೧. ಚಿತ್ತಪರಿಚ್ಛೇದವಣ್ಣನಾ
ಭೂಮಿಭೇದಚಿತ್ತವಣ್ಣನಾ
೩. ಇದಾನಿ ಯಸ್ಮಾ ವಿಭಾಗವನ್ತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಭಾವವಿಭಾವನಂ ವಿಭಾಗೇನ ವಿನಾ ನ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಯಥಾಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಂ ಅಭಿಧಮ್ಮತ್ಥಾನಂ ಉದ್ದೇಸಕ್ಕಮೇನ ವಿಭಾಗಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಚಿತ್ತಂ ತಾವ ಭೂಮಿಜಾತಿಸಮ್ಪಯೋಗಾದಿವಸೇನ ‘‘ತತ್ಥ ಚಿತ್ತಂ ತಾವಾ’’ತ್ಯಾದಿ। ತಾವ-ಸದ್ದೋ ಪಠಮನ್ತಿ ಏತಸ್ಸತ್ಥೇ। ಯಥಾಉದ್ದಿಟ್ಠೇಸು ಚತೂಸು ಅಭಿಧಮ್ಮತ್ಥೇಸು ಪಠಮಂ ಚಿತ್ತಂ ನಿದ್ದಿಸೀಯತೀತಿ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ। ಯಸ್ಮಾ ಪನೇತೇ ಚತುಭುಮ್ಮಕಾ ಧಮ್ಮಾ ಅನುಪುಬ್ಬಪಣೀತಾ, ತಸ್ಮಾ ಹೀನುಕ್ಕಟ್ಠುಕ್ಕಟ್ಠತರತಮಾನುಕ್ಕಮೇನ ತೇಸಂ ನಿದ್ದೇಸೋ ಕತೋ। ತತ್ಥ ಕಾಮೇತೀತಿ ಕಾಮೋ, ಕಾಮತಣ್ಹಾ, ಸಾ ಏತ್ಥ ಅವಚರತಿ ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನಾತಿ ಕಾಮಾವಚರಂ। ಕಾಮೀಯತೀತಿ ವಾ ಕಾಮೋ, ಏಕಾದಸವಿಧೋ ಕಾಮಭವೋ, ತಸ್ಮಿಂ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಅವಚರತೀತಿ ಕಾಮಾವಚರಂ। ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಚರಣಸ್ಸ ಹಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸು ಪವತ್ತಸ್ಸಾಪಿ ಇಮಸ್ಸ ಕಾಮಾವಚರಭಾವೋ ಉಪಪನ್ನೋ ಹೋತಿ। ಕಾಮಭವೋಯೇವ ವಾ ಕಾಮೋ ಏತ್ಥ ಅವಚರತೀತಿ ಕಾಮಾವಚರೋ, ತತ್ಥ ಪವತ್ತಮ್ಪಿ ಚಿತ್ತಂ ನಿಸ್ಸಿತೇ ನಿಸ್ಸಯವೋಹಾರೇನ ಕಾಮಾವಚರಂ ‘‘ಮಞ್ಚಾ ಉಕ್ಕುಟ್ಠಿಂ ಕರೋನ್ತೀ’’ತ್ಯಾದೀಸು ವಿಯಾತಿ ಅಲಮತಿವಿಸಾರಣಿಯಾ ಕಥಾಯ। ಹೋತಿ ಚೇತ್ಥ –
‘‘ಕಾಮೋವಚರತೀತ್ಯೇತ್ಥ, ಕಾಮೇವಚರತೀತಿ ವಾ।
ಠಾನೂಪಚಾರತೋ ವಾಪಿ, ತಂ ಕಾಮಾವಚರಂ ಭವೇ’’ತಿ॥
ರೂಪಾರೂಪಾವಚರೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ ಯಥಾರಹಂ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಸಙ್ಖಾತಲೋಕತೋ ಉತ್ತರತಿ ಅನಾಸವಭಾವೇನಾತಿ ಲೋಕುತ್ತರಂ, ಮಗ್ಗಚಿತ್ತಂ। ಫಲಚಿತ್ತಂ ಪನ ತತೋ ಉತ್ತಿಣ್ಣನ್ತಿ ಲೋಕುತ್ತರಂ। ಉಭಯಮ್ಪಿ ವಾ ಸಹ ನಿಬ್ಬಾನೇನ ಲೋಕತೋ ಉತ್ತರಂ ಅಧಿಕಂ ಯಥಾವುತ್ತಗುಣವಸೇನೇವಾತಿ ಲೋಕುತ್ತರಂ।
ಭೂಮಿಭೇದಚಿತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಅಕುಸಲಚಿತ್ತವಣ್ಣನಾ
೪. ಇಮೇಸು ಪನ ಚತೂಸು ಚಿತ್ತೇಸು ಕಾಮಾವಚರಚಿತ್ತಸ್ಸ ಕುಸಲಾಕುಸಲವಿಪಾಕಕಿರಿಯಭೇದೇನ ಚತುಬ್ಬಿಧಭಾವೇಪಿ ಪಾಪಾಹೇತುಕವಜ್ಜಾನಂ ಏಕೂನಸಟ್ಠಿಯಾ, ಏಕನವುತಿಯಾ ವಾ ಚಿತ್ತಾನಂ ಸೋಭನನಾಮೇನ ವೋಹಾರಕರಣತ್ಥಂ ‘‘ಪಾಪಾಹೇತುಕಮುತ್ತಾನಿ ‘‘ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತ’’ನ್ತ್ಯಾದಿನಾ
ತತ್ಥ ಸುನ್ದರಂ ಮನೋ, ತಂ ವಾ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ಸುಮನೋ, ಚಿತ್ತಂ, ತಂಸಮಙ್ಗಿಪುಗ್ಗಲೋ ವಾ, ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ತಸ್ಮಿಂ ಅಭಿಧಾನಬುದ್ಧೀನಂ ಪವತ್ತಿಹೇತುತಾಯಾತಿ ಸೋಮನಸ್ಸಂ, ಮಾನಸಿಕಸುಖವೇದನಾಯೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ, ತೇನ ಸಹಗತಂ ಏಕುಪ್ಪಾದಾದಿವಸೇನ ಸಂಸಟ್ಠಂ, ತೇನ ಸಹ ಏಕುಪ್ಪಾದಾದಿಭಾವಂ ಗತನ್ತಿ ವಾ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಂ। ಮಿಚ್ಛಾ ಪಸ್ಸತೀತಿ ದಿಟ್ಠಿ। ಸಾಮಞ್ಞವಚನಸ್ಸಪಿ ಹಿ ಅತ್ಥಪ್ಪಕರಣಾದಿನಾ ವಿಸೇಸವಿಸಯತಾ ಹೋತೀತಿ ಇಧ ಮಿಚ್ಛಾದಸ್ಸನಮೇವ ‘‘ದಿಟ್ಠೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ದಿಟ್ಠಿಯೇವ ದಿಟ್ಠಿಗತಂ ‘‘ಸಙ್ಖಾರಗತಂ ಥಾಮಗತ’’ನ್ತ್ಯಾದೀಸು ವಿಯ ಗತ-ಸದ್ದಸ್ಸ ತಬ್ಭಾವವುತ್ತಿತ್ತಾ। ದ್ವಾಸಟ್ಠಿಯಾ ವಾ ದಿಟ್ಠೀಸು ಗತಂ ಅನ್ತೋಗತಂ, ದಿಟ್ಠಿಯಾ ವಾ ಗಮನಮತ್ತಂ ನ ಏತ್ಥ ಗನ್ತಬ್ಬೋ ಅತ್ತಾದಿಕೋ ಕೋಚಿ ಅತ್ಥೀತಿ ದಿಟ್ಠಿಗತಂ, ‘‘ಇದಮೇವ ಸಚ್ಚಂ ಮೋಘಮಞ್ಞ’’ನ್ತಿ ಪವತ್ತೋ ಅತ್ತತ್ತನಿಯಾದಿಅಭಿನಿವೇಸೋ, ತೇನ ಸಮಂ ಏಕುಪ್ಪಾದಾದೀಹಿ ಪಕಾರೇಹಿ ಯುತ್ತನ್ತಿ ದಿಟ್ಠಿಗತಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ। ಸಙ್ಖರೋತಿ ಚಿತ್ತಂ ತಿಕ್ಖಭಾವಸಙ್ಖಾತಮಣ್ಡನವಿಸೇಸೇನ ಸಜ್ಜೇತಿ, ಸಙ್ಖರೀಯತಿ ವಾ ತಂ ಏತೇನ ಯಥಾವುತ್ತನಯೇನ ಸಜ್ಜೀಯತೀತಿ ಸಙ್ಖಾರೋ, ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಕಿಚ್ಚೇ ಸಂಸೀದಮಾನಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅನುಬಲಪ್ಪದಾನವಸೇನ ಅತ್ತನೋ ವಾ ಪರೇಸಂ ವಾ ಪವತ್ತಪುಬ್ಬಪ್ಪಯೋಗೋ, ಸೋ ಪನ ಅತ್ತನೋ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪ್ಪವತ್ತೇ ಚಿತ್ತಸನ್ತಾನೇ ಚೇವ ಪರಸನ್ತಾನೇ ಚ ಪವತ್ತತೀತಿ ತನ್ನಿಬ್ಬತ್ತಿತೋ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ತಿಕ್ಖಭಾವಸಙ್ಖಾತೋ ವಿಸೇಸೋವಿಧ ಸಙ್ಖಾರೋ, ಸೋ ಯಸ್ಸ ನತ್ಥಿ ತಂ ಅಸಙ್ಖಾರಂ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಂ। ಸಙ್ಖಾರೇನ ಸಹಿತಂ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಂ। ತಥಾ ಚ ವದನ್ತಿ –
‘‘ಪುಬ್ಬಪ್ಪಯೋಗಸಮ್ಭೂತೋ, ವಿಸೇಸೋ ಚಿತ್ತಸಮ್ಭವೀ।
ಸಙ್ಖಾರೋ ತಂವಸೇನೇತ್ಥ, ಹೋತ್ಯಾಸಙ್ಖಾರಿಕಾದಿತಾ’’ತಿ॥
ಅಥ ವಾ ‘‘ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಂ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕ’’ನ್ತಿ ಚೇತಂ ಕೇವಲಂ ಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ಭಾವಾಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ, ನ ತಸ್ಸ ಸಹಪ್ಪವತ್ತಿಸಬ್ಭಾವಾಭಾವತೋತಿ ಭಿನ್ನಸನ್ತಾನಪ್ಪವತ್ತಿನೋಪಿ ಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ಇದಮತ್ಥಿತಾಯ ತಂವಸೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತಂ ಚಿತ್ತಂ ಸಙ್ಖಾರೋ ಅಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಂ ‘‘ಸಲೋಮಕೋ ಸಪಕ್ಖಕೋ’’ತ್ಯಾದೀಸು ವಿಯ ಸಹ-ಸದ್ದಸ್ಸ ವಿಜ್ಜಮಾನತ್ಥಪರಿದೀಪನತೋ। ತಬ್ಬಿಪರೀತಂ ಪನ ತದಭಾವತೋ ವುತ್ತನಯೇನ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಂ। ದಿಟ್ಠಿಗತೇನ ವಿಪ್ಪಯುತ್ತಂ ವಿಸಂಸಟ್ಠನ್ತಿ ದಿಟ್ಠಿಗತವಿಪ್ಪಯುತ್ತಂ। ಉಪಪತ್ತಿತೋ ಯುತ್ತಿತೋ ಇಕ್ಖತಿ ಅನುಭವತಿ ವೇದಯಮಾನಾಪಿ ಮಜ್ಝತ್ತಾಕಾರಸಣ್ಠಿತಿಯಾತಿ ಉಪೇಕ್ಖಾ। ಸುಖದುಕ್ಖಾನಂ ವಾ ಉಪೇತಾ ಯುತ್ತಾ ಅವಿರುದ್ಧಾ ಇಕ್ಖಾ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತನ್ತಿ ಇದಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ।
ಕಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಅಞ್ಞೇಸುಪಿ ಫಸ್ಸಾದೀಸು ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮೇಸು ವಿಜ್ಜಮಾನೇಸು ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾದಿಭಾವೋವ ವುತ್ತೋತಿ? ಸೋಮನಸ್ಸಾದೀನಮೇವ ಅಸಾಧಾರಣಭಾವತೋ। ಫಸ್ಸಾದಯೋ ಹಿ ಕೇಚಿ ಸಬ್ಬಚಿತ್ತಸಾಧಾರಣಾ, ಕೇಚಿ ಕುಸಲಾದಿಸಾಧಾರಣಾ, ಮೋಹಾದಯೋ ಚ ಸಬ್ಬಾಕುಸಲಸಾಧಾರಣಾತಿ ನ ತೇಹಿ ಸಕ್ಕಾ ಚಿತ್ತಂ ವಿಸೇಸೇತುಂ, ಸೋಮನಸ್ಸಾದಯೋ ಪನ ಕತ್ಥಚಿ ಚಿತ್ತೇ ಹೋನ್ತಿ, ಕತ್ಥಚಿ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ ಪಾಕಟೋವ ತಂವಸೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ವಿಸೇಸೋ। ಕಸ್ಮಾ ಪನೇತೇ ಕತ್ಥಚಿ ಹೋನ್ತಿ, ಕತ್ಥಚಿ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ? ಕಾರಣಸ್ಸ ಸನ್ನಿಹಿತಾಸನ್ನಿಹಿತಭಾವತೋ। ಕಿಂ ಪನ ನೇಸಂ ಕಾರಣನ್ತಿ? ವುಚ್ಚತೇಸಭಾವತೋ, ಪರಿಕಪ್ಪತೋ ವಾ ಹಿ ಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಂ, ಸೋಮನಸ್ಸಪಟಿಸನ್ಧಿಕತಾ, ಅಗಮ್ಭೀರಸಭಾವತಾ ಚ ಇಧ ಸೋಮನಸ್ಸಸ್ಸ
ಇಮೇಸಂ ಪನ ಅಟ್ಠನ್ನಮ್ಪಿ ಅಯಮುಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಯದಾ ಹಿ ‘‘ನತ್ಥಿ ಕಾಮೇಸು ಆದೀನವೋ’’ತ್ಯಾದಿನಾ ನಯೇನ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಂ ಪುರಕ್ಖತ್ವಾ ಹಟ್ಠತುಟ್ಠೋ ಕಾಮೇ ವಾ ಪರಿಭುಞ್ಜತಿ, ದಿಟ್ಠಮಙ್ಗಲಾದೀನಿ ವಾ ಸಾರತೋ ಪಚ್ಚೇತಿ ಸಭಾವತಿಕ್ಖೇನೇವ ಅನುಸ್ಸಾಹಿತೇನ ಚಿತ್ತೇನ, ತದಾ ಪಠಮಂ ಅಕುಸಲಚಿತ್ತಮುಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಯದಾ ಪನ ಮನ್ದೇನ ಸಮುಸ್ಸಾಹಿತೇನ ಚಿತ್ತೇನ, ತದಾ ದುತಿಯಂ। ಯದಾ ಪನ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಂ ಅಪುರಕ್ಖತ್ವಾ ಕೇವಲಂ ಹಟ್ಠತುಟ್ಠೋ ಮೇಥುನಂ ವಾ ಸೇವತಿ, ಪರಸಮ್ಪತ್ತಿಂ ವಾ ಅಭಿಜ್ಝಾಯತಿ, ಪರಭಣ್ಡಂ ವಾ ಹರತಿ ಸಭಾವತಿಕ್ಖೇನೇವ ಅನುಸ್ಸಾಹಿತೇನ ಚಿತ್ತೇನ, ತದಾ ತತಿಯಂ। ಯದಾ ಪನ ಮನ್ದೇನ ಸಮುಸ್ಸಾಹಿತೇನ ಚಿತ್ತೇನ, ತದಾ ಚತುತ್ಥಂ। ಯದಾ ಪನ ಕಾಮಾನಂ ವಾ ಅಸಮ್ಪತ್ತಿಂ ಆಗಮ್ಮ, ಅಞ್ಞೇಸಂ ವಾ ಸೋಮನಸ್ಸಹೇತೂನಂ ಅಭಾವೇನ ಚತೂಸುಪಿ ವಿಕಪ್ಪೇಸು ಸೋಮನಸ್ಸರಹಿತಾ ಹೋನ್ತಿ, ತದಾ ಸೇಸಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ। ಅಟ್ಠಪೀತಿ ಪಿ-ಸದ್ದೋ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡನತ್ಥೋ, ತೇನ ವಕ್ಖಮಾನನಯೇನ ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥೇಸು ನೇಸಂ ಲಬ್ಭಮಾನಕಮ್ಮಪಥಾನುರೂಪತೋ ಪವತ್ತಿಭೇದಂ ಕಾಲದೇಸಸನ್ತಾನಾರಮ್ಮಣಾದಿಭೇದೇನ ಅನೇಕವಿಧತಮ್ಪಿ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ।
೫. ದುಟ್ಠು ದೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಂ। ಆರಮ್ಮಣೇ ಪಟಿಹಞ್ಞತೀತಿ ಪಟಿಘೋ, ದೋಸೋ। ಚಣ್ಡಿಕ್ಕಸಭಾವತಾಯ ಹೇಸ ಆರಮ್ಮಣಂ ಪಟಿಹನನ್ತೋ ವಿಯ ಪವತ್ತತಿ। ದೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಸ್ಸ ವೇದನಾವಸೇನ ಅಭೇದೇಪಿ ಅಸಾಧಾರಣಧಮ್ಮವಸೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪಲಕ್ಖಣತ್ಥಂ ದೋಮನಸ್ಸಗ್ಗಹಣಂ, ಪಟಿಘಸಮ್ಪಯುತ್ತಭಾವೋ ಪನ ಉಭಿನ್ನಂ ಏಕನ್ತಸಹಚಾರಿತಾ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ದೋಮನಸ್ಸಞ್ಚೇತ್ಥ ಅನಿಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಾನುಭವನಲಕ್ಖಣೋ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧಪರಿಯಾಪನ್ನೋ ಏಕೋ ಧಮ್ಮೋ, ಪಟಿಘೋ ಚಣ್ಡಿಕ್ಕಸಭಾವೋ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧಪರಿಯಾಪನ್ನೋ ಏಕೋ ಧಮ್ಮೋತಿ ಅಯಮೇತೇಸಂ ವಿಸೇಸೋ। ಏತ್ಥ ಚ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಅನಿಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಂ, ನವವಿಧಆಘಾತವತ್ಥೂನಿ ಚ ದೋಮನಸ್ಸಸ್ಸ ಕಾರಣಂ, ಪಟಿಘಸ್ಸ ಕಾರಣಞ್ಚಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ದ್ವಿನ್ನಂ ಪನ ನೇಸಂ ಚಿತ್ತಾನಂ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀಸು ತಿಕ್ಖಮನ್ದಪ್ಪವತ್ತಿಕಾಲೇ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಏತ್ಥಾಪಿ ನಿಗಮನೇ ಪಿ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ ವುತ್ತನಯಾನುಸಾರೇನ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।
೬. ಸಭಾವಂ ವಿಚಿನನ್ತೋ ತಾಯ ಕಿಚ್ಛತಿ ಕಿಲಮತೀತಿ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ। ಅಥ ವಾ ಚಿಕಿಚ್ಛಿತುಂ ದುಕ್ಕರತಾಯ ವಿಗತಾ ಚಿಕಿಚ್ಛಾ ಞಾಣಪ್ಪಟಿಕಾರೋ ಇಮಿಸ್ಸಾತಿ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ, ತಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ। ಉದ್ಧತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಉದ್ಧಚ್ಚಂ। ಉದ್ಧಚ್ಚಸ್ಸ ಸಬ್ಬಾಕುಸಲಸಾಧಾರಣಭಾವೇಪಿ ಇಧ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮೇಸು ಪಧಾನಂ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತತೀತಿ ಇದಮೇವ ತೇನ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಧಮ್ಮುದ್ದೇಸಪಾಳಿಯಂ ಸೇಸಾಕುಸಲೇಸು ಉದ್ಧಚ್ಚಂ ಯೇವಾಪನಕವಸೇನ ವುತ್ತಂ, ಇಧ ಪನ ‘‘ಉದ್ಧಚ್ಚಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ ಸರೂಪೇನೇವ ದೇಸಿತಂ। ಹೋನ್ತಿ ಚೇತ್ಥ –
‘‘ಸಬ್ಬಾಕುಸಲಯುತ್ತಮ್ಪಿ, ಉದ್ಧಚ್ಚಂ ಅನ್ತಮಾನಸೇ।
ಬಲವಂ ಇತಿ ತಂಯೇವ, ವುತ್ತಮುದ್ಧಚ್ಚಯೋಗತೋ॥
‘‘ತೇನೇವ ಹಿ ಮುನಿನ್ದೇನ, ಯೇವಾಪನಕನಾಮತೋ।
ವತ್ವಾ ಸೇಸೇಸು ಏತ್ಥೇವ, ತಂ ಸರೂಪೇನ ದೇಸಿತ’’ನ್ತಿ॥
ಇಮಾನಿ
‘‘ಮೂಳ್ಹತ್ತಾ
ಸೋಪೇಕ್ಖಂ ಸಬ್ಬದಾ ನೋ ಚ, ಭಿನ್ನಂ ಸಙ್ಖಾರಭೇದತೋ॥
‘‘ನ ಹಿ ತಸ್ಸ ಸಭಾವೇನ, ತಿಕ್ಖತುಸ್ಸಾಹನೀಯತಾ।
ಅತ್ಥಿ ಸಂಸಪ್ಪಮಾನಸ್ಸ, ವಿಕ್ಖಿಪನ್ತಸ್ಸ ಸಬ್ಬದಾ’’ತಿ॥
ಮೋಹೇನ ಮುಯ್ಹನ್ತಿ ಅತಿಸಯೇನ ಮುಯ್ಹನ್ತಿ ಮೂಲನ್ತರವಿರಹತೋತಿ ಮೋಮೂಹಾನಿ।
೭. ಇಚ್ಚೇವನ್ತ್ಯಾದಿ ಯಥಾವುತ್ತಾನಂ ದ್ವಾದಸಾಕುಸಲಚಿತ್ತಾನಂ ನಿಗಮನಂ। ತತ್ಥ ಇತಿ-ಸದ್ದೋ ವಚನವಚನೀಯಸಮುದಾಯನಿದಸ್ಸನತ್ಥೋ। ಏವಂ-ಸದ್ದೋ ವಚನವಚನೀಯಪಟಿಪಾಟಿಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥೋ। ನಿಪಾತಸಮುದಾಯೋ ವಾ ಏಸ ವಚನವಚನೀಯನಿಗಮನಾರಮ್ಭೇ। ಇಚ್ಚೇವಂ ಯಥಾವುತ್ತನಯೇನ ಸಬ್ಬಥಾಪಿ ಸೋಮನಸ್ಸುಪೇಕ್ಖಾದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯೋಗಾದಿನಾ ಪಟಿಘಸಮ್ಪಯೋಗಾದಿನಾ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛುದ್ಧಚ್ಚಯೋಗೇನಾತಿ ಸಬ್ಬೇನಾಪಿ ಸಮ್ಪಯೋಗಾದಿಆಕಾರೇನ ದ್ವಾದಸ ಅಕುಸಲಚಿತ್ತಾನಿ ಸಮತ್ತಾನಿ ಪರಿನಿಟ್ಠಿತಾನಿ, ಸಙ್ಗಹೇತ್ವಾ ವಾ ಅತ್ತಾನಿ ಗಹಿತಾನಿ, ವುತ್ತಾನೀತ್ಯತ್ಥೋ। ತತ್ಥ ಕುಸಲಪಟಿಪಕ್ಖಾನಿ ಅಕುಸಲಾನಿ ಮಿತ್ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖೋ ಅಮಿತ್ತೋ ವಿಯ, ಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವೋ ಚ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಪಹಾಯಕಪಹಾತಬ್ಬಭಾವೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
೮. ಅಟ್ಠಧಾತ್ಯಾದಿ ಸಙ್ಗಹಗಾಥಾ। ಲೋಭೋ ಚ ಸೋ ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತಭಾವಸಾಧನೇನ ಮೂಲಸದಿಸತ್ತಾ ಮೂಲಞ್ಚ, ಕಂ ಏತೇಸನ್ತಿ ಲೋಭಮೂಲಾನಿ ಚಿತ್ತಾನಿ ವೇದನಾದಿಭೇದತೋ ಅಟ್ಠಧಾ ಸಿಯುಂ ದೋಸಮೂಲಾನಿ ಸಙ್ಖಾರಭೇದತೋ ದ್ವಿಧಾ। ಮೋಹಮೂಲಾನಿ ಸುದ್ಧೋ ಮೋಹೋಯೇವ ಮೂಲಮೇತೇಸನ್ತಿ ಮೋಹಮೂಲಸಙ್ಖಾತಾನಿ ಸಮ್ಪಯೋಗಭೇದತೋ ದ್ವೇ ಚಾತಿ ಅಕುಸಲಾ ದ್ವಾದಸ ಸಿಯುನ್ತ್ಯತ್ಥೋ।
ಅಕುಸಲಚಿತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಅಹೇತುಕಚಿತ್ತವಣ್ಣನಾ
೯. ಏವಂ ಮೂಲಭೇದತೋ ತಿವಿಧಮ್ಪಿ ಅಕುಸಲಂ ಸಮ್ಪಯೋಗಾದಿಭೇದತೋ ದ್ವಾದಸಧಾ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ‘‘ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತ್ಯಾದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಚಕ್ಖತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಾಧಿಟ್ಠಿತಂ ಹುತ್ವಾ ಸಮವಿಸಮಂ ಆಚಿಕ್ಖನ್ತಂ ವಿಯ ಹೋತೀತಿ ಚಕ್ಖು। ಅಥ ವಾ ಚಕ್ಖತಿ ರೂಪಂ ಅಸ್ಸಾದೇನ್ತಂ ವಿಯ ಹೋತೀತಿ ಚಕ್ಖು। ಚಕ್ಖತೀತಿ ಹಿ ಅಯಂ ಸದ್ದೋ ‘‘ಮಧುಂ ಚಕ್ಖತಿ, ಬ್ಯಞ್ಜನಂ ಚಕ್ಖತೀ’’ತ್ಯಾದೀಸು ವಿಯ ಅಸ್ಸಾದನತ್ಥೋ ಹೋತಿ। ತೇನಾಹ ಭಗವಾ – ‘‘ಚಕ್ಖುಂ ಖೋ ಪನ, ಮಾಗಣ್ಡಿಯ, ರೂಪಾರಾಮಂ ರೂಪರತಂ ರೂಪಸಮ್ಮುದಿತ’’ನ್ತ್ಯಾದಿ। ಯದಿ ಏವಂ ‘‘ಸೋತಂ ಖೋ, ಮಾಗಣ್ಡಿಯ, ಸದ್ದಾರಾಮಂ ಸದ್ದರತಂ ಸದ್ದಸಮ್ಮುದಿತ’’ನ್ತ್ಯಾದಿವಚನತೋ (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೨೦೯) ಸೋತಾದೀನಮ್ಪಿ ಸದ್ದಾದಿಅಸ್ಸಾದನಂ ಅತ್ಥೀತಿ ತೇಸಮ್ಪಿ ಚಕ್ಖುಸದ್ದಾಭಿಧೇಯ್ಯತಾ ಆಪಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ? ನಾಪಜ್ಜತಿ ನಿರುಳ್ಹತ್ತಾ, ನಿರುಳ್ಹೋ ಹೇಸ ಚಕ್ಖು-ಸದ್ದೋ ದಟ್ಠುಕಾಮತಾನಿದಾನಕಮ್ಮಜಭೂತಪ್ಪಸಾದಲಕ್ಖಣೇ ಚಕ್ಖುಪ್ಪಸಾದೇಯೇವ ಮಯೂರಾದಿಸದ್ದಾ ವಿಯ ಸಕುಣವಿಸೇಸಾದೀಸು, ಚಕ್ಖುನಾ ಸಹವುತ್ತಿಯಾ ಪನ ಭಮುಕಟ್ಠಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ ಮಂಸಪಿಣ್ಡೋಪಿ ‘‘ಚಕ್ಖೂ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ಅನೇಕತ್ಥತ್ತಾ ಧಾತೂನಂ ಚಕ್ಖತಿ-ಸದ್ದಸ್ಸ ವಿಭಾವನತ್ಥತಾಪಿ ಸಮ್ಭವತೀತಿ ‘‘ಚಕ್ಖತಿ ರೂಪಂ ವಿಭಾವೇತೀತಿ ಚಕ್ಖೂ’’ತಿ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೫೧೦) ವುತ್ತಂ। ಚಕ್ಖುಸ್ಮಿಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ। ತಥಾ ಹೇತಂ ‘‘ಚಕ್ಖುಸನ್ನಿಸ್ಸಿತರೂಪವಿಜಾನನಲಕ್ಖಣ’’ನ್ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೪೩೧; ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೪೫೪) ವುತ್ತಂ।
ಏವಂ ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣಾದೀಸುಪಿ ಯಥಾರಹಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ‘‘ತಥಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಭಾವಂ ಅತಿದಿಸತಿ। ವಿಞ್ಞಾಣಾಧಿಟ್ಠಿತಂ ಹುತ್ವಾ ಸುಣಾತೀತಿ ಸೋತಂ। ಘಾಯತಿ ಗನ್ಧೋಪಾದಾನಂ ಕರೋತೀತಿ ಘಾನಂ। ಜೀವಿತನಿಮಿತ್ತಂ ರಸೋ ಜೀವಿತಂ, ತಂ ಅವ್ಹಾಯತಿ ತಸ್ಮಿಂ ನಿನ್ನತಾಯಾತಿ ಜಿವ್ಹಾ ನಿರುತ್ತಿನಯೇನ। ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ಪಾಪಧಮ್ಮಾನಂ ಆಯೋ ಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಕಾಯೋ। ಕಾಯಿನ್ದ್ರಿಯಞ್ಹಿ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಗ್ಗಹಣಸಭಾವತ್ತಾ ತದಸ್ಸಾದವಸಪ್ಪವತ್ತಾನಂ, ತಮ್ಮೂಲಕಾನಞ್ಚ ಪಾಪಧಮ್ಮಾನಂ ವಿಸೇಸಕಾರಣನ್ತಿ ತೇಸಂ ಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನಂ ವಿಯ ಗಯ್ಹತಿ। ಸಸಮ್ಭಾರಕಾಯೋ ವಾ ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ಕೇಸಾದೀನಂ ಆಯೋತಿ ಕಾಯೋ। ತಂಸಹಚರಿತತ್ತಾ ಪನ ಪಸಾದಕಾಯೋಪಿ ತಥಾ ವುಚ್ಚತಿ। ದು ಕುಚ್ಛಿತಂ ಹುತ್ವಾ ಖನತಿ ಕಾಯಿಕಸುಖಂ, ದುಕ್ಖಮನ್ತಿ ವಾ ದುಕ್ಖಂ। ದುಕ್ಕರಮೋಕಾಸದಾನಂ ಏತಸ್ಸಾತಿ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿಪಿ ಅಪರೇ। ಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣಗ್ಗಹಿತಂ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣಂ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛತಿ ತದಾಕಾರಪ್ಪವತ್ತಿಯಾತಿ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಂ। ಸಮ್ಮಾ ತೀರೇತಿ ಯಥಾಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛಿತಂ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣಂ ವೀಮಂಸತೀತಿ ಸನ್ತೀರಣಂ। ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವಿರುದ್ಧಾನಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ಪಾಕಾತಿ ವಿಪಾಕಾ, ವಿಪಕ್ಕಭಾವಮಾಪನ್ನಾನಂ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾನಮೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಕುಸಲಾಕುಸಲಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಾನಮ್ಪಿ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಚಿತ್ತಾನಿ।
೧೦. ಸುಖಯತಿ ಕಾಯಚಿತ್ತಂ, ಸುಟ್ಠು ವಾ ಖನತಿ ಕಾಯಚಿತ್ತಾಬಾಧಂ, ಸುಖೇನ ಖಮಿತಬ್ಬನ್ತಿ ವಾ ಸುಖಂ। ‘‘ಸುಕರಮೋಕಾಸದಾನಂ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಸುಖ’’ನ್ತಿ ಅಪರೇ। ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಯಥಾ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಸನ್ತೀರಣಂ ಏಕಮೇವ ವುತ್ತಂ, ಏವಮವತ್ವಾ ಕುಸಲವಿಪಾಕಸನ್ತೀರಣಂ ದ್ವಿಧಾ ವುತ್ತನ್ತಿ? ಇಟ್ಠಇಟ್ಠಮಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ವೇದನಾಭೇದಸಮ್ಭವತೋ। ಯದಿ ಏವಂ ತತ್ಥಾಪಿ ಅನಿಟ್ಠಅನಿಟ್ಠಮಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ವೇದನಾಭೇದೇನ ಭವಿತಬ್ಬನ್ತಿ? ನಯಿದಮೇವಂ ಅನಿಟ್ಠಾರಮ್ಮಣೇ
ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಿ ಪನ ಚತ್ತಾರಿ ಉಭಯವಿಪಾಕಾನಿಪಿ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಘಟ್ಟನಾಯ ದುಬ್ಬಲಭಾವತೋ ಅನಿಟ್ಠೇ ಇಟ್ಠೇಪಿ ಚ ಆರಮ್ಮಣೇ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಾನೇವ। ತೇಸಞ್ಹಿ ಚತುನ್ನಮ್ಪಿ ವತ್ಥುಭೂತಾನಿ ಚಕ್ಖಾದೀನಿ ಉಪಾದಾರೂಪಾನೇವ, ತಥಾ ಆರಮ್ಮಣಭೂತಾನಿಪಿ ರೂಪಾದೀನಿ, ಉಪಾದಾರೂಪಕೇನ ಚ ಉಪಾದಾರೂಪಕಸ್ಸ ಸಙ್ಘಟ್ಟನಂ ಅತಿದುಬ್ಬಲಂ ಪಿಚುಪಿಣ್ಡಕೇನ ಪಿಚುಪಿಣ್ಡಕಸ್ಸ ಫುಸನಂ ವಿಯ, ತಸ್ಮಾ ತಾನಿ ಸಬ್ಬಥಾಪಿ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಾನೇವ। ಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪನ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಸಙ್ಖಾತಭೂತತ್ತಯಮೇವ ಆರಮ್ಮಣನ್ತಿ ತಂ ಕಾಯಪ್ಪಸಾದೇ ಸಙ್ಘಟ್ಟಿತಮ್ಪಿ ತಂ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ತನ್ನಿಸ್ಸಯೇಸು ಮಹಾಭೂತೇಸು ಪಟಿಹಞ್ಞತಿ। ಭೂತರೂಪೇಹಿ ಚ ಭೂತರೂಪಾನಂ ಸಙ್ಘಟ್ಟನಂ ಬಲವತರಂ ಅಧಿಕರಣಿಮತ್ಥಕೇ ಪಿಚುಪಿಣ್ಡಕಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಕೂಟೇನ ಪಹಟಕಾಲೇ ಕೂಟಸ್ಸ ಪಿಚುಪಿಣ್ಡಕಂ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಅಧಿಕರಣಿಗ್ಗಹಣಂ ವಿಯ, ತಸ್ಮಾ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಘಟ್ಟನಾಯ ಬಲವಭಾವತೋ ಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಂ ಅನಿಟ್ಠೇ ದುಕ್ಖಸಹಗತಂ, ಇಟ್ಠೇ ಸುಖಸಹಗತನ್ತಿ। ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಯುಗಳ್ಹಂ ಪನ ಅತ್ತನಾ ಅಸಮಾನನಿಸ್ಸಯಾನಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಮನನ್ತರಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಸಮಾನನಿಸ್ಸಯತೋ ಅಲದ್ಧಾನನ್ತರಪಚ್ಚಯತಾಯ ಸಭಾಗೂಪತ್ಥಮ್ಭರಹಿತೋ ವಿಯ ಪುರಿಸೋ ನಾತಿಬಲವಂ ಸಬ್ಬಥಾಪಿ ವಿಸಯರಸಮನುಭವಿತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತೀತಿ ಸಬ್ಬಥಾಪಿ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಮೇವ। ವುತ್ತವಿಪರಿಯಾಯತೋ ಕುಸಲವಿಪಾಕಸನ್ತೀರಣಂ ಇಟ್ಠಇಟ್ಠಮಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣೇಸು
‘‘ವತ್ಥಾಲಮ್ಬಸಭಾವಾನಂ, ಭೂತಿಕಾನಞ್ಹಿ ಘಟ್ಟನಂ।
ದುಬ್ಬಲಂ ಇತಿ ಚಕ್ಖಾದಿ-ಚತುಚಿತ್ತಮುಪೇಕ್ಖಕಂ॥
‘‘ಕಾಯನಿಸ್ಸಯಫೋಟ್ಠಬ್ಬ-ಭೂತಾನಂ ಘಟ್ಟನಾಯ ತು।
ಬಲವತ್ತಾ ನ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಕಾಯಿಕ ಮಜ್ಝವೇದನಂ॥
‘‘ಸಮಾನನಿಸ್ಸಯೋ ಯಸ್ಮಾ, ನತ್ಥಾನನ್ತರಪಚ್ಚಯೋ।
ತಸ್ಮಾ ದುಬ್ಬಲಮಾಲಮ್ಬೇ, ಸೋಪೇಕ್ಖಂ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನ’’ನ್ತಿ॥
ಕುಸಲಸ್ಸ ವಿಪಾಕಾನಿ, ಸಮ್ಪಯುತ್ತಹೇತುವಿರಹತೋ ಅಹೇತುಕಚಿತ್ತಾನಿ ಚಾತಿ ಕುಸಲವಿಪಾಕಾಹೇತುಕಚಿತ್ತಾನಿ। ನಿಬ್ಬತ್ತಕಹೇತುವಸೇನ ನಿಪ್ಫನ್ನಾನಿಪಿ ಹೇತಾನಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಹೇತುವಸೇನೇವ ಅಹೇತುಕವೋಹಾರಂ ಲಭನ್ತಿ, ಇತರಥಾ ಮಹಾವಿಪಾಕೇಹಿ ಇಮೇಸಂ ನಾನತ್ತಾಸಮ್ಭವತೋ। ಕಿಂ ಪನೇತ್ಥ ಕಾರಣಂ ಯಥಾ ಇಧೇವಂ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕನಿಗಮನೇ ಅಹೇತುಕಗ್ಗಹಣಂ ನ ಕತನ್ತಿ? ಬ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವತೋ। ಸತಿ ಹಿ ಸಮ್ಭವೇ, ಬ್ಯಭಿಚಾರೇ ಚ ವಿಸೇಸನಂ ಸಾತ್ಥಕಂ ಸಿಯಾ। ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಾನಂ ಪನ ಲೋಭಾದಿಸಾವಜ್ಜಧಮ್ಮವಿಪಾಕಭಾವೇನ ತಬ್ಬಿಧುರೇಹಿ, ಅಲೋಭಾದೀಹಿ ಸಮ್ಪಯೋಗಾಯೋಗತೋ, ಸಯಂ ಅಬ್ಯಾಕತನಿರವಜ್ಜಸಭಾವಾನಂ ಲೋಭಾದಿಅಕುಸಲಧಮ್ಮಸಮ್ಪಯೋಗವಿರೋಧತೋ ಚ ನತ್ಥಿ ಕದಾಚಿಪಿ ಸಹೇತುಕತಾಯ ಸಮ್ಭವೋತಿ ಅಹೇತುಕಭಾವಾಬ್ಯಭಿಚಾರತೋ
೧೧. ಇದಾನಿ ಅಹೇತುಕಾಧಿಕಾರೇ ಅಹೇತುಕಕಿರಿಯಚಿತ್ತಾನಿಪಿ ಕಿಚ್ಚಭೇದೇನ ತಿಧಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತ’’ನ್ತ್ಯಾದಿ ವುತ್ತಂ। ಚಕ್ಖಾದಿಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ಘಟ್ಟಿತಮಾರಮ್ಮಣಂ ಆವಜ್ಜೇತಿ ತತ್ಥ ಆಭೋಗಂ ಕರೋತಿ, ಚಿತ್ತಸನ್ತಾನಂ ವಾ ಭವಙ್ಗವಸೇನ ಪವತ್ತಿತುಂ ಅದತ್ವಾ ವೀಥಿಚಿತ್ತಭಾವಾಯ ಪರಿಣಾಮೇತೀತಿ ಪಞ್ಚದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಂ, ಕಿರಿಯಾಹೇತುಕಮನೋಧಾತುಚಿತ್ತಂ। ಆವಜ್ಜನಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯಭೂತಂ ಭವಙ್ಗಚಿತ್ತಂ ಮನೋದ್ವಾರಂ ವೀಥಿಚಿತ್ತಾನಂ ಪವತ್ತಿಮುಖಭಾವತೋ। ತಸ್ಮಿಂ ದಿಟ್ಠಸುತಮುತಾದಿವಸೇನ ಆಪಾಥಮಾಗತಮಾರಮ್ಮಣಂ ಆವಜ್ಜೇತಿ ಮನೋದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಂ, ಕಿರಿಯಾಹೇತುಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಚಿತ್ತಂ। ಇದಮೇವ ಚ ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ಯಥಾಸನ್ತೀರಿತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ವವತ್ಥಪೇತೀತಿ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನನ್ತಿ ಚ ವುಚ್ಚತಿ। ಹಸಿತಂ ಉಪ್ಪಾದೇತೀತಿ ಹಸಿತುಪ್ಪಾದಂ, ಖೀಣಾಸವಾನಂ ಅನೋಳಾರಿಕಾರಮ್ಮಣೇಸು ಪಹಟ್ಠಾಕಾರಮತ್ತಹೇತುಕಂ ಕಿರಿಯಾಹೇತುಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಚಿತ್ತಂ।
೧೨. ಸಬ್ಬಥಾಪೀತಿ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಕುಸಲವಿಪಾಕಕಿರಿಯಭೇದೇನ। ಅಟ್ಠಾರಸಾತಿ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದೋ। ಅಹೇತುಕಚಿತ್ತಾನೀತಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಧಮ್ಮನಿದಸ್ಸನಂ।
ಅಹೇತುಕಚಿತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಸೋಭನಚಿತ್ತವಣ್ಣನಾ
೧೪. ಏವಂ ದ್ವಾದಸಾಕುಸಲಅಹೇತುಕಾಟ್ಠಾರಸವಸೇನ ಸಮತಿಂಸ ಚಿತ್ತಾನಿ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ತಬ್ಬಿನಿಮುತ್ತಾನಂ ಸೋಭನವೋಹಾರಂ ಠಪೇತುಂ ‘‘ಪಾಪಾಹೇತುಕಮುತ್ತಾನೀ’’ತ್ಯಾದಿ ವುತ್ತಂ। ಅತ್ತನಾ ಅಧಿಸಯಿತಸ್ಸ ಅಪಾಯಾದಿದುಕ್ಖಸ್ಸ ಪಾಪನತೋ ಪಾಪೇಹಿ ಏಕನವುತಿಪಿ ಚಿತ್ತಾನಿ ಸೋಭನಗುಣಾವಹನತೋ, ಅಲೋಭಾದಿಅನವಜ್ಜಹೇತುಸಮ್ಪಯೋಗತೋ ಚ ಸೋಭನಾನೀತಿ ವುಚ್ಚರೇ ಕಥೀಯನ್ತಿ।
ಕಾಮಾವಚರಸೋಭನಚಿತ್ತವಣ್ಣನಾ
೧೫. ಇದಾನಿ ಸೋಭನೇಸು ಕಾಮಾವಚರಾನಮೇವ ಪಠಮಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠತ್ತಾ ತೇಸುಪಿ ಅಬ್ಯಾಕತಾನಂ ಕುಸಲಪುಬ್ಬಕತ್ತಾ ಪಠಮಂ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಂ, ತತೋ ತಬ್ಬಿಪಾಕಂ, ತದನನ್ತರಂ ತದೇಕಭೂಮಿಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ಕಿರಿಯಚಿತ್ತಞ್ಚ ಪಚ್ಚೇಕಂ ವೇದನಾಞಾಣಸಙ್ಖಾರಭೇದೇನ ಅಟ್ಠಧಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತ’’ನ್ತ್ಯಾದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಜಾನಾತಿ ಯಥಾಸಭಾವಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝತೀತಿ ಞಾಣಂ। ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ। ಏತ್ಥ ಚ ಬಲವಸದ್ಧಾಯ ದಸ್ಸನಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಾದಿಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾತಿ ಏವಮಾದೀಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತತಾ, ಪಞ್ಞಾಸಂವತ್ತನಿಕಕಮ್ಮತೋ, ಅಬ್ಯಾಪಜ್ಜಲೋಕೂಪಪತ್ತಿತೋ, ಇನ್ದ್ರಿಯಪರಿಪಾಕತೋ, ಕಿಲೇಸದೂರೀಭಾವತೋ
ತತ್ಥ ಯದಾ ಪನ ಯೋ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಾದಿಸಮ್ಪತ್ತಿಂ, ಅಞ್ಞಂ ವಾ ಸೋಮನಸ್ಸಹೇತುಂ ಆಗಮ್ಮ ಹಟ್ಠಪಹಟ್ಠೋ ‘‘ಅತ್ಥಿ ದಿನ್ನ’’ನ್ತ್ಯಾದಿನಯಪ್ಪವತ್ತಂ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಂ ಪುರಕ್ಖತ್ವಾ ಮುತ್ತಚಾಗತಾದಿವಸೇನ ಅಸಂಸೀದನ್ತೋ ಅನುಸ್ಸಾಹಿತೋ ಪರೇಹಿ ದಾನಾದೀನಿ ಪುಞ್ಞಾನಿ ಕರೋತಿ, ತದಾಸ್ಸ ಚಿತ್ತಂ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಂ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಂ ಹೋತಿ। ಯದಾ ಪನ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಹಟ್ಠತುಟ್ಠೋ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಂ ಅಟ್ಠಪೀತಿ ಪಿ-ಸದ್ದೇನ ದಸಪುಞ್ಞಕಿರಿಯಾದಿವಸೇನ ಅನೇಕವಿಧತಂ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡೇತಿ। ತಥಾ ಹಿ ವದನ್ತಿ –
‘‘ಕಮೇನ ಪುಞ್ಞವತ್ಥೂಹಿ, ಗೋಚರಾಧಿಪತೀಹಿ ಚ।
ಕಮ್ಮಹೀನಾದಿತೋ ಚೇವ, ಗಣೇಯ್ಯ ನಯಕೋವಿದೋ’’ತಿ॥
ಇಮಾನಿ ಹಿ ಅಟ್ಠ ಚಿತ್ತಾನಿ ದಸಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥುವಸೇನ ಪವತ್ತನತೋ ಪಚ್ಚೇಕಂ ದಸ ದಸಾತಿ ಕತ್ವಾ ಅಸೀತಿ ಚಿತ್ತಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ತಾನಿ ಚ ಛಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಪವತ್ತನತೋ ಪಚ್ಚೇಕಂ ಛಗ್ಗುಣಿತಾನಿ ಸಾಸೀತಿಕಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಸತಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ಅಧಿಪತಿಭೇದೇನ ಪನ ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ಚತ್ತಾಲೀಸಾಧಿಕದ್ವಿಸತಪರಿಮಾಣಾನಂ ವೀಮಂಸಾಧಿಪತಿಸಮ್ಪಯೋಗಾಭಾವತೋ ತಾನಿ ತಿಣ್ಣಂ ಅಧಿಪತೀನಂ ವಸೇನ ತಿಗುಣಿತಾನಿ ವೀಸಾಧಿಕಾನಿ ಸತ್ತಸತಾನಿ, ತಥಾ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಿ ಚ ಚತುನ್ನಂ ಅಧಿಪತೀನಂ ವಸೇನ ಚತುಗ್ಗುಣಿತಾನಿ ಸಸಟ್ಠಿಕಾನಿ ನವ ಸತಾನೀತಿ ಏವಂ ಅಧಿಪತಿವಸೇನ ಸಹಸ್ಸಂ ಸಾಸೀತಿಕಾನಿ ಚ ಛ ಸತಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ತಾನಿ ಕಾಯವಚೀಮನೋಕಮ್ಮಸಙ್ಖಾತಕಮ್ಮತ್ತಿಕವಸೇನ ತಿಗುಣಿತಾನಿ ಚತ್ತಾಲೀಸಾಧಿಕಾನಿ ಪಞ್ಚ ಆಚರಿಯಬುದ್ಧದತ್ತತ್ಥೇರೇನ –
‘‘ಸತ್ತರಸ
ಕಾಮಾವಚರಪುಞ್ಞಾನಿ, ಭವನ್ತೀತಿ ವಿನಿದ್ದಿಸೇ’’ತಿ॥
ತಂ ಅಧಿಪತಿವಸೇನ ಗಣನಪರಿಹಾನಿಂ ಅನಾದಿಯಿತ್ವಾ ಸೋತಪತಿತವಸೇನ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ಕಾಲದೇಸಾದಿಭೇದೇನ ಪನ ನೇಸಂ ಭೇದೋ ಅಪ್ಪಮೇಯ್ಯೋವ।
ಕುಚ್ಛಿತೇ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧) ಪಾಪಧಮ್ಮೇ ಸಲಯನ್ತಿ ಕಮ್ಪೇನ್ತಿ ವಿದ್ಧಂಸೇನ್ತಿ ಅಪಗಮೇನ್ತೀತಿ ವಾ ಕುಸಲಾನಿ। ಅಥ ವಾ ಕುಚ್ಛಿತಾಕಾರೇನ ಸನ್ತಾನೇ ಸಯನತೋ ಪವತ್ತನತೋ ಕುಸಸಙ್ಖಾತೇ ಪಾಪಧಮ್ಮೇ ಲುನನ್ತಿ ಛಿನ್ದನ್ತೀತಿ ಕುಸಲಾನಿ। ಅಥ ವಾ ಕುಚ್ಛಿತೇ ಪಾಪಧಮ್ಮೇ ಸಾನತೋ ತನುಕರಣತೋ ಓಸಾನಕರಣತೋ ವಾ ಕುಸಸಙ್ಖಾತೇನ ಞಾಣೇನ, ಸದ್ಧಾದಿಧಮ್ಮಜಾತೇನ ವಾ ಲಾತಬ್ಬಾನಿ ಸಹಜಾತಉಪನಿಸ್ಸಯಭಾವೇನ ಯಥಾರಹಂ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬಾನೀತಿ ಕುಸಲಾನಿ, ತಾನೇವ ಯಥಾವುತ್ತತ್ಥೇನ ಕಾಮಾವಚರಾನಿ ಕುಸಲಚಿತ್ತಾನಿ ಚಾತಿ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಚಿತ್ತಾನಿ।
೧೬. ಯಥಾ ಪನೇತಾನಿ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವಸೇನ, ಕಮ್ಮದ್ವಾರವಸೇನ, ಕಮ್ಮವಸೇನ, ಅಧಿಪತಿವಸೇನ ಚ ಪವತ್ತನ್ತಿ, ನೇವಂ ವಿಪಾಕಾನಿ ದಾನಾದಿವಸೇನ ಅಪ್ಪವತ್ತನತೋ, ವಿಞ್ಞತ್ತಿಸಮುಟ್ಠಾಪನಾಭಾವತೋ, ಅವಿಪಾಕಸಭಾವತೋ, ಛನ್ದಾದೀನಿ ಪುರಕ್ಖತ್ವಾ ಅಪ್ಪವತ್ತಿತೋ ಚ, ತಸ್ಮಾ ತಂವಸೇನ ಪರಿಹಾಪೇತ್ವಾ ಯಥಾರಹಂ ಗಣನಭೇದೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ। ಇಮಾನಿಪಿ ಇಟ್ಠಇಟ್ಠಮಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಸೋಮನಸ್ಸುಪೇಕ್ಖಾಸಹಿತಾನಿ। ಪಟಿಸನ್ಧಾದಿವಸಪ್ಪವತ್ತಿಯಂ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಬಲವಾಬಲವಭಾವತೋ, ತದಾರಮ್ಮಣಪ್ಪವತ್ತಿಯಂ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಜವನಾನುರೂಪತೋ, ಕದಾಚಿ ತತ್ಥಾಪಿ ಕಮ್ಮಾನುರೂಪತೋ ಚ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಿ, ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾನಿ ಚ ಹೋನ್ತಿ। ಯಥಾಪಯೋಗಂ ವಿನಾ ಸಪ್ಪಯೋಗಞ್ಚ ಯಥಾಉಪಟ್ಠಿತೇಹಿ ಕಮ್ಮಾದಿಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಉತುಭೋಜನಾದಿಸಪ್ಪಾಯಾಸಪ್ಪಾಯವಸೇನ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಸಸಙ್ಖಾರಿಕಾನಿ।
೧೭. ಕಿರಿಯಚಿತ್ತಾನಮ್ಪಿ
೧೮. ಸಹೇತುಕಕಾಮಾವಚರಕುಸಲವಿಪಾಕಕಿರಿಯಚಿತ್ತಾನೀತಿ ಏತ್ಥ ಸಹೇತುಕಗ್ಗಹಣಂ ವಿಪಾಕಕಿರಿಯಾಪೇಕ್ಖಂ
೧೯. ಸಹೇತುಕಾಮಾವಚರಪುಞ್ಞಪಾಕಕಿರಿಯಾ ವೇದನಾಞಾಣಸಙ್ಖಾರಭೇದೇನ ಪಚ್ಚೇಕಂ ವೇದನಾಭೇದತೋ ದುವಿಧತ್ತಾ, ಞಾಣಭೇದತೋ ಚತುಬ್ಬಿಧತ್ತಾ, ಸಙ್ಖಾರಭೇದತೋ ಅಟ್ಠವಿಧತ್ತಾ ಚ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡೇತ್ವಾ ಚತುವೀಸತಿ ಮತಾತಿ ಯೋಜನಾ। ನನು ಚ ವೇದನಾಭೇದೋ ತಾವ ಯುತ್ತೋ ತಾಸಂ ಭಿನ್ನಸಭಾವತ್ತಾ। ಞಾಣಸಙ್ಖಾರಭೇದೋ ಪನ ಕಥನ್ತಿ? ಞಾಣಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಭಾವಾಭಾವಕತೋಪಿ ಭೇದೋ ಞಾಣಸಙ್ಖಾರಕತೋವ ಯಥಾ ವಸ್ಸಕತೋ ಸುಭಿಕ್ಖೋ ದುಬ್ಭಿಕ್ಖೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಞಾಣಸಙ್ಖಾರಕತೋ ಭೇದೋ ಞಾಣಸಙ್ಖಾರಭೇದೋತಿ ನ ಏತ್ಥ ಕೋಚಿ ವಿರೋಧೋತಿ।
೨೦. ಇದಾನಿ ಸಬ್ಬಾನಿಪಿ ಕಾಮಾವಚರಚಿತ್ತಾನಿ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕಾಮೇ ತೇವೀಸಾ’’ತ್ಯಾದಿ ವುತ್ತಂ। ಕಾಮೇ ಭವೇ ಸತ್ತ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಾನಿ, ಸಹೇತುಕಾಹೇತುಕಾನಿ ಸೋಳಸ ಕುಸಲವಿಪಾಕಾನೀತಿ ಏವಂ ತೇವೀಸತಿ ವಿಪಾಕಾನಿ ದ್ವಾದಸ ಅಕುಸಲಾನಿ, ಅಟ್ಠ ಕುಸಲಾನೀತಿ ಪುಞ್ಞಾಪುಞ್ಞಾನಿ ವೀಸತಿ ಅಹೇತುಕಾ ತಿಸ್ಸೋ ಸಹೇತುಕಾ ಅಟ್ಠಾತಿ ಏಕಾದಸ ಕಿರಿಯಾ ಚಾತಿ ಸಬ್ಬಥಾಪಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲವಿಪಾಕಕಿರಿಯಾನಂ ಅನ್ತೋಗಧಭೇದೇನ ಚತುಪಞ್ಞಾಸೇವ ಕಾಲದೇಸಸನ್ತಾನಾದಿಭೇದೇನ ಅನೇಕವಿಧಭಾವೇಪೀತ್ಯತ್ಥೋ।
ಕಾಮಾವಚರಸೋಭನಚಿತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ರೂಪಾವಚರಚಿತ್ತವಣ್ಣನಾ
೨೧. ಇದಾನಿ ‘‘ವಿತಕ್ಕ…ಪೇ॰… ಸಹಿತ’’ನ್ತ್ಯಾದಿಮಾಹ। ವಿತಕ್ಕೋ ಚ ವಿಚಾರೋ ಚ ಪೀತಿ ಚ ಸುಖಞ್ಚ ಏಕಗ್ಗತಾ ಚಾತಿ ಇಮೇಹಿ ಸಹಿತಂ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಪೀತಿಸುಖೇಕಗ್ಗತಾಸಹಿತಂ। ತತ್ಥ ಆರಮ್ಮಣಂ ವಿತಕ್ಕೇತಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮೇ ಅಭಿನಿರೋಪೇತೀತಿ ವಿತಕ್ಕೋ, ಸೋ ಸಹಜಾತಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಾಭಿನಿರೋಪನಲಕ್ಖಣೋ, ಯಥಾ ಹಿ ಕೋಚಿ ಗಾಮವಾಸೀ ಪುರಿಸೋ ರಾಜವಲ್ಲಭಂ ಸಮ್ಬನ್ಧಿನಂ ಮಿತ್ತಂ ವಾ ನಿಸ್ಸಾಯ ರಾಜಗೇಹಂ ಅನುಪವಿಸತಿ, ಏವಂ ವಿತಕ್ಕಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಚಿತ್ತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಆರೋಹತಿ। ಯದಿ ಏವಂ ಕಥಂ ಅವಿತಕ್ಕಂ ಚಿತ್ತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಆರೋಹತೀತಿ? ತಮ್ಪಿ ವಿತಕ್ಕಬಲೇನೇವ ಪರಿಚಯೋತಿ ಚೇತ್ಥ ಸವಿತಕ್ಕಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸನ್ತಾನೇ ಅಭಿಣ್ಹಪ್ಪವತ್ತಿವಸೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಚಿತ್ತಭಾವನಾ। ಅಪಿ ಚೇತ್ಥ ಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣಂ ಅವಿತಕ್ಕಮ್ಪಿ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಸಙ್ಘಟ್ಟನಬಲೇನ, ದುತಿಯಜ್ಝಾನಾದೀನಿ ಚ ಹೇಟ್ಠಿಮಭಾವನಾಬಲೇನ ಅಭಿರೋಹನ್ತಿ।
ಆರಮ್ಮಣೇ ತೇನ ಚಿತ್ತಂ ವಿಚರತೀತಿ ವಿಚಾರೋ। ಸೋ ಆರಣನುಮಜ್ಜನಲಕ್ಖಣೋ। ತಥಾ ಹೇಸ ‘‘ಅನುಸನ್ಧಾನತಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೮) ನಿದ್ದಿಟ್ಠೋ। ಏತ್ಥ ಚ ವಿಚಾರತೋ ಓಳಾರಿಕಟ್ಠೇನ, ತಸ್ಸೇವ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಟ್ಠೇನ ಚ ಪಠಮಘಣ್ಟಾಭಿಘಾತೋ ವಿಯ ಚೇತಸೋ ಪಠಮಾಭಿನಿಪಾತೋ ವಿತಕ್ಕೋ, ಅನುರವೋ ವಿಯ ಅನುಸಞ್ಚರಣಂ ವಿಚಾರೋ। ವಿಪ್ಫಾರವಾಚೇತ್ಥ ವಿತಕ್ಕೋ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪರಿಪ್ಫನ್ದನಭೂತೋ, ಆಕಾಸೇ ಉಪ್ಪತಿತುಕಾಮಸ್ಸ ಸಕುಣಸ್ಸ ಪಕ್ಖವಿಕ್ಖೇಪೋ ವಿಯ, ಪದುಮಾಭಿಮುಖಪಾತೋ ವಿಯ ಚ ಗನ್ಧಾನುಬನ್ಧಚೇತಸಾ ಭಮರಸ್ಸ, ಸನ್ತವುತ್ತಿ ವಿಚಾರೋ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ನಾತಿಪರಿಪ್ಫನ್ದನಭೂತೋ, ಆಕಾಸೇ ಉಪ್ಪತಿತಸ್ಸ
ಪಿನಯತಿ ಕಾಯಚಿತ್ತಂ ತಪ್ಪೇತಿ, ವಡ್ಢೇತೀತಿ ವಾ ಪೀತಿ, ಸಾ ಸಮ್ಪಿಯಾಯನಲಕ್ಖಣಾ, ಆರಮ್ಮಣಂ ಕಲ್ಲತೋ ಗಹಣಲಕ್ಖಣಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ, ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮೇ ಸುಖಯತೀತಿ ಸುಖಂ, ತಂ ಇಟ್ಠಾನುಭವನಲಕ್ಖಣಂ ಸುಭೋಜನರಸಸ್ಸಾದಕೋ ರಾಜಾ ವಿಯ। ತತ್ಥ ಆರಮ್ಮಣಪ್ಪಟಿಲಾಭೇ ಪೀತಿಯಾ ವಿಸೇಸೋ ಪಾಕಟೋ ಕನ್ತಾರಖಿನ್ನಸ್ಸ ವನನ್ತೋದಕದಸ್ಸನೇ ವಿಯ, ಯಥಾಲದ್ಧಸ್ಸ ಅನುಭವನೇ ಸುಖಸ್ಸ ವಿಸೇಸೋ ಪಾಕಟೋ ಯಥಾದಿಟ್ಠಉದಕಸ್ಸ ಪಾನಾದೀಸು ವಿಯಾತಿ। ನಾನಾರಮ್ಮಣವಿಕ್ಖೇಪಾಭಾವೇನ ಏಕಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಅಗ್ಗಂ ಇಮಸ್ಸಾತಿ ಏಕಗ್ಗಂ, ಚಿತ್ತಂ, ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಏಕಗ್ಗತಾ, ಸಮಾಧಿ। ಸೋ ಅವಿಕ್ಖೇಪಲಕ್ಖಣೋ। ತಸ್ಸ ಹಿ ವಸೇನ ಸಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಚಿತ್ತಂ ಅವಿಕ್ಖಿತ್ತಂ ಹೋತಿ।
ಪಠಮಞ್ಚ ದೇಸನಾಕ್ಕಮತೋ ಚೇವ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮತೋ ಚ ಆದಿಭೂತತ್ತಾ ತಂ ಝಾನಞ್ಚ ಆರಮ್ಮಣೂಪನಿಜ್ಝಾನತೋ, ಪಚ್ಚನೀಕಝಾಪನತೋ ಚಾತಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ, ವಿತಕ್ಕಾದಿಪಞ್ಚಕಂ। ಝಾನಙ್ಗಸಮುದಾಯೇ ಯೇವ ಹಿ ಝಾನವೋಹಾರೋ ನೇಮಿಆದಿಅಙ್ಗಸಮುದಾಯೇ ರಥವೋಹಾರೋ ವಿಯ, ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ ವಿಭಙ್ಗೇ ‘‘ಝಾನನ್ತಿ ವಿತಕ್ಕೋ ವಿಚಾರೋ ಪೀತಿ ಸುಖಂ ಚಿತ್ತಸ್ಸೇಕಗ್ಗತಾ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೫೬೯)। ಪಠಮಜ್ಝಾನೇನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಕುಸಲಚಿತ್ತಂ ಪಠಮಜ್ಝಾನಕುಸಲಚಿತ್ತಂ।
ಕಸ್ಮಾ
‘‘ಉಪನಿಜ್ಝಾನಕಿಚ್ಚತ್ತಾ, ಕಾಮಾದಿಪಟಿಪಕ್ಖತೋ।
ಸನ್ತೇಸುಪಿ ಚ ಅಞ್ಞೇಸು, ಪಞ್ಚೇವ ಝಾನಸಞ್ಞಿತಾ’’ತಿ॥
ಉಪೇಕ್ಖಾ ಪನೇತ್ತ ಸನ್ತವುತ್ತಿಸಭಾವತ್ತಾ ಸುಖೇವ ಅನ್ತೋಗಧಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ತೇನಾಹು –
‘‘ಉಪೇಕ್ಖಾ ಸನ್ತವುತ್ತಿತ್ತಾ, ಸುಖಮಿಚ್ಚೇವ ಭಾಸಿತಾ’’ತಿ॥ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨೩೨; ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೬೪೪)।
ಪಹಾನಙ್ಗಾದಿವಸೇನ ಪನಸ್ಸ ವಿಸೇಸೋ ಉಪರಿ ಆವಿ ಭವಿಸ್ಸತಿ, ತಥಾ ಅರೂಪಾವಚರಲೋಕುತ್ತರೇಸುಪಿ ಲಬ್ಭಮಾನಕವಿಸೇಸೋ। ಅಥೇತ್ಥ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲೇಸು ವಿಯ ಸಙ್ಖಾರಭೇದೋ ಕಸ್ಮಾ ನ ಗಹಿತೋ। ಇದಮ್ಪಿ ಹಿ ಕೇವಲಂ ಸಮಥಾನುಯೋಗವಸೇನ ಪಟಿಲದ್ಧಂ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಂ, ಮಗ್ಗಾಧಿಗಮವಸೇನ ಪಟಿಲದ್ಧಂ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕನ್ತಿ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುನ್ತಿ? ನಯಿದಮೇವಂ ಮಗ್ಗಾಧಿಗಮವಸೇನಸತ್ತಿತೋ
ಪಿ-ಸದ್ದೇನ ಚೇತ್ಥ ಚತುಕ್ಕಪಞ್ಚಕನಯವಸೇನ ಸುದ್ಧಿಕನವಕೋ, ತಞ್ಚ ದುಕ್ಖಪ್ಪಟಿಪದಾದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಾದುಕ್ಖಪ್ಪಟಿಪದಾಖಿಪ್ಪಾಭಿಞ್ಞಾಸುಖಪ್ಪಟಿಪದಾದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಾಸುಖಪ್ಪಟಿಪದಾಖಿಪ್ಪಾಭಿಞ್ಞಾವಸೇನ ಪಟಿಪದಾಚತುಕ್ಕೇನ ಯೋಜೇತ್ವಾ ದೇಸಿತತ್ತಾ ಚತ್ತಾರೋ ನವಕಾ, ಪರಿತ್ತಂ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಂ, ಪರಿತ್ತಂ ಅಪ್ಪಮಾಣಾರಮ್ಮಣಂ, ಅಪ್ಪಮಾಣಂ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಂ, ಅಪ್ಪಮಾಣಂ ಅಪ್ಪಮಾಣಾರಮ್ಮಣನ್ತಿ ಆರಮ್ಮಣಚತುಕ್ಕೇನ ಯೋಜಿತತ್ತಾ ಚತ್ತಾರೋ ನವಕಾ, ‘‘ದುಕ್ಖಪ್ಪಟಿಪದಂ ದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಂ ಪರಿತ್ತಂ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಂ, ದುಕ್ಖಪ್ಪಟಿಪದಂ ದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಂ ಪರಿತ್ತಂ ಅಪ್ಪಮಾಣಾರಮ್ಮಣ’’ನ್ತ್ಯಾದಿನಾ ಆರಮ್ಮಣಪ್ಪಟಿಪದಾಮಿಸ್ಸಕನಯವಸೇನ ಸೋಳಸ ನವಕಾತಿ ಪಞ್ಚವೀಸತಿ ನವಕಾತಿ ಏವಮಾದಿಭೇದಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ।
೨೨. ಝಾನವಿಸೇಸೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತವಿಪಾಕೋ ಏಕನ್ತತೋ ತಂತಂಝಾನಸದಿಸೋವಾತಿ ವಿಪಾಕಂ ಝಾನಸದಿಸಮೇವ ವಿಭತ್ತಂ। ಇಮಮೇವ ಹಿ ಅತ್ಥಂ ದೀಪೇತುಂ ಭಗವತಾ ವಿಪಾಕನಿದ್ದೇಸೇಪಿ ಕುಸಲಂ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾವ ತದನನ್ತರಂ ಮಹಗ್ಗತಲೋಕುತ್ತರವಿಪಾಕಾ ವಿಭತ್ತಾ।
೨೫. ರೂಪಾವಚರಮಾನಸಂ ಝಾನಭೇದೇನ ಪಞ್ಚಹಿ ಚತೂಹಿ ತೀಹಿ ದ್ವೀಹಿ ಪುನ ದ್ವೀಹಿ ಝಾನಙ್ಗೇಹಿ ಸಮ್ಪಯೋಗಭೇದೇನ ಪಞ್ಚಧಾ ಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕಂ ಚತುರಙ್ಗಿಕಂ ತಿವಙ್ಗಿಕಂ ದುವಙ್ಗಿಕಂ ಪುನ ದುವಙ್ಗಿಕನ್ತಿ ಪಞ್ಚವಿಧಂ ಹೋತಿ ಅವಿಸೇಸೇನ, ಪುನ ತಂ ಪುಞ್ಞಪಾಕಕಿರಿಯಾನಂ ಪಚ್ಚೇಕಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಭೇದಾ ಪಞ್ಚದಸಧಾ ಭವೇತ್ಯತ್ಥೋ।
ರೂಪಾವಚರಚಿತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಅರೂಪಾವಚರಚಿತ್ತವಣ್ಣನಾ
೨೬. ಇದಾನಿ ‘‘ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಾ’’ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಉಪ್ಪಾದಾದಿಅನ್ತರಹಿತತಾಯ ನಾಸ್ಸ ಅನ್ತೋತಿ ಅನನ್ತಂ, ಆಕಾಸಞ್ಚ ತಂ ಅನನ್ತಞ್ಚಾತಿ ಆಕಾಸಾನನ್ತಂ, ಕಸಿಣುಗ್ಘಾಟಿಮಾಕಾಸೋ। ‘‘ಅನನ್ತಾಕಾಸ’’ನ್ತಿ ಚ ವತ್ತಬ್ಬೇ ‘‘ಅಗ್ಯಾಹಿತೋ’’ತ್ಯಾದೀಸು ವಿಯ ವಿಸೇಸನಸ್ಸ ಪರನಿಪಾತವಸೇನ ‘‘ಆಕಾಸಾನನ್ತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಆಕಾಸಾನನ್ತಮೇವ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಂ ಸಕತ್ಥೇ ಭಾವಪಚ್ಚಯವಸೇನ। ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಮೇವ ಆಯತನಂ ಸಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ ಅಧಿಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ ದೇವಾನಂ ದೇವಾಯತನಂ ವಿಯಾತಿ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಂ। ತಸ್ಮಿಂ ಅಪ್ಪನಾಪ್ಪತ್ತಂ ಪಠಮಾರುಪ್ಪಜ್ಝಾನಮ್ಪಿ ಇಧ ‘‘ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಯಥಾ ಪಥವೀಕಸಿಣಾರಮ್ಮಣಂ ಝಾನಂ ‘‘ಪಥವೀಕಸಿಣ’’ನ್ತಿ। ಅಥ ವಾ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಂ ಆಯತನಂ ಅಸ್ಸಾತಿ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಂ, ಝಾನಂ, ತೇನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಕುಸಲಚಿತ್ತಂ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಕುಸಲಚಿತ್ತಂ।
ವಿಞ್ಞಾಣಮೇವ ಅನನ್ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಾನನ್ತಂ, ಪಠಮಾರುಪ್ಪವಿಞ್ಞಾಣಂ। ತಞ್ಹಿ ಉಪ್ಪಾದಾದಿಅನ್ತವನ್ತಮ್ಪಿ ಅನನ್ತಾಕಾಸೇ ಪವತ್ತನತೋ ಅತ್ತಾನಂ ಆರಬ್ಭ ಪವತ್ತಾಯ ಭಾವನಾಯ ಉಪ್ಪಾದಾದಿಅನ್ತಂ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಅನನ್ತತೋ ಫರಣವಸೇನ ಪವತ್ತನತೋ ಚ ‘‘ಅನನ್ತ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ವಿಞ್ಞಾಣಾನನ್ತಮೇವ ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಂ ಆಕಾರಸ್ಸ ರಸ್ಸತ್ತಂ, ನ-ಕಾರಸ್ಸ ಲೋಪಞ್ಚ ಕತ್ವಾ। ದುತಿಯಾರುಪ್ಪವಿಞ್ಞಾಣೇನ ವಾ ಅಞ್ಚಿತಬ್ಬಂ ಪಾಪುಣಿತಬ್ಬನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಂ, ತದೇವ ಆಯತನಂ ದುತಿಯಾರುಪ್ಪಸ್ಸ ಅಧಿಟ್ಠಾನತ್ತಾತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಾಯತನಂ। ಸೇಸಂ ಪುರಿಮಸಮಂ।
ನಾಸ್ಸ ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಂ, ಪಠಮಾರುಪ್ಪವಿಞ್ಞಾಣಾಭಾವೋ। ತದೇವ ಆಯತನನ್ತ್ಯಾದಿ ಪುರಿಮಸದಿಸಂ।
ಓಳಾರಿಕಾಯ ಸಞ್ಞಾಯ ಅಭಾವತೋ, ಸುಖುಮಾಯ ಚ ಸಞ್ಞಾಯ ಅತ್ಥಿತಾಯ ನೇವಸ್ಸ ಸಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಸ್ಸ ಸಞ್ಞಾ ಅತ್ಥಿ, ನಾಪಿ ಅಸಞ್ಞಂ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಸಞ್ಞನ್ತಿ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಂ, ಚತುತ್ಥಾರುಪ್ಪಜ್ಝಾನಂ। ದೀಘಂ ಕತ್ವಾ ಪನ ‘‘ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಮೇವ ಆಯತನಂ ಮನಾಯತನಧಮ್ಮಾಯತನಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತಾತಿ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಂ। ಅಥ ವಾ ಸಞ್ಞಾವ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಗೋಚರಭಾವಂ ಗನ್ತ್ವಾ ನಿಬ್ಬೇದಜನನಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಪಟುಸಞ್ಞಾಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ ನೇವಸಞ್ಞಾ ಚ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಕುಸಲಚಿತ್ತಂ। ಪಿ-ಸದ್ದೇನ ಚೇತ್ಥ ಆರಮ್ಮಣಪ್ಪಟಿಪದಾಮಿಸ್ಸಕನಯವಸೇನ ಸೋಳಸಕ್ಖತ್ತುಕದೇಸನಂ (ಧ॰ ಸ॰ ೨೬೫-೨೬೮), ಅಞ್ಞಮ್ಪಿ ಚ ಪಾಳಿಯಂ ಆಗತನಯಭೇದಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ।
೩೦. ಆರಮ್ಮಣಾನಂ ಅತಿಕ್ಕಮಿತಬ್ಬಾನಂ, ಕಸಿಣಾಕಾಸವಿಞ್ಞಾಣತದಭಾವಸಙ್ಖಾತಾನಂ ಆಲಮ್ಬಿತಬ್ಬಾನಞ್ಚ ಆಕಾಸಾದಿಚತುನ್ನಂ ಗೋಚರಾನಂ ಪಭೇದೇನ ಆರುಪ್ಪಮಾನಸಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಹೋತಿ। ತಞ್ಹಿ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಪಞ್ಚಮಜ್ಝಾನಾರಮ್ಮಣಂ ಕಸಿಣನಿಮಿತ್ತಂ ಅತಿಕ್ಕಮ್ಮ ತದುಗ್ಘಾಟೇನ ಲದ್ಧಂ ಆಕಾಸಮಾಲಮ್ಬಿತ್ವಾ ತಮ್ಪಿ ಅತಿಕ್ಕಮ್ಮ ತತ್ಥ ಪವತ್ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಮಾಲಮ್ಬಿತ್ವಾ ತಮ್ಪಿ ಅತಿಕ್ಕಮ್ಮ ತದಭಾವಭೂತಂ ಅಕಿಞ್ಚನಭಾವಮಾಲಮ್ಬಿತ್ವಾ ತಮ್ಪಿ ಅತಿಕ್ಕಮ್ಮ ತತ್ಥ ಪವತ್ತಂ ತತಿಯಾರುಪ್ಪವಿಞ್ಞಾಣಮಾಲಮ್ಬಿತ್ವಾ
‘‘ಆರಮ್ಮಣಾತಿಕ್ಕಮತೋ, ಚತಸ್ಸೋಪಿ ಭವನ್ತಿಮಾ।
ಅಙ್ಗಾತಿಕ್ಕಮಮೇತಾಸಂ, ನ ಇಚ್ಛನ್ತಿ ವಿಭಾವಿನೋ’’ತಿ। (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨೬೮)।
ಅರೂಪಾವಚರಚಿತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಸೋಭನಚಿತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಲೋಕುತ್ತರಚಿತ್ತವಣ್ಣನಾ
೩೧. ಇದಾನಿ ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲಂ ಚತುಮಗ್ಗಯೋಗತೋ, ಫಲಞ್ಚ ತದನುರೂಪಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಚತುಧಾ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಚಿತ್ತ’’ನ್ತ್ಯಾದಿ ವುತ್ತಂ। ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪತಿಸವನತೋ ಉಪಗಮನತೋ, ನಿಬ್ಬಾನಮಹಾಸಮುದ್ದನಿನ್ನತಾಯ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಚಿತ್ತಂ। ಅಥ ವಾ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸೋತಸ್ಸ ಆದಿತೋ ಪಜ್ಜನಂ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಸೋತಾಪತ್ತಿ, ಪುಗ್ಗಲೋ, ತಸ್ಸ ಮಗ್ಗೋ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೋ, ತೇನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಚಿತ್ತಂ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಚಿತ್ತಂ।
ಸಕಿಂ ಏಕವಾರಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ಇಮಂ ಮನುಸ್ಸಲೋಕಂ ಆಗಚ್ಛತೀತಿ ಸಕದಾಗಾಮೀ, ಇಧ ಪತ್ವಾ ಇಧ ಪರಿನಿಬ್ಬಾಯೀ, ತತ್ಥ ಪತ್ವಾ ತತ್ಥ ಪರಿನಿಬ್ಬಾಯೀ, ಇಧ ಪತ್ವಾ ತತ್ಥ ಪರಿನಿಬ್ಬಾಯೀ, ತತ್ಥ ಪತ್ವಾ ಇಧ ಪರಿನಿಬ್ಬಾಯೀ, ಇಧ ಪತ್ವಾ ತತ್ಥ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತ್ವಾ ಇಧ ಪರಿನಿಬ್ಬಾಯೀತಿ ಪಞ್ಚಸು ಸಕದಾಗಾಮೀಸು ಪಞ್ಚಮಕೋ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತೋ। ಸೋ ಹಿ ಇತೋ ಸಕದಾಗಾಮಿಮಗ್ಗಚಿತ್ತಂ।
ಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ಇಮಂ ಕಾಮಧಾತುಂ ನ ಆಗಚ್ಛತೀತಿ ಅನಾಗಾಮೀ, ತಸ್ಸ ಮಗ್ಗೋ ಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೋ, ತೇನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಚಿತ್ತಂ ಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗಚಿತ್ತಂ। ಅಗ್ಗದಕ್ಖಿಣೇಯ್ಯಭಾವೇನ ಪೂಜಾವಿಸೇಸಂ ಅರಹತೀತಿ ಅರಹಾ, ಅಥ ವಾ ಕಿಲೇಸಸಙ್ಖಾತಾ ಅರಯೋ, ಸಂಸಾರಚಕ್ಕಸ್ಸ ವಾ ಅರಾ ಕಿಲೇಸಾ ಹತಾ ಅನೇನಾತಿ ಅರಹಾ, ಪಾಪಕರಣೇ ರಹಾಭಾವತೋ ವಾ ಅರಹಾ, ಅಟ್ಠಮಕೋ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲೋ, ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಅರಹತ್ತಂ, ಚತುತ್ಥಫಲಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ, ತಸ್ಸ ಆಗಮನಭೂತೋ ಮಗ್ಗೋ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೋ, ತೇನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಚಿತ್ತಂ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಚಿತ್ತಂ।
ಪಿ-ಸದ್ದೇನ ಏಕೇಕಸ್ಸ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ನಯಸಹಸ್ಸವಸೇನ ಚತುನ್ನಂ ಚತುಸಹಸ್ಸಭೇದಂ ಸಚ್ಚವಿಭಙ್ಗೇ (ವಿಭ॰ ೨೦೬; ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨೦೬-೨೧೪) ಆಗತಂ ಸಟ್ಠಿಸಹಸ್ಸಭೇದಂ ನಯಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನ ಅನೇಕವಿಧತ್ತಮ್ಪಿ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ತತ್ಥಾಯಂ ನಯಸಹಸ್ಸಮತ್ತಪರಿದೀಪನಾ, ಕಥಂ? ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೋ ತಾವ ಝಾನನಾಮೇನ ಪಟಿಪದಾಭೇದಂ ಅನಾಮಸಿತ್ವಾ ಕೇವಲಂ ಸುಞ್ಞತೋ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತೋತಿ ದ್ವಿಧಾ ವಿಭತ್ತೋ, ಪುನ ಪಟಿಪದಾಚತುಕ್ಕೇನ ಯೋಜೇತ್ವಾ ಪಚ್ಚೇಕಂ ಚತುಧಾ ವಿಭತ್ತೋತಿ ಏವಂ ಝಾನನಾಮೇನ ದಸಧಾ ವಿಭತ್ತೋ। ತಥಾ ಮಗ್ಗಸತಿಪಟ್ಠಾನಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಇದ್ಧಿಪಾದಇನ್ದ್ರಿಯಬಲಬೋಜ್ಝಙ್ಗಸಚ್ಚಸಮಥಧಮ್ಮಖನ್ಧಆಯತನಧಾತುಆಹಾರಫಸ್ಸವೇದನಾಸಞ್ಞಾಚೇತನಾಚಿತ್ತನಾಮೇಹಿಪಿ
೩೨. ಸೋತಾಪತ್ತಿಯಾ ಲದ್ಧಂ, ಸೋತಾಪತ್ತಿಸ್ಸ ವಾ ಫಲಚಿತ್ತಂ ವಿಪಾಕಭೂತಂ ಚಿತ್ತಂ ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲಚಿತ್ತಂ। ಅರಹತ್ತಞ್ಚ ತಂ ಫಲಚಿತ್ತಞ್ಚಾತಿ ಅರಹತ್ತಫಲಚಿತ್ತಂ।
೩೪. ಚತುಮಗ್ಗಪ್ಪಭೇದೇನಾತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಅಪಾಟವಪಾಟವತರತಮಭೇದೇನ ಭಿನ್ನಸಾಮತ್ಥಿಯತಾಯ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಸೀಲಬ್ಬತಪರಾಮಾಸಾನಂ ನಿರವಸೇಸಪ್ಪಹಾನಂ ಕಾಮರಾಗಬ್ಯಾಪಾದಾನಂ ತನುಭಾವಾಪಾದನಂ ತೇಸಮೇವ ನಿರವಸೇಸಪ್ಪಹಾನಂ ರೂಪಾರೂಪರಾಗಮಾನುದ್ಧಚ್ಚಾವಿಜ್ಜಾನಂ ಅನವಸೇಸಪ್ಪಹಾನನ್ತಿ ಏವಂ ಸಂಯೋಜನಪ್ಪಹಾನವಸೇನ ಚತುಬ್ಬಿಧಾನಂ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಾದೀನಂ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕಮಗ್ಗಾನಂ ಸಮ್ಪಯೋಗಭೇದೇನ ಚತುಮಗ್ಗಸಙ್ಖಾತಂ ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲಂ ಚತುಧಾ ಹೋತಿ, ವಿಪಾಕಂ ಪನ ತಸ್ಸೇವ ಕುಸಲಸ್ಸ ಫಲತ್ತಾ ತದನುರೂಪತೋ ತಥಾ ಚತುಧಾತಿ ಏವಂ ಅನುತ್ತರಂ ಅತ್ತನೋ ಉತ್ತರಿತರಾಭಾವೇನ ಅನುತ್ತರಸಙ್ಖಾತಂ ಲೋಕುತ್ತರಂ ಚಿತ್ತಂ ಅಟ್ಠಧಾ ಮತನ್ತಿ ಯೋಜನಾ।
ಕಿರಿಯಾನುತ್ತರಸ್ಸ ಪನ ಅಸಮ್ಭವತೋ ದ್ವಾದಸವಿಧತಾ ನ ವುತ್ತಾ। ಕಸ್ಮಾ ಪನ ತಸ್ಸ ಅಸಮ್ಭವೋತಿ? ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಿಕತ್ತಾ। ಯದಿ ಹಿ ಮಗ್ಗಚಿತ್ತಂ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯ, ತದುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಕಿರಿಯಭಾವೋ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ। ತಂ ಪನ ಕಿಲೇಸಸಮುಚ್ಛೇದಕವಸೇನೇವ ಉಪಲಭಿತಬ್ಬತೋ ಏಕವಾರಪ್ಪವತ್ತೇನೇವ ಚ ತೇನ ಅಸನಿಸಮ್ಪಾತೇನ ವಿಯ ತರುಆದೀನಂ ಸಮೂಲವಿದ್ಧಂಸನಸ್ಸ ತಂತಂಕಿಲೇಸಾನಂ ಅಚ್ಚನ್ತಂ ಅಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಸಾಧಿತತ್ತಾ ಪುನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೇಪಿ ಕಾತಬ್ಬಾಭಾವತೋ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಸುಖವಿಹಾರತ್ಥಞ್ಚ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ ಏವ
ಲೋಕುತ್ತರಚಿತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಚಿತ್ತಗಣನಸಙ್ಗಹವಣ್ಣನಾ
೩೫. ‘‘ದ್ವಾದಸಾಕುಸಲಾನೇವ’’ನ್ತ್ಯಾದಿ
೩೬. ಏವಂ ಜಾತಿವಸೇನ ಸಙ್ಗಹಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಪುನ ಭೂಮಿವಸೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಚತುಪಞ್ಞಾಸಧಾ ಕಾಮೇ’’ತ್ಯಾದಿ ವುತ್ತಂ। ಕಾಮೇ ಭವೇ ಚಿತ್ತಾನಿ ಚತುಪಞ್ಞಾಸಧಾ ಈರಯೇ, ರೂಪೇ ಭವೇ ಪನ್ನರಸ ಈರಯೇ, ಆರುಪ್ಪೇ ಭವೇ ದ್ವಾದಸ ಈರಯೇ, ಅನುತ್ತರೇ ಪನ ನವವಿಧೇ ಧಮ್ಮಸಮುದಾಯೇ ಚಿತ್ತಾನಿ ಅಟ್ಠಧಾ ಈರಯೇ, ಕಥೇಯ್ಯಾತ್ಯತ್ಥೋ। ಏತ್ಥ ಚ ಕಾಮತಣ್ಹಾದಿವಿಸಯಭಾವೇನ ಕಾಮಭವಾದಿಪರಿಯಾಪನ್ನಾನಿ ಚಿತ್ತಾನಿ ಸಕಸಕಭೂಮಿತೋ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಪವತ್ತಮಾನಾನಿಪಿ ಕಾಮಭವಾದೀಸು ಚಿತ್ತಾನೀತಿ ವುತ್ತಾನಿ, ಯಥಾ ಮನುಸ್ಸಿತ್ಥಿಯಾ ಕುಚ್ಛಿಸ್ಮಿಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೋಪಿ ತಿರಚ್ಛಾನಗತೋ ತಿರಚ್ಛಾನಯೋನಿಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತಾ ತಿರಚ್ಛಾನೇಸ್ವೇವ ಸಙ್ಗಯ್ಹತಿ। ಕತ್ಥಚಿ ಅಪರಿಯಾಪನ್ನಾನಿ ನವವಿಧಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮಸಮೂಹೇಕದೇಸಭೂತಾನಿ ‘‘ರುಕ್ಖೇ ಸಾಖಾ’’ತ್ಯಾದೀಸು ವಿಯ ಅನುತ್ತರೇ ಚಿತ್ತಾನೀತಿ ವುತ್ತಾನಿ। ಅಥ ವಾ ‘‘ಕಾಮೇ, ರೂಪೇ’’ತಿ ಚ ಉತ್ತರಪದಲೋಪನಿದ್ದೇಸೋ। ಅರೂಪೇ ಭವಾನಿ ಆರುಪ್ಪಾನಿ। ನತ್ಥಿ ಏತೇಸಂ ಉತ್ತರಂ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ಅನುತ್ತರಾನೀತಿ ಉಪಯೋಗಬಹುವಚನವಸೇನ ಕಾಮೇ ಕಾಮಾವಚರಾನಿ ಚಿತ್ತಾನಿ ಚತುಪಞ್ಞಾಸಧಾ ಈರಯೇ, ರೂಪೇ ರೂಪಾವಚರಾನಿ ಚಿತ್ತಾನಿ ಪನ್ನರಸ ಈರಯೇ, ಆರುಪ್ಪೇ ಆರುಪ್ಪಾನಿ ಚಿತ್ತಾನಿ ದ್ವಾದಸ ಈರಯೇ। ಅನುತ್ತರೇ ಲೋಕುತ್ತರಾನಿ ಚಿತ್ತಾನಿ ಅಟ್ಠಧಾ ಈರಯೇತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।
೩೭. ಇತ್ಥಂ ಮಾನಸಂ ಚಿತ್ತಂ ವಿಚಕ್ಖಣಾ ವಿಸೇಸೇನ ಅತ್ಥಚಕ್ಖಣಸಭಾವಾ ಪಣ್ಡಿತಾ ವಿಭಜನ್ತಿ। ಅಥ ವಾ ಏಕವೀಸಸತಂ ಏಕುತ್ತರವೀಸಾಧಿಕಂ ಸತಂ ವಿಭಜನ್ತಿ।
ಚಿತ್ತಗಣನಸಙ್ಗಹವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ವಿತ್ಥಾರಗಣನವಣ್ಣನಾ
೩೮. ಝಾನಙ್ಗವಸೇನ ಪಠಮಜ್ಝಾನಸದಿಸತ್ತಾ ಪಠಮಜ್ಝಾನಞ್ಚ ತಂ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಚಿತ್ತಞ್ಚೇತಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಚಿತ್ತಂ। ಪಾದಕಜ್ಝಾನಸಮ್ಮಸಿತಜ್ಝಾನಪುಗ್ಗಲಜ್ಝಾಸಯೇಸುಪಿ, ಹಿ ಅಞ್ಞತರವಸೇನ ತಂತಂಝಾನಸದಿಸತ್ತಾ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಂ ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನಿವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಪದಟ್ಠಾನಭಾವತೋ। ಯಂ ಯಂ ಝಾನಂ ಸಮ್ಮಸನ್ತಸ್ಸ ಸಾ ಪವತ್ತಾ, ತಂ ಸಮ್ಮಸಿತಜ್ಝಾನಂ। ‘‘ಅಹೋ ವತ ಮೇ ಪಠಮಜ್ಝಾನಸದಿಸೋ ಮಗ್ಗೋ ಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕೋ, ದುತಿಯಜ್ಝಾನಾದೀಸು ವಾ ಅಞ್ಞತರಸದಿಸೋ ಚತುರಙ್ಗಾದಿಭೇದೋ ಮಗ್ಗೋ ಭವೇಯ್ಯಾ’’ತಿ ಏವಂ ಯೋಗಾವಚರಸ್ಸ ಉಪ್ಪನ್ನಜ್ಝಾಸಯೋ ಪುಗ್ಗಲಜ್ಝಾಸಯೋ ನಾಮ।
ತತ್ಥ ಯೇನ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದೀಸು ಅಞ್ಞತರಂ ಝಾನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ತತೋ ವುಟ್ಠಾಯ ಪಕಿಣ್ಣಕಸಙ್ಖಾರೇ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ಮಗ್ಗೋ ಉಪ್ಪಾದಿತೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಸ ಸೋ ಮಗ್ಗೋ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದೀಸು ತಂತಂಪಾದಕಜ್ಝಾನಸದಿಸೋ ಹೋತಿ। ಸಚೇ ಪನ ವಿಪಸ್ಸನಾಪಾದಕಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಝಾನಂ ನತ್ಥಿ, ಕೇವಲಂ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದೀಸು ಅಞ್ಞತರಂ ಝಾನಂ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ
೪೨. ಯಥಾ ರೂಪಾವಚರಂ ಚಿತ್ತಂ ಪಠಮಾದಿಪಞ್ಚವಿಧಝಾನಭೇದೇನ ಗಯ್ಹತಿ ‘‘ಪಠಮಜ್ಝಾನ’’ನ್ತ್ಯಾದಿನಾ ವುಚ್ಚತಿ ರೂಪಾವಚರಂ ಚಿತ್ತಂ ಅನುತ್ತರಞ್ಚ ಪಠಮಾದಿಝಾನಭೇದೇ ‘‘ಪಠಮಜ್ಝಾನಕುಸಲಚಿತ್ತಂ, ಪಠಮಜ್ಝಾನಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಚಿತ್ತನ್ತ್ಯಾದಿನಾ ಯಥಾ ಗಯ್ಹತಿ, ತಥಾ ಆರುಪ್ಪಞ್ಚಾಪಿ ಪಞ್ಚಮೇ ಝಾನೇ ಗಯ್ಹತೀತಿ ಯೋಜನಾ। ಆಚರಿಯಸ್ಸಾಪಿ ಹಿ ಅಯಮೇವ ಯೋಜನಾ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾತಿ ದಿಸ್ಸತಿ ನಾಮರೂಪಪರಿಚ್ಛೇದೇ ಉಜುಕಮೇವ ತಥಾ ವುತ್ತತ್ತಾ। ವುತ್ತಞ್ಹಿ ತತ್ಥ –
‘‘ರೂಪಾವಚರಚಿತ್ತಾನಿ, ಗಯ್ಹನ್ತಾನುತ್ತರಾನಿ ಚ।
ಪಠಮಾದಿಝಾನಭೇದೇ, ಆರುಪ್ಪಞ್ಚಾಪಿ ಪಞ್ಚಮೇ’’ತಿ॥ (ನಾಮ॰ ಪರಿ॰ ೨೪)।
ತಸ್ಮಾತಿ ಯಸ್ಮಾ ರೂಪಾವಚರಂ ವಿಯ ಅನುತ್ತರಮ್ಪಿ ಪಠಮಾದಿಝಾನಭೇದೇ ಗಯ್ಹತಿ, ಆರುಪ್ಪಞ್ಚಾಪಿ ಪಞ್ಚಮೇ ಗಯ್ಹತಿ, ಯಸ್ಮಾ ವಾ ಝಾನಙ್ಗಯೋಗಭೇದೇನ ಏಕೇಕಂ ಪಞ್ಚಧಾ ಕತ್ವಾ ಅನುತ್ತರಂ ಚಿತ್ತಂ ಚತ್ತಾಲೀಸವಿಧನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ರೂಪಾವಚರಲೋಕುತ್ತರಾನಿ ವಿಯ ಚ ಪಠಮಾದಿಝಾನಭೇದೇ, ತಥಾ ಆರುಪ್ಪಞ್ಚಾಪಿ ಪಞ್ಚಮೇ ಗಯ್ಹತಿ, ತಸ್ಮಾ ಪಠಮಾದಿಕಮೇಕೇಕಂ ಝಾನಂ ಲೋಕಿಯಂ ತಿವಿಧಂ, ಲೋಕುತ್ತರಂ ಅಟ್ಠವಿಧನ್ತಿ ಏಕಾದಸವಿಧಂ। ಅನ್ತೇ ತು ಝಾನಂ ತೇವೀಸತಿವಿಧಂ ತಿವಿಧರೂಪಾವಚರದ್ವಾದಸವಿಧಅರೂಪಾವಚರಅಟ್ಠಲೋಕುತ್ತರವಸೇನಾತ್ಯತ್ಥೋ।
೪೩. ಪಾದಕಜ್ಝಾನಾದಿವಸೇನ ಗಣನವುಡ್ಢಿ ಕುಸಲವಿಪಾಕೇಸ್ವೇವ ಸಮ್ಭವತೀತಿ ತೇಸಮೇವ ಗಣನಂ ಏಕವೀಸಸತಗಣನಾಯ ಅಙ್ಗಭಾವೇನ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಸತ್ತತಿಂಸಾ’’ತ್ಯಾದಿ।
ಇತಿ ಅಭಿಧಮ್ಮತ್ಥವಿಭಾವಿನಿಯಾ ನಾಮ ಅಭಿಧಮ್ಮತ್ಥಸಙ್ಗಹವಣ್ಣನಾಯ
ಚಿತ್ತಪರಿಚ್ಛೇದವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।