೯. ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಪರಿಚ್ಛೇದೋ
೧. ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾನಂ, ಭಾವನಾನಮಿತೋ ಪರಂ।
ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಪವಕ್ಖಾಮಿ, ದುವಿಧಮ್ಪಿ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ॥
ಸಮಥಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ
೨. ತತ್ಥ ಸಮಥಸಙ್ಗಹೇ ತಾವ ದಸ ಕಸಿಣಾನಿ, ದಸ ಅಸುಭಾ, ದಸ ಅನುಸ್ಸತಿಯೋ, ಚತಸ್ಸೋ ಅಪ್ಪಮಞ್ಞಾಯೋ, ಏಕಾ ಸಞ್ಞಾ, ಏಕಂ ವವತ್ಥಾನಂ, ಚತ್ತಾರೋ ಆರುಪ್ಪಾ ಚೇತಿ ಸತ್ತವಿಧೇನ ಸಮಥಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಸಙ್ಗಹೋ।
ಚರಿತಭೇದೋ
೩. ರಾಗಚರಿತಾ
ಭಾವನಾಭೇದೋ
೪. ಪರಿಕಮ್ಮಭಾವನಾ ಉಪಚಾರಭಾವನಾ ಅಪ್ಪನಾಭಾವನಾ ಚೇತಿ ತಿಸ್ಸೋ ಭಾವನಾ।
ನಿಮಿತ್ತಭೇದೋ
೫. ಪರಿಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ಉಗ್ಗಹನಿಮಿತ್ತಂ ಪಟಿಭಾಗನಿಮಿತ್ತಞ್ಚೇತಿ ತೀಣಿ ನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ।
೬. ಕಥಂ? ಪಥವೀಕಸಿಣಂ ಆಪೋಕಸಿಣಂ ತೇಜೋಕಸಿಣಂ ವಾಯೋಕಸಿಣಂ ನೀಲಕಸಿಣಂ ಪೀತಕಸಿಣಂ ಲೋಹಿತಕಸಿಣಂ ಓದಾತಕಸಿಣಂ ಆಕಾಸಕಸಿಣಂ ಆಲೋಕಕಸಿಣಞ್ಚೇತಿ ಇಮಾನಿ ದಸ ಕಸಿಣಾನಿ ನಾಮ।
೭. ಉದ್ಧುಮಾತಕಂ ವಿನೀಲಕಂ ವಿಪುಬ್ಬಕಂ ವಿಚ್ಛಿದ್ದಕಂ ವಿಕ್ಖಾಯಿತಕಂ ವಿಕ್ಖಿತ್ತಕಂ ಹತವಿಕ್ಖಿತ್ತಕಂ ಲೋಹಿತಕಂ ಪುಳವಕಂ ಅಟ್ಠಿಕಞ್ಚೇತಿ ಇಮೇ ದಸ ಅಸುಭಾ ನಾಮ।
೮. ಬುದ್ಧಾನುಸ್ಸತಿ ಧಮ್ಮಾನುಸ್ಸತಿ ಸಂಘಾನುಸ್ಸತಿ ಸೀಲಾನುಸ್ಸತಿ ಚಾಗಾನುಸ್ಸತಿ ದೇವತಾನುಸ್ಸತಿ ಉಪಸಮಾನುಸ್ಸತಿ ಮರಣಾನುಸ್ಸತಿ ಕಾಯಗತಾಸತಿ ಆನಾಪಾನಸ್ಸತಿ ಚೇತಿ ಇಮಾ ದಸ ಅನುಸ್ಸತಿಯೋ ನಾಮ।
೯. ಮೇತ್ತಾ ಕರುಣಾ ಮುದಿತಾ ಉಪೇಕ್ಖಾ ಚೇತಿ ಇಮಾ ಚತಸ್ಸೋ ಅಪ್ಪಮಞ್ಞಾಯೋ ನಾಮ, ಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರೋತಿ ಚ ಪವುಚ್ಚತಿ।
೧೦. ಆಹಾರೇಪಟಿಕೂಲಸಞ್ಞಾ ಏಕಾ ಸಞ್ಞಾ ನಾಮ।
೧೧. ಚತುಧಾತುವವತ್ಥಾನಂ ಏಕಂ ವವತ್ಥಾನಂ ನಾಮ।
೧೨. ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಾದಯೋ ಚತ್ತಾರೋ ಆರುಪ್ಪಾ ನಾಮಾತಿ ಸಬ್ಬಥಾಪಿ ಸಮಥನಿದ್ದೇಸೇ ಚತ್ತಾಲೀಸ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಾನಿ ಭವನ್ತಿ।
ಸಪ್ಪಾಯಭೇದೋ
೧೩. ಚರಿತಾಸು ಪನ ದಸ ಅಸುಭಾ ಕಾಯಗತಾಸತಿಸಙ್ಖಾತಾ ಕೋಟ್ಠಾಸಭಾವನಾ ಚ ರಾಗಚರಿತಸ್ಸ ಸಪ್ಪಾಯಾ।
೧೪. ಚತಸ್ಸೋ ಅಪ್ಪಮಞ್ಞಾಯೋ ನೀಲಾದೀನಿ ಚ ಚತ್ತಾರಿ ಕಸಿಣಾನಿ ದೋಸಚರಿತಸ್ಸ।
೧೫. ಆನಾಪಾನಂ ಮೋಹಚರಿತಸ್ಸ ವಿತಕ್ಕಚರಿತಸ್ಸ ಚ,
೧೬. ಬುದ್ಧಾನುಸ್ಸತಿಆದಯೋ ಛ ಸದ್ಧಾಚರಿತಸ್ಸ।
೧೭. ಮರಣಉಪಸಮಸಞ್ಞಾವವತ್ಥಾನಾನಿ ಬುದ್ಧಿಚರಿತಸ್ಸ।
೧೮. ಸೇಸಾನಿ ಪನ ಸಬ್ಬಾನಿಪಿ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಾನಿ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಸಪ್ಪಾಯಾನಿ, ತತ್ಥಾಪಿ ಕಸಿಣೇಸು ಪುಥುಲಂ ಮೋಹಚರಿತಸ್ಸ, ಖುದ್ದಕಂ ವಿತಕ್ಕಚರಿತಸ್ಸೇವಾತಿ।
ಅಯಮೇತ್ಥ ಸಪ್ಪಾಯಭೇದೋ।
ಭಾವನಾಭೇದೋ
೧೯. ಭಾವನಾಸು ಸಬ್ಬತ್ಥಾಪಿ ಪರಿಕಮ್ಮಭಾವನಾ ಲಬ್ಭತೇವ, ಬುದ್ಧಾನುಸ್ಸತಿಆದೀಸು ಅಟ್ಠಸು ಸಞ್ಞಾವವತ್ಥಾನೇಸು ಚಾತಿ ದಸಸುಕಮ್ಮಟ್ಠಾನೇಸು ಉಪಚಾರಭಾವನಾವ ಸಮ್ಪಜ್ಜತಿ, ನತ್ಥಿ ಅಪ್ಪನಾ।
೨೦. ಸೇಸೇಸು ಪನ ಸಮತಿಂಸಕಮ್ಮಟ್ಠಾನೇಸು ಅಪ್ಪನಾಭಾವನಾಪಿ ಸಮ್ಪಜ್ಜತಿ।
೨೧. ತತ್ಥಾಪಿ
೨೨. ದಸ
೨೩. ಮೇತ್ತಾದಯೋ ತಯೋ ಚತುಕ್ಕಜ್ಝಾನಿಕಾ।
೨೪. ಉಪೇಕ್ಖಾ ಪಞ್ಚಮಜ್ಝಾನಿಕಾತಿ ಛಬ್ಬೀಸತಿ ರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಿಕಾನಿ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಾನಿ।
೨೫. ಚತ್ತಾರೋ ಪನ ಆರುಪ್ಪಾ ಆರುಪ್ಪಜ್ಝಾನಿಕಾತಿ।
ಅಯಮೇತ್ಥ ಭಾವನಾಭೇದೋ।
ಗೋಚರಭೇದೋ
೨೬. ನಿಮಿತ್ತೇಸು ಪನ ಪರಿಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ಉಗ್ಗಹನಿಮಿತ್ತಞ್ಚ ಸಬ್ಬತ್ಥಾಪಿ ಯಥಾರಹಂ ಪರಿಯಾಯೇನ ಲಬ್ಭನ್ತೇವ।
೨೭. ಪಟಿಭಾಗನಿಮಿತ್ತಂ ಪನ ಕಸಿಣಾಸುಭಕೋಟ್ಠಾಸಆನಾಪಾನೇಸ್ವೇವ ಲಬ್ಭತಿ, ತತ್ಥ ಹಿ ಪಟಿಭಾಗನಿಮಿತ್ತಮಾರಬ್ಭ ಉಪಚಾರಸಮಾಧಿ ಅಪ್ಪನಾಸಮಾಧಿ ಚ ಪವತ್ತನ್ತಿ।
೨೮. ಕಥಂ? ಆದಿಕಮ್ಮಿಕಸ್ಸ ಹಿ ಪಥವೀಮಣ್ಡಲಾದೀಸು ನಿಮಿತ್ತಂ ಉಗ್ಗಣ್ಹನ್ತಸ್ಸ ತಮಾರಮ್ಮಣಂ ಪರಿಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ಪವುಚ್ಚತಿ, ಸಾ ಚ ಭಾವನಾ ಪರಿಕಮ್ಮಭಾವನಾ ನಾಮ।
೨೯. ಯದಾ ಪನ ತಂ ನಿಮಿತ್ತಂ ಚಿತ್ತೇನ ಸಮುಗ್ಗಹಿತಂ ಹೋತಿ, ಚಕ್ಖುನಾ ಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸೇವ ಮನೋದ್ವಾರಸ್ಸ ಆಪಾಥಮಾಗತಂ, ತದಾ ತಮೇವಾರಮ್ಮಣಂ ಉಗ್ಗಹನಿಮಿತ್ತಂ ನಾಮ, ಸಾ ಚ ಭಾವನಾ ಸಮಾಧಿಯತಿ।
೩೦. ತಥಾ ಸಮಾಹಿತಸ್ಸ ಪನೇತಸ್ಸ ತತೋ ಪರಂ ತಸ್ಮಿಂ ಉಗ್ಗಹನಿಮಿತ್ತೇ ಪರಿಕಮ್ಮಸಮಾಧಿನಾ ಭಾವನಮನುಯುಞ್ಜನ್ತಸ್ಸ ಯದಾ ತಪ್ಪಟಿಭಾಗಂ ವತ್ಥುಧಮ್ಮವಿಮುಚ್ಚಿತಂ ಪಞ್ಞತ್ತಿಸಙ್ಖಾತಂ ಭಾವನಾಮಯಮಾರಮ್ಮಣಂ ಚಿತ್ತೇ ಸನ್ನಿಸನ್ನಂ ಸಮಪ್ಪಿತಂ ಹೋತಿ, ತದಾ ತಂ ಪಟಿಭಾಗನಿಮಿತ್ತಂ ಸಮುಪ್ಪನ್ನನ್ತಿ ಪವುಚ್ಚತಿ।
೩೧. ತತೋ
೩೨. ತತೋ
೩೩. ತತೋ ಪರಂ ತಮೇವ ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ ಆವಜ್ಜನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜನಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನಂ ವುಟ್ಠಾನಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ ಚೇತಿ ಇಮಾಹಿ ಪಞ್ಚಹಿ ವಸಿತಾಹಿ ವಸೀಭೂತಂ ಕತ್ವಾ ವಿತಕ್ಕಾದಿಕಮೋಳಾರಿಕಙ್ಗಂ ಪಹಾನಾಯ ವಿಚಾರಾದಿಸುಖುಮಙ್ಗುಪತ್ತಿಯಾ ಪದಹತೋ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಾದಯೋ ಯಥಾರಹಮಪ್ಪೇನ್ತಿ।
೩೪. ಇಚ್ಚೇವಂ ಪಥವೀಕಸಿಣಾದೀಸು ದ್ವಾವೀಸತಿಕಮ್ಮಟ್ಠಾನೇಸು ಪಟಿಭಾಗನಿಮಿತ್ತಮುಪಲಬ್ಭತಿ।
೩೫. ಅವಸೇಸೇಸು ಪನ ಅಪ್ಪಮಞ್ಞಾ ಸತ್ತಪಞ್ಞತ್ತಿಯಂ ಪವತ್ತನ್ತಿ।
೩೬. ಆಕಾಸವಜ್ಜಿತಕಸಿಣೇಸು ಪನ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಕಸಿಣಂ ಉಗ್ಘಾಟೇತ್ವಾ ಲದ್ಧಮಾಕಾಸಂ ಅನನ್ತವಸೇನ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಪಠಮಾರುಪ್ಪಮಪ್ಪೇತಿ।
೩೭. ತಮೇವ ಪಠಮಾರುಪ್ಪವಿಞ್ಞಾಣಂ ಅನನ್ತವಸೇನ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ದುತಿಯಾರುಪ್ಪಮಪ್ಪೇತಿ।
೩೮. ತಮೇವ ಪಠಮಾರುಪ್ಪವಿಞ್ಞಾಣಾಭಾವಂ ಪನ ‘‘ನತ್ಥಿ ಕಿಞ್ಚೀ’’ತಿ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ತತಿಯಾರುಪ್ಪಮಪ್ಪೇತಿ।
೩೯. ತತಿಯಾರುಪ್ಪಂ ‘‘ಸನ್ತಮೇತಂ, ಪಣೀತಮೇತ’’ನ್ತಿ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಚತುತ್ಥಾರುಪ್ಪಮಪ್ಪೇತಿ।
೪೦. ಅವಸೇಸೇಸು ಚ ದಸಸು ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನೇಸು ಬುದ್ಧಗುಣಾದಿಕಮಾರಮ್ಮಣಮಾರಬ್ಭ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ತಸ್ಮಿಂ ನಿಮಿತ್ತೇ ಸಾಧುಕಮುಗ್ಗಹಿತೇ ತತ್ಥೇವ ಪರಿಕಮ್ಮಞ್ಚ ಸಮಾಧಿಯತಿ, ಉಪಚಾರೋ ಚ ಸಮ್ಪಜ್ಜತಿ।
೪೧. ಅಭಿಞ್ಞಾವಸೇನ
೪೨. ಅಭಿಞ್ಞಾ
ಇದ್ಧಿವಿಧಂ ದಿಬ್ಬಸೋತಂ, ಪರಚಿತ್ತವಿಜಾನನಾ।
ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿ, ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖೂತಿ ಪಞ್ಚಧಾ॥
ಅಯಮೇತ್ಥ ಗೋಚರಭೇದೋ।
ನಿಟ್ಠಿತೋ ಚ ಸಮಥಕಮ್ಮಟ್ಠಾನನಯೋ।
ವಿಪಸ್ಸನಾಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ
ವಿಸುದ್ಧಿಭೇದೋ
೪೩. ವಿಪಸ್ಸನಾಕಮ್ಮಟ್ಠಾನೇ ಪನ ಸೀಲವಿಸುದ್ಧಿ ಚಿತ್ತವಿಸುದ್ಧಿ ದಿಟ್ಠಿವಿಸುದ್ಧಿ ಕಙ್ಖಾವಿತರಣವಿಸುದ್ಧಿ ಮಗ್ಗಾಮಗ್ಗಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿ ಪಟಿಪದಾಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿ ಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿ ಚೇತಿ ಸತ್ತವಿಧೇನ ವಿಸುದ್ಧಿಸಙ್ಗಹೋ।
೪೪. ಅನಿಚ್ಚಲಕ್ಖಣಂ ದುಕ್ಖಲಕ್ಖಣಂ ಅನತ್ತಲಕ್ಖಣಞ್ಚೇತಿ ತೀಣಿ ಲಕ್ಖಣಾನಿ।
೪೫. ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾ ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾ ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾ ಚೇತಿ ತಿಸ್ಸೋ ಅನುಪಸ್ಸನಾ।
೪೬. ಸಮ್ಮಸನಞಾಣಂ ಉದಯಬ್ಬಯಞಾಣಂ ಭಙ್ಗಞಾಣಂ ಭಯಞಾಣಂ ಆದೀನವಞಾಣಂ ನಿಬ್ಬಿದಾಞಾಣಂ ಮುಚ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾಞಾಣಂ ಪಟಿಸಙ್ಖಾಞಾಣಂ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಞಾಣಂ ಅನುಲೋಮಞಾಣಞ್ಚೇತಿ ದಸ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಾನಿ।
೪೭. ಸುಞ್ಞತೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ, ಅನಿಮಿತ್ತೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ, ಅಪ್ಪಣಿಹಿತೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ ಚೇತಿ ತಯೋ ವಿಮೋಕ್ಖಾ।
೪೮. ಸುಞ್ಞತಾನುಪಸ್ಸನಾ
೪೯. ಕಥಂ ಸೀಲವಿಸುದ್ಧಿ ನಾಮ।
೫೦. ಉಪಚಾರಸಮಾಧಿ ಅಪ್ಪನಾಸಮಾಧಿ ಚೇತಿ ದುವಿಧೋಪಿ ಸಮಾಧಿ ಚಿತ್ತವಿಸುದ್ಧಿ ನಾಮ।
೫೧. ಲಕ್ಖಣರಸಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಪದಟ್ಠಾನವಸೇನ ನಾಮರೂಪ ಪರಿಗ್ಗಹೋ ದಿಟ್ಠಿವಿಸುದ್ಧಿ ನಾಮ।
೫೨. ತೇಸಮೇವ ಚ ನಾಮರೂಪಾನಂ ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹೋ ಕಙ್ಖಾವಿತರಣವಿಸುದ್ಧಿ ನಾಮ।
೫೩. ತತೋ ಪರಂ ಪನ ತಥಾಪರಿಗ್ಗಹಿತೇಸು ಸಪ್ಪಚ್ಚಯೇಸು ತೇಭೂಮಕಸಙ್ಖಾರೇಸು ಅತೀತಾದಿಭೇದಭಿನ್ನೇಸು ಖನ್ಧಾದಿನಯಮಾರಬ್ಭ ಕಲಾಪವಸೇನ ಸಙ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಂ ಖಯಟ್ಠೇನ, ದುಕ್ಖಂ ಭಯಟ್ಠೇನ, ಅನತ್ತಾ ಅಸಾರಕಟ್ಠೇನಾ’’ತಿ ಅದ್ಧಾನವಸೇನ ಸನ್ತತಿವಸೇನ ಖಣವಸೇನ ವಾ ಸಮ್ಮಸನಞಾಣೇನ ಲಕ್ಖಣತ್ತಯಂ ಸಮ್ಮಸನ್ತಸ್ಸ ತೇಸ್ವೇವ ಪಚ್ಚಯವಸೇನ ಖಣವಸೇನ ಚ ಉದಯಬ್ಬಯಞಾಣೇನ ಉದಯಬ್ಬಯಂ ಸಮನುಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ಚ –
‘‘ಓಭಾಸೋ ಪೀತಿ ಪಸ್ಸದ್ಧಿ, ಅಧಿಮೋಕ್ಖೋ ಚ ಪಗ್ಗಹೋ।
ಸುಖಂ ಞಾಣಮುಪಟ್ಠಾನಮುಪೇಕ್ಖಾ ಚ ನಿಕನ್ತಿ ಚೇ’’ತಿ॥ –
ಓಭಾಸಾದಿವಿಪಸ್ಸನುಪಕ್ಕಿಲೇಸಪರಿಪನ್ಥಪರಿಗ್ಗಹವಸೇನ ಮಗ್ಗಾಮಗ್ಗಲಕ್ಖಣವವತ್ಥಾನಂ ಮಗ್ಗಾಮಗ್ಗಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿ ನಾಮ।
೫೪. ತಥಾ ಪರಿಪನ್ಥವಿಮುತ್ತಸ್ಸ ಪನ ತಸ್ಸ ಉದಯಬ್ಬಯಞಾಣತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾ ವಾನುಲೋಮಾ ತಿಲಕ್ಖಣಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಪರಮ್ಪರಾಯ ಪಟಿಪಜ್ಜನ್ತಸ್ಸ ನವ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಾನಿ ಪಟಿಪದಾಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿ ನಾಮ।
೫೫. ತಸ್ಸೇವಂ ಪಟಿಪಜ್ಜನ್ತಸ್ಸ
೫೬. ಯಾ
೫೭. ತತೋ ಪರಂ ಗೋತ್ರಭುಚಿತ್ತಂ ನಿಬ್ಬಾನಮಾಲಮ್ಬಿತ್ವಾ ಪುಥುಜ್ಜನಗೋತ್ತಮಭಿಭವನ್ತಂ, ಅರಿಯಗೋತ್ತಮಭಿಸಮ್ಭೋನ್ತಞ್ಚ ಪವತ್ತತಿ।
೫೮. ತಸ್ಸಾನನ್ತರಮೇವ ಮಗ್ಗೋ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ ಪರಿಜಾನನ್ತೋ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ ಪಜಹನ್ತೋ, ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ ಸಚ್ಛಿಕರೋನ್ತೋ, ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ ಭಾವನಾವಸೇನ ಅಪ್ಪನಾವೀಥಿಮೋತರತಿ।
೫೯. ತತೋ ಪರಂ ದ್ವೇ ತೀಣಿ ಫಲಚಿತ್ತಾನಿ ಪವತ್ತಿತ್ವಾ ಭವಙ್ಗಪಾತೋವ ಹೋತಿ, ಪುನ ಭವಙ್ಗಂ ವೋಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣಾನಿ ಪವತ್ತನ್ತಿ।
೬೦. ಮಗ್ಗಂ ಫಲಞ್ಚ ನಿಬ್ಬಾನಂ, ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ ಪಣ್ಡಿತೋ।
ಹೀನೇ ಕಿಲೇಸೇ ಸೇಸೇ ಚ, ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ ವಾನ ವಾ॥
ಛಬ್ಬಿಸುದ್ಧಿಕಮೇನೇವಂ, ಭಾವೇತಬ್ಬೋ ಚತುಬ್ಬಿಧೋ।
ಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿ, ನಾಮ ಮಗ್ಗೋ ಪವುಚ್ಚತಿ॥
ಅಯಮೇತ್ಥ ವಿಸುದ್ಧಿಭೇದೋ।
ವಿಮೋಕ್ಖಭೇದೋ
೬೧. ತತ್ಥ ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾ ಅತ್ತಾಭಿನಿವೇಸಂ ಮುಞ್ಚನ್ತೀ ಸುಞ್ಞತಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ ವಿಮೋಕ್ಖಮುಖಂ ಹೋತಿ।
೬೨. ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾ
೬೩. ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾ
೬೪. ತಸ್ಮಾ ಯದಿ ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನಿವಿಪಸ್ಸನಾ ಅನತ್ತತೋ ವಿಪಸ್ಸತಿ, ಸುಞ್ಞತೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ ನಾಮ ಹೋತಿ ಮಗ್ಗೋ।
೬೫. ಯದಿ ಅನಿಚ್ಚತೋ ವಿಪಸ್ಸತಿ, ಅನಿಮಿತ್ತೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ ನಾಮ।
೬೬. ಯದಿ ದುಕ್ಖತೋ ವಿಪಸ್ಸತಿ, ಅಪ್ಪಣಿಹಿತೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ ನಾಮಾತಿ ಚ ಮಗ್ಗೋ ವಿಪಸ್ಸನಾಗಮನವಸೇನ ತೀಣಿ ನಾಮಾನಿ ಲಭತಿ, ತಥಾ ಫಲಞ್ಚ ಮಗ್ಗಾಗಮನವಸೇನ ಮಗ್ಗವೀಥಿಯಂ।
೬೭. ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿವೀಥಿಯಂ ಪನ ಯಥಾವುತ್ತನಯೇನ ವಿಪಸ್ಸನ್ತಾನಂ ಯಥಾಸಕಫಲಮುಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಮ್ಪಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಗಮನವಸೇನೇವ ಸುಞ್ಞತಾದಿವಿಮೋಕ್ಖೋತಿ ಚ ಪವುಚ್ಚತಿ, ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ ಪನ ಸರಸವಸೇನ ಚ ನಾಮತ್ತಯಂ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಸಮಮೇವ ಚ।
ಅಯಮೇತ್ಥ ವಿಮೋಕ್ಖಭೇದೋ।
ಪುಗ್ಗಲಭೇದೋ
೬೮. ಏತ್ಥ ಪನ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಂ ಭಾವೇತ್ವಾ ದಿಟ್ಠಿವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಪಹಾನೇನ ಪಹೀನಾಪಾಯಗಮನೋ ಸತ್ತಕ್ಖತ್ತುಪರಮೋ ಸೋತಾಪನ್ನೋ ನಾಮ ಹೋತಿ।
೬೯. ಸಕದಾಗಾಮಿಮಗ್ಗಂ ಭಾವೇತ್ವಾ ರಾಗದೋಸಮೋಹಾನಂ ತನುಕರತ್ತಾ ಸಕದಾಗಾಮೀ ನಾಮ ಹೋತಿ ಸಕಿದೇವ ಇಮಂ ಲೋಕಂ ಆಗನ್ತ್ವಾ।
೭೦. ಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗಂ ಅನಾಗಾಮೀ ನಾಮ ಹೋತಿ ಅನಾಗನ್ತ್ವಾ ಇತ್ಥತ್ತಂ।
೭೧. ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಂ ಭಾವೇತ್ವಾ ಅನವಸೇಸಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನೇನ ಅರಹಾ ನಾಮ ಹೋತಿ ಖೀಣಾಸವೋ ಲೋಕೇ ಅಗ್ಗದಕ್ಖಿಣೇಯ್ಯೋತಿ।
ಅಯಮೇತ್ಥ ಪುಗ್ಗಲಭೇದೋ।
ಸಮಾಪತ್ತಿಭೇದೋ
೭೨. ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿವೀಥಿಯಂ
೭೩. ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿಸಮಾಪಜ್ಜನಂ ಪನ ಅನಾಗಾಮೀನಞ್ಚೇವ ಅರಹನ್ತಾನಞ್ಚ ಲಬ್ಭತಿ, ತತ್ಥ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದಿಮಹಗ್ಗತಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾಯ ತತ್ಥ ಗತೇ ಸಙ್ಖಾರಧಮ್ಮೇ ತತ್ಥ ತತ್ಥೇವ ವಿಪಸ್ಸನ್ತೋ ಯಾವ ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾಯತನಂ ಗನ್ತ್ವಾ ತತೋ ಪರಂ ಅಧಿಟ್ಠೇಯ್ಯಾದಿಕಂ ಪುಬ್ಬಕಿಚ್ಚಂ ಕತ್ವಾ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಸ ದ್ವಿನ್ನಂ ಅಪ್ಪನಾಜವನಾನಂ ಪರತೋ ವೋಚ್ಛಿಜ್ಜತಿ ಚಿತ್ತಸನ್ತತಿ, ತತೋ ನಿರೋಧಸಮಾಪನ್ನೋ ನಾಮ ಹೋತಿ।
೭೪. ವುಟ್ಠಾನಕಾಲೇ ಪನ ಅನಾಗಾಮಿನೋ ಅನಾಗಾಮಿಫಲಚಿತ್ತಂ, ಅರಹತೋ ಅರಹತ್ತಫಲಚಿತ್ತಂ ಏಕವಾರಮೇವ ಪವತ್ತಿತ್ವಾ ಭವಙ್ಗಪಾತೋ ಹೋತಿ, ತತೋ ಪರಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣಂ ಪವತ್ತತಿ।
ಅಯಮೇತ್ಥ ಸಮಾಪತ್ತಿಭೇದೋ।
ನಿಟ್ಠಿತೋ ಚ ವಿಪಸ್ಸನಾಕಮ್ಮಟ್ಠಾನನಯೋ।
ಉಯ್ಯೋಜನಂ
೭೫. ಭಾವೇತಬ್ಬಂ
ಪಟಿಪತ್ತಿರಸಸ್ಸಾದಂ, ಪತ್ಥಯನ್ತೇನ ಸಾಸನೇತಿ॥
ಇತಿ ಅಭಿಧಮ್ಮತ್ಥಸಙ್ಗಹೇ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಸಙ್ಗಹವಿಭಾಗೋ ನಾಮ
ನವಮೋ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ।
ನಿಗಮನಂ
(ಕ) ಚಾರಿತ್ತಸೋಭಿತವಿಸಾಲಕುಲೋದಯೇನ
ಸದ್ಧಾಭಿವುಡ್ಢಪರಿಸುದ್ಧಗುಣೋದಯೇನ।
ನಮ್ಪವ್ಹಯೇನ ಪಣಿಧಾಯ ಪರಾನುಕಮ್ಪಂ,
ಯಂ ಪತ್ಥಿತಂ ಪಕರಣಂ ಪರಿನಿಟ್ಠಿತಂ ತಂ॥
(ಖ) ಪುಞ್ಞೇನ ತೇನ ವಿಪುಲೇನ ತು ಮೂಲಸೋಮಂ।
ಧಞ್ಞಾಧಿವಾಸಮುದಿತೋದಿತಮಾಯುಕನ್ತಂ।
ಪಞ್ಞಾವದಾತಗುಣಸೋಭಿತಲಜ್ಜಿಭಿಕ್ಖೂ,
ಮಞ್ಞನ್ತು ಪುಞ್ಞವಿಭವೋದಯಮಙ್ಗಲಾಯ॥
ಇತಿ ಅನುರುದ್ಧಾಚರಿಯೇನ ರಚಿತಂ
ಅಭಿಧಮ್ಮತ್ಥಸಙ್ಗಹಂ ನಾಮ ಪಕರಣಂ।
॥ ನಮೋ ತಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಅರಹತೋ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ।
ಅಭಿಧಮ್ಮತ್ಥವಿಭಾವಿನೀಟೀಕಾ
ಗನ್ಥಾರಮ್ಭಕಥಾ
(ಕ) ವಿಸುದ್ಧಕರುಣಾಞಾಣಂ
ಧಮ್ಮಂ ಸದ್ಧಮ್ಮಸಮ್ಭೂತಂ, ನತ್ವಾ ಸಂಘಂ ನಿರಙ್ಗಣಂ॥
(ಖ) ಸಾರಿಪುತ್ತಂ ಮಹಾಥೇರಂ, ಪರಿಯತ್ತಿವಿಸಾರದಂ।
ವನ್ದಿತ್ವಾ ಸಿರಸಾ ಧೀರಂ, ಗರುಂ ಗಾರವಭಾಜನಂ॥
(ಗ) ವಣ್ಣಯಿಸ್ಸಂ ಸಮಾಸೇನ, ಅಭಿಧಮ್ಮತ್ಥಸಙ್ಗಹಂ।
ಆಭಿಧಮ್ಮಿಕಭಿಕ್ಖೂನಂ, ಪರಂ ಪೀತಿವಿವಡ್ಢನಂ॥
(ಘ) ಪೋರಾಣೇಹಿ
ನ ತಾಹಿ ಸಕ್ಕಾ ಸಬ್ಬತ್ಥ, ಅತ್ಥೋ ವಿಞ್ಞಾತವೇ ಇಧ॥
(ಙ) ತಸ್ಮಾ ಲೀನಪದಾನೇತ್ಥ, ಸಾಧಿಪ್ಪಾಯಮಹಾಪಯಂ।
ವಿಭಾವೇನ್ತೋ ಸಮಾಸೇನ, ರಚಯಿಸ್ಸಾಮಿ ವಣ್ಣನನ್ತಿ॥
ಗನ್ಥಾರಮ್ಭಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೧. ಪರಮವಿಚಿತ್ತನಯಸಮನ್ನಾಗತಂ ಸಕಸಮಯಸಮಯನ್ತರಗಹನವಿಗ್ಗಾಹಣಸಮತ್ಥಂ ಸುವಿಮಲವಿಪುಲಪಞ್ಞಾವೇಯ್ಯತ್ತಿಯಜನನಂ ಪಕರಣಮಿದಮಾರಭನ್ತೋಯಮಾಚರಿಯೋ ಪಠಮಂ ತಾವ ರತನತ್ತಯಪಣಾಮಾಭಿಧೇಯ್ಯ ಕರಣಪ್ಪಕಾರಪಕರಣಾಭಿಧಾನಪಯೋಜನಾನಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧ’’ನ್ತ್ಯಾದಿಮಾಹ।
ಏತ್ಥ ರತನತ್ತಯಪಣಾಮೋ ವುತ್ತೋ, ಅಭಿಧಮ್ಮತ್ಥಸಙ್ಗಹ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಅಭಿಧೇಯ್ಯಕರಣಪ್ಪಕಾರಪಕರಣಾಭಿಧಾನಾನಿ ಅಭಿಧಮ್ಮತ್ಥಾನಂ ಇಧ ಸಙ್ಗಹೇತಬ್ಬಭಾವದಸ್ಸನೇನ ತೇಸಂ ಇಮಿನಾ ಸಮುದಿತೇನ ಪಟಿಪಾದೇತಬ್ಬಭಾವದೀಪನತೋ, ಏಕತ್ಥ ಸಙ್ಗಯ್ಹ ಕಥನಾಕಾರದೀಪನತೋ, ಅತ್ಥಾನುಗತಸಮಞ್ಞಾಪರಿದೀಪನತೋ ಚ। ಪಯೋಜನಂ ಪನ ಸಙ್ಗಹಪದೇನ ಸಾಮತ್ಥಿಯತೋ ದಸ್ಸಿತಮೇವ ಅಭಿಧಮ್ಮತ್ಥಾನಂ ಏಕತ್ಥ ಸಙ್ಗಹೇ ಸತಿ ತದುಗ್ಗಹಪರಿಪುಚ್ಛಾದಿವಸೇನ ತೇಸಂ ಸರೂಪಾವಬೋಧಸ್ಸ, ತಮ್ಮೂಲಿಕಾಯ ಚ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಿಕಸಮ್ಪರಾಯಿಕತ್ಥಸಿದ್ಧಿಯಾ ಅನಾಯಾಸೇನ ಸಂಸಿಜ್ಝನತೋ।
ತತ್ಥ ರತನತ್ತಯಪಣಾಮಪ್ಪಯೋಜನಂ ತಾವ ಬಹುಧಾ ಪಪಞ್ಚೇನ್ತಿ ಆಚರಿಯಾ, ವಿಸೇಸತೋ ಪನ ಅನ್ತರಾಯನಿವಾರಣಂ ಪಚ್ಚಾಸೀಸನ್ತಿ। ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ ಸಙ್ಗಹಕಾರೇಹಿ ‘‘ತಸ್ಸಾನುಭಾವೇನ ಹತನ್ತರಾಯೋ’’ತಿ (ಪಾರಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.ಗನ್ಥಾರಮ್ಭಕಥಾ)। ರತನತ್ತಯಪಣಾಮೋ ಹಿ ಅತ್ಥತೋ ಪಣಾಮಕಿರಿಯಾಭಿನಿಪ್ಫಾದಿಕಾ ಕುಸಲಚೇತನಾ, ಸಾ ಚ ವನ್ದನೇಯ್ಯವನ್ದಕಾನಂ ಖೇತ್ತಜ್ಝಾಸಯಸಮ್ಪದಾಹಿ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮವೇದನೀಯಭೂತಾ ಯಥಾಲದ್ಧಸಮ್ಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಕಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಅನುಬಲಪ್ಪದಾನವಸೇನ ತನ್ನಿಬ್ಬತ್ತಿತವಿಪಾಕಸನ್ತತಿಯಾ ಅನ್ತರಾಯಕರಾನಿ ಉಪಪೀಳಕಉಪಚ್ಛೇದಕಕಮ್ಮಾನಿ ಪಟಿಬಾಹಿತ್ವಾ ತನ್ನಿದಾನಾನಂ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತಸಿದ್ಧಿವಿಬನ್ಧಕಾನಂ ರೋಗಾದಿಅನ್ತರಾಯಾನಮಪ್ಪವತ್ತಿಂ ಸಾಧೇತಿ। ತಸ್ಮಾ ಪಕರಣಾರಮ್ಭೇ ರತನತ್ತಯಪಣಾಮಕರಣಂ ಯಥಾರದ್ಧಪಕರಣಸ್ಸ ಅನನ್ತರಾಯೇನ ಪರಿಸಮಾಪನತ್ಥಞ್ಚೇವ ಸೋತೂನಞ್ಚ ವನ್ದನಾಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾಯ ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಅನನ್ತರಾಯೇನ ಉಗ್ಗಹಣಧಾರಣಾದಿಸಂಸಿಜ್ಝನತ್ಥಞ್ಚ। ಅಭಿಧೇಯ್ಯಕಥನಂ ಪನ ವಿದಿತಾಭಿಧೇಯ್ಯಸ್ಸೇವ ಗನ್ಥಸ್ಸ ವಿಞ್ಞೂಹಿ ಉಗ್ಗಹಣಾದಿವಸೇನ ಸಮುದಾಯತ್ಥೋ। ಅಯಂ ಪನ ಅವಯವತ್ಥೋ
ತತ್ಥ ಸಮ್ಮಾ ಸಾಮಞ್ಚ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮೇ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧೋತಿ ಸಮ್ಮಾ ಸಮ್ಬುದ್ಧೋ, ಭಗವಾ। ಸೋ ಹಿ ಸಙ್ಖತಾಸಙ್ಖತಭೇದಂ ಸಕಲಮ್ಪಿ ಧಮ್ಮಜಾತಂ ಯಾಥಾವಸರಸಲಕ್ಖಣಪಟಿವೇಧವಸೇನ ಸಮ್ಮಾ ಸಯಂ ವಿಚಿತೋಪಚಿತಪಾರಮಿತಾಸಮ್ಭೂತೇನ ಸಯಮ್ಭೂಞಾಣೇನ ಸಾಮಂ ಬುಜ್ಝಿ ಅಞ್ಞಾಸಿ। ಯಥಾಹ ‘‘ಸಯಂ ಅಭಿಞ್ಞಾಯ ಕಮುದ್ದಿಸೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿ (ಮಹಾವ॰ ೧೧; ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೮೫; ೨.೩೪೧; ಧ॰ ಪ॰ ೩೫೩), ಅಥ ವಾ ಬುಧಧಾತುಸ್ಸ ಜಾಗರಣವಿಕಸನತ್ಥೇಸುಪಿ ಪವತ್ತನತೋ ಸಮ್ಮಾ ಸಾಮಞ್ಚ ಪಟಿಬುದ್ಧೋ ಅನಞ್ಞಪಟಿಬೋಧಿತೋ ಹುತ್ವಾ ಸಯಮೇವ ಸವಾಸನಸಮ್ಮೋಹನಿದ್ದಾಯ ಅಚ್ಚನ್ತಂ ವಿಗತೋ, ದಿನಕರಕಿರಣಸಮಾಗಮೇನ ಪರಮರುಚಿರಸಿರಿಸೋಭಗ್ಗಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ವಿಕಸಿತಮಿವ ಪದುಮಂ ಅಗ್ಗಮಗ್ಗಞಾಣಸಮಾಗಮೇನ ಅಪರಿಮಿತಗುಣಗಣಾಲಙ್ಕತಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸಮ್ಮಾ ಸಯಮೇವ ವಿಕಸಿತೋ ವಿಕಾಸಮನುಪ್ಪತ್ತೋತ್ಯತ್ಥೋ। ಯಥಾವುತ್ತವಚನತ್ಥಯೋಗೇಪಿ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸದ್ದಸ್ಸ ಭಗವತಿ ಸಮಞ್ಞಾವಸೇನ ಪವತ್ತತ್ತಾ ‘‘ಅತುಲ’’ನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ವಿಸೇಸೇತಿ। ತುಲಾಯ ಸಮ್ಮಿತೋ ತುಲ್ಯೋ, ಸೋಯೇವ ತುಲೋ ಯಕಾರಲೋಪವಸೇನ। ಅಥ ವಾ ಸಮ್ಮಿತತ್ಥೇ ಅಕಾರಪಚ್ಚಯವಸೇನ ತುಲಾಯ ಸಮ್ಮಿತೋ ತುಲೋ, ನ ತುಲೋ ಅತುಲೋ, ಸೀಲಾದೀಹಿ ಗುಣೇಹಿ ಕೇನಚಿ ಅಸದಿಸೋ, ನತ್ಥಿ ಏತಸ್ಸ ವಾ ತುಲೋ ಸದಿಸೋತಿ ಅತುಲೋ ಸದೇವಕೇ ಲೋಕೇ ಅಗ್ಗಪುಗ್ಗಲಭಾವತೋ। ಯಥಾಹ ‘‘ಯಾವತಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತ್ತಾ ಅಪದಾ ವಾ ದ್ವಿಪದಾ ವಾ ಚತುಪ್ಪದಾ ವಾ…ಪೇ॰… ತಥಾಗತೋ ತೇಸಂ ಅಗ್ಗಮಕ್ಖಾಯತೀ’’ತಿಆದಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೩೪; ೫.೩೨; ಇತಿವು॰ ೯೦)।
ಏತ್ತಾವತಾ ಚ ಹೇತುಫಲಸತ್ತೂಪಕಾರಸಮ್ಪದಾವಸೇನ ತೀಹಾಕಾರೇಹಿ ಭಗವತೋ ಥೋಮನಾ ಕತಾ ಹೋತಿ। ತತ್ಥ ಹೇತುಸಮ್ಪದಾ ನಾಮ ಮಹಾಕರುಣಾಸಮಾಯೋಗೋ ಬೋಧಿಸಮ್ಭಾರಸಮ್ಭರಣಞ್ಚ ಫಲಸಮ್ಪದಾ ಪನ ಞಾಣಪಹಾನಆನುಭಾವರೂಪಕಾಯಸಮ್ಪದಾವಸೇನ ಚತುಬ್ಬಿಧಾ। ತತ್ಥ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಪದಟ್ಠಾನಂ ಮಗ್ಗಞಾಣಂ, ತಮ್ಮೂಲಕಾನಿ ಚ ದಸಬಲಾದಿಞಾಣಾನಿ ಞಾಣಸಮ್ಪದಾ। ಸವಾಸನಸಕಲಸಂಕಿಲೇಸಾನಮಚ್ಚನ್ತಮನುಪ್ಪಾದಧಮ್ಮತಾಪಾದನಂ ಪಹಾನಸಮ್ಪದಾ। ಯಥಿಚ್ಛಿತನಿಪ್ಫಾದನೇ ಆಧಿಪಚ್ಚಂ ಆನುಭಾವಸಮ್ಪದಾ। ಸಕಲಲೋಕನಯನಾಭಿಸೇಕಭೂತಾ ಪನ ಲಕ್ಖಣಾನುಬ್ಯಞ್ಜನಪ್ಪಟಿಮಣ್ಡಿತಾ ಅತ್ತಭಾವಸಮ್ಪತ್ತಿ ರೂಪಕಾಯಸಮ್ಪದಾ ನಾಮ। ಸತ್ತೂಪಕಾರೋ ಪನ ಆಸಯಪಯೋಗವಸೇನ ದುವಿಧೋ। ತತ್ಥ ದೇವದತ್ತಾದೀಸು ವಿರೋಧಿಸತ್ತೇಸುಪಿ ಆಸಯೋ ನಾಮ। ತದಞ್ಞಸತ್ತಾನಂ ಪನ ಲಾಭಸಕ್ಕಾರಾದಿನಿರಪೇಕ್ಖಚಿತ್ತಸ್ಸ ಯಾನತ್ತಯಮುಖೇನ ಸಬ್ಬದುಕ್ಖನಿಯ್ಯಾನಿಕಧಮ್ಮದೇಸನಾ ಪಯೋಗೋ ನಾಮ।
ತತ್ಥ ಪುರಿಮಾ ದ್ವೇ ಫಲಸಮ್ಪದಾ ‘‘ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧ’’ನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ದಸ್ಸಿತಾ, ಇತರಾ ಪನ ದ್ವೇ, ತಥಾ ಸತ್ತೂಪಕಾರಸಮ್ಪದಾ ಚ ‘‘ಅತುಲ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ, ತದುಪಾಯಭೂತಾ ಪನ ಹೇತುಸಮ್ಪದಾ ದ್ವೀಹಿಪಿ ಸಾಮತ್ಥಿಯತೋ ದಸ್ಸಿತಾ ತಥಾವಿಧಹೇತುಬ್ಯತಿರೇಕೇನ ತದುಭಯಸಮ್ಪತ್ತೀನಮಸಮ್ಭವತೋ, ಅಹೇತುಕತ್ತೇ ಚ ಸಬ್ಬತ್ಥ ತಾಸಂ ಸಮ್ಭವಪ್ಪಸಙ್ಗತೋ।
ತದೇವಂ ತಿವಿಧಾವತ್ಥಾಸಙ್ಗಹಿತಥೋಮನಾಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಂ ಬುದ್ಧರತನಂ ವನ್ದಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಸೇಸರತನಾನಮ್ಪಿ ಪಣಾಮಮಾರಭನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಸಸದ್ಧಮ್ಮಗಣುತ್ತಮ’’ನ್ತಿ। ಗುಣೀಭೂತಾನಮ್ಪಿ ಹಿ ಧಮ್ಮಸಂಘಾನಂ ಅಭಿವಾದೇತಬ್ಬಭಾವೋ ಸಹಯೋಗೇನ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ ಯಥಾ ‘‘ಸಪುತ್ತದಾರೋ ಆಗತೋತಿ ಪುತ್ತದಾರಸ್ಸಾಪಿ ಆಗಮನ’’ನ್ತಿ।
ತತ್ಥ ಅತ್ತಾನಂ ಧಾರೇನ್ತೇ ಚತೂಸು ಅಪಾಯೇಸು, ವಟ್ಟದುಕ್ಖೇಸು ಚ ಅಪತಮಾನೇ ಕತ್ವಾ ಧಾರೇತೀತಿ ಧಮ್ಮೋ, ಚತುಮಗ್ಗಫಲನಿಬ್ಬಾನವಸೇನ ನವವಿಧೋ, ಪರಿಯತ್ತಿಯಾ ಸಹ ದಸವಿಧೋ ವಾ ಧಮ್ಮೋ। ಧಾರಣಞ್ಚ ಪನೇತಸ್ಸ ಅಪಾಯಾದಿನಿಬ್ಬತ್ತಕಕಿಲೇಸವಿದ್ಧಂಸನಂ, ತಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸ ಕಿಲೇಸಸಮುಚ್ಛೇದಕಭಾವತೋ, ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಚ ಸಸದ್ಧಮ್ಮಗಣುತ್ತಮಂ।
ಅಭಿವಾದಿಯಾತಿ ವಿಸೇಸತೋ ವನ್ದಿತ್ವಾ, ಭಯಲಾಭಕುಲಾಚಾರಾದಿವಿರಹೇನ ಸಕ್ಕಚ್ಚಂ ಆದರೇನ ಕಾಯವಚೀಮನೋದ್ವಾರೇಹಿ ವನ್ದಿತ್ವಾತ್ಯತ್ಥೋ। ಭಾಸಿಸ್ಸನ್ತಿ ಕಥೇಸ್ಸಾಮಿ। ನಿಬ್ಬತ್ತಿತಪರಮತ್ಥಭಾವೇನ ಅಭಿ ವಿಸಿಟ್ಠಾ ಅಭಿಧಮ್ಮತ್ಥಸಙ್ಗಹಂ।
ಪರಮತ್ಥಧಮ್ಮವಣ್ಣನಾ
೨. ಏವಂ ತಾವ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತಪ್ಪಯೋಜನನಿಮಿತ್ತಂ ರತನತ್ತಯಪಣಾಮಾದಿಕಂ ವಿಧಾಯ ಇದಾನಿ ಯೇಸಂ ಅಭಿಧಮ್ಮತ್ಥಾನಂ ಸಙ್ಗಹಣವಸೇನ ಇದಂ ಪಕರಣಂ ಪಟ್ಠಪೀಯತಿ, ತೇ ತಾವ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಉದ್ದಿಸನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ತತ್ಥ ವುತ್ತಾ’’ತ್ಯಾದಿ। ತತ್ಥ ತಸ್ಮಿಂ ಅಭಿಧಮ್ಮೇ ಸಬ್ಬಥಾ ಕುಸಲಾದಿವಸೇನ, ಖನ್ಧಾದಿವಸೇನ ಚ ವುತ್ತಾ ಅಭಿಧಮ್ಮತ್ಥಾ ಪರಮತ್ಥತೋ ಸಮ್ಮುತಿಂ ಠಪೇತ್ವಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತಪರಮತ್ಥವಸೇನ ಚಿತ್ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋ, ಚೇತಸಿಕಂ ವೇದನಾದಿಕ್ಖನ್ಧತ್ತಯಂ, ರೂಪಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಮಗ್ಗಫಲಾನಮಾರಮ್ಮಣಭೂತೋ ಅಸಙ್ಖತಧಮ್ಮೋತಿ ಏವಂ ಚತುಧಾ ಚತೂಹಾಕಾರೇಹಿ ಠಿತಾತಿ ಯೋಜನಾ। ತತ್ಥ ಪರಮೋ ಉತ್ತಮೋ ಅವಿಪರೀತೋ ಅತ್ಥೋ, ಪರಮಸ್ಸ ವಾ ಉತ್ತಮಸ್ಸ ಞಾಣಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ ಗೋಚರೋತಿ ಪರಮತ್ಥೋ।
ಚಿನ್ತೇತೀತಿ ಚಿತ್ತಂ, ಆರಮ್ಮಣಂ ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಥಾಹ ‘‘ವಿಸಯವಿಜಾನನಲಕ್ಖಣಂ ಚಿತ್ತ’’ನ್ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧ ಧಮ್ಮುದೇಸವಾರಫಸ್ಸಪಞ್ಚಮಕರಾಸಿವಣ್ಣನಾ)। ಸತಿಪಿ ಹಿ ನಿಸ್ಸಯಸಮನನ್ತರಾದಿಪಚ್ಚಯೇನ ವಿನಾ ಆರಮ್ಮಣೇನ ಚಿತ್ತಮುಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ತಸ್ಸ ತಂಲಕ್ಖಣತಾ ವುತ್ತಾ, ಏತೇನ ನಿರಾರಮ್ಮಣವಾದಿಮತಂ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಚಿನ್ತೇನ್ತಿ ವಾ ಏತೇನ ಕರಣಭೂತೇನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾತಿ ಚಿತ್ತಂ। ಅಥ ವಾ ಚಿನ್ತನಮತ್ತಂ ಚಿತ್ತಂ। ಯಥಾಪಚ್ಚಯಂ ಹಿ ಪವತ್ತಿಮತ್ತಮೇವ ಯದಿದಂ ಸಭಾವಧಮ್ಮೋ ನಾಮ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಪರಮತ್ಥಧಮ್ಮಾನಂ ಭಾವಸಾಧನಮೇವ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋ ಲಬ್ಭತಿ, ಕತ್ತುಕರಣವಸೇನ ಪನ ನಿಬ್ಬಚನಂ ಪರಿಯಾಯಕಥಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಸಕಸಕಕಿಚ್ಚೇಸು ಹಿ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅತ್ತಪ್ಪಧಾನತಾಸಮಾರೋಪನೇನ ಕತ್ತುಭಾವೋ ಚ, ತದನುಕೂಲಭಾವೇನ ಸಹಜಾತಧಮ್ಮಸಮೂಹೇ ಕತ್ತುಭಾವಸಮಾರೋಪನೇನ ಪಟಿಪಾದೇತಬ್ಬಧಮ್ಮಸ್ಸ ಕರಣತ್ತಞ್ಚ ಪರಿಯಾಯತೋವ ಲಬ್ಭತಿ, ತಥಾನಿದಸ್ಸನಂ ಪನ ಧಮ್ಮಸಭಾವವಿನಿಮುತ್ತಸ್ಸ ಕತ್ತಾದಿನೋ ಅಭಾವಪರಿದೀಪನತ್ಥನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ವಿಚಿತ್ತಕರಣಾದಿತೋಪಿ ಚಿತ್ತಸದ್ದತ್ಥಂ ಪಪಞ್ಚೇನ್ತಿ। ಅಯಂ ಪನೇತ್ಥ ಸಙ್ಗಹೋ –
‘‘ವಿಚಿತ್ತಕರಣಾ ಚಿತ್ತಂ, ಅತ್ತನೋ ಚಿತ್ತತಾಯ ವಾ।
ಚಿತಂ ಕಮ್ಮಕಿಲೇಸೇಹಿ, ಚಿತಂ ತಾಯತಿ ವಾ ತಥಾ।
ಚಿನೋತಿ ಅತ್ತಸನ್ತಾನಂ, ವಿಚಿತ್ತಾರಮ್ಮಣನ್ತಿ ಚಾ’’ತಿ॥
ಚೇತಸಿ ಚೇತಸಿಕಂ। ನ ಹಿ ತಂ ಚಿತ್ತೇನ ವಿನಾ ಆರಮ್ಮಣಗ್ಗಹಣಸಮತ್ಥಂ ಅಸತಿ ಚಿತ್ತೇ ಸಬ್ಬೇನ ಸಬ್ಬಂ ಅನುಪ್ಪಜ್ಜನತೋ, ಚಿತ್ತಂ ಪನ ಕೇನಚಿ ಚೇತಸಿಕೇನ ವಿನಾಪಿ ಚೇತಸಿಕಂ।
ರುಪ್ಪತೀತಿ ರೂಪಂ, ಸೀತುಣ್ಹಾದಿವಿರೋಧಿಪಚ್ಚಯೇಹಿ ವಿಕಾರಮಾಪಜ್ಜತಿ, ಆಪಾದೀಯತೀತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ। ತೇನಾಹ ಭಗವಾ ‘‘ಸೀತೇನಪಿ ರುಪ್ಪತಿ, ಉಣ್ಹೇನಪಿ ರುಪ್ಪತೀ’’ತ್ಯಾದಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೭೯), ರುಪ್ಪನಞ್ಚೇತ್ಥ ಸೀತಾದಿವಿರೋಧಿಪಚ್ಚಯಸಮವಾಯೇ ವಿಸದಿಸುಪ್ಪತ್ತಿಯೇವ। ಯದಿ ಏವಂ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾನಮ್ಪಿ ರೂಪವೋಹಾರೋ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ? ನಾಪಜ್ಜತಿ ಸೀತಾದಿಗ್ಗಹಣಸಾಮತ್ಥಿಯತೋ ವಿಭೂತತರಸ್ಸೇವ ರುಪ್ಪನಸ್ಸಾಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ। ಇತರಥಾ ಹಿ ‘‘ರುಪ್ಪತೀ’’ತಿ ಅವಿಸೇಸವಚನೇನೇವ ಪರಿಯತ್ತನ್ತಿ ಕಿಂ ಸೀತಾದಿಗ್ಗಹಣೇನ, ತಂ ಪನ ಸೀತಾದಿನಾ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ರುಪ್ಪನಂ ವಿಭೂತತರಂ, ತಸ್ಮಾ ತದೇವೇತ್ಥಾಧಿಪ್ಪೇತನ್ತಿ ಞಾಪನತ್ಥಂ ಸೀತಾದಿಗ್ಗಹಣಂ ಕತಂ। ಯದಿ ಏವಂ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ರೂಪವೋಹಾರೋ, ನ ಹಿ ತತ್ಥ ಉಪಘಾತಕಾ ಸೀತಾದಯೋ ಅತ್ಥೀತಿ? ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಉಪಘಾತಕಾ ನತ್ಥಿ, ಅನುಗ್ಗಾಹಕಾ ಪನ ಅತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ತಂವಸೇನೇತ್ಥ ರುಪ್ಪನಂ ಸಮ್ಭವತೀತಿ, ಅಥ ವಾ ತಂಸಭಾವಾನತಿವತ್ತನತೋ ತತ್ಥ ರೂಪವೋಹಾರೋತಿ ಅಲಮತಿಪ್ಪಪಞ್ಚೇನ।
ಭವಾಭವಂ ವಿನನತೋ ಸಂಸಿಬ್ಬನತೋ ವಾನಸಙ್ಖಾತಾಯ ತಣ್ಹಾಯ ನಿಕ್ಖನ್ತಂ, ನಿಬ್ಬಾತಿ ವಾ ಏತೇನ ರಾಗಗ್ಗಿಆದಿಕೋತಿ ನಿಬ್ಬಾನಂ।