿ, ಕಥಂವಿಧಸ್ಸ ಕಥಂಸಣ್ಠಿತಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ನ ಹಿ ಸರೂಪೇ ವುತ್ತೇ ಪುನ ಸರೂಪಪುಚ್ಛಾಯ ಪಯೋಜನಂ ಅತ್ಥಿ। ಅನ್ವಾಸ್ಸವನ್ತಿ ಅಭಿಜ್ಝಾದಯೋ। ತದುಪಲಕ್ಖಿತನ್ತಿ ಅನ್ವಾಸ್ಸವೂಪಲಕ್ಖಿತಂ ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಸಂವುತನ್ತಿ ಯೋಜನಾ।
ಯಥಾಸಮ್ಭವನ್ತಿ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಾಸಂವರೋ ಮನೋದ್ವಾರವಸೇನ, ಸೇಸಾಸಂವರೋ ಛದ್ವಾರವಸೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ। ಮುಟ್ಠಸ್ಸಚ್ಚಾದೀನಂ ಸತಿಪಟಿಪಕ್ಖಾಕುಸಲಧಮ್ಮಾದಿಭಾವತೋ ಸಿಯಾ ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ಉಪ್ಪತ್ತಿ, ನ ತ್ವೇವ ಕಾಯಿಕವಾಚಸಿಕವೀತಿಕ್ಕಮಭೂತಸ್ಸ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಸ್ಸ ತತ್ಥ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ಪಞ್ಚದ್ವಾರಿಕಜವನಾನಂ ಅವಿಞ್ಞತ್ತಿಜನಕತ್ತಾತಿ ತಮೇವ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ‘‘ನ ಹಿ ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ’’ತಿಆದಿನಾ ವಿವರತಿ।
ಯಥಾ ಕಿನ್ತಿ ಯೇನ ಪಕಾರೇನ ಜವನೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ಅಸಂವರೋ ‘‘ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯೇ ಅಸಂವರೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ
ಸತಿ ದ್ವಾರಭವಙ್ಗಾದಿಕೇತಿ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಪುರಿಮನಿಪ್ಫನ್ನಂ ಜವನಕಾಲೇ ಅಸನ್ತಮ್ಪಿ ಭವಙ್ಗಾದಿ ಚಕ್ಖಾದಿ ವಿಯ ಫಲನಿಪ್ಫತ್ತಿಯಾ ಸನ್ತಞ್ಞೇವ ನಾಮಾತಿ ವುತ್ತಂ। ನ ಹಿ ಧರಮಾನಂಯೇವ ಸನ್ತನ್ತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ। ಬಾಹಿರಂ ವಿಯ ಕತ್ವಾತಿ ಪರಮತ್ಥತೋ ಜವನಸ್ಸ ಬಾಹಿರಭಾವೇ ಇತರಸ್ಸ ಚ ಅಬ್ಭನ್ತರಭಾವೇ ಅಸತಿಪಿ ‘‘ಪಭಸ್ಸರಮಿದಂ ಅಸಂವರಹೇತುಭಾವಾಪತ್ತಿತೋತಿ ದ್ವಾರಾದೀನಂ ಅಸಂವರಹೇತುಭಾವಾಪಜ್ಜನಸ್ಸ ಪಾಕಟಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ಉಪ್ಪನ್ನೇ ಹಿ ಅಸಂವರೇ ದ್ವಾರಾದೀನಂ ತಸ್ಸ ಹೇತುಭಾವೋ ಪಞ್ಞಾಯತೀತಿ। ದ್ವಾರಭವಙ್ಗಾದಿಮೂಸನನ್ತಿ ದ್ವಾರಭವಙ್ಗಾದೀಸು ಮೂಸನಂ। ಯಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ದ್ವಾರೇ ಅಸಂವರೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಸೋ ತತ್ಥ ದ್ವಾರಾದೀನಂ ಸಂವರೂಪನಿಸ್ಸಯಭಾವಂ ಉಪಚ್ಛಿನ್ದನ್ತೋಯೇವ ಪವತ್ತತೀತಿ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಕುಸಲಭಣ್ಡವಿನಾಸನ’’ನ್ತಿ।
ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಚಕ್ಖುನಾ ರೂಪಂ ದಿಸ್ವಾ’’ತಿಆದಿಪಾಳಿಯಂ ಸಂವರೋ, ಸಂವರಿತಬ್ಬಂ, ಸಂವರಣುಪಾಯೋ, ಯತೋ ಚ ಸೋ ಸಂವರೋ, ಯತ್ಥ ಚ ಸೋ ಸಂವರೋತಿ ಇಮಂ ಪಭೇದಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ। ಕಥಂ? ‘‘ರಕ್ಖತಿ…ಪೇ॰… ಸಂವರಂ ಆಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ ಏತೇನ ಸಂವರೋ ವುತ್ತೋ। ಸತಿಂ ಪಚ್ಚುಟ್ಠಪೇತೀತಿ ಅಯಞ್ಹೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋತಿ। ಚಕ್ಖಾದಿ ಸಂವರಿತಬ್ಬಂ। ನ ನಿಮಿತ್ತಗ್ಗಾಹೀ ಹೋತಿ ನಾನುಬ್ಯಞ್ಜನಗ್ಗಾಹೀತಿ ಸಂವರಣುಪಾಯೋ। ‘‘ಯತ್ವಾಧಿಕರಣ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಸಂವರಣಾವಧಿ। ರೂಪಾದಯೋ ಸಂವರವಿಸಯೋತಿ। ಕಿಞ್ಚ ಪಟಿಸಙ್ಖಾಭಾವನಾಬಲಸಙ್ಗಹಿತಭಾವೇನ ದುವಿಧೋಪಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಸಂವರೋ? ತತ್ಥ ಪುರಿಮೇನ ವಿಸಯೇಸು ಆದೀನವದಸ್ಸನಂ, ಇತರೇನ ಆದೀನವಪ್ಪಹಾನಂ। ತಥಾ ಪುರಿಮೇನ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನಪ್ಪಹಾನಂ, ಇತರೇನ ಅನುಸಯಪ್ಪಹಾನಂ
೧೩೫೩. ದವತ್ಥಾದಿಅಭಿಲಾಸೋತಿ ದವೋ ಏವ ಅತ್ಥೋ ಪಯೋಜನನ್ತಿ ದವತ್ಥೋ, ಸೋ ಆದಿ ಯೇಸಂ ತೇ ದವತ್ಥಾದಯೋ। ತೇಸು, ತೇಸಂ ವಾ ಅಭಿಲಾಸೋ, ದವೋ ವಾ ಅತ್ಥೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ದವತ್ಥೋ, ತದಾದಿಕೋ ದವತ್ಥಾದಿ, ಕೋ ಪನ ಸೋತಿ ಆಹ ‘‘ಅಭಿಲಾಸೋ’’ತಿ। ಆಹಾರಪರಿಭೋಗೇ ಅಸನ್ತುಸ್ಸನಾತಿ ಆಹಾರಪರಿಭೋಗೇ ಅತಿತ್ತಿ। ಬಹುನೋ ಉಳಾರಸ್ಸ ಚ ಪತ್ಥನಾವಸೇನ ಪವತ್ತಾ ಭಿಯ್ಯೋಕಮ್ಯತಾ ಅಸನ್ತುಸ್ಸನಾತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ಯುಜ್ಜತಿ।
೧೩೫೫. ಮಜ್ಜನಾಕಾರೇನ ಪವತ್ತಿ ಮಾನಸ್ಸೇವಾತಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಮಾನೋವ ಮಾನಮದೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತಥಾ ಹಿ ಜಾತಿಮದಾದಯೋ ‘‘ಮಾನೋ ಮಞ್ಞನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಮಾನಭಾವೇನೇವ ಖುದಾ ನಾಮ ಕಮ್ಮಜತೇಜೋ। ತಂ ಪನ ಅಭುತ್ತೇ ಭುತ್ತೇ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಯಂ ತತ್ಥ ಆಮಾಸಯಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಸರೀರದೇಸಸ್ಸ ಪೀಳನತೋ ವಿಹಿಂಸಾಸದ್ದವಚನೀಯಂ, ತದೇವ ದಸ್ಸೇತಬ್ಬಂ, ಇತರಞ್ಚ ನಿವತ್ತೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಅಭುತ್ತಪಚ್ಚಯಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕತ್ತೇನ ಖುದಾ ವಿಸೇಸಿತಾತಿ ಆಹ ‘‘ಖುದಾಯ ವಿಸೇಸನ’’ನ್ತಿ। ಯೇ ಪನ ‘‘ಕಮ್ಮಜತೇಜಪಚ್ಚಯಾ ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ ಖುದಾ’’ತಿ ವದನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಅಭುತ್ತಪಚ್ಚಯಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕಾತಿ ವಿಸೇಸನಮೇವ ನ ಯುಜ್ಜತಿ। ಸತಿಪಿ ತಸ್ಮಿಂ ಭೂತತ್ಥಕಥನೇ ವಿಹಿಂಸೂಪರತಿಪುರಾಣವೇದನಾಪಟಿಹನನಾನಂ ವಿಸೇಸಾಭಾವೋ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ ಪುರಿಮೋಯೇವೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ। ಏತಾಸಂ ಕೋ ವಿಸೇಸೋತಿ ಅಭುತ್ತಪಚ್ಚಯಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕವೇದನಾ, ಭುತ್ತಪಚ್ಚಯಾ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕವೇದನಾತಿ ದ್ವೇಪಿ ಚೇತಾ ವೇದನಾ ಯಾವತಾ ಅನಾಗತಾಯೇವಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಸತಿಪಿ ಅನಾಗತತ್ತೇ ಪುರಿಮಾ ಉಪ್ಪನ್ನಸದಿಸೀ, ಇತರಾ ಪನ ಅತಂಸದಿಸೀ ಅಚ್ಚನ್ತಂ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾವಾತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ವಿಸೇಸೋ। ತೇನೇವ ‘‘ಯಥಾಪವತ್ತಾ’’ತಿ ಪುರಿಮಾಯಂ ವುತ್ತಂ, ಇತರತ್ಥ ಚ ‘‘ಅಪ್ಪವತ್ತಾ’’ತಿ। ಅಥ ವಾ ಅಭುತ್ತಪಚ್ಚಯಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕವೇದನಾ ಪುಬ್ಬೇ ಕತಕಮ್ಮಸ್ಸ ವಿಪಾಕತ್ತಾ ಪುರಾಣವೇದನಾ ನಾಮ। ಅಪ್ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾದಿಅಯುತ್ತಪರಿಭೋಗಪಚ್ಚಯಾ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾದಿಯುತ್ತಪರಿಭೋಗತೋ ಆಯತಿಂ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿಸ್ಸತೀತಿ ಭುತ್ತಪಚ್ಚಯಾ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕವೇದನಾ ನವವೇದನಾ ನಾಮ। ವಿಹಿಂಸಾನಿಮಿತ್ತತಾ ವಿಹಿಂಸಾನಿಬ್ಬತ್ತತಾ।
ಯಾಪೇನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ಯಾಪನಾತಿ ವುತ್ತಸ್ಸ ಸರೀರಯಾಪನಕಾರಣಸ್ಸ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸಪಿಯಾಪನಕಾರಣನ್ತಿ ಇಮಸ್ಸ ವಿಸೇಸಸ್ಸದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಯಾಪನತ್ಥಾಯಾ’’ತಿ ವತ್ವಾ ನ ಕೇವಲಂ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸೇವ ಯಾಪನಕಾರಣಮಾಹಾರೋ, ಅಥ ಖೋ ಠಾನಾದಿಪವತ್ತಿಆಕಾರವಿಸೇಸಯುತ್ತಸ್ಸ ಸಕಲಸರೀರಸ್ಸಪಿ ‘‘ಚತುನ್ನಂ ಇರಿಯಾಪಥಾನಂ ಅವಿಚ್ಛೇದಸಙ್ಖಾತಾ ಯಾಪನಾ ಯಾತ್ರಾ’’ತಿ ಆಹ। ಅಟ್ಠಾನಯೋಜನಅಪರಿಭೋಗದುಪ್ಪರಿಭೋಗಾದಿವಸೇನ ಸದ್ಧಾದೇಯ್ಯಸ್ಸ ವಿನಾಸನಂ ಸದ್ಧಾದೇಯ್ಯವಿನಿಪಾತನಂ। ಯೇನಾತಿ ಗಣಭೋಜನಲಕ್ಖಣಪ್ಪತ್ತಸ್ಸ ಥೂಪೀಕತಾದಿಕಸ್ಸ ವಾ ಪಟಿಗ್ಗಹಣೇನ। ಸಾವಜ್ಜಂ ಸನಿನ್ದಂ ಪರಿಭೋಗಂ ಕರೋತೀತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ।
ಇರಿಯಾ…ಪೇ॰… ವುತ್ತನ್ತಿ ಸುಖಂ ಪವತ್ತಮಾನೇಹಿ ಇರಿಯಾಪಥೇಹಿ ತೇಸಂ ತಥಾಪವತ್ತಿಯಾ ಕಾರಣನ್ತಿ ಗಹಿತತ್ತಾ ವಿದಿತತ್ತಾ ಯಥಾವುತ್ತಭುಞ್ಜನಪಿವನಾನಿ ಪುಬ್ಬಕಾಲಕಿರಿಯಾಭಾವೇನ ವುಚ್ಚಮಾನಾನಿ ಇರಿಯಾಪಥಕತ್ತುಕಾನಿ ವಿಯ ವುತ್ತಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಥಾ ಹಿ ‘‘ಪಞ್ಞಾಯ ಚಸ್ಸ ದಿಸ್ವಾ ಆಸವಾ ಪರಿಕ್ಖೀಣಾ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ ‘‘ಪುನಪೀ’’ತಿಆದಿನಾ ‘‘ಭುತ್ವಾನಾ’’ತಿ ಪಾಠಂ ಸಮತ್ಥಯತಿ।
೧೩೬೮. ಸತಿಆದಿಧಮ್ಮಾತಿ ಸತಿಪಞ್ಞಾಸಮಾಧಿವೀರಿಯಸಮ್ಮಾವಾಚಾದಿಧಮ್ಮಾ, ಯೇ ಛಹಿ ದುಕೇಹಿ ಪರಿಗ್ಗಹಿತಾ।
೧೩೭೩. ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತಬ್ಬೇಹಿ ಪಟಿವೇಧೋ ವುತ್ತೋ। ವಿಸಯೇನಪಿ ಹಿ ವಿಸಯೀ ವುಚ್ಚತಿ ಸಹಚರಭಾವತೋ। ಯಥಾ –
‘‘ಉಪ್ಪಾದೇತ್ವಾನ ಸಂವೇಗಂ, ದುಕ್ಖೇನಸ್ಸ ಚ ಹೇತುನಾ।
ವಡ್ಢಯಿತ್ವಾ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ, ಮುತ್ತಿಯಾ ಮಗ್ಗಮಬ್ರವೀ’’ತಿ
‘‘ಸಚ್ಚಪರಿಯೋಸಾನೇ’’ತಿ ಚ।
ಯಥಾ ಚತುನ್ನಂ ಸಚ್ಚಾನಂ ಅನುಲೋಮನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ದುತಿಯೋ ಅತ್ಥವಿಕಪ್ಪೋ ವುತ್ತೋ। ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಚತುನ್ನಂ ಸಚ್ಚಾನ’’ನ್ತಿ ಪದಂ ವಿನಾ ಉಪಚಾರೇನ ವುತ್ತಂ, ಪುರಿಮಸ್ಮಿಂ ಉಪಚಾರೇನಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಪ್ಪಧಾನತ್ತಾ ವಾ ಸೇಸಮಗ್ಗಙ್ಗಾನಂ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚೇಕದೇಸಸ್ಸ ಪಟಿವೇಧಸ್ಸ ಅನುಲೋಮಂ ಸಮುದಾಯಾನುಲೋಮಂ ವುತ್ತಂ, ಚತುಸಚ್ಚೇಕದೇಸಸ್ಸ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ವಾ।
೧೩೮೦. ಖಯಸಮಯೇತಿ ಖಯಸಮೂಹೇ। ‘‘ಕಿಲೇಸಾನಂ ಖಯವಸೇನ ಪವತ್ತಧಮ್ಮಪುಞ್ಜೇ’’ತಿ ಚ ವದನ್ತಿ।
೧೩೮೧. ಅಪರಿಬನ್ಧಭಾವೇನ ನಿರಾಸಙ್ಕಾ, ಆರಮ್ಮಣೇ ಅಭಿರತಿಭಾವೇನ ಚ ಪವತ್ತಿ ಅಧಿಮುಚ್ಚನಟ್ಠೋತಿ ಆಹ ‘‘ಅನಿ…ಪೇ॰… ತ್ತನಟ್ಠೇನಾ’’ತಿ।
೧೩೮೨. ಅರಿಯಮಗ್ಗಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ
ದುಕನಿಕ್ಖೇಪಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ನಿಕ್ಖೇಪಕಣ್ಡವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।