೧. ಪಠಮೋ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ
ಚಿತ್ತನಿದ್ದೇಸೋ
ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲವಣ್ಣನಾ
೮. ಏವಂ ‘‘ಚಿತ್ತಂ ಚೇತಸಿಕ’’ನ್ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಚಿತ್ತಸದ್ದಸ್ಸ ತಾವ ವಚನತ್ಥಂ ಸಯಮೇವ ಅನನ್ತರಂ ವಿಪಞ್ಚೇತಿ। ‘‘ಚೇತಸಿಕ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ಪನ ಅವಿಪ್ಪಯೋಗೀಭಾವೇನ ಚೇತಸಿ ಚಿತ್ತೇ ನಿಯುತ್ತಂ, ತತ್ಥ ವಾ ಭವಂ ತದಾಯತ್ತವುತ್ತಿತಾಯಾತಿ ಚೇತಸಿಕಂ, ವೇದನಾದಿಕ್ಖನ್ಧತ್ತಯಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ರುಪ್ಪತಿ, ರೂಪೀಯತೀತಿ ವಾ ರೂಪಂ, ಸೀತುಣ್ಹಾದೀಹಿ ವಿಕಾರಮಾಪಜ್ಜತಿ, ಆಪಾದೀಯತೀತಿ ಅತ್ಥೋ, ಚತುನ್ನಂ ಮಹಾಭೂತಾನಂ, ಚತುವೀಸತಿಉಪಾದಾರೂಪಾನಞ್ಚ ವಸೇನ ಅಟ್ಠವೀಸತಿವಿಧಸ್ಸ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ಭವಾಭವಂ ವಿನನತೋ ಸಂಸಿಬ್ಬನತೋ ವಾನಂ ವುಚ್ಚತಿ ತಣ್ಹಾ, ನ ವಿಜ್ಜತಿ ಸಾ ಏತ್ಥ, ತತೋ ವಾ ನಿಕ್ಖನ್ತಂ ಏತನ್ತಿ ನಿಬ್ಬಾನಂ, ಅಮತಂ ಅಸಙ್ಖತಂ ವತ್ಥು। ಇತಿ-ಸದ್ದೋ ನಿದಸ್ಸನೇ। ನತ್ಥಿ ಏತಸ್ಸ ಉತ್ತರಿತರೋತಿ ನಿರುತ್ತರೋ। ಅಥ ವಾ ಚತುವೇಸಾರಜ್ಜವಿಹಾರತ್ತಾ ನತ್ಥಿ ಏತಸ್ಸ ಉತ್ತರಂ ಪಚ್ಚನೀಕವಚನನ್ತಿ ನಿರುತ್ತರೋ। ಞಾಣಪ್ಪಹಾನಅನ್ತರಾಯನಿಯ್ಯಾನಿಕೇಸು ಹಿ ಸದೇವಕೇ ಲೋಕೇ ನ ಕೋಚಿ ಸತ್ಥು ಸಹಧಮ್ಮಿಕಂ ಉತ್ತರಂ ವಚನಂ ಕಥೇತುಂ ಸಮತ್ಥೋ ಅತ್ಥೀತಿ। ತತ್ರ ಭಗವಾ ಉತ್ರಾಸಾಭಾವತೋ ವಿಸಾರದೋವ ಹೋತಿ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಭಗವತಾ –
‘‘‘ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ ತೇ ಪಟಿಜಾನತೋ ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅನಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧಾತಿ ತತ್ರ ವತ ಮಂ ಸಮಣೋ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ವಾ ದೇವೋ ವಾ ಮಾರೋ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಾ ವಾ ಕೋಚಿ ವಾ ಲೋಕಸ್ಮಿಂ ಸಹಧಮ್ಮೇನ ಪಟಿಚೋದೇಸ್ಸತೀತಿ ನಿಮಿತ್ತಮೇತಂ, ಸಾರಿಪುತ್ತ, ನ ಸಮನುಪಸ್ಸಾಮಿ, ಏತಮಹಂ, ಸಾರಿಪುತ್ತ, ನಿಮಿತ್ತಂ ಅಸಮನುಪಸ್ಸನ್ತೋ ಖೇಮಪ್ಪತ್ತೋ ಅಭಯಪ್ಪತ್ತೋ ವೇಸಾರಜ್ಜಪ್ಪತ್ತೋ ವಿಹರಾಮಿ।
‘‘ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ
‘‘ಯೇ
‘‘ಯಸ್ಸ ಖೋ ಪನ ತೇ ಅತ್ಥಾಯ ಧಮ್ಮೋ ದೇಸಿತೋ, ಸೋ ನ ನಿಯ್ಯಾತಿ ತಕ್ಕರಸ್ಸ ಸಮ್ಮಾ ದುಕ್ಖಕ್ಖಯಾಯಾತಿ ತತ್ರ ವತ ಮಂ…ಪೇ॰… ವಿಹರಾಮೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೫೦)।
ಚತ್ತಾರಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ ಪಕಾಸೇತೀತಿ ಚತುಸಚ್ಚಪ್ಪಕಾಸನೋ। ದುಕ್ಖಸಮುದಯನಿರೋಧಮಗ್ಗವಸೇನ ಹಿ ಚತ್ತಾರಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ। ಯಥಾಹ, ‘‘ಚತ್ತಾರಿಮಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ। ಕತಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ? ದುಕ್ಖಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ, ದುಕ್ಖಸಮುದಯಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ, ದುಕ್ಖನಿರೋಧಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ, ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನೀ ಪಟಿಪದಾ ಅರಿಯಸಚ್ಚ’’ನ್ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೧೦೮೩)। ತತ್ಥ ತೇಭೂಮಕಾ ಧಮ್ಮಾ ಅನೇಕುಪದ್ದವಾಧಿಟ್ಠಾನತಾಯ ಧುವಸುಭಾದಿವಿರಹೇನ, ಕುಚ್ಛಿತತುಚ್ಛಟ್ಠೇನ ಚ ದುಕ್ಖಂ ನಾಮ। ಕಮ್ಮಾದಿವಿಸೇಸಪಚ್ಚಯಸಮವಾಯೇ ದುಕ್ಖುಪ್ಪತ್ತಿಕಾರಣಭಾವೇನ ತಣ್ಹಾ ಸಮುದಯೋ ನಾಮ ‘‘ಸಮೇಚ್ಚ ಉದೇತಿ ದುಕ್ಖಂ ಇಮಸ್ಮಾ’’ತಿ ಕತ್ವಾ। ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಅನುಪ್ಪಾದನಿರೋಧಪಚ್ಚಯತ್ತಾ ದುಕ್ಖನಿರೋಧೋ ನಿಬ್ಬಾನಂ। ತಂ ಪನ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಂ ಆಲಮ್ಬಣಕರಣವಸೇನ ಗಮನತೋ ಪಾಪುಣನತೋ, ತದಧಿಗಮಾಯ ಪಟಿಪದಾಭಾವತೋ ಚಾತಿ ‘‘ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನೀ ಪಟಿಪದಾ’’ತಿ ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗೋ ವುಚ್ಚತಿ। ಸಚ್ಚಟ್ಠೋ ಪನ ತೇಸಂ ತಚ್ಛಾವಿಪರೀತಭೂತಭಾವತೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ವುತ್ತಞ್ಹಿ ‘‘‘ಇದಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಥಮೇತಂ ಅವಿತಥಮೇತಂ ಅನಞ್ಞಥಮೇತ’’ನ್ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೧೦೯೦) ವಿತ್ಥಾರೋ। ಏತ್ಥ ಪನ ಚತುನ್ನಂ ಅರಿಯಫಲಾನಂ, ಅರಿಯಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಞ್ಚ ಸಚ್ಚವಿನಿಸ್ಸಟಭಾವೇಪಿ ಇಧ ಮಗ್ಗನಿಬ್ಬಾನಪ್ಪಕಾಸನತಾವಚನೇನೇವ ತಪ್ಪಕಾಸನತ್ಥಮ್ಪಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ, ಅನಾಸವಭಾವೇನ
ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ನಿರುತ್ತರೋ ಚತುಸಚ್ಚಪ್ಪಕಾಸನೋ’’ತಿ ಇಮೇಹಿ ಭಗವತೋ ಚಿತ್ತಾದಿಚತುಬ್ಬಿಧಧಮ್ಮದೇಸನಾನುಕೂಲಗುಣವಿಸೇಸಂ ದಸ್ಸೇತಿ ಅತಥಾವಿಧಸ್ಸ ತಂದೇಸನಾಸಾಮತ್ಥಿಯಾಯೋಗತೋ। ಅಥ ವಾ ‘‘ನಿರುತ್ತರೋ’’ತಿ ವಚನೇನ ಚತುಬ್ಬಿಧಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅನಞ್ಞಥತ್ತಂ ದೀಪೇತಿ। ‘‘ಚತುಸಚ್ಚಪ್ಪಕಾಸನೋ’’ತಿ ಪನ ಇಮಿನಾ ಯೇ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ಭಗವತಾ ವಿನೇಯ್ಯಪರಿಪಾಚನತ್ಥಂ ದೇಸಿತಾ, ನ ತೇ ಇಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ। ಯೇ ಪನ ಪರಿಪಾಚಿತೇಹಿ ತೇಹಿ ಅಭಿಸಮೇತಬ್ಬವಸೇನ ದುಕ್ಖಾದಯೋ ಚತುಬ್ಬಿಧಾ ವುತ್ತಾ, ತೇಯೇವ ಉದ್ದಿಸಿತಬ್ಬತ್ಥೇನ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಏವಂ ‘‘ತತ್ಥ ಚಿತ್ತ’’ನ್ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ। ತತ್ಥ ತತ್ಥಾತಿ ತೇಸು ಚಿತ್ತಾದೀಸು ಧಮ್ಮೇಸು। ವಿಸಯವಿಜಾನನಂ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ಯಂ ವಿಸಯಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ವಿಜಾನನಂ ಉಪಲದ್ಧಿ, ತಂ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇಮಿನಾ ಪನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಪಟಿಬದ್ಧವುತ್ತಿತಂ, ಅನಿಚ್ಚತಂ, ಅಕಾರಕತಞ್ಚ ದೀಪೇತಿ। ‘‘ವಿಸಯವಿಜಾನನ’’ನ್ತಿ ಹಿ ಆರಮ್ಮಣೇನ ಚಿತ್ತಂ ಉಪಲಕ್ಖೇನ್ತೋ ತಸ್ಸ ತದಾಯತ್ತವುತ್ತಿತಂ, ತಂದೀಪನೇನ ಚ ತದಭಿಮುಖಕಾಲೇಯೇವ ಉಪ್ಪತ್ತಿದೀಪನತೋ ಅನಿಚ್ಚಭಾವಞ್ಚ ದೀಪೇತಿ। ಭಾವನಿದ್ದೇಸೇನ ಪನ ವಿಜಾನನಮತ್ತದೀಪನತೋ ಅಕಾರಕಭಾವಂ। ಯಥಾಪಚ್ಚಯಞ್ಹಿ ಪವತ್ತಿಮತ್ತಮೇವೇತಂ, ಯದಿದಂ ಸಭಾವಧಮ್ಮೋ ನಾಮಾತಿ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಧಮ್ಮಾನಂ ಭಾವಸಾಧನಮೇವ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋ ಲಬ್ಭತಿ। ಯಂ ಪನ ‘‘ಚಿನ್ತೇತೀತಿ ಚಿತ್ತಂ, ತೇನ ಚಿತ್ತಂ ವಿಚರತೀತಿ ವಿಚಾರೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಕತ್ತುಕರಣವಸೇನ ನಿಬ್ಬಚನಂ ವುಚ್ಚತಿ, ತಂ ಪರಿಯಾಯಕಥನನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಸಕಸಕಕಿಚ್ಚೇಸು ಹಿ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅತ್ತಪ್ಪಧಾನತಾಸಮಾರೋಪನೇನ ಕತ್ತುಭಾವೋ, ತದನುಕೂಲಭಾವೇನ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಸಮೂಹೇ ಕತ್ತುಭಾವಸಮಾರೋಪನೇನ ಕರಣತ್ತಞ್ಚ ಪರಿಯಾಯತೋವ
‘‘ವಿಸಯವಿಜಾನನ’’ನ್ತಿ ಚ ಏತೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣೂಪಲದ್ಧಿಲಕ್ಖಣತಾ ವುತ್ತಾತಿ ಇದಾನಿಸ್ಸ ರಸಾದೀನಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮರಸಞ್ಹಿ ಚಿತ್ತಂ ಸನ್ಧಾನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ ನಾಮರೂಪಪದಟ್ಠಾನಂ। ದ್ವಾರಂ ಪತ್ವಾ ತದಾರಮ್ಮಣಞ್ಹಿ ವಿಭಾವನಟ್ಠೇನ ಚಿತ್ತಂ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಂ ಪುರೇಚಾರಿಕಂ। ತಥಾ ಹಿ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರೇನ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ಚಿತ್ತೇನೇವ ಜಾನಾತಿ…ಪೇ॰… ಮನೋದ್ವಾರೇನ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಂ ಚಿತ್ತೇನೇವ ಜಾನಾತಿ। ಯಥಾ ಹಿ ನಗರಗುತ್ತಿಕೋ ನಗರಮಜ್ಝೇ ಸಿಙ್ಘಾಟಕೇ ನಿಸೀದಿತ್ವಾ ‘‘ಅಯಂ ನೇವಾಸಿಕೋ, ಅಯಂ ಆಗನ್ತುಕೋ’’ತಿ ಆಗತಾಗತಂ ಜನಂ ಉಪಧಾರೇತಿ, ಏವಂ ಸಮ್ಪದಮಿದಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ತಸ್ಮಾ ದ್ವಾರಂ ಪತ್ವಾ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ವಿಭಾವನಟ್ಠೇನ ಪುರೇಚಾರಿಕನ್ತಿ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮರಸಂ। ಪಚ್ಛಿಮಂ ಪಚ್ಛಿಮಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಪುರಿಮಂ ಪುರಿಮಂ ನಿರನ್ತರಂ ಕತ್ವಾ ಸನ್ದಹಮಾನಮಿವ ಉಪಟ್ಠಾತಿ, ಗಹಣಭಾವಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಸನ್ಧಾನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ। ಪಞ್ಚವೋಕಾರೇ ಪನಸ್ಸ ನಿಯಮತೋ ನಾಮರೂಪಂ, ಚತುವೋಕಾರಭವೇ ನಾಮಮೇವ ಪದಟ್ಠಾನನ್ತಿ ನಾಮರೂಪಪದಟ್ಠಾನಞ್ಚ ಹೋತಿ। ನಾನತ್ತಂ ಪನ ಲಕ್ಖಣಾದೀನಂ ಉಪರಿ ವಕ್ಖಮಾನನಯೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ವಕ್ಖತಿ ಹಿ ರೂಪಪರಿಚ್ಛೇದೇ –
‘‘ಸಾಮಞ್ಞಂ ವಾ ಸಭಾವೋ ವಾ, ಧಮ್ಮಾನಂ ಲಕ್ಖಣಂ ಮತಂ।
ಕಿಚ್ಚಂ ವಾ ತಸ್ಸ ಸಮ್ಪತ್ತಿ, ರಸೋತಿ ಪರಿದೀಪಿತೋ॥
‘‘ಫಲಂ
ಆಸನ್ನಕಾರಣಂ ಯಂ ತು, ತಂ ಪದಟ್ಠಾನಸಞ್ಞಿತ’’ನ್ತಿ॥ (ಅಭಿಧ॰ ೬೩೩-೬೩೪)।
ಯತ್ಥ ಯತ್ಥ ಪನ ಲಕ್ಖಣಾದೀನಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಇಮಿನಾವ ನಯೇನ ತೇಸಂ ನಾನತ್ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ವಚನತ್ಥವಿಜಾನನೇನ ವಿದಿತಚಿತ್ತಸಾಮಞ್ಞಸ್ಸ ಉತ್ತರಿ ಚಿತ್ತವಿಭಾಗೋ ವುಚ್ಚಮಾನೋ ಸೋಭೇಯ್ಯಾತಿ ವಚನತ್ಥವಿಜಾನನಮೇವ ತಾವ ‘‘ತಸ್ಸ ಪನ ಕೋ ವಚನತ್ಥೋ’’ತಿ। ಪಞ್ಚವಿಧಾ ಹಿ ಪುಚ್ಛಾ – (ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೭; ಮ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೪೪೯; ಸಂ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೨.೧; ಅ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೧.೧೭೦) ಅದಿಟ್ಠಜೋತನಾಪುಚ್ಛಾ ದಿಟ್ಠಸಂಸನ್ದನಾಪುಚ್ಛಾ ವಿಮತಿಚ್ಛೇದನಾಪುಚ್ಛಾ ಅನುಮತಿಪುಚ್ಛಾ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾತಿ। ತತ್ಥ ಯಂ ಅಞ್ಞಾತಂ ಅದಿಟ್ಠಂ, ತಸ್ಸ ಞಾಣಾಯ ದಸ್ಸನಾಯ ಪಞ್ಹಾಕರಣಂ ಅದಿಟ್ಠಜೋತನಾಪುಚ್ಛಾ ನಾಮ। ಯಂ ಪನ ಞಾತಂ ದಿಟ್ಠಂ, ತಸ್ಸ ಅಞ್ಞೇಹಿ ಪಣ್ಡಿತೇಹಿ ಸಂಸನ್ದನತ್ಥಾಯ ಪಞ್ಹಾಕರಣಂ ದಿಟ್ಠಸಂಸನ್ದನಾಪುಚ್ಛಾ ನಾಮ। ಪಕತಿಯಾ ಪನ ಸಂಸಯಪಕ್ಖನ್ದನಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ಸಂಸಯಸಮುಗ್ಘಾಟನತ್ಥಂ ಪಞ್ಹಾಕರಣಂ ವಿಮತಿಚ್ಛೇದನಾಪುಚ್ಛಾ ನಾಮ। ‘‘ತಂ ಕಿಂ ಮಞ್ಞಥ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ರೂಪಂ ನಿಚ್ಚಂ ವಾ ಅನಿಚ್ಚಂ ವಾತಿ? ಅನಿಚ್ಚಂ, ಭನ್ತೇ। ಯಂ ಪನಾನಿಚ್ಚಂ, ದುಕ್ಖಂ ವಾ ತಂ ಸುಖಂ ವಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೭೯; ಮಹಾವ॰ ೨೧) ಅನುಮತಿಗ್ಗಹಣತ್ಥಂ ಪಞ್ಹಾಕರಣಂ ಅನುಮತಿಪುಚ್ಛಾ ನಾಮ। ‘‘ಚತ್ತಾರೋಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ। ಕತಮೇ ಚತ್ತಾರೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೩೭೩; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೪೦೨-೪೦೪) ಪನ ತಂತಂಧಮ್ಮಾನಂ ದೇಸನಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಪಞ್ಹಾಕರಣಂ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾ ನಾಮ।
ತಾಸು ಪುರಿಮಾ ತಿಸ್ಸೋ ಆಚರಿಯಾನಂ ನ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ। ನ ಹಿ ತೇ ಗನ್ಥಕರಣತ್ಥಾಯ ಆರಭಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಅದಿಟ್ಠಂ ಜೋತೇನ್ತಿ, ದಿಟ್ಠಂ ಸಂಸನ್ದೇನ್ತಿ, ಸಂಸಯಂ ವಾ ಪಕ್ಖನ್ದನ್ತಿ ತಬ್ಬಿಸೋಧನಪುಬ್ಬಕಮೇವ ಗನ್ಥಕರಣೇ ಅಭಿನಿವೇಸನತೋ। ಇತರಾ ಪನ ದ್ವೇ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ। ತಾಸು ಅಯಂ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾ। ಅಪಿಚ ಚೋದನಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇನ್ತಾ ಆಚರಿಯಾ ಅಞ್ಞಂ ಚೋದಕಂ ಪರಿಕಪ್ಪೇತ್ವಾ ತಸ್ಸ ವಚನವಸೇನ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇನ್ತೀತಿ ತಂವಸೇನೇತ್ಥ ಅದಿಟ್ಠಜೋತನಾವಿಮತಿಚ್ಛೇದನಾಪುಚ್ಛಾಪಿ ಲಬ್ಭನ್ತೇವಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ತಸ್ಸಾತಿ ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತ-ಸದ್ದಸ್ಸ। ಚಿತ್ತೇ ಹಿ ಅಧಿಗತೇ ತಸ್ಸ ವಾಚಕೋ ಸದ್ದೋಪಿ ಸಹಚರಿಯತೋ ಅಧಿಗತೋವ ಹೋತೀತಿ ತಸ್ಸ ಇಧ ತ-ಸದ್ದೇನ ಪರಿಗ್ಗಹೋ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿ ಅತ್ಥಂ ವದನ್ತಿ, ತಂ ‘‘ತಸ್ಸ
ಇದಾನಿ ‘‘ವುಚ್ಚತೇ’’ತಿ ತಾವ ಪಟಿಞ್ಞಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಕವಸೇನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಮಾರದ್ಧಂ। ತತ್ಥ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಕವಸೇನಾತಿ ಹೇಟ್ಠಿಮನ್ತತೋ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದಯೋ ಉಪಾದಾಯ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಆರಮ್ಮಣವಿಜಾನನಸಭಾವತ್ತಾ ತೇಸಂ ಸಬ್ಬೇಸಮೇವ ಸಙ್ಗಾಹಕವಸೇನ, ನ ಪನ ವಕ್ಖಮಾನನಿಬ್ಬಚನೇಸು ವಿಯ ಯಥಾಲಾಭವಸೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಚಿನ್ತೇತೀತಿ ವಿಜಾನಾತಿ। ಚಿನ್ತೇನ್ತಿ ತೇನ ಗೋಚರನ್ತಿ ವಾ ಚಿತ್ತಂ। ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾನಂ ಕತ್ತುತಾಸಮಾರೋಪನೇನ ಹಿಸ್ಸ ಕರಣಭಾವೋ ಲಬ್ಭತಿ। ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಕವಸೇನ ತಾವ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಯಥಾಲಾಭವಸೇನಪಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅತ್ತಸನ್ತಾನಂ ವಾ ಚಿನೋತೀತಿಪೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಸಬ್ಬಚಿತ್ತಸಾಧಾರಣತ್ತಾ ಹಿ ಚಿತ್ತ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಯತ್ಥ ಯತ್ಥ ಯಥಾ ಯಥಾ ಅತ್ಥೋ ಲಬ್ಭತಿ, ತತ್ಥ ತತ್ಥ ತಥಾ ತಥಾ ಗಹೇತಬ್ಬೋ। ಯಸ್ಸ ಪನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಯಥಾವುತ್ತಅತ್ಥವಿಸೇಸೋ ನ ಲಬ್ಭತಿ, ತಂ ರುಳ್ಹೀವಸೇನ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಯಥಾ ಕಿಲಞ್ಜಾದೀಹಿ ಕತಮ್ಪಿ ತಾಲಪಣ್ಣೇಹಿ ಕತಸರಿಕ್ಖಕತಾಯ ರುಳ್ಹೀಸದ್ದೇನ ‘‘ತಾಲವಣ್ಟ’’ನ್ತ್ವೇವ ವುಚ್ಚತೀತಿ। ಅತ್ತಸನ್ತಾನನ್ತಿ ಸಕಸನ್ತಾನಂ, ಜವನಸನ್ತಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅತ್ತ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಹಿ ಪರಪಚ್ಚನೀಕವಚನತ್ತಾ ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನೋತಿ ಸದಿಸವಸೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ಜವನಸನ್ತಾನೋ ವುಚ್ಚತಿ। ತಂ ಚಿನೋತಿ ರಾಸಿಂ ಕರೋತೀತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ಸಾಸೇವನಕಾನಂ ಜವನಚಿತ್ತಾನಂ ವಸೇನ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ತಾನಿ ಹಿ ಪುರೇಜಾತಾನಿ ಪಚ್ಛಾಜಾತಾನಂ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಾ ಹುತ್ವಾ ಅತ್ತನೋ ಜವನಸನ್ತಾನಸ್ಸ ಪಗುಣಬಲವಭಾವಕರಣೇನ ತಂ ಚಿನನ್ತಿ ನಾಮ। ವಾ-ಸದ್ದೋ ಅಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಕತ್ಥವಿಕಪ್ಪನೇ। ಪಿ-ಸದ್ದೋ ಕಿರಿಯಾಸಮ್ಪಿಣ್ಡನತ್ಥೇ। ಅಥ ವಾ ‘‘ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಕವಸೇನಾ’’ತಿ ಇಮಸ್ಸ ಇಧಾಪಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ಹೋತೀತಿ ಇದಮ್ಪಿ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಕವಸೇನ ವುತ್ತನ್ತಿ ಗಯ್ಹಮಾನೇ ಅತ್ತಸನ್ತಾನನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಣವಚನಸ್ಸ ಅತ್ತ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಸಕತ್ಥವುತ್ತಿತ್ತಾಯೇವ ತಂವಸೇನ ಚಿತ್ತಸನ್ತಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅನನ್ತರಾದಿಪಚ್ಚಯವಸೇನ ಹಿ ಚಿತ್ತಸನ್ತಾನಸ್ಸ ಅಬ್ಬೋಚ್ಛಿನ್ನಪ್ಪವತ್ತಿಕರಣತೋ ಸಬ್ಬಮೇವ ಚಿತ್ತಜಾತಂ ಚಿತ್ತಸನ್ತಾನಂ ಚಿನೋತಿ ನಾಮ। ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನತ್ಥೇ ವಾ-ಸದ್ದೋ ಕಿರಿಯಾವಿಕಪ್ಪನತ್ಥೋ। ಪಿ-ಸದ್ದೋ ‘‘ಚಿತ್ತ’’ನ್ತಿ ಇಮಸ್ಸ ಆಕಡ್ಢನತ್ಥೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಪುರಿಮಪಕ್ಖೇ ಪನ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ಅಧಿಕಾರತೋವ ಗಹೇತಬ್ಬಂ।
೯. ವಿಚಿತ್ತಂ ಕರೋತಿ, ವಿಚಿತ್ತಸ್ಸ ವಾ ಕರಣನ್ತಿ ವಿಚಿತ್ತಕರಣಂ, ತತೋ ವಿಚಿತ್ತಕರಣಾ, ವಿಚಿತ್ತಚಿತ್ತಕಮ್ಮಾದೀನಂ ಕರಣತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಲೋಕಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಚಿತ್ತಕಮ್ಮಾದಿಭೇದಂ ವಿಚಿತ್ತಂ ಸಿಪ್ಪಜಾತಂ, ಸಬ್ಬಂ ತಂ ಚಿತ್ತೇನೇವ ಚಿನ್ತೇತ್ವಾ ಕರೀಯತೀತಿ। ತೇನಾಹ ಭಗವಾ – ‘‘ದಿಟ್ಠಂ ವೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ
‘‘ಕಮ್ಮನಾನಾಕರಣಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಸತ್ತಾನಂ ಗತಿಯಾ ನಾನಾಕರಣಂ ಪಞ್ಞಾಯತಿ ಅಪದಾ ದ್ವಿಪದಾ ಚತುಪ್ಪದಾ ಬಹುಪ್ಪದಾ ರೂಪಿನೋ ಅರೂಪಿನೋ ಸಞ್ಞಿನೋ ಅಸಞ್ಞಿನೋ ನೇವಸಞ್ಞೀನಾಸಞ್ಞಿನೋ, ಕಮ್ಮನಾನಾಕರಣಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಸತ್ತಾನಂ ಉಪಪತ್ತಿಯಾ ನಾನಾಕರಣಂ ಪಞ್ಞಾಯತಿ ಉಚ್ಚನೀಚತಾ ಹೀನಪಣೀತತಾ ಸುಗತದುಗ್ಗತತಾ, ಕಮ್ಮನಾನಾಕರಣಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಸತ್ತಾನಂ ಅತ್ತಭಾವೇ ನಾನಾಕರಣಂ ಪಞ್ಞಾಯತಿ ಸುವಣ್ಣದುಬ್ಬಣ್ಣತಾ ಸುಜಾತದುಜ್ಜಾತತಾ ಸುಸಣ್ಠಿತದುಸ್ಸಣ್ಠಿತತಾ, ಕಮ್ಮನಾನಾಕರಣಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಸತ್ತಾನಂ ಲೋಕಧಮ್ಮೇ ನಾನಾಕರಣಂ ಪಞ್ಞಾಯತಿ ಲಾಭಾಲಾಭೇ ಯಸಾಯಸೇ ನಿನ್ದಾಪಸಂಸಾಯಂ ಸುಖದುಕ್ಖೇ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧)।
ತಸ್ಮಾ ಕಮ್ಮಭೇದನಿಬ್ಬತ್ತತ್ತಾ ಗತಿಆದೀನಂ ಚಿತ್ತತಾ। ಕಮ್ಮನ್ತಿ ಚ ಚೇತಸಿಕಧಮ್ಮಭೂತಾ ಚೇತನಾ, ಅಭಿಜ್ಝಾದಯೋ ಚ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ನ ಚಿತ್ತನ್ತಿ। ಕಥಂ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ವಿಚಿತ್ತಗತಿಆದಿಕರಣನ್ತಿ? ವುಚ್ಚತೇ ವಿಚಿತ್ತಕರಣಂ। ತತೋ ಏಕಟ್ಠಾನಿಕವಜ್ಜಿತಞ್ಹಿ ಚಿತ್ತಂ ಪಚ್ಚೇಕಂ ಪಟಿಸನ್ಧಾದಿವಿಚಿತ್ತಕಿರಿಯವನ್ತತಾಯ, ಸಬ್ಬಮೇವ ವಾ ಚಿತ್ತಂ ಆವಜ್ಜನಾದಿಅಞ್ಞಮಞ್ಞವಿಸದಿಸಕಿರಿಯವನ್ತತಾಯ ವಿಚಿತ್ತಕರಣಂ ಯುತ್ತನ್ತಿ। ಸಬ್ಬವಿಕಪ್ಪೇಸುಪಿ ‘‘ರೂಪಭವೋ ರೂಪ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ವಿಯ ಉತ್ತರಪದಲೋಪೋ ಚಿತ್ತಪರಿಯಾಯೇನ ಚ ವಿಚಿತ್ತ-ಸದ್ದೇನ ವಾ ವಿಗ್ಗಹೋ ವಿ-ಸದ್ದಲೋಪೋ ವಾ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಅಥ ವಾ ‘‘ವಿಚಿತ್ತಕರಣಾ’’ತಿ ಇದಂ ಚಿತ್ತವಿಚಿತ್ತಭಾವಸ್ಸ ಞಾಪಕಹೇತುನಿದಸ್ಸನಂ। ತೇನ ಯಸ್ಮಾ ಇದಂ ವಿಚಿತ್ತಕರಣಂ, ತಸ್ಮಾ ತಸ್ಸ ವಿಚಿತ್ತಸ್ಸ ನಿಪ್ಫಾದಕಂ ಸಯಮ್ಪಿ ತಥೇವ ವಿಚಿತ್ತನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬನ್ತಿ ಏವಂ ಕರಣವಿಚಿತ್ತತಾಯ ವಿಚಿತ್ತತ್ತಾ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಠಪೇತ್ವಾ ತಂ ಕರಣವಿಚಿತ್ತತಾಯ ವಿಚಿತ್ತಭಾವಂ ಅತ್ತನೋ ಏವ ಜಾತಿಭೂಮಿಸಮ್ಪಯೋಗಾದಿವಸೇನ ವಿಚಿತ್ತತಾಯ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಅತ್ತನೋ ಚಿತ್ತತಾಯ ವಾ’’ತಿ। ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಅಞ್ಞದೇವ ಕುಸಲಂ, ಅಞ್ಞಂ ಅಕುಸಲಂ, ಅಞ್ಞಂ ಅಬ್ಯಾಕತಂ, ಅಞ್ಞಂ ಕಾಮಾವಚರಂ, ಅಞ್ಞಂ ರೂಪಾವಚರಾದಿಭೇದಂ, ಅಞ್ಞಂ ಸರಾಗಂ, ಅಞ್ಞಂ ವೀತರಾಗಂ, ಅಞ್ಞಂ ಸದೋಸಂ, ಅಞ್ಞಂ ವೀತದೋಸಂ, ಅಞ್ಞಂ ಸಮೋಹಂ, ಅಞ್ಞಂ ವೀತಮೋಹಂ, ಅಞ್ಞಂ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ, ಅಞ್ಞಂ ಸದ್ದಾದಿಆರಮ್ಮಣಂ, ರೂಪಾರಮ್ಮಣೇಸು ಚ ಅಞ್ಞಂ ನೀಲಾರಮ್ಮಣಂ, ಅಞ್ಞಂ
ಕಾಮಞ್ಚೇತ್ಥ ಏಕಮೇವ ಚಿತ್ತಂ ಏವಂ ವಿಚಿತ್ತಂ ನಾಮ ನ ಹೋತಿ, ವಿಚಿತ್ತಾನಂ ಪನ ಅನ್ತೋಗಧತ್ತಾ ಏತೇಸು ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಏಕಮ್ಪಿ ವಿಚಿತ್ತತಾಯ ಚಿತ್ತಂ। ಕಮ್ಮಾದಿಸಞ್ಚಿತೋಪಿ ಹಿ ಅತ್ತಭಾವೋ ವಿಞ್ಞಾಣೂಪರಮೇ ಮತೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಯಥಾಹ –
‘‘ಆಯು ಉಸ್ಮಾ ಚ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಯದಾ ಕಾಯಂ ಜಹನ್ತಿಮಂ।
ಅಪ್ಪವಿದ್ಧೋ ತದಾ ಸೇತಿ, ನಿರತ್ಥಂವ ಕಲಿಙ್ಗರ’’ನ್ತಿ॥ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೯೫)।
ಸೋ ಪನಾಯಂ ಚಿತ್ತ-ಸದ್ದೋ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಅನೇಕತ್ಥೇಸು ದಿಸ್ಸತಿ। ತಥಾ ಹೇಸ ‘‘ಚಿತ್ತೋ ಚ ಗಹಪತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಅ॰ ನಿ॰ ೨.೧೩೩; ೪.೧೭೬) ಪಞ್ಞತ್ತಿಯಂ ಆಗತೋ। ‘‘ಸಬ್ಬೋ ಲೋಕೋ ಪರಚಿತ್ತೇನ ಅಚಿತ್ತೋ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಞ್ಞಾಣೇ। ‘‘ನಾಹಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅಞ್ಞಂ ಏಕನಿಕಾಯಮ್ಪಿ ಸಮನುಪಸ್ಸಾಮಿ, ಏವಂ ಚಿತ್ತ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೧೦೦) ವಿಚಿತ್ತೇ, ನಾನಪ್ಪಕಾರೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಚರಣಂ ನಾಮ ಚಿತ್ತ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ಚಿತ್ತಕಮ್ಮಕೇ। ಇಧ ಪನ ಚತುಬ್ಬಿಧಧಮ್ಮೇ ನಿದ್ದೇಸತೋ ಪಕರಣವಸೇನ ಯಥಾವುತ್ತವಚನತ್ಥಯುತ್ತೋ ವಿಞ್ಞಾಣವಚನೋವ ದಟ್ಠಬ್ಬೋತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಪಞ್ಞತ್ತಿಯಮ್ಪೀ’’ತಿಆದಿ ಪಞ್ಞತ್ತಿ, ತಸ್ಸಂ ನಾಮಪಞ್ಞತ್ತಿಯನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಚಿತ್ತೋತಿ ಹಿ ಏಕಸ್ಸ ಗಹಪತಿನೋ ನಾಮಂ। ಪಿ-ಸದ್ದೋ ವಕ್ಖಮಾನಸಮ್ಪಿಣ್ಡನತ್ಥೋ। ವಿಞ್ಞಾಣೇತಿ ಸವಿಪಾಕಾವಿಪಾಕಭೇದೇ ಚಿತ್ತೇ। ತಞ್ಹಿ ವಿಜಾನನಟ್ಠೇನ ‘‘ವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಯಥಾಹ – ‘‘ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ತಸ್ಮಾ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ। ಚಿತ್ತಸಮ್ಮುತೀತಿ ಚಿತ್ತವೋಹಾರೋ। ದಟ್ಠಬ್ಬಾತಿ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಾ। ಇಧಾತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಧಮ್ಮನಿದ್ದೇಸಟ್ಠಾನೇ। ವಿಞ್ಞುನಾತಿ ವಿಜಾನತಾ, ಆಭಿಧಮ್ಮಿಕೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
ವಿಭಾಗವನ್ತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಭಾವವಿಭಾವನಂ ವಿಭಾಗೇನ ವಿನಾ ನ ಹೋತೀತಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ವಿಭಾಗಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸಾರಮ್ಮಣತೋ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ। ತತ್ಥ ಆಲಮ್ಬನ್ತಿ ತಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಆರಮ್ಮಣಂ, ಪಚ್ಚಯೋ, ಗೋಚರೋ ಚ। ತಥಾ ಹಿ ‘‘ಲಭತಿ ಮಾರೋ ಆರಮ್ಮಣಂ, ಲಭತಿ ಮಾರೋ ಓತಾರ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೮೦) ಪಚ್ಚಯೋ ‘‘ಆರಮ್ಮಣ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ‘‘ನಿಮಿತ್ತಂ ಅಸ್ಸಾಸಪಸ್ಸಾಸಾ, ಅನಾರಮ್ಮಣಮೇಕಚಿತ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೧೫೯) ಗೋಚರೋ। ಇಧ ಪನ ಉಭಯಮ್ಪಿ ವಟ್ಟತಿ ಸಬ್ಬಸ್ಸೇವ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸಪ್ಪಚ್ಚಯಸಗೋಚರತ್ತಾ। ಸಹ ಆರಮ್ಮಣೇನ ವತ್ತತಿ ತದವಿನಾಭಾವತೋತಿ ಸಾರಮ್ಮಣಂ। ಭಾವಪ್ಪಧಾನನಿದ್ದೇಸವಸೇನ ಚೇತ್ಥ ಸಾರಮ್ಮಣಭಾವೋ ಸಾರಮ್ಮಣ-ಸದ್ದೇನ ವುತ್ತೋ ಯಥಾ ‘‘ಇದಮ್ಪಿ ಬುದ್ಧೇ ರತನಂ ಪಣೀತಂ (ಖು॰ ಪಾ॰ ೬.೩)। ಚಕ್ಖು ಸುಞ್ಞಂ ಅತ್ತೇನ ವಾ ಅತ್ತನಿಯೇನ ವಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೮೫) ರತನಅತ್ತತ್ತನಿಯಾದಿಭಾವೋ ರತನಾದೀಹಿ ಸದ್ದೇಹೀತಿ, ತತೋ ಸಾರಮ್ಮಣಭಾವತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏವಮಞ್ಞತ್ಥಾಪಿ ಯಥಾನುರೂಪಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಏಕವಿಧನ್ತಿ ಏಕಪ್ಪಕಾರಂ, ಏಕಕೋಟ್ಠಾಸನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಸವಿಪಾಕಾವಿಪಾಕತೋತಿ ವಿಪಾಕುಪ್ಪಾದನಸಭಾವಸ್ಸ ವಿಜ್ಜಮಾನಾವಿಜ್ಜಮಾನಭಾವತೋ। ವಿಪಾಕ-ಸದ್ದೋ ಹಿ ದ್ವೀಸು ಅತ್ಥೇಸು ಪವತ್ತತಿ। ಕತ್ಥಚಿ ವಿಪಕ್ಕಭಾವಮಾಪನ್ನೇಸು ಅರೂಪಧಮ್ಮೇಸು, ಕತ್ಥಚಿ ವಿಪಾಕುಪ್ಪಾದನಸಭಾವೇ
ಕತಮಂ ಪನೇತ್ಥ ಸವಿಪಾಕಂ, ಕತಮಮವಿಪಾಕನ್ತಿ ಚೋದನಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ ‘‘ತತ್ಥ ಸವಿಪಾಕ’’ನ್ತಿಆದಿ। ಅಬ್ಯಾಕತನ್ತಿ ವಿಪಾಕಕಿರಿಯಾವಸೇನ ದುವಿಧಮಬ್ಯಾಕತಂ। ತೇಸು ವಿಪಾಕಚಿತ್ತಂ ತಾವ ಆದಾಸತಲೇ ಮುಖನಿಮಿತ್ತಂ ವಿಯ ನಿರುಸ್ಸಾಹತ್ತಾ ವಿಪಾಕುಪ್ಪಾದನೇ ಅಸಮತ್ಥಂ। ಕಿರಿಯಚಿತ್ತೇಸು ಚ ಯದೇತಂ ಖೀಣಾಸವಸನ್ತಾನೇಯೇವ ನಿಯತಮಟ್ಠಾರಸವಿಧಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ತಂ ಉಪಚ್ಛಿನ್ನಭವಮೂಲಾಯ ಸನ್ತತಿಯಂ ಪವತ್ತತೀತಿ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ನಮೂಲಾಯ ಲತಾಯ ಪುಪ್ಫಂ ತಿವಿಧಂ ಕುಸಲಂ ಅಕುಸಲಂ ಅಬ್ಯಾಕತನ್ತಿ। ವಚನತ್ಥಪುಚ್ಛಾಯ ಪಯೋಜನಂ ವುತ್ತಮೇವ।
೧೦. ‘‘ಕುಚ್ಛಿತಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ। ತತ್ಥ ಕುಚ್ಛಿತಾನನ್ತಿ ನಿನ್ದಿತಾನಂ, ಅಸುಚಿ ವಿಯ ನಾಗರಿಕೇಹಿ ವಿಞ್ಞೂಹಿ ಗರಹಿತಬ್ಬಾನಂ ಪಾಪಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಲನತೋತಿ ಹಿಂಸನತೋ, ಅಪನಯನತೋ ವಾ। ಕುಸಲಞ್ಹಿ ಯಥಾನುರೂಪಂ ತದಙ್ಗಾದಿವಸೇನ ಅಕುಸಲಧಮ್ಮೇ ಪಜಹನ್ತಂ ತೇ ಹಿಂಸತಿ, ಅಪನಯತೀತಿ ವಾ ವುಚ್ಚತಿ। ಅಥ ವಾ ಸಲನತೋ ಸಂವರಣತೋ, ಪಿದಹನತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕುಸಲಧಮ್ಮವಸೇನ ಹಿ ಅಕುಸಲಪ್ಪವತ್ತಿನಿವಾರಣೇನ, ಅಪ್ಪವತ್ತಿಧಮ್ಮತಾಪಾದನೇನ ಚ ಮನಚ್ಛಟ್ಠೇಸು ದ್ವಾರೇಸು ಅಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಸಂವುತಾ ಪಿಹಿತಾ ಹೋನ್ತಿ। ಕುಸಾನನ್ತಿ ರಾಗಾದಿಅಸುಚಿಸಮ್ಪಯೋಗೇನ ನಾನಾವಿಧದುಕ್ಖಹೇತುತಾಯ ಚ ಕುಚ್ಛಿತೇನಾಕಾರೇನ ಅಪ್ಪಹೀನಭಾವೇನ ಸನ್ತಾನೇ ಸಯನ್ತಿ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಕುಸಾ, ಪಾಪಧಮ್ಮಾ। ಅಥ ವಾ ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀನಂ ಸಾವಜ್ಜಧಮ್ಮಾನಂ ಸಾನತೋ ನಿಸಾನತೋ ತೇಜನತೋ ಕುಸಾ, ದೋಸಲೋಭಾದಯೋ। ದೋಸಾದೀನಞ್ಹಿ ವಸೇನ ಚೇತನಾಯ ತಿಕ್ಖಭಾವಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀನಂ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜತಾತಿ। ತೇಸಂ ಲವನೇನ ಛಿನ್ದನೇನ ಯಥಾನುರೂಪಂ ಪಜಹನೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕುಸೇನಾತಿ ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ಸಾನತೋ ತನುಕರಣತೋ, ಓಸಾನಕರಣತೋ ಲಾತಬ್ಬತ್ತಾತಿ ಆದಾತಬ್ಬತ್ತಾ, ಸಹಜಾತಉಪನಿಸ್ಸಯಭಾವೇನ ಸನ್ತಾನೇ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬತ್ತಾ। ಞಾಣಞ್ಹಿ ತಿಹೇತುಕಕುಸಲಂ ಸಹಜಾತಭಾವೇನ ಕುಸೇನಾತಿ ಜಾತಿಸದ್ದತಾಯ ಏಕವಚನನಿದ್ದೇಸೋ, ಕುಸೇಹೀತಿ ಪನ ಅತ್ಥೋ। ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯಾವಸೇನ ಹಿ ಪವತ್ತಾನಿ ಸದ್ಧಾದೀನಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಯಥಾವುತ್ತನಯೇನ ‘‘ಕುಸಾನೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ತೇಹಿ ಲಾತಬ್ಬತ್ತಾ ವುತ್ತನಯೇನ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬತ್ತಾ। ಅಪಿಚೇತ್ಥ –
‘‘ಕುಸೋ ವಿಯ ಲುನಾತೀತಿ, ಕುಸಾ ವಿಯ ಲುನಾತಿ ವಾ।
ಕುಸಲಂ ಕುಂ ಸಲೇತೀತಿ, ಲುನಾತಿ ಕುಸಮಿಚ್ಚಪೀ’’ತಿ॥
ತತ್ಥ ಯಥಾ ಕುಸೋ ಗಹಿತೋ ಉಭಯಭಾಗಗತಂ ಹತ್ಥಪದೇಸಂ ಲುನಾತಿ, ಏವಮಿದಮ್ಪಿ ಉಪ್ಪನ್ನಾನುಪ್ಪನ್ನವಸೇನ ಉಭಯಭಾಗಗತಂ ಕಿಲೇಸಪಕ್ಖಂ ಲುನಾತಿ ಛಿನ್ದತಿ, ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ – ‘‘ಅನುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಪಾಪಕಾನಂ ಅಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅನುಪ್ಪಾದಾಯ ಛನ್ದಂ ಜನೇತಿ, ವಾಯಮತಿ, ಉಪ್ಪನ್ನಾನಂ…ಪೇ॰… ಪಹಾನಾಯಾ’’ತಿ ಆಗತಂ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಂ। ತಸ್ಮಾ ಕುಸೋ ವಿಯ ಲುನಾತೀತಿ ಕುಸಲಂ। ಕುಸಾ ವಿಯ ಲುನಾತೀತಿ ಏತ್ಥ ‘‘ಕು’’ಇತಿ ಭೂಮಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಧಮ್ಮಾನಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನಭಾವೇನ ತಂಸದಿಸತಾಯ ಇಧ ರೂಪಾರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋ ವುತ್ತೋ। ಅತ್ತನೋ ನಿಸ್ಸಯಭೂತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಏತರಹಿ, ಆಯತಿಞ್ಚ ಅನುದಹನತೋ ವಿನಾಸನತೋ ಕುಂ ಸಾಯನ್ತೀತಿ ಕುಸಾ, ರಾಗಾದಯೋ, ತೇ ವಿಯ ಅತ್ತನೋ ನಿಸ್ಸಯಂ ಲುನಾತಿ ಛಿನ್ದತೀತಿ ಕುಸಲಂ। ಪಯೋಗಸಮ್ಪಾದಿತಾ ಹಿ ಕುಸಲಧಮ್ಮಾ ಅಚ್ಚನ್ತಮೇವ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮೇ ಅಪ್ಪವತ್ತಿಕರಣೇನ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದನ್ತಿ ಅನುಪಾದಿಸೇಸನಿಬ್ಬಾನಧಾತುಪಾಪನತೋತಿ। ವುತ್ತನಯೇನ ಪನ ‘‘ಕು’’ನ್ತಿ ಲದ್ಧನಾಮಸ್ಸ ರೂಪಾರೂಪಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸ ಸಲನತೋ ಅಪನಯನತೋ ಕುಂ ಸಲೇತೀತಿ ಕುಸಲಂ। ಕುಸಂ ಲುನಾತೀತಿ ಪನ ಕುಚ್ಛಿತಾ ಏತ್ಥ ಸಯನ್ತೀತಿ ಕುಸೋ, ಕಾಯೋ, ತಂ ಲುನಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತವಸೇನೇವಾತಿ ಕುಸಲಂ।
೧೧. ಇದಾನಿ ‘‘ಛೇಕೇ ಕುಸಲ-ಸದ್ದೋಯ’’ನ್ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ‘‘ಕುಸಲೋ ತ್ವಂ ರಥಸ್ಸ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಾನಂ (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೮೭), ಕುಸಲಾನಚ್ಚಗೀತಸ್ಸ, ಸಿಕ್ಖಿತಾ ಚಾತುರಿತ್ಥಿಯೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಜಾ॰ ೨.೨೨.೯೪) ಛೇಕೇ ದಿಟ್ಠೋ, ಛೇಕಪರಿಯಾಯೋ ಪವೀಣತ್ಥೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಕಚ್ಚಿ ನು ಭೋತೋ ಕುಸಲಂ, ಕಚ್ಚಿ ಭೋತೋ ಅನಾಮಯ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಜಾ॰ ೧.೧೫.೧೪೬; ೨.೨೦.೧೨೯) ಆರೋಗ್ಯೇ। ‘‘ಕತಮೋ ಪನ, ಭನ್ತೇ, ಕಾಯಸಮಾಚಾರೋ ಕುಸಲೋ? ಯೋ ಖೋ, ಮಹಾರಾಜ, ಕಾಯಸಮಾಚಾರೋ ಅನವಜ್ಜೇ। ‘‘ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮಾದಾನಹೇತು ಏವಮಿದಂ ಪುಞ್ಞಂ ವಡ್ಢತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೮೦), ಕುಸಲಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ ಉಪಚಿತತ್ತಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೪೩೧) ಚ ಆದೀಸು ಇಟ್ಠವಿಪಾಕೇ। ಅನವಜ್ಜಾದಿಕೇತಿ ಅನವಜ್ಜಇಟ್ಠವಿಪಾಕೇ, ‘‘ಅನವಜ್ಜಾದಿಕೇ’’ತಿ ಚ ಅತ್ತನಾ ವಕ್ಖಮಾನಲಕ್ಖಣಸ್ಸ ಅನುರೂಪತ್ತಾ ವುತ್ತಂ, ನ ಪನ ಆರೋಗ್ಯತ್ಥಸ್ಸ ಅಸಮ್ಭವತೋ। ಕಿಲೇಸರೋಗಸ್ಸ ಹಿ ಅಭಾವತೋ ಕುಸಲಂ ಆರೋಗ್ಯಂ ಹೋತಿ।
ವಜ್ಜಾ ರಾಗಾದಯೋ, ತೇ ಯಸ್ಸ ನ ಸನ್ತಿ, ತಂ ಅನವಜ್ಜಂ, ಇಟ್ಠೋ ವಿಪಾಕೋ ಚತುಕ್ಖನ್ಧಸಙ್ಖಾತೋ ಯಸ್ಸ, ತಂ ಇಟ್ಠವಿಪಾಕಂ, ಇಟ್ಠವಿಪಾಕತಾ ಚಸ್ಸ ತಂಸಭಾವವನ್ತತಾಯ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ, ನ ತಸ್ಸ ಅವಸ್ಸಂ ಇಟ್ಠವಿಪಾಕಸಮ್ಭವತೋಯೇವ, ಲಕ್ಖೀಯತಿ ಅನೇನಾತಿ ಲಕ್ಖಣಂ, ಅನವಜ್ಜಞ್ಚ ತಂ ಇಟ್ಠವಿಪಾಕಞ್ಚಾತಿ ಅನವಜ್ಜಇಟ್ಠವಿಪಾಕಂ। ತಂ ಲಕ್ಖಣಮಸ್ಸಾತಿ ಅನವಜ್ಜಇಟ್ಠವಿಪಾಕಲಕ್ಖಣಂ।
ನನು ಚ ಕುಸಲಮೇವ ಅನವಜ್ಜಇಟ್ಠವಿಪಾಕಂ, ವುತ್ತನಿಯಾಮೇನ ಪನ ಅನವಜ್ಜಇಟ್ಠವಿಪಾಕತೋ ಅಞ್ಞಂ ಕುಸಲಂ ಸಿಯಾ। ನ ಹಿ ಸಯಮೇವ ಅತ್ತನೋ ಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುನ್ತಿ? ನಾಯಂ ದೋಸೋ ಪರಿಞ್ಞಾತಾಪರಿಞ್ಞಾತವಚನತ್ಥಭಾವಭೇದೇ
ಅಥ ವಾ ಲಕ್ಖೀಯತೀತಿ ಲಕ್ಖಣಂ, ಅನವಜ್ಜಇಟ್ಠವಿಪಾಕಞ್ಚ ತಂ ಲಕ್ಖಣಞ್ಚಾತಿ ಅನವಜ್ಜಇಟ್ಠವಿಪಾಕಲಕ್ಖಣಂ, ಯಂ ಅನವಜ್ಜಇಟ್ಠವಿಪಾಕಂ ಹುತ್ವಾ ಲಕ್ಖೀಯತಿ, ತಂ ಕುಸಲನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ ಅನವಜ್ಜ-ಸದ್ದೇನ ಅನವಜ್ಜಭಾವೋ ವುತ್ತೋ, ಇಟ್ಠವಿಪಾಕಸದ್ದೇನ ಇಟ್ಠವಿಪಾಕಭಾವೋ, ತಸ್ಮಾ ಅನವಜ್ಜೋ ಚ ಇಟ್ಠವಿಪಾಕೋ ಚ ಅನವಜ್ಜಇಟ್ಠವಿಪಾಕಂ, ತಂ ಲಕ್ಖಣಮೇತಸ್ಸಾತಿ ಕರಣತ್ಥೇ, ಕಮ್ಮತ್ಥೇ ವಾ ಲಕ್ಖಣ-ಸದ್ದೇನ ಅನವಜ್ಜಇಟ್ಠವಿಪಾಕಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ಅನವಜ್ಜಇಟ್ಠವಿಪಾಕಸಭಾವವನ್ತಂ, ಅನವಜ್ಜಇಟ್ಠವಿಪಾಕಭಾವೇನ
ಅಕುಸಲವಿದ್ಧಂಸನರಸನ್ತಿ ಯಥಾನುರೂಪಂ ಅಕುಸಲಪ್ಪಜಹನಕಿಚ್ಚಂ। ಕುಸಲಞ್ಹಿ ಪರಿತ್ತಮಹಗ್ಗತಲೋಕುತ್ತರಭೇದಭಿನ್ನಂ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ತದಙ್ಗವಿಕ್ಖಮ್ಭನಸಮುಚ್ಛೇದಪ್ಪಹಾನವಸೇನ ಅಕುಸಲಪಕ್ಖಂ ಪಜಹತಿ। ಅಥ ತದಙ್ಗಾದಿಪ್ಪಹಾನಾನಂ ಕಿಂ ನಾನಾಕರಣನ್ತಿ? ವುಚ್ಚತೇ – ದಾನಾದಿಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥುಗತೇನ ತೇನ ತೇನ ಕುಸಲಙ್ಗೇನ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಮಚ್ಛೇರಾದಿಅಕುಸಲಙ್ಗಸ್ಸ ಪಹಾನಂ ತದಙ್ಗಪ್ಪಹಾನಂ, ತಂ ದೀಪಾಲೋಕೇನ ಅನ್ಧಕಾರವಿದ್ಧಂಸನಂ ವಿಯ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಾನಂ ಪರಿತ್ತಾನುಭಾವತಾಯ ತೇಹಿ ಅತ್ತನೋ ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ವಿದ್ಧಂಸಿತಾನಮಕುಸಲಾನಂ ತದಪಗಮೇ ಸತಿ ಪುನ ಆಗಮೇನ ವೋತ್ಥರಣತೋ। ತೇಸಂ ತೇಸಂ ನೀವರಣಧಮ್ಮಾನಂ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನಸಙ್ಖಾತಂ ಪವತ್ತಿನಿವಾರಣವಸೇನ ಪಹಾನಂ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನಪ್ಪಹಾನಂ, ತಂ ಘಟಪ್ಪಹಾರೇನ ಜಲತಲೇ ಸೇವಾಲವಿಯೂಹನಂ ವಿಯ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಯಥಾ ಹಿ ಬಲವತಾ ಘಟಪ್ಪಹಾರೇನ ದೂರೀಕತಂ ಸೇವಾಲಂ ತಸ್ಮಿಂ ಅಪನೀತೇಪಿ ತಂಪಹಾರವೇಗೇನ ಸಹಸಾ ನ ಓತ್ಥರತಿ, ಏವಮೇವ ಉಪಚಾರಪ್ಪನಾಭೇದೇನ ಝಾನೇನ ವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತಾ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಯೋ ತದಪ್ಪವತ್ತಿಕಾಲೇಪಿ ತಸ್ಸ ಬಲೇನ ಸಹಸಾ ನ ಓತ್ಥರನ್ತೀತಿ। ಅನುಪ್ಪತ್ತಿಧಮ್ಮತಾಪಾದನಸಙ್ಖಾತಂ ಸಮ್ಮಾ ಉಚ್ಛೇದವಸೇನ ಪಹಾನಂ ಸಮುಚ್ಛೇದಪ್ಪಹಾನಂ, ತಂ ಪನ ಅಸನಿಸಮ್ಪಾತೇನ ರುಕ್ಖಾದೀನಂ ಸಮೂಲವಿದ್ಧಂಸನಂ ವಿಯ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ನ ಹಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ
ವೋದಾನಂ ವಿಸುದ್ಧಿ, ಸಂಕಿಲೇಸಮಲವಿಮುತ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ, ತಥಾ ಹುತ್ವಾ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಮಸ್ಸಾತಿ ವೋದಾನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ, ಪರಿಸುದ್ಧಾಕಾರೇನ ಯೋಗಿನೋ ಞಾಣಸ್ಸ ಉಪಟ್ಠಾತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ।
ಏವಂ ಕುಸಲಸ್ಸ ವಜ್ಜರಹಿತಇಟ್ಠವಿಪಾಕಸಭಾವೇಹಿ ಲಕ್ಖಣಂ, ಕಿಚ್ಚಉಪಟ್ಠಾನಾಕಾರವಸೇನ ಚ ರಸಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾನಿ ವತ್ವಾ ಪುನ ವಜ್ಜಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವವಸೇನ ಚ ಲಕ್ಖಣಂ, ಸಮ್ಪತ್ತಿಫಲವಸೇನ ಚ ರಸಾದಿಕಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ವಜ್ಜಪಟಿಪಕ್ಖತ್ತಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ವಜ್ಜಾನಂ ಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವೋ ವಜ್ಜಪಟಿಪಕ್ಖತ್ತಂ, ತತೋ। ಏತೇನ ‘‘ಅನವಜ್ಜಲಕ್ಖಣ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಅ-ಕಾರೋ ಪಟಿಪಕ್ಖತ್ಥೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ, ತೇನ ಪನಸ್ಸ ಅಬ್ಯಾಕತತೋ ನಿವತ್ತನಂ ಕತಂ। ಇತರಥಾ ಹಿ ನಾಸ್ಸ ವಜ್ಜಂ, ವಜ್ಜತೋ ಅಞ್ಞಂ ವಾ ಅನವಜ್ಜನ್ತಿ ಅಬ್ಯಾಕತಸ್ಸಾಪಿ ತಂಲಕ್ಖಣತಾಪಸಙ್ಗೋ ಸಿಯಾ। ‘‘ವಜ್ಜಪಟಿಪಕ್ಖತ್ತಾ’’ತಿ ಪನ ವುತ್ತೇ ಯಸ್ಮಾ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಮೇವ ಪಹಾಯಕಪ್ಪಹಾತಬ್ಬಭಾವೇನ ಆಲೋಕನ್ಧಕಾರಾನಂ ವಿಯ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಉಜುವಿಪಚ್ಚನೀಕಭಾವೋ, ತಸ್ಮಾ ಕುಸಲಮೇವ ವಜ್ಜಪಟಿಪಕ್ಖತ್ತಾ ಅನವಜ್ಜಲಕ್ಖಣಂ, ನ ಅಞ್ಞನ್ತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ಸಿದ್ಧೋ ಹೋತಿ। ವೋದಾನಭಾವರಸನ್ತಿ ವೋದಾನಭಾವಸಮ್ಪತ್ತಿಕಂ, ಕಿಲೇಸಮಲೇಹಿ ಅಸಂಕಿಲಿಟ್ಠಭಾವೇನ ಸಮ್ಪಜ್ಜನಕನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾಪೀಯತಿ ಉಪನೀಯತಿ ಕಾರಣೇನ, ಅತ್ತನೋ ವಾ ಕಾರಣಂ ಪಟಿಚ್ಚ, ತಪ್ಪಟಿಬದ್ಧಭಾವೇನ ಪಟಿಮುಖಂ ವಾ ಉಪಟ್ಠಾತೀತಿ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ, ಇಟ್ಠೋ ವಿಪಾಕೋ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಮಸ್ಸಾತಿ ಇಟ್ಠವಿಪಾಕಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ।
ಅಸತಿ ‘‘ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ। ತತ್ಥ ಯೋನಿಸೋ ಪಥೇನ ಉಪಾಯೇನ ಮನಸಿಕಾರೋ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋ, ಅತ್ಥತೋ ಪನ ಸಾನುಸಯಸನ್ತಾನವತೋ ಛನ್ನಂ ದ್ವಾರಾನಮಾಪಾಥಗತೇಸ್ವಾರಮ್ಮಣೇಸು ಪತಿರೂಪದೇಸವಾಸಾದಿಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಕುಸಲಧಮ್ಮಾನಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಭವಙ್ಗಂ ಆವಟ್ಟೇತ್ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನಮಾವಜ್ಜನಂ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋ ನಾಮ। ವುತ್ತಪಟಿಪಕ್ಖವಸೇನ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋಪಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಯಂ ಪನ ನಿರನುಸಯಸನ್ತಾನಸಮಙ್ಗಿಸ್ಸ ಕಿರಿಯಚಿತ್ತಾನಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಉಪ್ಪನ್ನಂ, ತಂ ಠಪೇತ್ವಾ ನಿರವಜ್ಜಧಮ್ಮಂ ಸಾವಜ್ಜಧಮ್ಮಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಪಚ್ಚಯಭಾವಾನುಪಗಮನತೋ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಪಕ್ಖಂ ವಾ ಭಜೇಯ್ಯ। ಖೀಣಾಸವಸನ್ತಾನಗತತ್ತಾ ಯೋನಿಸೋಅಯೋನಿಸೋಭಾವಮನಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಆಪಾಥಗತಾರಮ್ಮಣೇಸು ಉಪ್ಪತ್ತಿಮತ್ತಂ
ಸಾವಜ್ಜಾನಿಟ್ಠವಿಪಾಕಲಕ್ಖಣಮಕುಸಲನ್ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ‘‘ವಜ್ಜಾ ರಾಗಾದಯೋ, ತೇ ಯಸ್ಸ ಸನ್ತಿ, ತಂ ಸಾವಜ್ಜಂ, ಅನಿಟ್ಠೋ ವಿಪಾಕೋ ಯಸ್ಸ, ತಂ ಅನಿಟ್ಠವಿಪಾಕ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತನಯಾನುಸಾರೇನ ಪಟಿಪಕ್ಖಯೋಜನಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ರಸಾದಿತೋ ಪನೇತಂ ಅನತ್ಥಜನನರಸಂ, ಸಂಕಿಲೇಸಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ। ಅಥ ವಾ ಗಾರಯ್ಹಭಾವತೋ ಸಾವಜ್ಜಲಕ್ಖಣಮೇವ, ಸಂಕಿಲೇಸಭಾವರಸಂ, ಅನಿಟ್ಠವಿಪಾಕಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ, ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಪದಟ್ಠಾನಂ। ವಚನತ್ಥತೋ ಪನ ನ ಕುಸಲನ್ತಿ ಅಕುಸಲಂ, ಕುಸಲಪಟಿಪಕ್ಖನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಟಿಪಕ್ಖತ್ಥೇ ಹಿ ಅಯಂ ಅಕಾರೋ, ನ ಪನ ಅಞ್ಞತ್ಥೇ, ನಾಪಿ ಅಭಾವೇ। ಇತರಥಾ ಹಿ ತಿಕಂ ನ ಸಿಯಾ, ದುಕಂ, ಚತುಕ್ಕಂ ವಾ ಆಪಜ್ಜೇಯ್ಯ। ತಥಾ ಹಿ ಯದಿ ಕುಸಲತೋ ಅಞ್ಞಮಕುಸಲಂ ಸಿಯಾ ಪಾಳಿಯಞ್ಚ ‘‘ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಅಬ್ಯಾಕತಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ತಿಕವಸೇನೇವ ವುತ್ತತ್ತಾ ‘‘ಕುಸಲಪಟಿಪಕ್ಖ’’ನ್ತಿ ಪನ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ಮಿತ್ತಪಟಿಪಕ್ಖೋ ಅಮಿತ್ತೋ ವಿಯ, ಲೋಭಪಟಿಪಕ್ಖೋ ಅಲೋಭೋ ವಿಯ ಚ ಯಂ ಧಮ್ಮಜಾತಂ ಕುಸಲಸ್ಸ ಉಜುವಿಪಚ್ಚನೀಕಭೂತಂ, ತಂ ಅಕುಸಲನ್ತಿ ತಸ್ಸ ವಸೇನ ತಿಕಂ ಉಪಪನ್ನಂ ಹೋತಿ, ಉಜುವಿಪಚ್ಚನೀಕತಾ ಚಸ್ಸ ಸಾವಜ್ಜಾನಿಟ್ಠವಿಪಾಕತ್ತಾ, ತೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಭಾವತೋ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬಾ, ನ ಪನ ಕುಸಲವಿನಾಸನತೋ। ನ ಹಿ ಅಕುಸಲೇನ ಕುಸಲಂ ಪಹೀಯತಿ, ಮಹಾಬಲತ್ತಾ ಪನ ಕುಸಲಮೇವ ತಂ ಪಜಹತಿ। ಕುಸಲಞ್ಹಿ ಮಹಾಬಲಂ, ಅಕುಸಲಂ ದುಬ್ಬಲಂ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಅಬಲಾ ನಂ ಬಲೀಯನ್ತಿ, ಮದ್ದನ್ತೇನಂ ಪರಿಸ್ಸಯಾ’’ತಿ (ಸು॰ ನಿ॰ ೭೭೬), ತಸ್ಮಾ ಕುಸಲಮೇವ ಯಥಾವುತ್ತನಯೇನ ಅಕುಸಲಸ್ಸ ಪಹಾಯಕಂ, ನಾಕುಸಲಂ ಇತರಸ್ಸಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ತದುಭಯ…ಪೇ॰… ಅಬ್ಯಾಕತನ್ತಿ ಯಂ ಧಮ್ಮಜಾತಂ ಕುಸಲಂ ವಿಯ ನ ಅನವಜ್ಜಇಟ್ಠವಿಪಾಕಲಕ್ಖಣಂ, ನಾಪಿ ಅಕುಸಲಂ ವಿಯ ಸಾವಜ್ಜಾನಿಟ್ಠವಿಪಾಕಲಕ್ಖಣಂ, ಅಥ ಖೋ ಅವಿಪಾಕತ್ತಾ ಅಬ್ಯಾಕತಂ। ಕುಸಲಾಕುಸಲಞ್ಹಿ ವತ್ವಾ ಅಬ್ಯಾಕತಸ್ಸ ವುತ್ತತ್ತಾ ಕುಸಲಾಕುಸಲಭಾವೇನೇವ ಅವುತ್ತತ್ತಾತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ, ನ ಪಕಾರನ್ತರೇನ। ತಥಾ ಅವಚನಞ್ಚ ತಸ್ಸ ತದುಭಯವಿಪರೀತಲಕ್ಖಣತ್ತಾಯೇವ, ನ ಪನ ಅವತ್ತಬ್ಬತ್ತಾಮತ್ತೇನಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಅಥ ವಾ ವಿ-ಸದ್ದೋ ವಿರೋಧಿವಚನೋ। ಆ-ಸದ್ದೋ ಅಭಿಮುಖಭಾವಪ್ಪಕಾಸನೋ, ತಸ್ಮಾ ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ವಿರೋಧಾಭಿಮುಖತಂ ಕತಂ ಲಕ್ಖಣವಿರೋಧತೋ ಪಹಾಯಕಪ್ಪಹಾತಬ್ಬಭಾವತೋ ವಾತಿ ಬ್ಯಾಕತಂ, ಕುಸಲಾಕುಸಲಂ। ತತೋ ಅಞ್ಞಂ ಅಬ್ಯಾಕತಂ। ತಞ್ಹಿ ಲಕ್ಖಣತೋ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಂ ವಿಯ ನ ತಸ್ಸ ವಿರುದ್ಧಂ। ನ ಹಿ ಅವಿಪಾಕತಂ ಅನಿಟ್ಠವಿಪಾಕತಾ ವಿಯ, ಇಟ್ಠವಿಪಾಕತಾಯ ಇಟ್ಠವಿಪಾಕತಾ ವಿಯ ಚ ಅನಿಟ್ಠವಿಪಾಕತಾಯ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠವಿಪಾಕತಾಹಿ ವಿರುಜ್ಝತಿ, ನ ಚಾಪಿ ಅಬ್ಯಾಕತಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲೇಸು ಕಿಞ್ಚಿ ಪಜಹತಿ, ನ ಚ ಕೇನಚಿ ಪಹಾತಬ್ಬನ್ತಿ। ‘‘ತದುಭಯವಿಪರೀತಲಕ್ಖಣಮಬ್ಯಾಕತ’’ನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಯಮಾನೇ ಅಹೋಸಿ ಕಮ್ಮಂ, ನಾಹೋಸಿ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕೋ, ನತ್ಥಿ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕೋ, ನ ಭವಿಸ್ಸತಿ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕೋತಿ ಇಮಿನಾ ತಿಕೇನ ಸಙ್ಗಹಿತಸ್ಸ ಗತಿಉಪಧಿಕಾಲಪ್ಪಯೋಗವಿಪತ್ತೀಹಿ ಅವಿಪಾಕಸ್ಸ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮವೇದನೀಯಾದಿಕಮ್ಮಸ್ಸ ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಸ್ಸ ಅಕುಸಲಸ್ಸ ಚ ಅಭಿಞ್ಞಾಕುಸಲಸ್ಸ ಚ ವಿಪಾಕುಪ್ಪಾದನಾಭಾವತೋ ‘‘ಸಿಯಾ ನು ಖೋ ಅಬ್ಯಾಕತಭಾವೋ ವಾ’’ತಿ ಕದಾಚಿ ಕೋಚಿ ಚಿನ್ತೇಯ್ಯಾತಿ ತನ್ನಿವಾರಣತ್ಥಮಾಹ ‘‘ಅವಿಪಾಕಾರಹಂ ವಾ’’ತಿ, ವಿಪಾಕಂ ಅವಿಪಾಕಾರಹಂ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮವೇದನೀಯಾದಯೋ ತಾವ ಪಚ್ಚಯವೇಕಲ್ಲಾದೀಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಅವಿಪಾಕಾ, ಸಚೇ ಪನೇತೇ ತಬ್ಬಿದೂರಾ ಅಸ್ಸು, ತದಾ ವಿಪಾಕದಾನೇ ಸಮತ್ಥತಾಯ ವಿಪಾಕಾರಹಾಯೇವ, ತಂ ಪನ ನ ತಥಾ, ಅಥ ಖೋ ಯೇನ ಕೇನಚಿ ಆಕಾರೇನ ವಿಪಾಕದಾನೇ ಅಸಮತ್ಥತಾಯೇವ ವಿಪಾಕಾರಹಂ ನ ಹೋತಿ, ತಂ ಅಬ್ಯಾಕತಂ ನಾಮಾತಿ।
ಇದಾನಿ ಏವಂ ತಿಕವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೇಸು ಕುಸಲಾದೀಸು ಪಠಮಂ ತಾವ ಕುಸಲಚಿತ್ತಂ ವಿಭಜನ್ತೋ ‘‘ತತ್ಥ ಕುಸಲಚಿತ್ತ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ತಸ್ಸ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಏಕವೀಸತಿವಿಧನ್ತಿ ಅಟ್ಠ ಕಾಮಾವಚರಾನಿ ಭೂಮಿತೋ ಚತುಬ್ಬಿಧನ್ತಿ ಕಾಮರೂಪಾರೂಪಲೋಕುತ್ತರಭೂಮಿಸಙ್ಖಾತಾನಂ ಚತುನ್ನಂ ಭೂಮೀನಂ ವಸೇನ ತತ್ಥ ಪವತ್ತಮಾನಂ ಚಿತ್ತಮ್ಪಿ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಹೋತಿ। ತತ್ಥ ಭವನ್ತಿ ಏತ್ಥಾತಿ ಭೂಮಿ, ಠಾನಂ, ಅವತ್ಥಾ ಚ। ಅವತ್ಥಾಪಿ ಹಿ ಅವತ್ಥವನ್ತಾನಂ ಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನಂ ವಿಯ ಗಯ್ಹತಿ। ಏವಞ್ಹಿ ನೇಸಂ ಸುಖಗ್ಗಹಣಂ ಹೋತಿ। ಅವತ್ಥಾತಿ ಚೇತ್ಥ ಧಮ್ಮಾನಂ ಕಾಮತಣ್ಹಾದೀಹಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಭಾವೋ। ತತ್ಥ ಪುರಿಮಾ ತಿಸ್ಸೋ ಭೂಮಿಯೋ ಉಭಯವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾ, ಇತರಾ ಅವತ್ಥಾವಸೇನೇವ। ನ ಹಿ ಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮಾನಂ ಕಾಮಭವಾದಿತೋ ಅಞ್ಞಂ ಠಾನಮುಪಲಬ್ಭತೀತಿ।
ಅಞ್ಞತ್ಥ ಪವತ್ತಮಾನಸ್ಸಾಪಿ ವಕ್ಖಮಾನನಯೇನ ಕಾಮಭೂಮಿಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತಾ ಭೂಮಿತೋ ಏಕವಿಧನ್ತಿ। ಸವತ್ಥುಕಾವತ್ಥುಕಭೇದತೋತಿ ಚಕ್ಖಾದೀನಿ ಪಞ್ಚ, ಹದಯಞ್ಚಾತಿ ಛ ವತ್ಥೂನಿ। ಕುಸಲಸ್ಸ ಪನ ಚಕ್ಖಾದಿನಿಸ್ಸಿತತ್ತಾಭಾವತೋ ಹದಯವತ್ಥು ಇಧ ವತ್ಥೂತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ। ತೇನ ಸಹಿತಂ ಏಕನ್ತೇನ ತನ್ನಿಸ್ಸಿತಪ್ಪವತ್ತಿತೋತಿ ಸವತ್ಥುಕಂ, ಕಾಮರೂಪಧಾತುಯಂ ಪವತ್ತಮಾನವಿಞ್ಞಾಣಂ। ತತ್ಥ ಹಿ ಅರೂಪಸ್ಸ ರೂಪಪಟಿಬನ್ಧಪ್ಪವತ್ತಿ, ಅರೂಪಧಾತುಯಂ ಪನ ರೂಪಾಭಾವತೋ ವತ್ಥುವಿರಹಿತಮೇವ ಪವತ್ತತೀತಿ ತತ್ಥ ಪವತ್ತಮಾನಂ ಅವತ್ಥುಕಂ। ಹೀನ…ಪೇ॰… ತಿವಿಧನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಪಚ್ಚಯತೋ, ಫಲತೋ ಚ ಮಜ್ಝಿಮಪಣೀತೇಹಿ ನಿಹೀನಂ, ತೇಸಂ ವಾ ಗುಣೇಹಿ ಪರಿಹೀನನ್ತಿ ಹೀನಂ, ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಪಧಾನಭಾವಂ ನೀತನ್ತಿ ಪಣೀತಂ, ಉಭಿನ್ನಂ ವೇಮಜ್ಝೇ ಭವಂ ಮಜ್ಝಿಮಂ। ತತ್ಥ ಹೀನೇನ ಛನ್ದೇನ ಚಿತ್ತೇನ ವೀರಿಯೇನ ವೀಮಂಸಾಯ ವಾ ಪವತ್ತಿತಂ ಹೀನಂ, ಮಜ್ಝಿಮೇಹಿ ಛನ್ದಾದೀಹಿ ಪವತ್ತಿತಂ ಮಜ್ಝಿಮಂ, ಪಣೀತೇಹಿ ಪಣೀತಂ। ಛನ್ದಾದೀನಂ ಪನ ಹೀನಾದಿಭಾವೋ ಅಧಿಮುತ್ತಿವಸೇನ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಹೀನಾಧಿಮುತ್ತಿವಸೇನ ಹಿ ನೇಸಂ ಹೀನತಾ, ಪಣೀತಾಧಿಮುತ್ತಿವಸೇನ ಪಣೀತತಾ, ತದುಭಯವೇಮಜ್ಝವಸೇನ ಮಜ್ಝಿಮತಾ। ಯಸಕಾಮತಾಯ ವಾ ಕತಂ ಕುಸಲಂ ಹೀನಂ, ಪುಞ್ಞಫಲಕಾಮತಾಯ ಮಜ್ಝಿಮಂ, ‘‘ಪುಞ್ಞಂ ನಾಮೇತಂ ಸಾಧೂಹಿ ಕತ್ತಬ್ಬಮೇವಾ’’ತಿ ಏವಂ ಅರಿಯಭಾವಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಕತಂ ಪಣೀತಂ। ‘‘ಅಹಮಸ್ಮಿ ದಾನಪತಿ, ಇಮೇ ಪನಞ್ಞೇ ದಾನದಾಸಾದಯೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಅತ್ತುಕ್ಕಂಸನಪರವಮ್ಭನಾಹಿ ಉಪಕ್ಕಿಲಿಟ್ಠಂ ಪವತ್ತಿತಂ ವಾ ಹೀನಂ, ತಥಾ ಅನುಪಕ್ಕಿಲಿಟ್ಠಂ ಮಜ್ಝಿಮಂ, ಮಗ್ಗಫಲಪದಟ್ಠಾನಂ ಪಣೀತಂ। ಭವಭೋಗಸಮ್ಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ ಕತಂ ಹೀನಂ, ಸಾವಕಪಚ್ಚೇಕಬೋಧಿಪಾರಮಿತಾವಸೇನ ಅತ್ತನೋ ವಿಮೋಕ್ಖತ್ಥಾಯ ಕತಂ ಮಜ್ಝಿಮಂ, ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಪಾರಮಿತಾವಸೇನ ಸಬ್ಬೇಸಂ ವಿಮೋಕ್ಖತ್ಥಾಯ ಕತಂ ಪಣೀತನ್ತಿ।
ಸೋಮನಸ್ಸು…ಪೇ॰… ಭೇದತೋತಿ ಭೇದ-ಸದ್ದೋ ಪಚ್ಚೇಕಂ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬೋ ‘‘ಸೋಮನಸ್ಸುಪೇಕ್ಖಾಭೇದತೋ ಞಾಣಭೇದತೋ ಪಯೋಗಭೇದತೋ’’ತಿ। ತತ್ಥ ಪಯೋಗಭೇದತೋತಿ ಸಙ್ಖಾರಭೇದತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ನನು ಚ ಸೋಮನಸ್ಸುಪೇಕ್ಖಾಭೇದೋ ‘‘ಸೇಯ್ಯಥಿದ’’ನ್ತಿ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ‘‘ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತಿ। ತತ್ಥ ಸೇಯ್ಯಥಿದನ್ತಿ ತಂ ಕತಮಂ, ತಂ ಕಥನ್ತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ।
ಸೋಭನಂ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಂ। ಜಾನಾತಿ ಯಥಾಸಭಾವಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝತೀತಿ ಞಾಣಂ, ತೇನ ಸಮಂ ಏಕುಪ್ಪಾದಾದೀಹಿ ಪಕಾರೇಹಿ ಯುತ್ತನ್ತಿ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ। ನಾಸ್ಸ ಸಙ್ಖಾರೋ ಅತ್ಥೀತಿ ಅಸಙ್ಖಾರಂ, ಅಸಙ್ಖಾರಮೇವ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಂ। ಸಹ ಸಙ್ಖಾರೇನ ಪವತ್ತಮಾನಂ ಸಸಙ್ಖಾರಂ, ತದೇವ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಂ। ಸಙ್ಖಾರೋತಿ ಚೇತ್ಥ ಅತ್ತನೋ, ಪರಸ್ಸ ವಾ ಪುಬ್ಬಪ್ಪಯೋಗೋ ‘‘ಸಙ್ಖರೋತಿ ತಿಕ್ಖಭಾವಸಙ್ಖಾತೇನ ಮಣ್ಡನವಿಸೇಸೇನ ಸಜ್ಜೇತಿ, ಸಙ್ಖರೀಯತಿ ವಾ ಸಜ್ಜೀಯತಿ ಚಿತ್ತಂ ಏತೇನಾ’’ತಿ ಕತ್ವಾ। ತತ್ಥ ದಾನಾದಿಪುಞ್ಞಕರಣಕಾಲೇ ಮಚ್ಛೇರಮಲಥಿನಮಿದ್ಧಾದೀಹಿ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಸಂಸೀದಮಾನೇ ಚಿತ್ತೇ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸವೂಪಸಮವಸೇನ, ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಚ ಉಸ್ಸಾಹಜನನವಸೇನ ತೀಸು ದ್ವಾರೇಸು ಪವತ್ತೋ ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮೋ ಅತ್ತನೋ ಪಯೋಗೋ ನಾಮ। ಕುಸಲಕರಣೇ ನಿರುಸ್ಸಾಹಸ್ಸ ಪನ ‘‘ಅಮ್ಭೋ, ಸಪ್ಪುರಿಸ, ಕುಸಲಕರಣಂ ನಾಮ ಪಣ್ಡಿತೇಹಿ ಆಸೇವಿತಮಗ್ಗೋ, ತತ್ಥ ತಯಾಪಿ ಪಟಿಪಜ್ಜಿತುಂ ವಟ್ಟತಿ, ತಸ್ಮಾ ದಾನಂ ದೇಹಿ, ಸೀಲಂ ರಕ್ಖ, ತಞ್ಹಿ ತೇ ಅತ್ಥಾಯ ಹಿತಾಯ ಸುಖಾಯ ಭವಿಸ್ಸತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಕುಸಲಕರಣತ್ಥಾಯ ಉಸ್ಸಾಹಜನನವಸೇನ ಪರೇಸಂ ಕಾಯವಚೀದ್ವಾರೇಸು ಪವತ್ತಾ ಆಣತ್ತಿ ಪರಪ್ಪಯೋಗೋ ನಾಮ। ತೇಸು ಪನ ಪುರಿಮೋ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪ್ಪವತ್ತಚಿತ್ತಸನ್ತಾನೇ, ಪಚ್ಛಿಮೋ ಪರೇಸಂ ಚಿತ್ತಸನ್ತಾನೇಯೇವ ಸಮ್ಭವತೀತಿ ತನ್ನಿಬ್ಬತ್ತಿತೋ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ತಿಕ್ಖಭಾವಸಙ್ಖಾತೋ ವಿಸೇಸೋ ಇಧ ಉಪಚಾರತೋ ಸಙ್ಖಾರೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ತೇನಾಹು ಆಚರಿಯಾ –
‘‘ಪುಬ್ಬಪ್ಪಯೋಗಸಮ್ಭೂತೋ, ವಿಸೇಸೋ ಚಿತ್ತಸಮ್ಭವೀ।
ಸಙ್ಖಾರೋ ಇತಿ ಸಙ್ಖಾರ-ಸಭಾವಞ್ಞೂಹಿ ಕಿತ್ತಿತೋ’’ತಿ॥
ಅಥ ‘‘ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಮಸಙ್ಖಾರಿಕ’’ನ್ತಿ ಚ ಏತಂ ಕೇವಲಂ ಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ಭಾವಾಭಾವಮತ್ತಾಪೇಕ್ಖಾಯ ವುತ್ತಂ, ನ ತಸ್ಸ ಸಹಪ್ಪವತ್ತಿಸಬ್ಭಾವಾಭಾವತೋತಿ ಭಿನ್ನಸನ್ತಾನಪ್ಪವತ್ತಿನೋಪಿ ಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ಇದಮತ್ಥಿತಾಯ ತಂವಸೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತಂ ಚಿತ್ತಂ ಸಙ್ಖಾರೋ ಅಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಂ ಸಹ-ಸದ್ದಸ್ಸ ವಿಜ್ಜಮಾನತ್ಥಪರಿದೀಪನತೋ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಂ। ಅಥ ವಾ ಸಙ್ಖರಣಂ, ಸಙ್ಖರೀಯತಿ ವಾ ಏತೇನ ಆಗನ್ತುಕಸಮ್ಭೂತೇನ ಚಿತ್ತಸಂಸೀದನಸಭಾವಾಪನಯನವಸೇನೇವ ಸಜ್ಜೀಯತಿ, ಸಙ್ಖರೋತಿ ವಾ ತಂ ಯಥಾವುತ್ತವಸೇನೇವಾತಿ ಸಙ್ಖಾರೋತಿ ಉಜುಕಮೇವ ಪುಬ್ಬಪ್ಪಯೋಗಜನಿತೋ ತಿಕ್ಖಭಾವೋ ವುಚ್ಚತಿ, ತದಭಾವತೋ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಂ, ಸಭಾವತಿಕ್ಖನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಂಸಹಗತಾಯ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಂ, ಅಥ ವಾ ಮಚ್ಛೇರಮಲಾದೀಹಿ ಸಙ್ಖರೀಯತೀತಿ ಸಙ್ಖಾರೋ, ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸಂಸೀದನಸಭಾವೋ, ಸೋ ಯಸ್ಸ ನತ್ಥೀತಿ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಂ, ಇತರಂ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಂ। ಪಣೀತಉತುಭೋಜನಾದಿಕೋ ವಾ ಬಲವಪಚ್ಚಯೋ ಸಙ್ಖಾರೋ ‘‘ಸಙ್ಖರೋತಿ ಚಿತ್ತಂ ತಿಕ್ಖಭಾವೇನ, ಸಙ್ಖರೀಯತಿ ವಾ ತಂ ಏತೇನಾ’’ತಿ ಕತ್ವಾ। ಅ-ಕಾರಸ್ಸ ವುಡ್ಢತ್ಥವುತ್ತಿತಾಯ ವುಡ್ಢಿಪ್ಪತ್ತೋ ಸಙ್ಖಾರೋ ಅಸ್ಸಾತಿ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಂ, ಬಲವಪಚ್ಚಯವನ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ವುಡ್ಢಿಪರಿದೀಪಕೇನ ಪನ ಅ-ಕಾರೇನ ಅವಿಸೇಸಿತತ್ತಾ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಂ ಸಪ್ಪಚ್ಚಯಂ ದುಬ್ಬಲಪಚ್ಚಯನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಞಾಣೇನ ವಿಪ್ಪಯುತ್ತಂ ವಿರಹಿತನ್ತಿ ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಂ।
ಉಪೇಕ್ಖತೀತಿ ಉಪೇಕ್ಖಾ, ವೇದಿಯಮಾನಾಪಿ ಆರಮ್ಮಣಂ ಅಜ್ಝುಪೇಕ್ಖತಿ, ಮಜ್ಝತ್ತಾಕಾರಸಣ್ಠಿತಿಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ ಇಟ್ಠೇ, ಅನಿಟ್ಠೇ ಚ ಆರಮ್ಮಣೇ ಪಕ್ಖಪಾತಾಭಾವೇನ ಉಪಪತ್ತಿತೋ ಯುತ್ತಿತೋ ಇಕ್ಖತಿ ಅನುಭವತೀತಿ ಉಪೇಕ್ಖಾ। ಅಥ ವಾ ಉಪೇತಾ ಸುಖದುಕ್ಖಾನಂ ಅವಿರುದ್ಧಾ ಇಕ್ಖಾ ಅನುಭವನನ್ತಿ ಉಪೇಕ್ಖಾ। ಅವಿರುದ್ಧತ್ತಾಯೇವ ಹೇಸಾ ತೇಸಂ ಅನನ್ತರಮ್ಪಿ ಪವತ್ತತಿ। ಸುಖದುಕ್ಖವೇದನಾ ಪನ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ವಿರುದ್ಧಸಭಾವತ್ತಾ ನಾಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಅನನ್ತರಂ ಪವತ್ತನ್ತಿ ಪಟ್ಠಾನೇ ಸೋಮನಸ್ಸಸ್ಸ ಅನನ್ತರಂ ದೋಮನಸ್ಸಸ್ಸ, ದೋಮನಸ್ಸಸ್ಸ ಅನನ್ತರಂ ಸೋಮನಸ್ಸಸ್ಸ ಚ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ಪಟಿಸಿದ್ಧಾ। ಅಯಞ್ಚ ಅತ್ಥೋ ಲೋಭಸಹಗತಚಿತ್ತಸಮ್ಪಯುತ್ತವೇದನಾಯಪಿ ಲಬ್ಭತಿ, ಪುರಿಮಾ ಪನ ದ್ವೇ ನ ತಥಾ। ನ ಹಿ ಲೋಭಸಹಗತಾದೀನಂ ಮಜ್ಝತ್ತಾಕಾರೇನ ಅಜ್ಝುಪೇಕ್ಖನಂ, ಉಪಪತ್ತಿತೋ ಇಕ್ಖನಂ ವಾ ಅತ್ಥೀತಿ। ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತನ್ತಿ ಸಬ್ಬಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯಮೇವ।
ನನು ಚ ಅಞ್ಞೇಪಿ ಫಸ್ಸಾದಯೋ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾ ಅತ್ಥೀತಿ ಸೋಮನಸ್ಸಾದೀನಂ ವಸೇನೇವ ಪನ ಅಟ್ಠವಿಧತಾ ಕಸ್ಮಾ ಗಹಿತಾತಿ? ಭೇದಕರಭಾವತೋ। ಫಸ್ಸಾದೀನಞ್ಹಿ ಸಬ್ಬಚಿತ್ತಸಾಧಾರಣತ್ತಾ, ಸದ್ಧಾದೀನಞ್ಚ ಸಬ್ಬಕುಸಲಸಾಧಾರಣತ್ತಾ ನ ತೇಹಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ವಿಭಾಗೋ, ಸೋಮನಸ್ಸಾದಯೋ ಪನ ಕತ್ಥಚಿ ಚಿತ್ತೇ ಹೋನ್ತಿ, ಕತ್ಥಚಿ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ ಪಾಕಟೋವ ತೇಹಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ವಿಭಾಗೋತಿ। ಕಸ್ಮಾ ಪನೇತೇ ಕತ್ಥಚಿ ಚಿತ್ತೇ ಹೋನ್ತಿ, ಕತ್ಥಚಿ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ? ಕಾರಣಸ್ಸ ಸನ್ನಿಹಿತಾಸನ್ನಿಹಿತಭಾವತೋ। ಕಿಂ ಪನ ನೇಸಂ ಕಾರಣನ್ತಿ? ವುಚ್ಚತೇ – ತತ್ಥ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಭಾವೋ ತಾವ ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ ಹೋತಿ। ಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಸ್ಮಿಞ್ಹಿ
‘‘ನಿಯಾಮಪರಿಣಾಮೇಹಿ
ಞಾಣಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾಭೋಗಾ, ಇಟ್ಠೇಪಿ ಕುಸಲಂ ಸಿಯಾ’’ತಿ॥
ಅಪಿಚ ಸದ್ಧಾಬಹುಲತಾದೀಹಿ ಚ ಕಾರಣೇಹಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಅಸ್ಸದ್ಧಾನಂ, ಹಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಕಾನಞ್ಚ ಏಕನ್ತಮಿಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಭೂತಂ ತಥಾಗತರೂಪಮ್ಪಿ ದಿಸ್ವಾ ಸೋಮನಸ್ಸಂ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಯೇ ಚ ಕುಸಲಪ್ಪವತ್ತಿಯಂ ಆನಿಸಂಸಂ ನ ಪಸ್ಸನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಪರೇಹಿ ಉಸ್ಸಾಹಿತಾನಂ ಕುಸಲಂ ಕರೋನ್ತಾನಮ್ಪಿ ಸೋಮನಸ್ಸಂ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸದ್ಧಾಬಹುಲತಾ ವಿಸುದ್ಧಿದಿಟ್ಠಿತಾ ಆನಿಸಂಸದಸ್ಸಾವಿತಾತಿ ಇಮೇಹಿಪಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತತಾ ಹೋತಿ।
ಅಪಿಚ ಯೇ ತೇ ಏಕಾದಸ ಧಮ್ಮಾ ಪೀತಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ। ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ಬುದ್ಧಾನುಸ್ಸತಿ ಧಮ್ಮಾನುಸ್ಸತಿ ಸಂಘಾನುಸ್ಸತಿ ಸೀಲಾನುಸ್ಸತಿ ಚಾಗಾನುಸ್ಸತಿ ದೇವತಾನುಸ್ಸತಿ ಉಪಸಮಾನುಸ್ಸತಿ ಲೂಖಪುಗ್ಗಲಪರಿವಜ್ಜನಂ ಸಿನಿದ್ಧಪುಗ್ಗಲಸೇವನಾ ಪಸಾದನೀಯಸುತ್ತನ್ತಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ ತದಧಿಮುತ್ತತಾತಿ ಇಮೇಹಿಪಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಬುದ್ಧಾದಿಗುಣೇ ಅನುಸ್ಸರನ್ತಸ್ಸ ಹಿ ಯಾವ ಉಪಚಾರುಪ್ಪಾದಾ ಸಕಲಸರೀರಂ ಫರಮಾನಾ ಪೀತಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ತಥಾ ದೀಘರತ್ತಂ ಅಕ್ಖಣ್ಡತಾದಿವಸೇನ ಅತ್ತನಾ ರಕ್ಖಿತಂ ಚತುಪಾರಿಸುದ್ಧಿಸೀಲಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ, ಗಿಹಿನೋ ದಸಸೀಲಂ ಪಞ್ಚಸೀಲಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ, ದುಬ್ಭಿಕ್ಖಭಯಾದೀಸು ಪಣೀತಂ ಭೋಜನಂ ಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀನಂ ದತ್ವಾ ‘‘ಏವಂನಾಮ ದಾನಂ ಅದಾಸಿ’’ನ್ತಿ ಅತ್ತನೋಚಾಗಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ, ಗಿಹಿನೋಪಿ ತಥಾರೂಪೇ ಕಾಲೇ ಸೀಲವನ್ತಾನಂ ದಿನ್ನದಾನಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ, ಯೇಹಿ ಗುಣೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತಾ ದೇವಾ ದೇವತ್ತಂ ಗತಾ, ತಥಾರೂಪಾನಂ ಗುಣಾನಂ ಅತ್ತನಿ ಅತ್ಥಿತಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ, ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಹಿ ವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತಕಿಲೇಸೇ ಸಟ್ಠಿಪಿ
ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಸ್ಸ ಪನ ಕಮ್ಮತೋ ಉಪಪತ್ತಿತೋ ಇನ್ದ್ರಿಯಪರಿಪಾಕತೋ ಕಿಲೇಸದೂರೀಭಾವತೋತಿ ಇಮೇಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಹೋತಿ। ಯೋ ಹಿ ಪರೇಸಂ ಹಿತಜ್ಝಾಸಯೇನ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ ಹೀನುಕ್ಕಟ್ಠಾದೀನಿ ಚ ನಳಕಾರಮುದ್ದಾಗಣನಾದೀನಿ ಸಿಪ್ಪಾಯತನಾನಿ, ವಡ್ಢಕೀಕಸಿವಾಣಿಜ್ಜಾದೀನಿ ಚ ಕಮ್ಮಾಯತನಾನಿ, ವಿಸಹರಣಾದೀನಿ ಚ ವಿಜ್ಜಾಯತನಾನೀತಿ ಏವಂ ನಿರವಜ್ಜಸಿಪ್ಪಾಯತನಾದೀನಿ ಸಿಕ್ಖಾಪೇತಿ, ಸಯಂ ವಾ ಸಿಕ್ಖತಿ, ಧಮ್ಮಕಥಿಕಸ್ಸ ಸಕ್ಕಾರಂ ಕತ್ವಾ ಧಮ್ಮಂ ಕಥಾಪೇತಿ, ‘‘ಆಯತಿಂ ಪಞ್ಞವಾ ಭವಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಪತ್ಥನಂ ಪಟ್ಠಪೇತ್ವಾ ನಾನಪ್ಪಕಾರಂ ಪುಞ್ಞಕಮ್ಮಂ ಕರೋತಿ, ತಸ್ಸೇವಂ ನಾನಪ್ಪಕಾರಂ ಪಞ್ಞಾಸಂವತ್ತನಿಕಕಮ್ಮಂ ಸಮ್ಪಾದೇನ್ತಸ್ಸ ತಂ ಕಮ್ಮಂ ಉಪನಿಸ್ಸಾಯ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಕುಸಲಂ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ತಥಾ ಅಬ್ಯಾಪಜ್ಜೇ ಲೋಕೇ ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಕುಸಲಂ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –
‘‘ತಸ್ಸ
ತಥಾ ಪಞ್ಞಾದಸಕಂ ಸಮ್ಪತ್ತಸ್ಸ ಇನ್ದ್ರಿಯಪರಿಪಾಕಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಕುಸಲಂ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಯೇನ ಪನ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಭಾವನಾಹಿ ಕಿಲೇಸಾ ವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತಾ, ತಸ್ಸ ಕಿಲೇಸದೂರೀಭಾವಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಚಿತ್ತಂ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಯಥಾಹ –
‘‘ಯೋಗಾ
ಅಪಿಚ ಯೇ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ಧಮ್ಮವಿಚಯಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ। ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ಪರಿಪುಚ್ಛಕತಾ ವತ್ಥುವಿಸದಕಿರಿಯಾ ಇನ್ದ್ರಿಯಸಮತ್ತಪಟಿಪಾದನಾ ದುಪ್ಪಞ್ಞಪುಗ್ಗಲಪರಿವಜ್ಜನಾ ಪಞ್ಞವನ್ತಪುಗ್ಗಲಸೇವನಾ ಗಮ್ಭೀರಞಾಣಚರಿಯಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ ತದಧಿಮುತ್ತತಾತಿ ಇಮೇಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಭಾವೋ ಹೋತಿ। ತಥಾ ಹಿ ಯೋ ಪಞ್ಞವನ್ತೇ ಉಪಸಙ್ಕಮ್ಮ ಖನ್ಧಧಾತುಆಯತನಇನ್ದ್ರಿಯಬಲಬೋಜ್ಝಙ್ಗಮಗ್ಗಙ್ಗಝಾನಙ್ಗಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾದೀನಂ ಪರಿಪುಚ್ಛಾಬಹುಲೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಸ ತಂವಸೇನ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಸುತಮಯಞಾಣಂ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಚಿತ್ತಂ ಞಾಣಸಹಗತಂ ಹೋತಿ। ಯೇನ ಪನ ನಖಕೇಸಚೀವರಸೇನಾಸನಾದೀನಿ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಬಾಹಿರವತ್ಥೂನಿ ಪುಬ್ಬೇ ಅವಿಸದಾನಿ ಛೇದನಮಲಹರಣಾದಿನಾ ವಿಸದಾನಿ ಕತಾನಿ, ತಸ್ಸೇವಂ ವಿಸದವತ್ಥುಕಸ್ಸ ಉಪ್ಪನ್ನೇಸು ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕೇಸು ವಿಸದಂ ಞಾಣಂ ಹೋತಿ ಪರಿಸುದ್ಧಾನಿ ದೀಪಕಪಲ್ಲಕಾದೀನಿ ನಿಸ್ಸಾಯ ಉಪ್ಪನ್ನದೀಪಸಿಖಾಯ ಓಭಾಸೋ ವಿಯ। ಯಸ್ಸ ಚ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀಸು ಅಞ್ಞತರಂ ಬಲವಂ ಹೋತಿ, ಇತರಾನಿ ಮನ್ದಾನಿ, ತತೋ ತಾನಿ ಸಕಸಕಕಿಚ್ಚಂ ಕಾತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸೋ ತಸ್ಸ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗವಿಭಙ್ಗೇ ಆಗತನಯೇನ ತೇನ ತೇನ ಆಕಾರೇನ ಸಮತ್ತಂ ಪಟಿಪಾದೇತಿ, ತಸ್ಸೇವಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಸಮತ್ತಂ ಪಟಿಪಾದೇನ್ತಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಾದೀನಂ ವಸೇನ
‘‘ಯಸ್ಮಿಂ, ಮಹಾನಾಮ, ಸಮಯೇ ಅರಿಯಸಾವಕೋ ತಥಾಗತಂ ಅನುಸ್ಸರತಿ, ನೇವಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ರಾಗಪರಿಯುಟ್ಠಿತಂ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತಿ, ನ ದೋಸ…ಪೇ॰… ನ ಮೋಹಪರಿಯುಟ್ಠಿತಂ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತಿ, ಉಜುಗತಮೇವಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತಿ ತಥಾಗತಂ ಆರಬ್ಭ। ಉಜುಗತಚಿತ್ತೋ ಖೋ ಪನ, ಮಹಾನಾಮ, ಅರಿಯಸಾವಕೋ ಲಭತಿ ಅತ್ಥವೇದಂ, ಲಭತಿ ಧಮ್ಮವೇದಂ, ಲಭತಿ ಧಮ್ಮೂಪಸಂಹಿತಂ ಪಾಮೋಜ್ಜಂ, ಪಮುದಿತಸ್ಸ ಪೀತಿ ಜಾಯತಿ, ಪೀತಿಮನಸ್ಸ ಕಾಯೋ ಪಸ್ಸಮ್ಭತಿ, ಪಸ್ಸದ್ಧಕಾಯೋ ಸುಖಂ ವೇದೇತಿ, ಸುಖಿನೋ ಚಿತ್ತಂ ಸಮಾಧಿಯತಿ, ಸಮಾಹಿತೋ ಯಥಾಭೂತಂ ಪಜಾನಾತೀ’’ತಿಆದಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೬.೧೦; ೧೧.೧೧)।
ಏವಂ ಬುದ್ಧಾನುಸ್ಸತಿಆದಯೋಪಿ ರಾಗಾದಿಮಲವಿಸೋಧನೇನ ಞಾಣುಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುಕಾಯೇವಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಕಿಞ್ಚ
‘‘ಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣತಾ ಸದ್ಧಾಬಾಹುಲ್ಯಂ ದಿಟ್ಠಿಸುದ್ಧಿ ಚ।
ಫಲದಸ್ಸಾವಿತಾ ಚೇವ, ಪೀತಿಬೋಜ್ಝಙ್ಗಹೇತುಯೋ॥
‘‘ಏಕಾದಸ
ಸೋಮನಸ್ಸಯುತ್ತಾ ಸನ್ಧಿ, ಇಚ್ಚೇತೇ ಸುಖಹೇತುಯೋ॥
‘‘ಅಭಾವೋ ಸುಖಹೇತೂನಂ, ಮಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣನ್ತಿ ಚ।
ಉಪೇಕ್ಖುಪ್ಪತ್ತಿಹೇತು ಚ, ಏವಂ ಞೇಯ್ಯಾ ವಿಭಾವಿನಾ॥
‘‘ಕಮ್ಮೂಪಪತ್ತಿತೋ ಚೇವ, ತಥಾ ಇನ್ದ್ರಿಯಪಾಕತೋ।
ಕಿಲೇಸೂಪಸಮಾ ಧಮ್ಮ-ವಿಚಯಸ್ಸ ಚ ಹೇತುಹಿ॥
‘‘ಸತ್ತಧಮ್ಮೇಹಿ ಬುದ್ಧಾದಿ-ಗುಣಾನುಸ್ಸರಣೇನ ಚ।
ಸಪ್ಪಞ್ಞಸನ್ಧಿತೋ ಚೇವ, ಚಿತ್ತಂ ಞಾಣಯುತಂ ಸಿಯಾ॥
‘‘ಉತುಭೋಜನಆವಾಸ-ಸಪ್ಪಾಯಾದೀಹಿ ಹೇತುಹಿ।
ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಭಾವೋಪಿ, ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿಭಾವಿನಾ’’ತಿ॥
ಏವಂ ವೇದನಾಞಾಣಪ್ಪಯೋಗಭೇದತೋ ಅಟ್ಠವಿಧಂ ಕಾಮಾವಚರಚಿತ್ತಂ ನಿದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ತಂ ನಿಗಮೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಇದಂ…ಪೇ॰… ನಾಮಾ’’ತಿ।
೧೨. ಯೇನ ಪನತ್ಥೇನ ಇದಂ ‘‘ಕಾಮಾವಚರ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತಂ ದಾನಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಉದ್ದಾನತೋ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ। ತತ್ಥ ಉದ್ದಾನತೋತಿ ಉದ್ದೇಸತೋ, ಸಙ್ಖೇಪತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಅವಸಿಟ್ಠಕಿಲೇಸಾದಯೋ ವಿಯ ಕಿಲೇಸಕಾಮೋಪಿ ಅಸ್ಸಾದೇತಬ್ಬತಾಯ ವತ್ಥುಕಾಮೇ ಸಙ್ಗಹಿತೋ ಞಾಣಂ ವಿಯ ಞೇಯ್ಯೇತಿ ‘‘ಕ್ಲೇಸವತ್ಥುವಸಾ’’ತಿಆದಿ। ಕೋ ಪನೇತ್ಥ ವತ್ಥುಕಾಮೋ, ಕೋ ಕಿಲೇಸಕಾಮೋತಿ ಚೋದನಂ ಮನಸಿ ನಿಧಾಯ ‘‘ಛನ್ದೋ ಕಾಮೋ, ರಾಗೋ ಕಾಮೋ, ಛನ್ದರಾಗೋ ಕಾಮೋ, ಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಕಾಮೋ, ರಾಗೋ ಕಾಮೋ, ಸಙ್ಕಪ್ಪರಾಗೋ ಕಾಮೋ’’ತಿ (ಮಹಾನಿ॰ ೧) ಏವಂ ನಿದ್ದೇಸಪಾಳಿಯಂ ಆಗತಾ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾ ‘‘ಕಿಲೇಸೋ…ಪೇ॰… ವಟ್ಟಕ’’ನ್ತಿ। ‘‘ಛನ್ದರಾಗೋವಾ’’ತಿ ಅವಧಾರಣೇನ ಕಿಲೇಸಭಾವೇನ ನಿರುಳ್ಹೇಸು ಲೋಭದೋಸಮೋಹಾದೀಸು ದಸಸು ದೋಸಮೋಹಾದಯೋ ನವ ಕಿಲೇಸೇ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ। ಕಾಮರೂಪಾರೂಪತಣ್ಹಾಯ ವತ್ಥು ಪತಿಟ್ಠಾನಂ, ಕಾರಣಭೂತನ್ತಿ ವಾ ವತ್ಥು।
೧೩. ಕಥಂ ಪನ ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ ನಾಮ, ಕಥಞ್ಚ ವತ್ಥುಕಾಮೋತಿ ಆಹ ‘‘ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ’’ತಿಆದಿ। ಕಾಮೇತೀತಿ ವತ್ಥುಕಾಮಂ ಪತ್ಥೇತಿ। ಕಾಮೀಯತೀತಿ ಕಿಲೇಸಕಾಮೇನ ಪತ್ಥೀಯತಿ। ಇತಿ-ಸದ್ದೋ ‘‘ತಸ್ಮಾ’’ತಿ ಇಮಸ್ಸ ಅತ್ಥೇ। ಚ-ಸದ್ದೋ ಏವ-ಕಾರತ್ಥೇ, ತೇನ ಯಸ್ಮಾ ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ ಕಾಮೇತೀತಿ ಕಾಮೋ, ವತ್ಥುಕಾಮೋ ಚ ಕಾಮೀಯತೀತಿ, ತಸ್ಮಾ ಏವ ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ, ವತ್ಥುಕಾಮೋ ಚಾತಿ ದುವಿಧೋಪಿ ಏಸ ಕಾಮೋ ಕಾರಕದ್ವಯೇ ಕತ್ತರಿ, ಕಮ್ಮನಿ ಚ ಸಿಜ್ಝತಿ, ಕತ್ತುಭಾವಂ, ಕಮ್ಮಭಾವಞ್ಚ ಪಚ್ಚನುಭೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ ದುವಿಧೋತಿ ದ್ವಿನ್ನಂ ಕಾಮಾನಂ ವಾಚಕತೋ ದುವಿಧೋ। ‘‘ಕಾಮೋ’’ತಿ ಅಯಂ ಸದ್ದೋ ಕಾರಕದ್ವಯೇ ಸಿಜ್ಝತಿ ಯಥಾವುತ್ತಕಾರಕಯುಗಳೇ ನಿಪ್ಫಜ್ಜತಿ, ಕತ್ತರಿ, ಕಮ್ಮನಿ ಚ ‘‘ಕಾಮೋ’’ತಿ ಪದಸಮ್ಭವೋ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ವೋ-ಕಾರೋ ಪನ ನಿಪಾತಮತ್ತಂ ‘‘ಏವಂ ವೋ ಕಾಲಾಮಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೬೬) ವಿಯ। ಅಥ ವಾ ವೋಕಾರಕದ್ವಯೇತಿ ಖನ್ಧದ್ವಯೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ ಹಿ ಸಙ್ಖಾರಸಭಾವತ್ತಾ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೇ, ವತ್ಥುಕಾಮೋ ಚ ವಕ್ಖಮಾನನಯೇನ ಪಞ್ಚಕಾಮಗುಣಭೂತೋ ರೂಪಸಭಾವತ್ತಾ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೇತಿ ಏವಂ ದುವಿಧೋಪೇಸ ಕಾಮೋ ಖನ್ಧದ್ವಯೇ ಸಿಜ್ಝತಿ ನಿಪ್ಫಜ್ಜತಿ, ಅನ್ತೋಭಾವಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ।
೧೪. ಸಮ್ಪಜ್ಜನಾನಿ ಸಮ್ಪತ್ತಿಯೋ, ತಾಸಂ ವಸೇನ ವಿಸಯವಿಸಯೀಭಾವೇನ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಸಮೋಸರಣವಸೇನ, ಸಮ್ಪಾಪುಣನವಸೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇಮಿನಾ ಪನ ಇದಂ ದೀಪೇತಿ – ಯತ್ಥ ದುವಿಧೋಪಿ ಕಾಮೋ ವಿಸಯವಿಸಯೀಭಾವೇನ ಸಹಿತೋ ಪವತ್ತತಿ, ಸೋಯೇವ ಏಕಾದಸವಿಧೋ ಪದೇಸೋ ಕಾಮಾವಚರಸಞ್ಞಿತೋ ‘‘ಕಾಮೋಯಂ ದುವಿಧೋಪಿ ಚಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಏವಂ ವುತ್ತಂ, ತೇಸು ಪನ ಬಹಲಕಿಲೇಸಕಾಮಭೂತೋ ಬಹಲಕಾಮರಾಗೋ ಚ ತಬ್ಬತ್ಥುಕಾ ಪಞ್ಚ ಕಾಮಗುಣಾ ಚ ಇಧ ಗಹಿತಾತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಸಮ್ಪತ್ತೀನಂ ವಸೇನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸಮ್ಪಜ್ಜನವಸೇನ, ಸಮಿಜ್ಝನವಸೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅವಚರತೀತಿ ಪವತ್ತತಿ। ಇತಿ-ಸದ್ದೋ ಹೇತುಮ್ಹಿ, ಯಸ್ಮಾ ದುವಿಧೋಪಿ ಅಯಂ ಕಾಮೋ ಅವಚರತಿ, ತಸ್ಮಾ ಕಾಮೋ ಏತ್ಥ ಅವಚರತೀತಿ ಕಾಮಾವಚರಸಞ್ಞಿತೋತಿ ಅತ್ಥೋ।
೧೫. ಸಗ್ಗಮೋಕ್ಖಹೇತುಭೂತಾ ಪುಞ್ಞಸಮ್ಮತಾ ಅಯಾ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಅಪೇತಾತಿ ಅಪಾಯಾ। ನಿರಯಾದಿವಸೇನ ಚತ್ತಾರೋ ಅಪಾಯಾ ಚತುಪಾಯಾ। ಛನ್ನನ್ತಿ ಚಾತುಮಹಾರಾಜಿಕತಾವತಿಂಸಯಾಮಾತುಸಿತಾನಿಮ್ಮಾನರತಿಪರನಿಮ್ಮಿತವಸವತ್ತಿಸಙ್ಖಾತಾನಂ ಛನ್ನಂ ದೇವಲೋಕಾನಂ। ಮೇರುಪಾದವಾಸಿನೋ ಪನ ಅಸುರಾ ತಾವತಿಂಸೇಸುಯೇವ ಸಙ್ಗಯ್ಹನ್ತೀತಿ ನ ತೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಸತ್ತನ್ನನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಮನಸೋ ಉಸ್ಸನ್ನತಾಯ ಮನುಸ್ಸಾ, ಸತಿಸೂರಭಾವಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಯೋಗ್ಯತಾದಿಗುಣವಸೇನ ಉಪಚಿತಮಾನಸತಾಯ ಉಕ್ಕಟ್ಠಗುಣಚಿತ್ತತಾಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ, ತೇ ಪನ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋ ಜಮ್ಬುದೀಪವಾಸಿನೋ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಯಥಾಹ –
‘‘ತೀಹಿ
ತೇಹಿ ಪನ ಸಮಾನರೂಪಾದಿತಾಯ ಸದ್ಧಿಂ ಪರಿತ್ತದೀಪವಾಸೀಹಿ ಇತರಮಹಾದೀಪವಾಸಿನೋಪಿ ‘‘ಮನುಸ್ಸಾ’’ಇಚ್ಚೇವ ಪಞ್ಞಾಯಿಂಸು। ಲೋಕಿಯಾ ಪನ ಮನುನೋ ಅಪಚ್ಚಭಾವೇನೇವ ‘‘ಮನುಸ್ಸಾ’’ತಿ ವದನ್ತಿ ಏಕಾದಸವಿಧೋತಿ ಚತುರಾಪಾಯೇಸು ತಿರಚ್ಛಾನಪೇತ್ತಿವಿಸಯಾನಂ ವಿಸುಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಸ ಓಕಾಸಸ್ಸ ಅಭಾವೇಪಿ ಯತ್ಥ ತೇ ಅರಞ್ಞಸಮುದ್ದಪಬ್ಬತಪಾದಾದಿಕೇ ನಿಬದ್ಧವಾಸಂ ವಸನ್ತಿ, ತಾದಿಸಸ್ಸ ಠಾನಸ್ಸ ಗಹಿತತ್ತಾ ಏಕಾದಸವಿಧೋ।
೧೬. ನನು ಚೇತ್ಥ ಅಞ್ಞೇಸಮ್ಪಿ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪವತ್ತಿಸಮ್ಭವತೋ ಕಾಮಸ್ಸೇವ ಅವಚರಣವಸೇನ ಕಥಂ ನಾಮಲಾಭೋತಿ ಆಹ ‘‘ಅಸ್ಸಾಭಿಲಕ್ಖಿತತ್ತಾ’’ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಅಸ್ಸಾತಿ ಇಮಸ್ಸ ದುವಿಧಸ್ಸ ಕಾಮಸ್ಸ। ಅಭಿಲಕ್ಖಿತತ್ತಾತಿ ಏಕಾದಸವಿಧೇ ಪದೇಸೇ ಪಾಕಟತ್ತಾ। ಅಥ ವಾ ಅಸ್ಸಾತಿ ಕರಣತ್ಥೇ ಸಾಮಿವಚನಂ, ತಸ್ಮಾ ಅನೇನ ದುವಿಧೇನ ಕಾಮೇನ ಏಕಾದಸವಿಧಸ್ಸ ಪದೇಸಸ್ಸ ಅಭಿಲಕ್ಖಿತತ್ತಾ, ಪಞ್ಞಾಪಿತತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ ಉಪಯೋಗತ್ಥೇ ಸಾಮಿವಚನವಸೇನ ಅಸ್ಸ ಏಕಾದಸವಿಧಸ್ಸ ಪದೇಸಸ್ಸ ತೇನ ದುವಿಧೇನ ಅಭಿಲಕ್ಖಿತತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಹ ಸತ್ಥೇಹೀತಿ ಸಸತ್ಥಾ, ಯತ್ಥ ತೇ ಅವಚರನ್ತಿ, ಸೋ ಸಸತ್ಥಾವಚರೋ, ಪದೇಸೋ। ಸೋ ವಿಯ। ಯಥಾ ಹಿ ಯಸ್ಮಿಂ ಪದೇಸೇ ಸಸತ್ಥಾ ಪುರಿಸಾ ಅವಚರನ್ತಿ, ಸೋ ವಿಜ್ಜಮಾನೇಸುಪಿ ಅಞ್ಞೇಸು ದ್ವಿಪದಚತುಪ್ಪದಾದೀಸು ಅವಚರನ್ತೇಸು ತೇಸಂ ತತ್ಥ ಪಾಕಟತ್ತಾ, ತೇಹಿ ವಾ ಅಭಿಲಕ್ಖಿತತ್ತಾ ‘‘ಸಸತ್ಥಾವಚರೋ’’ತ್ವೇವ ಪಞ್ಞಾಯತಿ, ಏವಂ ವಿಜ್ಜಮಾನೇಸುಪಿ ಅಞ್ಞೇಸು ರೂಪಾವಚರಾದೀಸು ಅವಚರನ್ತೇಸು ಅಭಿಲಕ್ಖಣವಸೇನ ಅಯಂ ಪದೇಸೋ ‘‘ಕಾಮಾವಚರೋ’’ತ್ವೇವ ಸಞ್ಞಿತೋತಿ। ಏಸ ನಯೋ ರೂಪಾರೂಪಾವಚರೇಸು।
೧೭-೮. ನನು ಚ ಚಿತ್ತಂ ಕಾಮಾವಚರನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ಯಥಾವುತ್ತನಯೇನ ಪನ ಪದೇಸಸ್ಸ ಗಹಿತತ್ತಾ ಕಥಂ ತತ್ಥ ಅವಚರನ್ತಂ ಕಾಮಾವಚರಂ ನಾಮಾತಿ ಆಹ ‘‘ಸ್ವಾಯ’’ನ್ತಿಆದಿ। ಸೋ ಅಯಂ ಕಾಮಾವಚರೋ ‘‘ಕಾಮೋ’’ತಿ ಸಞ್ಞಿತೋತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ರೂಪಭವೋ ರೂಪನ್ತಿ ಯಥಾ ರೂಪಭವೋ ರೂಪಂ। ಅವುತ್ತೋಪಿ ಹಿ ಯಥಾಸದ್ದೋ ಏವಂ-ಸದ್ದಸನ್ನಿಟ್ಠಾನತೋ ಲಬ್ಭತಿ। ಯಥಾ ‘‘ರೂಪೂಪಪತ್ತಿಯಾ ಮಗ್ಗಂ ಭಾವೇತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ ‘‘ರೂಪಭವೂಪಪತ್ತಿಯಾ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ರೂಪಭವೋ ‘‘ಉತ್ತರಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿ। ಅಥ ವಾ ಯಥಾ ಉತ್ತರಸ್ಸ ಪದಸ್ಸ ಲೋಪಂ ಕತ್ವಾ ತಸ್ಮಿಂ ಕಾಮೇತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಉತ್ತರಪದಲೋಪವಸೇನ ಕಾಮಸಞ್ಞಿತೇ ಪದೇಸೇ। ಇದನ್ತಿ ಇದಂ ಅಟ್ಠವಿಧಂ ಚಿತ್ತಂ। ಅಧಿಕಾರವಸೇನ ಪನ ತಸ್ಸ ಗಹಣೇಪಿ ಸಬ್ಬೇಸಮೇವ ಪರಿತ್ತಚಿತ್ತಾನಮಯಮತ್ಥೋ ಲಬ್ಭತಿ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಕಾಮೇ ಅವಚರಣತೋ। ಸದಾತಿ ಸಬ್ಬಕಾಲಂ, ಬಾಹುಲ್ಯೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಇಮಿನಾ ಪನ ಇದಂ ದೀಪೇತಿ – ಯಥಾ ಸಙ್ಗಾಮೇ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಅವಚರನ್ತೋ ‘‘ಸಙ್ಗಾಮಾವಚರೋ’’ತಿ ಲದ್ಧನಾಮೋ ಹತ್ಥೀ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಅವಚರನ್ತೋಪಿ ಬಾಹುಲ್ಲಪ್ಪವತ್ತಿವಸೇನ ‘‘ಸಙ್ಗಾಮಾವಚರೋ’’ತ್ವೇವ ಪಞ್ಞಾಯತಿ, ಏವಮಿದಂ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಅವಚರನ್ತಮ್ಪಿ ಕಾಮಲೋಕೇ ಬಾಹುಲ್ಲವುತ್ತಿತೋ ‘‘ಕಾಮಾವಚರ’’ಮಿಚ್ಚೇವ ವುತ್ತನ್ತಿ। ತೇನ ಪನ ನನು ಚೇತಂ ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸುಪಿ ಅವಚರಣತೋ ರೂಪಾವಚರಾದಿನಾಮಮ್ಪಿ ಲಭೇಯ್ಯಾತಿ ಇದಂ ಚೋದನಂ ಪರಿಹರತಿ। ಹೋತಿ ಚೇತ್ಥ –
‘‘ಕಾಮೇವಚರತೀತ್ಯೇತಂ, ಕಾಮಾವಚರಸಞ್ಞಿತಂ।
ಸೇಸೇ ಅವಚರನ್ತಮ್ಪಿ, ಸಙ್ಗಾಮಾವಚರೋ ಯಥಾ’’ತಿ॥
ಇತಿ-ಸದ್ದೋ ಹೇತುಮ್ಹಿ। ಚ-ಸದ್ದೋ ವತ್ತಬ್ಬನ್ತರಸಮುಚ್ಚಯೇ। ತೇನ ಯಸ್ಮಾ ಉತ್ತರಪದಲೋಪೇನ ಕಾಮಾವಚರೋ ‘‘ಕಾಮೋ’’ತಿ ಸಞ್ಞಿತೋ, ಯಸ್ಮಾ ಚ ತಸ್ಮಿಂ ಕಾಮೇ ಇದಂ ಚಿತ್ತಂ ಸದಾ ಅವಚರತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಕಾಮಾವಚರ’’ಮಿಚ್ಚೇವ ಕಥಿತಂ, ನ ಪನ ಕಾಮಾವಚರಾವಚರಂ, ನಾಪಿ ರೂಪಾರೂಪಾವಚರನ್ತಿ ವಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಕಾಮಘಾತಿನಾತಿ ದೇಸನಾಞಾಣೇನ ವಿನೇಯ್ಯಸನ್ತಾನಗತಸ್ಸ ಕಿಲೇಸಕಾಮಸ್ಸ ಹನನಸೀಲೇನ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೇನ।
೧೯. ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ …ಪೇ॰… ಅವಚಾರಯತೀತಿ ವಾತಿ ಅಥ ವಾ ಯಸ್ಮಾ ಯತ್ಥ ಕತ್ಥಚಿ ಉಪ್ಪನ್ನಮ್ಪಿ ಕಾಮೇ ಭವೇಯೇವ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಅವಚಾರಯತಿ, ತಸ್ಮಾ ಇದಂ ಕಾಮೇ ಅವಚಾರಯತೀತಿ ‘‘ಕಾಮಾವಚರ’’ನ್ತಿ ಕಥಿತಂ ಚಾ-ಸದ್ದಸ್ಸ ರಸ್ಸತ್ತಂ ಕತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏವಂ ಉತ್ತರಪದಲೋಪವಸೇನ ಪದಸಮ್ಭವಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ವಿನಾಪಿ ಉತ್ತರಪದಲೋಪಂ ಕಾಮಾವಚರ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಸಮ್ಭವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಪರಿಯಾಪನ್ನನ್ತಿ ತತ್ರ ವಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ರಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಕಾಮಭವೇ। ಪರಿಯಾಪನ್ನನ್ತಿ ಅನ್ತೋಗಧಂ। ಅಯಂ ಪನೇತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ –
‘‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕಾಮಾವಚರಾ? ಹೇಟ್ಠತೋ ಅವೀಚಿನಿರಯಂ ಪರಿಯನ್ತಂ ಕತ್ವಾ ಉಪರಿತೋ ಪರನಿಮ್ಮಿತವಸವತ್ತೀ ದೇವೇ ಅನ್ತೋಕರಿತ್ವಾ ಯಂ ಏತಸ್ಮಿಂ ಅನ್ತರೇ ಏತ್ಥಾವಚರಾ ಏತ್ಥ ಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಖನ್ಧಧಾತುಆಯತನಾ
ವುತ್ತತ್ತಾ ಯಥಾ ಮನುಸ್ಸಿತ್ಥಿಯಾ ಕುಚ್ಛಿಸ್ಮಿಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೋಪಿ ತಿರಚ್ಛಾನಗತಿಕೋ ತಿರಚ್ಛಾನಯೋನಿಯಮೇವ ಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತಾ ‘‘ತಿರಚ್ಛಾನೋ’’ತ್ವೇವ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಮಿದಂ ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸು ಉಪ್ಪನ್ನಮ್ಪಿ ಕಾಮಭವಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತಾ ‘‘ಕಾಮಾವಚರ’’ಮಿಚ್ಚೇವ ಕಥಿತನ್ತಿ। ತಪ್ಪರಿಯಾಪನ್ನತಾ ಚಸ್ಸ ಅವೀಚಿಪರನಿಮ್ಮಿತಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋಕಾಸನಿನ್ನಾಯ ಕಾಮತಣ್ಹಾಯ ವಿಸಯಭಾವತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ ಆಚರಿಯಧಮ್ಮಪಾಲತ್ಥೇರೇನ ನಿಕ್ಖೇಪಕಣ್ಡೇಪಿ ‘‘‘ಏತ್ಥಾವಚರಾ’ತಿ ವಚನಂ ಅವೀಚಿಪರನಿಮ್ಮಿತಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋಕಾಸಾಯ ಕಾಮತಣ್ಹಾಯ ವಿಸಯಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ। ಪದಸಮ್ಭವೋ ಪನೇತ್ಥ ಏವಂ ವೇದಿತಬ್ಬೋ – ಕಾಮತಣ್ಹಾ ಕಾಮೋ, ಸೋ ಏತ್ಥ ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನ ಅವಚರತೀತಿ ಕಾಮಾವಚರನ್ತಿ। ನನು ಚೇತ್ಥ ಕತಮಾ ಕಾಮತಣ್ಹಾ, ಯಾ ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಾ ತಣ್ಹಾ। ಕತಮೇ ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮಾ, ಯೇ ಕಾಮತಣ್ಹಾವಿಸಯಾತಿ ಏವಂ ಇತರೀತರನಿಸ್ಸಯತಾದೋಸೋ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ
‘‘ಕಾಮೋವಚರತೀತ್ಯೇತ್ಥ, ಕಾಮೇವಚರತೀತಿ ವಾ।
ಠಾನೂಪಚಾರತೋ ವಾಪಿ, ತಂ ಕಾಮಾವಚರಂ ಭವೇ’’ತಿ॥
೨೦. ಪುಜ್ಜಫಲನಿಬ್ಬತ್ತನತೋ, ಅತ್ತಸನ್ತಾನಂ ಪುನನತೋ ಚ ಪುಞ್ಞಾನಿ, ಕತ್ತಬ್ಬತಾಯ ಕಿರಿಯಾ, ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಆನಿಸಂಸಾನಂ ವತ್ಥುತಾಯ ವತ್ಥೂನಿ ಚಾತಿ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂನಿ। ಗಣನತೋ ದಸಪರಿಮಾಣತ್ತಾ ದಸ ಚ ತಾನಿ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂನಿ ಚಾತಿ ದಸ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂನಿ, ತೇಸಂ ವಸೇನಾತಿ ದಸಪುಞ್ಞಕ್ರಿಯವತ್ಥುವಸೇನ, ದಸಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥುಭಾವೇನ ತಂಮಯಂ ಹುತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏವ-ಕಾರೇನ ಪನ ರೂಪಾರೂಪಲೋಕುತ್ತರಂ ಏವ-ಸದ್ದೇನ ಅವಧಾರಣಂ। ಯತೋ ವಕ್ಖತಿ ‘‘ಸಬ್ಬಾನುಸ್ಸತಿಪುಞ್ಞಞ್ಚಾ’’ತಿಆದಿ।
೨೧. ಕಾನಿ ಪನ ತಾನಿ ದಸಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂನಿ, ಯೇಸಂ ವಸೇನ ಇದಂ ಅಟ್ಠವಿಧಂ ಚಿತ್ತಂ ಪವತ್ತತೀತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಇಮಂ ಅನುಯೋಗಂ ಸನ್ಧಾಯ ತಾನಿ ಸರೂಪತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ದಾನಂ ಸೀಲ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ ದಾನಂ, ಪರಿಚ್ಚಾಗಚೇತನಾ। ಇಧ ಪನ ಚಿತ್ತಾಧಿಕಾರವಸೇನ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಗಹೇತಬ್ಬಂ। ತಥಾ ‘‘ಸೀಲಾ’’ದೀಸುಪಿ। ಸೀಲತೀತಿ ಸೀಲಂ, ಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮಾನಿ ಸಮಾದಹತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸುಸಿಲ್ಯವಸೇನ ಹಿ ಕಾಯಕಮ್ಮಾದೀನಿ ಅವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣಾನಿ ಸಮ್ಪತಿ, ಆಯತಿಞ್ಚ ಹಿತಸುಖಾವಹಾನಿ ಸಮ್ಮಾ ಠಪಿತಾನಿ ಸಮಾಹಿತಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ಸೀಲಯತಿ ಉಪಧಾರೇತೀತಿ ವಾ ಸೀಲಂ। ಉಪಧಾರಣಂ ಪನೇತ್ಥ ಕುಸಲಾನಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನಭಾವೋ। ಭಾವೇತಿ ಕುಸಲಧಮ್ಮೇ ಆಸೇವತಿ ವಡ್ಢೇತಿ ಏತಾಯಾತಿ ಭಾವನಾ। ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನೇ ನಿಪ್ಫನ್ನಾ ಪತ್ತಿ ದಿಯ್ಯತಿ ಏತೇನಾತಿ ಪತ್ತಿದಾನಂ। ತಂತಂಕಿಚ್ಚಕರಣೇ ಬ್ಯಾವಟಸ್ಸ ಭಾವೋ ವೇಯ್ಯಾವಚ್ಚಂ। ದೇಸೇತಿ ಏತಾಯಾತಿ ದೇಸನಾ। ಪತ್ತಿಂ ಅನುಮೋದತಿ ಏತೇನಾತಿ ಪತ್ತಾನುಮೋದೋ। ಪುಬ್ಬಪದಲೋಪೇನ ಪನ ‘‘ಅನುಮೋದೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಉಜುಭಾವೋ ದಿಟ್ಠಿಜುತ್ತಂ, ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ಉಜುಕರಣನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅತ್ತನೋ, ಪರಸ್ಸ ವಾ ಹಿತಜ್ಝಾಸಯವಸೇನ ಸಮ್ಮಾ ಸುಣನ್ತಿ ಏತಾಯಾತಿ ಸಂಸುತಿ। ಪೂಜಾವಸೇನ ಅಪಚಾಯತಿ ಸಾಮೀಚಿಂ ಕರೋತಿ ಏತೇನಾತಿ ಅಪಚಾಯೋ। ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂನಂ ಪಭೇದೋ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥುಪ್ಪಭೇದೋ। ಮಜ್ಝಪದಲೋಪವಸೇನ ಪನ ‘‘ಪುಞ್ಞವತ್ಥುಪ್ಪಭೇದೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ ಯಥಾ ಆಜಞ್ಞಯುತ್ತೋ ರಥೋ ‘‘ಆಜಞ್ಞರಥೋ’’ತಿ। ಅಯಂ ತಾವೇತ್ಥ ಪದವಿಚಾರೋ।
ಅಯಂ ಪನ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ – ತತ್ಥ ಸೇಖಪುಥುಜ್ಜನಾನಂ ಪರಂ ಉದ್ದಿಸ್ಸ ಪೂಜಾನುಗ್ಗಹಕಾಮತಾಯ ಅತ್ತನೋ ವಿಜ್ಜಮಾನವತ್ಥುಪರಿಚ್ಚಜನವಸೇನ ಪವತ್ತಾ ಚೇತನಾ ದಾನಮಯಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥು ನಾಮ। ಖೀಣಾಸವಾನಮ್ಪಿ ತಥಾ ಪವತ್ತಾ ದಾನಮೇವ, ಸಾ ಪನ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯಾ ನಾಮ ನ ಹೋತೀತಿ ನ ಇಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ। ಪುಜ್ಜಫಲನಿಬ್ಬತ್ತನತೋ, ಹಿ ಅತ್ತಸನ್ತಾನಂ ಪುನನತೋ ಚ ಪುಞ್ಞಂ, ನ ಚ ಖೀಣಾಸವಸನ್ತಾನೇ ಪವತ್ತಾ ಫಲನಿಬ್ಬತ್ತಿಕಾ ಹೋತಿ, ನ ಚ ತಂ ಪುನಾತಿ ವಿಸುದ್ಧಸನ್ತಾನಪ್ಪವತ್ತತ್ತಾತಿ। ಏವಂ ಸೇಸೇಸುಪಿ।
ಯಾ ಪನ ನಿಚ್ಚಸೀಲಉಪೋಸಥಸೀಲಾದಿವಸೇನ ಪಞ್ಚಸೀಲಂ ಅಟ್ಠಸೀಲಂ ದಸಸೀಲಂ ಸಮಾದಿಯನ್ತಸ್ಸ, ಅಸಮಾದಿಯನ್ತಸ್ಸಪಿ ಕುಲಚಾರಿತ್ತವಸೇನ
‘‘ಚಕ್ಖು ಅನಿಚ್ಚ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಪನ ಚಕ್ಖಾದಿಕೇ ತಿಲಕ್ಖಣಂ ಆರೋಪೇತ್ವಾ ಸಮ್ಮಸನ್ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಾ ಗೋತ್ರಭುವೋದಾನಪರಿಯೋಸಾನಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಚೇತನಾ, ಕಸಿಣಾದೀಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಅಪ್ಪನಂ ಅಪ್ಪತ್ತಾ ಗೋತ್ರಭುಪರಿಯೋಸಾನಾ ಪರಿಕಮ್ಮಚೇತನಾ ಚಾತಿ ಅಯಂ ಭಾವನಾಮಯಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥು ನಾಮ। ಅಪ್ಪನಾಪ್ಪತ್ತಾಪಿ ಭಾವನಾಯೇವ, ಸಾ ಪನ ನ ಕಾಮಾವಚರಾತಿ ಇಧ ನ ಗಹಿತಾ। ನಿರವಜ್ಜವಿಜ್ಜಾಯತನಕಮ್ಮಾಯತನಸಿಪ್ಪಾಯತನಾನಂ ಸಿಕ್ಖನಚೇತನಾಪಿ ಭಾವನಾಮಯೇಯೇವ ಸಮೋಧಾನಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಆಚರಿಯಾ। ಯಾ ಚೇತ್ಥ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮಂ ಖಯತೋ ವಯತೋ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ದದತೋ ಪವತ್ತಾ, ಸಾಪಿ ಪುಬ್ಬೇ ವಿಯ ಉಭಯಭಾಗೇ ಚೇತನಾನಂ ತಥಾ ಪವತ್ತತ್ತಾ ಭಾವನಾಮಯಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥುಯೇವಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ದಾನಾದಿಕಂ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಸುಚರಿತಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಅಸುಕಸ್ಸ ಚ ನಾಮ ಪತ್ತಿ ಹೋತು, ಸಬ್ಬಸತ್ತಾನಂ ವಾ ಹೋತೂ’’ತಿ ಏವಂ ಅತ್ತನಾ ಕತಸ್ಸ ಪರೇಹಿ ಸಾಧಾರಣಭಾವಂ ಪಚ್ಚಾಸೀಸನವಸೇನ ಪವತ್ತಾ ಪತ್ತಿದಾನಮಯಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥು ನಾಮ। ಕಿಂ ಪನೇವಂ ಪತ್ತಿಂ ದದತೋ ಪುಞ್ಞಕ್ಖಯೋ ಹೋತೀತಿ? ನ ಹೋತಿ, ಯಥಾ ಪನ ಏಕಂ ದೀಪಂ ಜಾಲೇತ್ವಾ ತತೋ ದೀಪಸಹಸ್ಸಂ ಜಾಲೇನ್ತಸ್ಸ ಪಠಮದೀಪೋ ಖೀಣೋತಿ
ಚೀವರಾದೀಸು
ಆಮಿಸಕಿಞ್ಚಕ್ಖಾದಿನಿರಪೇಕ್ಖಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ಪಗುಣಂ ಧಮ್ಮಂ ವಿಮುತ್ತಾಯತನಸೀಸೇ ಠತ್ವಾ ದೇಸೇನ್ತಸ್ಸ, ತಥೇವ ನಿರವಜ್ಜವಿಜ್ಜಾಯತನಾದಿಕಂ ಉಪದಿಸನ್ತಸ್ಸ ಚ ಪವತ್ತಾ ದೇಸನಾಮಯಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥು ನಾಮ। ಪರೇಹಿ ಕತಂ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಸುಚರಿತಕಮ್ಮಂ ದಿನ್ನಮದಿನ್ನಮ್ಪಿ ವಾ ಇಸ್ಸಾಮಚ್ಛೇರಮಲಂ ಪಹಾಯ ‘‘ಸಾಧು ಸುಟ್ಠೂ’’ತಿ ಅನುಮೋದನ್ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಾ ಅನುಮೋದನಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥು ನಾಮ, ‘‘ಅತ್ಥಿ ದಿನ್ನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಕಮ್ಮಸ್ಸಕತಾಞಾಣವಸೇನ ದಿಟ್ಠಿಂ ಉಜುಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಾ ದಿಟ್ಠಿಜುಕಮ್ಮಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥು ನಾಮ। ಯದಿ ಏವಂ ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಚಿತ್ತಸ್ಸ ದಿಟ್ಠಿಜುಕಮ್ಮಪುಞ್ಞಕಿರಿಯತಾ ನ ಲಬ್ಭತೀತಿ? ನೋ ನ ಲಬ್ಭತಿ ಪುರಿಮಪಚ್ಛಿಮಚೇತನಾನಮ್ಪಿ ತಂತಂಪುಞ್ಞಕಿರಿಯಾಸ್ವೇವ ಸಙ್ಗಣ್ಹನತೋ। ತಥಾ ಹಿ ವಕ್ಖತಿ –
‘‘ಪುರಿಮಾ ಮುಞ್ಚನಾ ಚೇವ, ಪರಾ ತಿಸ್ಸೋಪಿ ಚೇತನಾ।
ಹೋತಿ ದಾನಮಯಂ ಪುಞ್ಞಂ, ಏವಂ ಸೇಸೇಸು ದೀಪಯೇ’’ತಿ॥
ತಸ್ಮಾ
ಅಪರೇ ಪನಾಹು – ವಿಞ್ಞಾಣಪಞ್ಞಾಣವಸೇನ ದಸ್ಸನಂ ದಿಟ್ಠಿ, ಚಿತ್ತಂ ಪಞ್ಞಾ ಚ। ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಉಜುಭಾವೋ ದಿಟ್ಠಿಜುತ್ತಂ। ಕಿಂ ತಂ? ಕುಸಲಞ್ಚ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಕಮ್ಮಸ್ಸಕತಾಞಾಣಾದಿ ಚ ಸಮ್ಮಾದಸ್ಸನಂ। ತತ್ಥ ಕುಸಲವಿಞ್ಞಾಣೇನ ಞಾಣುಪ್ಪಾದೇಪಿ ಅತ್ತನೋ ಸುಚರಿತಾನುಸ್ಸರಣಪರಗುಣಪಸಂಸಾಸರಣಗಮನಾನಂ ಸಙ್ಗಹೋ, ಕಮ್ಮಸ್ಸಕತಾಞಾಣೇನ ಕಮ್ಮಪಥಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾತಿ। ದಾನಾದಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಪನ ಞಾಣಂ ದಾನಾದೀಸ್ವೇವ ಅನ್ತೋಗಧನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ‘‘ಏವಮಿಮಂ ಧಮ್ಮಂ ಸುತ್ವಾ ತತ್ಥ ವುತ್ತನಯೇನ ಪಟಿಪಜ್ಜನ್ತೋ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಗುಣವಿಸೇಸಂ ಅಧಿಗಮಿಸ್ಸಾಮಿ, ಬಹುಸ್ಸುತೋ ವಾ ಹುತ್ವಾ ಪರೇ ಧಮ್ಮದೇಸನಾಯ ಅನುಗ್ಗಣ್ಹಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಏವಂ ಅತ್ತನೋ, ಪರೇಸಂ ವಾ ವಿಮುತ್ತಾಯತನಸೀಸೇನ ಸದ್ಧಮ್ಮಂ ಸುಣನ್ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಾ ಸವನಮಯಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥು ನಾಮ। ನಿರವಜ್ಜವಿಜ್ಜಾಯತನಾದಿಸವನಚೇತನಾಪಿ ಏತ್ಥೇವ ಸಙ್ಗಯ್ಹತಿ। ಪೂಜಾರಹೇ, ಗರುಟ್ಠಾನಿಯೇ, ಮಹಲ್ಲಕೇ ಚ ದಿಸ್ವಾ ಆಸನಾ ವುಟ್ಠಹನ್ತಸ್ಸ ಪತ್ತಚೀವರಪಟಿಗ್ಗಹಣಮಗ್ಗದಾನಅಭಿವಾದನಅಞ್ಜಲಿಕಮ್ಮಕರಣಆಸನಪುಪ್ಫಗನ್ಧಾದಿಅಭಿಹಾರಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಚ ಪವತ್ತಾ ಬಹುಮಾನಚೇತನಾ ಅಪಚಿತಿಸಹಗತಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥು
೨೨-೩. ಏವಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯ ಆಗತನಯೇನ ದಸಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂನಿ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಸುತ್ತೇ ಆಗತನಯೇನ ದಾನಂ ಸೀಲಂ ಭಾವನಾತಿ ತೀಣಿಯೇವ ದಸ್ಸೇತುಂ ತೇಸು ಇತರೇಸಮ್ಪಿ ಸಙ್ಗಹಂ ದೀಪೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಗಚ್ಛನ್ತಿ ಸಙ್ಗಹ’’ನ್ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಪತ್ತಿದಾನಾನುಮೋದನಾ ದಾನೇ ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ ತಂಸಭಾವತ್ತಾ। ದಾನಮ್ಪಿ ಹಿ ಇಸ್ಸಾಮಚ್ಛೇರಾನಂ ಪಟಿಪಕ್ಖಂ, ಏತೇಪಿ, ತಸ್ಮಾ ಸಮಾನಪಟಿಪಕ್ಖತಾಯ ವೇಯ್ಯಾವಚ್ಚಾಪಚಾಯನಾ ಸೀಲಮಯೇ ಪುಞ್ಞೇ ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ ಚಾರಿತ್ತಸೀಲಸಭಾವತ್ತಾ। ದೇಸನಾಸವನದಿಟ್ಠಿಉಜುಕಾ ಪನ ಕುಸಲಧಮ್ಮಾಸೇವನತೋ ಭಾವನತೋ ಭಾವನಾಮಯೇ ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ದೇಸೇನ್ತೋ, ಸುಣನ್ತೋ ಚ ದೇಸನಾನುಸಾರೇನ ಞಾಣಂ ಪೇಸೇತ್ವಾ ಲಕ್ಖಣಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝ ದೇಸೇತಿ, ಸುಣಾತಿ ಚ, ತಾನಿ ಚ ದೇಸನಾಸವನಾನಿ ಪಟಿವೇಧಮೇವ ಆಹರನ್ತೀತಿ ದೇಸನಾಸವನಂ ಭಾವನಾಮಯೇ ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛತೀ’’ತಿ ವದನ್ತಿ। ಧಮ್ಮದಾನಭಾವತೋ ‘‘ದೇಸನಾ ದಾನಮಯೇ ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛತೀ’’ತಿಪಿ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ। ತಥಾ ದಿಟ್ಠಿಜುಕಮ್ಮಂ ಸಬ್ಬತ್ಥಾಪಿ ಸಬ್ಬೇಸಂ ನಿಯಮನಲಕ್ಖಣತ್ತಾತಿ। ದಾನಾದೀಸು ಹಿ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ‘‘ಅತ್ಥಿ ದಿನ್ನ’’ನ್ತಿಆದಿನಯಪ್ಪವತ್ತಾಯ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾವ ವಿಸೋಧಿತಂ ಮಹಪ್ಫಲಂ ಹೋತಿ ಮಹಾನಿಸಂಸನ್ತಿ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ದೀಘನಿಕಾಯಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ದಿಟ್ಠಿಜುಕಮ್ಮಂ ಪನ ಸಬ್ಬೇಸಂ ನಿಯಮನಲಕ್ಖಣ’’ನ್ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೩.೩೦೫) ವುತ್ತಂ। ಮಹಾಸಂಘಿಯಾ ಪನ ಅಭಯಗಿರಿವಾಸಿನೋ ಚ ದಿಟ್ಠಿಜುಕಮ್ಮಂ ವಿಸುಂ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯಭಾವೇನ ನ ಗಣ್ಹನ್ತಿ। ತಥಾ ಹಿ ತೇ ದಾನಂ ಸೀಲಂ ಭಾವನಾ ಸಂಸುತಿ ದೇಸನಾನುಸ್ಸತಿಮೋದನಂ ವೇಯ್ಯಾವಚ್ಚಪೂಜಾಸರಣಪ್ಪತ್ತಿಪಸಂಸಾ ಚಾತಿ ಅತ್ತನಾ ಕತಪುಞ್ಞಾನುಸ್ಸರಣಂ ಬುದ್ಧಾದೀಸು ಸರಣಗಮನಂ ಪರಗುಣಪಸಂಸಾತಿ ಇಮಾನಿ ತೀಣಿ ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ದಿಟ್ಠಿಜುಕಮ್ಮಂ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ದ್ವಾದಸ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂನಿ ಪಞ್ಞಾಪೇನ್ತಿ। ಪುನ ತೀಣೇವಾತಿ ಪಠಮಂ ದಸಾಪಿ ಸಮಾನಾ ಪುನ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ತೀಣೇವ ಸಮ್ಭೋನ್ತಿ।
೨೪. ಇದಾನಿ ಪರೇಹಿ ನಿದ್ದಿಸಿಯಮಾನಾನಂ ಪುಞ್ಞಾನುಸ್ಸರಣಾದೀನಂ ಅತ್ತನಾ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೇಸ್ವೇವ ಸಮೋಧಾನಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸಬ್ಬಾನುಸ್ಸತಿಪುಞ್ಞಞ್ಚಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಸಬ್ಬಸ್ಸೇವ ಅತ್ತನಾ ಕತಸುಚರಿತಸ್ಸ ಅನುಸ್ಸರಣಂ ಸಬ್ಬಾನುಸ್ಸತಿಪುಞ್ಞಂ ನಾಮ। ಪಸಂಸಾತಿ ಪರೇಹಿ ಕತಾಯ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯಾಯ, ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಚ ವಿಪ್ಪಸನ್ನಚಿತ್ತೇನ ಸರಣತ್ತಯನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಸರನ್ತಿ ಹಿಂಸನ್ತೀತಿ ಸರಣಾನಿ, ಬುದ್ಧಾದೀನಿ ತೀಣಿ ರತನಾನಿ। ತಾನಿ ಹಿ ಸರಣಗತಾನಂ ತೇನೇವ ಸರಣಗಮನೇನ ಭಯಂ ಸನ್ತಾಸಂ ದುಗ್ಗತಿಪರಿಕ್ಕಿಲೇಸಂ ಹಿಂಸನ್ತಿ ವಿನಾಸೇನ್ತಿ। ತಯೋ ಅವಯವಾ ಅಸ್ಸಾತಿ ತಯಂ, ತೀಹಿ ಅವಯವೇಹಿ ದಿಟ್ಠಿಜುಕಮ್ಮಸ್ಮಿಂ ಸಙ್ಗಹಂ ಯನ್ತಿ ತಂವಸೇನೇವ ತೇಸಂ ಇಜ್ಝತೋ। ನ ಹಿ ವಿಪರೀತದಿಟ್ಠಿಕಸ್ಸ ಇಮಾನಿ ತೀಣಿ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತೇ ಏಕನ್ತೇನ ದಿಟ್ಠಿಜುಕಮ್ಮಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ನ ವಿಸುಂ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯಭಾವೇನ ಗಹೇತಬ್ಬಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ನತ್ಥಿ ಸಂಸಯೋ’’ತಿ। ದಿಟ್ಠಿಜುಕಮ್ಮಸ್ಸ ಭಾವನಾಮಯಸಙ್ಗಹೇಪಿ ಸಙ್ಖೇಪನಯೇನ ಭಾವನಾಮಯೇ ಸಙ್ಗಯ್ಹನ್ತಿ, ವಿತ್ಥಾರನಯೇನ ಪನ ‘‘ಕತ್ಥ ನು ಖೋ’’ತಿ ಸಂಸಯೋ ಸಿಯಾತಿ ಇಮೇಸಂ ಭಾವನಾಮಯಸಙ್ಗಹೋ ನ ವುತ್ತೋ। ದಿಟ್ಠಿಜುಕಮ್ಮಸ್ಸ ವಾ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಮಹಪ್ಫಲಭಾವನಿಯಾಮಕತ್ತೇನ ಮೂಲಭೂತತ್ತಾ ತಸ್ಸ ಪಧಾನಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ವಿಸುಂ ತತ್ಥ ಸಙ್ಗಯ್ಹನ್ತೀತಿ ವುತ್ತಂ। ಅಪರೇ ಪನ ‘‘ಸಙ್ಗಣ್ಹನ್ತೋ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ, ಗಣ್ಹನ್ತೋ ‘ಮುಞ್ಚತೀ’ತಿ ವಚನತೋ ಸರಣಗಮನಸ್ಸ ಸೀಲಸಮಾದಾನೇ ವಿಯ ಗಹಣಂ ಸಮ್ಭವತೀತಿ ಸೀಲಮಯೇ ಸಙ್ಗಯ್ಹತೀ’’ತಿ ವದನ್ತಿ। ‘‘ಸರಣಗಮನಂ ಪಣಿಪಾತಭಾವತೋ ಅಪಚಿತಿಸಹಗತೇ ಸಙ್ಗಯ್ಹತೀ’’ತಿ ಕೇಚಿ।
೨೫. ಇದಾನಿ ಯಥಾವುತ್ತಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂನಂ ಪುರಿಮಪಚ್ಛಿಮಭಾಗವಸೇನ ಪವತ್ತಮಾನಾಪಿ ಚೇತನಾ ತತ್ಥ ತತ್ಥೇವ ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ ‘‘ಪುರಿಮಾ ಮುಞ್ಚನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಪುರಿಮಾತಿ ದಾನತ್ಥಾಯ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮಂ ಧಮ್ಮೇನ ಸಮೇನ ಉಪ್ಪಾದೇನ್ತಸ್ಸ, ಉಪ್ಪನ್ನಂ ‘‘ಪರಿಚ್ಚಜಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಚಿನ್ತೇನ್ತಸ್ಸ, ದಕ್ಖಿಣೇಯ್ಯಂ ಪರಿಯೇಸನ್ತಸ್ಸ ಚ ಯಾವ ವತ್ಥುನೋ ಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಸ್ಸ ಹತ್ಥೇ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ, ಪರಿಣಾಮನಂ ವಾ, ತಾವ ಪವತ್ತಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗಚೇತನಾ। ಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಸ್ಸ ಪನ ಹತ್ಥೇ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಚೇತನಾ, ಪರಿಣಾಮನಚೇತನಾ ವಾ ಮುಞ್ಚನಚೇತನಾ ನಾಮ। ಸಾಯೇವ ನಿಗ್ಗಹೀತಲೋಪೇನ ‘‘ಮುಚನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ‘‘ಮುಞ್ಚನಾ’’ಇತಿಯೇವ ವಾ ಪಾಠೋ। ಪರಾತಿ ಅತ್ತನಾ ವಿಸ್ಸಟ್ಠವತ್ಥುಮ್ಹಿ ಆಲಯಂ ಅಕತ್ವಾ ‘‘ಸಾಧು ಸುಟ್ಠು ಅಗ್ಗಂ ದಾನಂ ಮೇ ದಿನ್ನ’’ನ್ತಿ ಸೋಮನಸ್ಸಚಿತ್ತೇನ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಅಪರಭಾಗಚೇತನಾ। ತಿಸ್ಸೋಪಿ ಚೇತನಾತಿ ಇತಿ ಅಯಞ್ಚ ಪುರಿಮಾ ಚೇತನಾ, ಅಯಞ್ಚ ಮುಞ್ಚನಚೇತನಾ, ಅಯಞ್ಚ ಅಪರಚೇತನಾತಿ ತಿಸ್ಸೋಪಿ ಚೇತನಾ ಏಕತೋ ಹುತ್ವಾ ದಾನಮಯಂ ಪುಞ್ಞಂ ಹೋತಿ, ದಾನಮಯಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥು ನಾಮ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಪುಞ್ಞ’’ನ್ತಿ ಪದಂ ಅಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ‘‘ಹೋತೀ’’ತಿ ಏಕವಚನನಿದ್ದೇಸೋ। ಇದಾನಿ ಯಥಾವುತ್ತಮತ್ಥಂ ಸೇಸೇಸುಪಿ ಅತಿದಿಸನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಏವಂ ಸೇಸೇಸು ದೀಪಯೇ’’ತಿ। ಸೇಸೇಸೂತಿ ಸೀಲಾದೀಸು ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂಸು ಏವಂ ಯಥಾವುತ್ತನಯೇನ ‘‘ಸೀಲಂ ‘ರಕ್ಖಿಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ಚಿನ್ತೇನ್ತಸ್ಸ, ‘ಪಬ್ಬಜಿಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ವಿಹಾರಂ ಗಚ್ಛನ್ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಾ ಪುರಿಮಚೇತನಾ, ಸೀಲಂ ದೀಪಯೇ, ಪಕಾಸೇಯ್ಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ನನು ಚ ಅತ್ತನಾ ಕತಪುಞ್ಞಾನುಸ್ಸರಣಚೇತನಾ ದಿಟ್ಠಿಜುಕಮ್ಮಸಙ್ಗಹಿತಾ, ಅಯಞ್ಚ ಅಪರಚೇತನಾ ಸಾಯೇವಾತಿ ಕಥಮಸ್ಸಾ ತತ್ಥ ಸಙ್ಗಹೋತಿ? ನಾಯಂ ದೋಸೋ, ವಿಸಯಭೇದೇನ ಉಭಿನ್ನಮ್ಪಿ ವಿಸೇಸಸಬ್ಭಾವತೋ। ಪುಞ್ಞಾನುಸ್ಸರಣಞ್ಹಿ ಅತ್ತನಾ ಕತಪುಞ್ಞವಿಸಯಮೇವ। ಅಯಂ ಪನ ತಬ್ಬತ್ಥುವಿಸಯಾತಿ ಪಾಕಟೋಯೇವ ದ್ವಿನ್ನಂ ವಿಸೇಸೋತಿ।
ಏತ್ತಾವತಾ ‘‘ಇದಾನೀ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ। ತತ್ಥ ಅಯನ್ತಿ ವಕ್ಖಮಾನನಿದಸ್ಸನಂ। ದಾತಬ್ಬೋ ಧಮ್ಮೋ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮೋ, ಅನ್ನಾದಿದಸವಿಧಂ ವತ್ಥು। ವುತ್ತಞ್ಹಿ –
‘‘ಅನ್ನಂ ಪಾನಂ ವತ್ಥಂ ಯಾನಂ, ಮಾಲಾಗನ್ಧವಿಲೇಪನಂ।
ಸೇಯ್ಯಾವಸಥಪದೀಪೇಯ್ಯಂ, ದಾನವತ್ಥೂ ದಸಾವಿಮೇ’’ತಿ॥
ಪಟಿಗ್ಗಾಹಕೋ ಆದಿ ಯೇಸಂ ದೇಸಕಾಲಮಿತ್ತಾದೀನಂ ತೇ ಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಾದಯೋ, ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮಸ್ಸ, ಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಾದೀನಞ್ಚ ಸಮ್ಪತ್ತಿ ಸಮ್ಪನ್ನತಾ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಾದಿಸಮ್ಪತ್ತಿ। ತತ್ಥ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪಣೀತಮನಾಪಭಾವೋ ಧಮ್ಮೇನ ಸಮೇನ ಉಪ್ಪನ್ನಭಾವೋ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮಸಮ್ಪತ್ತಿ। ಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಾನಂ ಅಗ್ಗದಕ್ಖಿಣೇಯ್ಯಭಾವೋ ಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಸಮ್ಪತ್ತಿ। ದುಲ್ಲಭಅನ್ನಪಾನಾದಿಕೋ ದೇಸೋ ದೇಸಸಮ್ಪತ್ತಿ। ತಾದಿಸೋವ ಕಾಲೋ ಕಾಲಸಮ್ಪತ್ತಿ। ದುಲ್ಲಭಅನ್ನಪಾನಾದಿಕೇ ಹಿ ದೇಸೇ, ಕಾಲೇ ವಾ ದಿನ್ನಂ ಅಜ್ಝಾಸಯಸ್ಸ ಬಲವತಾಯ ಮಹಪ್ಫಲಂ, ಸೋಮನಸ್ಸಹೇತುಕಞ್ಚ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ತೇ ದಾನಸ್ಸ ಸಮ್ಪತ್ತಿವಸೇನ ವುತ್ತಾ। ಮಿತ್ತಸಮ್ಪತ್ತಿ ಪನ ಕಲ್ಯಾಣಮಿತ್ತಭಾವೋ। ಕಲ್ಯಾಣಮಿತ್ತಞ್ಹಿ ನಿಸ್ಸಾಯ ದಾನಾದೀಸು ಚಿತ್ತಂ ಓದಗ್ಯಪ್ಪತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಪರಿಚಾರಿಕಸಮ್ಪತ್ತಿ ಪನ ಅನಾಣತ್ತಿಯಾಪಿ ತಂತಂಕಿಚ್ಚಸಮ್ಪಾದನೇ ಅಪ್ಪಮತ್ತಸ್ಸ ಪರಿಚಾರಿಕಜನಸ್ಸ ಪಟಿಲಾಭೋ। ಅಞ್ಞಂ ವಾ ಸೋಮನಸ್ಸಹೇತುನ್ತಿ ಸದ್ಧಾಬಹುಲತಾವಿಸುದ್ಧಿದಿಟ್ಠಿತಾದಿಭೇದಂ ಅಞ್ಞಂ ಸೋಮನಸ್ಸಕಾರಣಂ ವಾ। ಆಗಮ್ಮಾತಿ ಉಪಾಗಮ್ಮ, ಪಟಿಚ್ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಹಟ್ಠಪಹಟ್ಠೋತಿ ಸೋಮನಸ್ಸವಸೇನ ಹಟ್ಠೋ ಚೇವ ಪಹಟ್ಠೋ ಚ। ಉಭಯೇನಪಿ ಅಧಿಕಸೋಮನಸ್ಸಂ ವುತ್ತಂ। ಅತ್ಥಿ…ಪೇ॰… ಪವತ್ತನ್ತಿ ‘‘ಅತ್ಥಿ ದಿನ್ನಂ, ಅತ್ಥಿ ಯಿಟ್ಠಂ, ಅತ್ಥಿ ಹುತಂ, ಅತ್ಥಿ ಸುಕತದುಕ್ಕಟಾನಂ ಕಮ್ಮಾನಂ ಫಲಂ ವಿಪಾಕೋ, ಅತ್ಥಿ ಅಯಂ ಲೋಕೋ, ಅತ್ಥಿ ಪರೋ ಲೋಕೋ, ಅತ್ಥಿ ಮಾತಾ, ಅತ್ಥಿ ಪಿತಾ, ಅತ್ಥಿ ಸತ್ತಾ ಓಪಪಾತಿಕಾ, ಅತ್ಥಿ ಲೋಕೇ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ, ತಂ। ಪುರಕ್ಖತ್ವಾತಿ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಂ ಕತ್ವಾ। ತಞ್ಚ ಖೋ ಸಹಜಾತಪುಬ್ಬಙ್ಗಮವಸೇನ ‘‘ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ॰ ಪ॰ ೧-೨) ವಿಯ ಸಮ್ಪಯೋಗಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ।
ಅನುಸ್ಸಾಹಿತೋತಿ ಲೋಭಮಚ್ಛರಿಯಾದಿವಸೇನ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯಾಯ ಸಙ್ಕೋಚಂ ಅನಾಪಜ್ಜನತೋ ಅತ್ತನಾ, ಪರೇನ ವಾ ಕೇನಚಿ ಅನುಸ್ಸಾಹಿತೋ ಹುತ್ವಾ। ಸಭಾವತೋ ಹಿ ಪುಞ್ಞಪ್ಪವತ್ತಿದಸ್ಸನಮಿದಂ। ಪರೇಹೀತಿ ಪನ ಪರಪಾಕಟುಸ್ಸಾಹದಸ್ಸನವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ಪಠಮನ್ತಿ ದೇಸನಾಕ್ಕಮೇನ, ಇಧ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಕ್ಕಮೇನ ವಾ ಪಠಮಂ। ಮಹಾಕುಸಲಚಿತ್ತನ್ತಿ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತತಾದಿಅಙ್ಗಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ಮಹನ್ತಂ ಕುಸಲಚಿತ್ತಂ। ಅಥ ವಾ ಪಚ್ಛಿಮಭವಿಕಬೋಧಿಸತ್ತಾನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಆಕಡ್ಢನತೋ ಮಹನ್ತಂ ಪೂಜಿತಂ ಕುಸಲಚಿತ್ತನ್ತಿ ಮಹಾಕುಸಲಚಿತ್ತಂ। ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಹಿ ಸಬ್ಬಞ್ಞುಬೋಧಿಸತ್ತಾನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಮೇತ್ತಾಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಸ್ಸ ತಿಹೇತುಕಸೋಮನಸ್ಸಮಯಸ್ಸ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಚಿತ್ತಸ್ಸ ವಿಪಾಕೋತಿ ವುತ್ತಂ। ಏತ್ಥ ‘‘ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮ…ಪೇ॰… ಹಟ್ಠಪಹಟ್ಠೋ’’ತಿ ಏತ್ತಾವತಾ ಇಮಸ್ಸ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಭಾವಮಾಹ, ‘‘ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಂ ಪುರಕ್ಖತ್ವಾ’’ತಿ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಭಾವಂ, ‘‘ಅನುಸ್ಸಾಹಿತೋ’’ತಿ ಪನ ಇಮಿನಾ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಭಾವನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ವುತ್ತನಯೇನೇವಾತಿ ‘‘ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಾದಿಸಮ್ಪತ್ತಿಂ, ಅಞ್ಞಂ ವಾ ಸೋಮನಸ್ಸಕಾರಣಂ ಆಗಮ್ಮಾ’’ತಿ ಏವಂ ವುತ್ತನಯೇನ। ಉಸ್ಸಾಹಿತೋತಿ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮೇ ಸಾಪೇಕ್ಖಾದಿತಾಯ, ಸೀಲಸಮ್ಪದಾದೀಸು ಅನಧಿಮುತ್ತತಾದೀಹಿ ಚ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯಾಯ ಸಙ್ಕೋಚಾಪಜ್ಜನತೋ ಅತ್ತನಾ, ಪರೇನ ವಾ ಕೇನಚಿ ಉಸ್ಸಾಹಿತೋ। ಪರೇಹೀತಿ ತಮೇವಾತಿ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾದಿನಾ ತಂಸದಿಸತಾಯ ವುತ್ತಂ। ಹೋತಿ ಹಿ ತಂಸದಿಸೇಪಿ ತಂವೋಹಾರೋ ಯಥಾ ಚ ‘‘ಸಾಯೇವ ತಿತ್ತಿರೀ, ತಾನಿಯೇವ ಓಸಧಾನೀ’’ತಿ। ಏತ್ಥ ಪನ ‘‘ಉಸ್ಸಾಹಿತೋ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ। ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನತ್ಥೇತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಸದ್ದಾಭಿಧೇಯ್ಯೇ, ಉಸ್ಸಾಹಿತಬ್ಬಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾತೇ ಅತ್ಥೇ ತಂವಿಸಯೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪುಬ್ಬಪ್ಪಯೋಗಸ್ಸಾತಿ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯಾಯ ಸಙ್ಕೋಚೇ ಜಾಯಮಾನೇ ತತೋ ವಿವೇಚೇತ್ವಾ ಸಮುಸ್ಸಾಹನವಸೇನ ಪವತ್ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಪ್ಪಯೋಗಸ್ಸ। ಪುಬ್ಬ-ಗ್ಗಹಣಂ ಪನೇತ್ಥ ತಥಾಪವತ್ತಪುಬ್ಬಾಭಿಸಙ್ಖಾರವಸೇನ
ಪಟಿಪತ್ತಿದಸ್ಸನೇನಾತಿ ಭಿಕ್ಖೂ ದಿಸ್ವಾ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮಪರಿಚ್ಚಜನವನ್ದನಾದಿಪಟಿಪತ್ತಿದಸ್ಸನೇನ। ಬಲನ್ತಿ ಅನನ್ತೀತಿ ಬಾಲಾ, ಅಸ್ಸಾಸಿತಪಸ್ಸಾಸಿತಮತ್ತೇನೇವ ಜೀವನ್ತಿ, ನ ಪಞ್ಞಾಜೀವಿತೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಬಾಲಾಯೇವ ಬಾಲಕಾ। ತೇ ಪನ ಇಧ ‘‘ಅತ್ಥಿ ದಿನ್ನ’’ನ್ತಿಆದಿನಯಪ್ಪವತ್ತಾಯ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ಅಭಾವೇನ ಅಸಞ್ಜಾತಬುದ್ಧಿನೋ ದಾರಕಾ। ಪಾಕಟವಸೇನ ಚೇತ್ಥ ಬಾಲಕ-ಗ್ಗಹಣಂ। ಸಹಸಾ ಕರಣಾದಿಕಾಲೇ ಪನ ಇತರೇಸಮ್ಪಿ ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಂ ಹೋತೀತಿ। ಸೋಮನಸ್ಸಂ ಜಾತಂ ಏತೇಸನ್ತಿ ಸೋಮನಸ್ಸಜಾತಾ, ಜಾತಸೋಮನಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಹಸಾತಿ ಸೀಘಂ ಸೀಘಂ ದಾತುಕಾಮತಾಯ ಉಪ್ಪತ್ತಿಸಮಕಾಲಮೇವ।
ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಪಟಿಪತ್ತಿದಸ್ಸನೇನಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಪರೇಸಂ ಪಯೋಗಾಭಾವಮಾಹ, ‘‘ಜಾತಪರಿಚಯಾ’’ತಿ ಅತ್ತನೋ ಪಯೋಗಾಭಾವಂ। ಉಭಯೇನಾಪಿ ಇಮಸ್ಸ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಭಾವಂ ದೀಪೇತಿ। ‘‘ಬಾಲಕಾ, ಸಹಸಾ’’ತಿ ಚ ಇಮೇಹಿ ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಭಾವಮಾಹ, ‘‘ಭಿಕ್ಖೂ…ಪೇ॰… ಜಾತಾ’’ತಿ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಭಾವಂ। ಅಥ ವಾ ‘‘ಪಟಿಪತ್ತಿ…ಪೇ॰… ಪರಿಚಯಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಭಾವಸ್ಸ ‘‘ಬಾಲಕಾ ಭಿಕ್ಖೂ…ಪೇ॰… ಜಾತಾ’’ತಿ ತೇತಿ ತೇ ಞಾತಕಾ, ತೇ ಬಾಲಕಾತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಸೋಮನಸ್ಸಹೇತೂನಂ ಅಭಾವಂ ಆಗಮ್ಮಾ’’ತಿ ಇದಂ ನಿದಸ್ಸನಮತ್ತಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಮಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣಂ ತಥಾರೂಪೇ ಚೇತೋಭಿಸಙ್ಖಾರಾದಯೋಪಿ ಹಿ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತತಾಯ ಕಾರಣಮೇವಾತಿ। ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸೋಮನಸ್ಸಾಭಾವೇ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸಪಿ ಸೋಮನಸ್ಸರಹಿತತಾ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಚತೂಸುಪಿ…ಪೇ॰… ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ ಪುಗ್ಗಲಾಧಿಟ್ಠಾನಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ, ಸೋಮನಸ್ಸರಹಿತಾ ಹೋನ್ತಿ ಪುಞ್ಞಂ ಕರೋನ್ತಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ‘‘ಏವ’’ನ್ತಿಆದಿ ನಿಗಮನಂ।
ಇಮೇಸು ಪನ ಅಟ್ಠಸು ವಿಞ್ಞಾಣೇಸು ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತತೋ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಂ ಬಲವತರಂ, ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತತೋ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ, ಸಸಙ್ಖಾರಿಕತೋ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಂ ಸದಿಸಂ ಬಲವತರಂ। ವಿಸದಿಸಂ ಪನ ವೇದನಾಞಾಣಪ್ಪಯೋಗವಸೇನ ಬಲವಂ, ದುಬ್ಬಲಞ್ಚ ಹೋತಿ। ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತತಿಹೇತುಕಅಸಙ್ಖಾರಿಕತೋ ಹಿ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತತಿಹೇತುಕಸಸಙ್ಖಾರಿಕಂ
೨೬. ಏವಂ ‘‘ದಸ ಪುಞ್ಞಕ್ರಿಯಾದೀನ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಛನ್ನಂ ಆರಮ್ಮಣಾನಂ, ಚತುನ್ನಂ ಅಧಿಪತೀನಂ, ತಿಣ್ಣಂ ಕಮ್ಮಾನಂ, ಹೀನಾದಿಭೇದಸ್ಸ ಚ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ತೇನೇವಾಹು –
‘‘ಕಮೇನ ಪುಞ್ಞವತ್ಥೂಹಿ, ಗೋಚರಾಧಿಪತೀಹಿ ಚ।
ಕಮ್ಮಹೀನಾದಿತೋ ಚಾಪಿ, ಗಣೇಯ್ಯ ನಯಕೋವಿದೋ’’ತಿ॥
೨೭. ಇದಾನಿ ತಥಾಪವತ್ತಮಾನಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಯೋ ಯೋ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ವಸೇನ ಲಬ್ಭಮಾನೋ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದೋ, ತಂ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸತ್ತರಸ ಸಹಸ್ಸಾನೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥೇವಂ ಗಣನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ – ಇಮಾನಿ ತಾವ ಅಟ್ಠ ವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ ದಸನ್ನಂ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂನಂ ವಸೇನ ಪವತ್ತನತೋ ಪಚ್ಚೇಕಂ ದಸ ದಸಾತಿ ಕತ್ವಾ ಅಸೀತಿ ಚಿತ್ತಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ತಾನಿ ಚ ಛಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಪವತ್ತನತೋ ಛಗ್ಗುಣಿತಾನಿ ಸಾಸೀತಿಕಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಸತಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ತಾನಿ ಚತುನ್ನಂ ಅಧಿಪತೀನಂ ಸಹಯೋಗವಸೇನ ಚತುಗ್ಗುಣಿತಾನಿ ಸಹಸ್ಸಂ, ವೀಸಾಧಿಕಾನಿ ಚ ನವ ಸತಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ತಾನಿ ಚ ಕಾಯವಚೀಮನೋಸಙ್ಖಾತಾನಂ ತಿಣ್ಣಂ ಕಮ್ಮಾನಂ ವಸೇನ ತಿಗುಣಿತಾನಿ ಸಸಟ್ಠಿಸತ್ತಸತಾಧಿಕಾನಿ ಪಞ್ಚ ಸಹಸ್ಸಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ತಾನಿ ಚ ಹೀನಮಜ್ಝಿಮಪಣೀತಭೇದತೋ ತಿಗುಣಿತಾನಿ ಸಾಸೀತಿಕದ್ವಿಸತಾಧಿಕಾನಿ ಸತ್ತರಸ ಸಹಸ್ಸಾನಿ ಹೋನ್ತೀತಿ। ನನು ಚ ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಚಿತ್ತಾನಂ ವೀಮಂಸಾಧಿಪತಿಸಹಯೋಗಾಭಾವತೋ ಅಧಿಪತಿವಸೇನ ಸಹಸ್ಸಂ, ಸಾಸೀತಿಕಾನಿ ಚ ಛ ಸತಾನಿ ಹೋನ್ತೀತಿ ತಾನಿ ಕಮ್ಮಾದೀನಂ ವಸೇನ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡಿತಾನಿ ವೀಸಸತಾಧಿಕಾನಿ ಪನ್ನರಸ ಸಹಸ್ಸಾನಿ ಭವನ್ತೀತಿ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ, ಸೋತಪತಿತವಸೇನ ಪನ ತಂ ಅನಾದಿಯಿತ್ವಾ ಅಧಿಪತಿಗಣನಾ ಗಹಿತಾತಿ ನ ತಸ್ಸ ವಸೇನ ಗಣನಹಾನಿ ಕತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ನನು ‘‘ತಂ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ಯಸ್ಮಾ ತಿಹೇತುಕಂ ಕುಸಲಂ ತಿಹೇತುಕಂ ವಾ ದುಹೇತುಕಂ ವಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ದೇತಿ ‘‘ಯಥಾನುರೂಪ’’ನ್ತಿ। ನಾನಾವಿಧಸಮ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನಭಾವತೋ ಸೋಭನಾ, ಗನ್ತಬ್ಬತೋ ಗತಿ ಚಾತಿ ಸುಗತಿ, ಕಾಮಾವಚರಭವೋವ ಸುಗತಿ ಕಾಮಾವಚರಸುಗತಿ। ತಸ್ಸಂ ಕಾಮಾವಚರಸುಗತಿಯಂ। ಭವಭೋಗಸಮ್ಪತ್ತಿನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಚ ಭವತೀತಿ ಭವೋ, ಉಪಪತ್ತಿಭವಸಙ್ಖಾತಾನಂ ವಿಪಾಕಕ್ಖನ್ಧಕಟತ್ತಾರೂಪಾನಮೇತಂ ಗಹಣಂ, ಭುಞ್ಜಿತಬ್ಬತೋ ಭೋಗೋ, ಪವತ್ತಿಯಂ ಪಟಿಲಭಿತಬ್ಬಸಮ್ಪತ್ತಿ, ಭವೋತಿ ವಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ, ಭೋಗೋ ಸೇಸವಿಪಾಕಕಟತ್ತಾರೂಪೇಹಿ ಸಹ ಪವತ್ತಿಯಂ ಪಟಿಲಭಿತಬ್ಬಾ ಸಮ್ಪತ್ತಿ, ಭವೋ ಚ ಭೋಗೋ ಚ ಭವಭೋಗೋ, ತೇಯೇವ ಸಮ್ಪನ್ನಭಾವತೋ ಸಮ್ಪತ್ತಿ, ತೇಸಂ ವಾ ಸಮ್ಪತ್ತಿ ಭವಭೋಗಸಮ್ಪತ್ತಿ, ತಂ ಅಭಿನಿಪ್ಫಾದೇತಿ, ಜನಕವಸೇನ ಚ ಉಪನಿಸ್ಸಯವಸೇನ ಚ ಸಾಧೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏತ್ಥ ಚ ಭವಭೋಗಸಮ್ಪತ್ತೀನಂ ನಿರವಸೇಸತೋ ಲಬ್ಭಮಾನಟ್ಠಾನಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಕಾಮಾವಚರಸುಗತಿಯ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸಹೇತುಕವಿಪಾಕವಜ್ಜಂ ಪನ ಪವತ್ತಿವಿಪಾಕಕಟತ್ತಾರೂಪಸಭಾವಂ ಭವಸಮ್ಪತ್ತಿಂ, ಏಕಚ್ಚಭೋಗಸಮ್ಪತ್ತಿಞ್ಚ, ಭೋಗಸಮ್ಪದಮೇವ ವಾ ಅವಿಸೇಸೇನ ಸುಗತಿಯಂ ದುಗ್ಗತಿಯಮ್ಪಿ ಅಭಿನಿಪ್ಫಾದೇತಿಯೇವ। ನಾಗಸುಪಣ್ಣಾದೀನಮ್ಪಿ ಹಿಸ್ಸ ದೇವಸಮ್ಪತ್ತಿಸದಿಸಂ ಮನುಞ್ಞಂ ಭೋಗಜಾತಂ, ತಬ್ಬಿಸಯಾನಿ ಚ ವಿಪಾಕಚಿತ್ತಾನಿ, ಸುವಣ್ಣತಾಸುಸ್ಸರತಾದಿ ಚ ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಸ್ಸೇವ ಫಲಂ। ನ ಹಿ ಅಕುಸಲಸ್ಸ ಇಟ್ಠಫಲಂ ಅತ್ಥಿ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ
ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ರೂಪಾವಚರಕುಸಲವಣ್ಣನಾ
ಇದಾನಿ ಯಸ್ಮಾ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಾನನ್ತರಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಸ್ಸ ರೂಪಾವಚರಕುಸಲಸ್ಸ ನಿದ್ದೇಸಾವಕಾಸೋ ಅನುಪ್ಪತ್ತೋ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಇತರೇಸೂ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ। ತತ್ಥ ಇತರೇಸೂತಿ ಯಥಾವುತ್ತಕಾಮಾವಚರಕುಸಲತೋ ಇತರೇಸು, ರೂಪಾವಚರಾದೀಸೂತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸವತ್ಥುಕತೋ ಏಕವಿಧಂ ಏಕನ್ತೇನ ವತ್ಥುಸನ್ನಿಸ್ಸಿತತ್ತಾ
ಹೀನಮಜ್ಝಿಮಪಣೀತಭೇದತೋತಿ ಏತ್ಥ ಪುಬ್ಬೇ ವಿಯ ಅಧಿಪತೀನಂ ಹೀನಾದಿಭಾವೇಹಿ ಝಾನಸ್ಸ ಹೀನಾದಿಭಾವೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ। ಅಥ ವಾ ಪಟಿಲದ್ಧಮತ್ತಮನಾಸೇವಿತಂ ಹೀನಂ ಪರಿದುಬ್ಬಲಭಾವತೋ, ನಾತಿಸುಭಾವಿತಂ ಅಪರಿಪುಣ್ಣವಸಿಭಾವಂ ಮಜ್ಝಿಮಂ, ಅತಿವಿಯ ಸುಭಾವಿತಂ ಪನ ಸಬ್ಬಸೋ ಪರಿಪುಣ್ಣವಸಿಭಾವಂ ಪಣೀತಂ। ತಥಾ ಉಳಾರಪುಞ್ಞಫಲಕಾಮತಾವಸೇನ ಪವತ್ತಿತಂ ಹೀನಂ, ಲೋಕಿಯಾಭಿಞ್ಞತ್ಥಾಯ ಪವತ್ತಿತಂ ಮಜ್ಝಿಮಂ, ವಿವೇಕಕಾಮತಾಯ ಅರಿಯಭಾವೇ ಠಿತೇನ ಪವತ್ತಿತಂ ಪಣೀತಂ। ಅತ್ತಹಿತಾಯ ವಾ ಪವತ್ತಿತಂ ಹೀನಂ, ಕೇವಲಂ ಅಲೋಭಜ್ಝಾಸಯೇನ ಪವತ್ತಿತಂ ಮಜ್ಝಿಮಂ, ಪರಹಿತಾಯ ಪವತ್ತಿತಂ ಪಣೀತಂ। ವಟ್ಟಜ್ಝಾಸಯೇನ ವಾ ಪವತ್ತಿತಂ ಹೀನಂ, ವಿವೇಕಜ್ಝಾಸಯೇನ ಪವತ್ತಿತಂ ಮಜ್ಝಿಮಂ, ವಿವಟ್ಟಜ್ಝಾಸಯೇನ ಲೋಕುತ್ತರಪಾದಕತ್ಥಂ ಪವತ್ತಿತಂ ಪಣೀತಂ।
ಪಟಿಪದಾದಿಭೇದತೋತಿ ದುಕ್ಖಪಟಿಪದಾದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಾದೀನಂ ಪಟಿಪದಾಭಿಞ್ಞಾನಂ ಭೇದೇನ। ಪಟಿಪದಾವಚನೇನೇವ ವಾ ತದವಿನಾಭಾವತೋ ಅಭಿಞ್ಞಾಪಿ ಲಬ್ಭತಿ। ತಥಾ ಹೇತ್ಥ ಪಟಿಪದಾಚತುಕ್ಕನ್ತಿ ವೋಹರನ್ತೀತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಅಧಿಪತಿಆದೀನಂ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ, ತಸ್ಮಾ ಪಟಿಪದಾದಿಭೇದತೋತಿ ಪಟಿಪದಾಭೇದತೋ, ಅಧಿಪತಿಭೇದತೋ, ಆರಮ್ಮಣಭೇದತೋ, ಹಾನಭಾಗಿಯಾದಿಭೇದತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ತತ್ಥ ಪಟಿಪದಾಭೇದತೋ ತಾವ ದುಕ್ಖಪಟಿಪದಂ ದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಂ, ದುಕ್ಖಪಟಿಪದಂ ಖಿಪ್ಪಾಭಿಞ್ಞಂ, ಸುಖಪಟಿಪದಂ ದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಂ, ಸುಖಪಟಿಪದಂ ಖಿಪ್ಪಾಭಿಞ್ಞನ್ತಿ ಏವಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಹೋತಿ। ತತ್ಥ ದುಕ್ಖಾ ಪಟಿಪದಾ ಅಸ್ಸಾತಿ ದುಕ್ಖಪಟಿಪದಂ। ದನ್ಧಾ ಅಭಿಞ್ಞಾ ಅಸ್ಸಾತಿ ದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಂ। ಏಸ ನಯೋ ‘‘ದುಕ್ಖಪಟಿಪದಂ ಖಿಪ್ಪಾಭಿಞ್ಞ’’ನ್ತಿಆದೀಸುಪಿ।
ತತ್ಥ ಅಪ್ಪಹೀನನೀವರಣಸ್ಸ, ಅವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತಝಾನನಿಕನ್ತಿಕಸ್ಸ ಚ ಞಾಣಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಅಪರಿಬ್ಯತ್ತತಾಯ ಪರಿನಿಟ್ಠಿತಸಕಲಪುಬ್ಬಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ‘‘ಪಥವೀ ಪಥವೀ’’ತಿ ವಾ ‘‘ಆಪೋ ಆಪೋ’’ತಿ ವಾ ಏವಂ ಪವತ್ತಪಠಮಸಮನ್ನಾಹಾರತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ ಉಪಚಾರುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ನೀವರಣಪ್ಪಹಾನಂ, ನಿಕನ್ತಿವಿಕ್ಖಮ್ಭನಞ್ಚ ಹೋತಿ, ತಾವ ಪವತ್ತಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗಭಾವನಾ ಪಟಿಪದಾ ನಾಮ ‘‘ಪಟಿಪಜ್ಜತಿ ಝಾನಂ ಏತಾಯಾ’’ತಿ ಕತ್ವಾ। ಪಹೀನನೀವರಣಸ್ಸ, ಪನ ವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತಝಾನನಿಕನ್ತಿಕಸ್ಸ ಚ ಞಾಣಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಪರಿಬ್ಯತ್ತಭಾವತೋ ಉಪಚಾರಜ್ಝಾನಂ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ಯಾವ ಅಪ್ಪನಾಯ ಉಪ್ಪತ್ತಿ, ತಾವ ಪವತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪಞ್ಞಾಯ ವಿಸಿಟ್ಠಭಾವತೋ ಅಭಿಞ್ಞಾ ನಾಮ, ತಸ್ಮಾ ಯೋ ಆದಿತೋ ಕಿಲೇಸೇ ಝಾನನಿಕನ್ತಿಞ್ಚ
ಸೋ ಪನಾಯಂ ಪಟಿಪದಾಭಿಞ್ಞಾನಂ ಭೇದೋ ಕಿಲೇಸಿನ್ದ್ರಿಯಾಧಿಕಾರವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಯಸ್ಸ ಹಿ ರಾಗಾದಯೋ ಕಿಲೇಸಾ ತಿಬ್ಬಾ ಹೋನ್ತಿ, ಸದ್ಧಾಪಞ್ಚಮಕಾನಿ ಚ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಮುದೂನಿ। ಯೋ ಚ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಸು ಅಕತಾಧಿಕಾರೋ, ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಝಾನಂ ದುಕ್ಖಪಟಿಪದಂ, ದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಞ್ಚ ಹೋತಿ। ತಸ್ಸ ಹಿ ಕಿಲೇಸಸಮುದಾಚಾರತಿಬ್ಬತಾಯ ನೀವರಣವಿಕ್ಖಮ್ಭನಸ್ಸ ಕಿಚ್ಛೇನ ಕಸಿರೇನ ಸಮಿಜ್ಝನತೋ ಪಟಿಪದಾ ದುಕ್ಖಾ ಅಸುಖಾ, ತಸ್ಸೇವ ಸದ್ಧಾದೀನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಮುದುತಾಯ ಅಭಿಞ್ಞಾಪಿ ದನ್ಧಾ ಮನ್ದಾ ಅಸೀಘಪ್ಪವತ್ತಿನೀ ಹೋತಿ। ಭವನ್ತರೇ ವಾ ಸಮಥೇ ಅಕತಾಧಿಕಾರತ್ತಾ ಪಟಿಪದಾ ದುಕ್ಖಾ, ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಅಕತಾಧಿಕಾರತ್ತಾ ಅಭಿಞ್ಞಾಪಿ ದನ್ಧಾ। ಯೋ ಪನ ವುತ್ತವಿಪರೀತೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಸ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಅತಿಬ್ಬಸಮುದಾಚಾರತಾಯ, ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಞ್ಚ ತಿಖೀಣತಾಯ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಸು ಕತಾಧಿಕಾರತಾಯ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಸುಖಪಟಿಪದಾ, ಖಿಪ್ಪಾಭಿಞ್ಞಾ ಚ ಹೋತಿ। ಭವನ್ತರೇ ಕತಪರಿಚಯಸ್ಸ ಹಿ ಯಥಾ ಪಗುಣಂ ಕತ್ವಾ ವಿಸ್ಸಟ್ಠಗನ್ಥೋ ಅಪ್ಪಮತ್ತಕೇನ ಪಯೋಗೇನ ಸುಪ್ಪವತ್ತಿ ವಾಚುಗ್ಗತೋ ಚ ಹೋತಿ, ಏವಂ ಭಾವನಾ ಅಪ್ಪಕಸಿರೇನೇವ ಇಜ್ಝತೀತಿ। ಸ್ವಾಯಂ ಅಕತೋ, ಕತೋ ಚ ಅಧಿಕಾರೋ ಸಮಥನಿಸ್ಸಿತೋ ಪಟಿಪದಾಯಂ ವುತ್ತೋ ಸಮಾಧಿಪ್ಪಧಾನತ್ತಾ ಪಟಿಪದಾಯ। ವಿಪಸ್ಸನಾನಿಸ್ಸಿತೋ ಅಭಿಞ್ಞಾಯ ಞಾಣಪ್ಪಧಾನತ್ತಾ ಅಪ್ಪನಾಯಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಯೋ ಪನ ತಿಬ್ಬಕಿಲೇಸೋ ತಿಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯೋ ವಿಪಸ್ಸನಾಯಮೇವ ವಾ ಕತಾಧಿಕಾರೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಸ ವುತ್ತನಯೇನ ದುಕ್ಖಾ ಪಟಿಪದಾ, ಖಿಪ್ಪಾ ಪನ ಅಭಿಞ್ಞಾ ಹೋತಿ, ತಬ್ಬಿಪರೀತಸ್ಸ ಸುಖಪಟಿಪದಾ ದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಾತಿ। ತಸ್ಮಾ ಕಿಲೇಸಾನಂ ತಿಬ್ಬಮನ್ದಭಾವತೋ, ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ತಿಖಿಣಮುದುಭಾವತೋ, ಪುಬ್ಬಪರಿಚಯಸ್ಸ ಚ ಸಮ್ಭವಾಸಮ್ಭವವಸೇನಾತಿ ಏವಂ ಕಿಲೇಸಿನ್ದ್ರಿಯಾಧಿಕಾರವಸೇನ ಇಮಾಸಂ ಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ಅಪಿಚ
ತಥಾ ಪಲಿಬೋಧುಪಚ್ಛೇದಾದಿಪುಬ್ಬಕಿಚ್ಚಂ ಅಸಮ್ಪಾದೇತ್ವಾ ಭಾವನಮನುಯುಞ್ಜನ್ತಸ್ಸ ಸಪರಿಪನ್ಥತಾಯ ದುಕ್ಖಾ ಪಟಿಪದಾ, ವಿಪರಿಯಾಯೇನ ಅಪರಿಪನ್ಥತಾಯ ಸುಖಾ। ಅಪ್ಪನಾಕೋಸಲ್ಲಾನಿ ಅಸಮ್ಪಾದೇನ್ತಸ್ಸ ಞಾಣಸ್ಸ ಅವಿಸದತಾಯ ದನ್ಧಾ ಅಭಿಞ್ಞಾ ಹೋತಿ, ಸಮ್ಪಾದೇನ್ತಸ್ಸ ವಿಪರಿಯಾಯತೋ ಖಿಪ್ಪಾ ಅಭಿಞ್ಞಾತಿ। ಕಿಞ್ಚ – ತಣ್ಹಾವಿಜ್ಜಾತಿಭವನವಸೇನ ಏತಾಸಂ ಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ತಣ್ಹಾಭಿಭೂತಸ್ಸ ಹಿ ದುಕ್ಖಾ ಪಟಿಪದಾ ಹೋತಿ ತಸ್ಸಾ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಉಜುಪಟಿಪಕ್ಖತ್ತಾ ಸಮಥಪಟಿಪದಾಯ ಪರಿಪನ್ಥಕಭಾವತೋ, ಅನಭಿಭೂತಸ್ಸ ತದಭಾವತೋ ಸುಖಾ। ಅವಿಜ್ಜಾಭಿಭೂತಸ್ಸ ಚ ತಸ್ಸಾ ಪಞ್ಞಾಯ ಉಜುಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವತೋ ದನ್ಧಾ ಅಭಿಞ್ಞಾ, ಇತರಸ್ಸ ಖಿಪ್ಪಾ ಅಭಿಞ್ಞಾತಿ। ಸೋ ಪನಾಯಂ ಪಟಿಪದಾಭೇದೋ ಕೇವಲಂ ಸಮಥಭಾವನಾವಸೇನ ಪಟಿಲದ್ಧಜ್ಝಾನಸ್ಸ, ಮಗ್ಗಾಧಿಗಮವಸೇನ ಪಟಿಲದ್ಧಜ್ಝಾನಸ್ಸ ಪನ ನತ್ಥಿ ದುಕ್ಖಪಟಿಪದಾದಿಭೇದೋ। ಕೇಚಿ ಪನ ಮಗ್ಗವಸೇನೇವ ತಸ್ಸ ಪಟಿಪದಾದಿಭೇದಂ ವಣ್ಣೇನ್ತಿ ‘‘ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಹಿ ದುಕ್ಖಪಟಿಪದಾದಿಭಾವೇ ತಸ್ಮಿಂ ದುಕ್ಖಪಟಿಪದಾದಿಕ’’ನ್ತಿ।
ಅಧಿಪತಿಭೇದಾದೀಸು ಪನ ಛನ್ದಾಧಿಪತೇಯ್ಯಂ ಚಿತ್ತಾಧಿಪತೇಯ್ಯಂ ವೀರಿಯಾಧಿಪತೇಯ್ಯಂ ವೀಮಂಸಾಧಿಪತೇಯ್ಯನ್ತಿ ಏವಂ ಅಧಿಪತಿಭೇದತೋ, ಪರಿತ್ತಂ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಂ, ಪರಿತ್ತಂ ಅಪ್ಪಮಾಣಾರಮ್ಮಣಂ, ಅಪ್ಪಮಾಣಂ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಂ ಛನ್ದಾಧಿಪತೇಯ್ಯಂ। ಏಸ ನಯೋ ‘‘ಚಿತ್ತಾಧಿಪತೇಯ್ಯಾ’’ದೀಸುಪಿ। ಅಪ್ಪಗುಣಂ ಪನ ಉಪರಿಝಾನಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಭವಿತುಂ ಅಸಕ್ಕೋನ್ತಂ ಪರಿತ್ತಂ, ಸುಪ್ಪಸರಾವಮತ್ತೇಸು ಅವಡ್ಢಿತಾರಮ್ಮಣೇಸು ನಿಬ್ಬತ್ತಂ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಂ। ವುತ್ತಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಪನ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಅಪ್ಪಮಾಣಾರಮ್ಮಣಾದೀನಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ। ಹಾನಭಾಗಿಯಾದಿವಿಸೇಸಂ ಸಯಮೇವ ವಕ್ಖತಿ।
ಝಾನಙ್ಗಯೋಗಭೇದತೋತಿ ಕತ್ಥಚಿ ಪಞ್ಚ ಝಾನಙ್ಗಾನಿ, ಕತ್ಥಚಿ ಚತ್ತಾರಿ, ಕತ್ಥಚಿ ತೀಣಿ, ಕತ್ಥಚಿ ದ್ವೇ
ಕಾಮಚ್ಛನ್ದೋ ಬ್ಯಾಪಾದೋ ಥಿನಮಿದ್ಧಂ ಉದ್ಧಚ್ಚಕುಕ್ಕುಚ್ಚಂ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾತಿ ಇಮಾನಿ ಪಞ್ಚ ನೀವರಣಾನಿ ವಿಪ್ಪಹೀನಾನಿ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದ…ಪೇ॰… ವಿಪ್ಪಹೀನಂ। ‘‘ಅಗ್ಯಾಹಿತೋ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಆಹಿತ-ಸದ್ದಸ್ಸ ವಿಯ ವಿಪ್ಪಹೀನ-ಸದ್ದಸ್ಸೇತ್ಥ ಪರವಚನಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದೀಹಿ ವಾ ವಿಪ್ಪಹೀನಂ ವಿಸಂಯುತ್ತಂ ತೇಸಂ ಪಹಾಯಕಭಾವೇನಾತಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದ…ಪೇ॰… ವಿಪ್ಪಹೀನಂ। ತತ್ಥ ಕಾಮೇತೀತಿ ಕಾಮೋ, ಛನ್ದನಟ್ಠೇನ ಛನ್ದೋ ಚಾತಿ
‘‘ಭಾಗೀ ಅಸ್ಸಮಹಂ ಅದ್ಧಾ, ಇಮಾಯ ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ।
ಪವಿವೇಕಸುಖಸ್ಸಾತಿ, ಕತ್ವಾ ಉಸ್ಸಾಹಮುತ್ತಮ’’ನ್ತಿ॥
ತಸ್ಮಾ
‘‘ಪಚ್ಚನೀಕಾ ಯತೋ ಪಞ್ಚ, ಸಮಾಧಾದೀನಮೇತ್ಥ ಹಿ।
ಝಾನನ್ತರಾಯಿಕಾ ತಸ್ಮಾ, ಪಹಾನಙ್ಗೇ ನಿಯಾಮಿತಾ’’ತಿ॥
ಏವಮಿದಂ ಪಹಾನಙ್ಗವಸೇನ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಸಮ್ಪಯೋಗಙ್ಗವಸೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ವಿತಕ್ಕ…ಪೇ॰… ಸಮ್ಪಯುತ್ತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ವಿತಕ್ಕಾದಯೋ ವಚನತ್ಥಲಕ್ಖಣಾದಿವಸೇನ ಉಪರಿ ಆಗಮಿಸ್ಸನ್ತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಇಮೇಸು ಉಪ್ಪನ್ನೇಸು ಝಾನಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ನಾಮ ಹೋತಿ, ತೇನಸ್ಸ ಇಮಾನಿ ಸಮ್ಪಯೋಗಙ್ಗಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ, ತಸ್ಮಾ ನ ಏತೇಹಿ ವಿಭಙ್ಗೇ ‘‘ಝಾನನ್ತಿ ವಿತಕ್ಕೋ ವಿಚಾರೋ ಪೀತಿ ಸುಖಂ ಚಿತ್ತಸ್ಸೇಕಗ್ಗತಾ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೫೬೯)। ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಅಞ್ಞೇಸುಪಿ ಫಸ್ಸಾದೀಸು ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮೇಸು ವಿಜ್ಜಮಾನೇಸು ಇಮಾನಿಯೇವ ಪಞ್ಚ ಝಾನಙ್ಗವಸೇನ ವುತ್ತಾನೀತಿ? ವುಚ್ಚತೇ – ಉಪನಿಜ್ಝಾನಕಿಚ್ಚವನ್ತತಾಯ, ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದೀನಂ ಉಜುಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವತೋ ಚ। ವಿತಕ್ಕೋ ಹಿ ಆರಮ್ಮಣೇ ಚಿತ್ತಂ ಅಭಿನಿರೋಪೇತಿ, ವಿಚಾರೋ ಅನುಬನ್ಧತಿ। ಏವಂ ಝಾನಾಧಿಗಮಸ್ಸ ವಿಸೇಸಪಚ್ಚಯಭೂತೇಹಿ ತೇಹಿ ಅವಿಕ್ಖೇಪಾಯ ಸಮಾದಹಿತಪಯೋಗಸ್ಸ ಚೇತಸೋ ಪಯೋಗಸಮ್ಪತ್ತಿಸಮುಟ್ಠಾನಾ ಪೀತಿ ಪೀಣನಂ, ಸುಖಞ್ಚ ಉಪಬ್ರೂಹನಂ ಕರೋತಿ। ಅಥ ನಂ ಸಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಂ ಏತೇಹಿ ಅಭಿನಿರೋಪನಾನುಬನ್ಧನಪೀಣನಉಪಬ್ರೂಹನೇಹಿ ಅನುಗ್ಗಹಿತಾ ಏಕಗ್ಗತಾ ಸಮಾಧಾನಕಿಚ್ಚೇನ ಅತ್ತಾನಂ ಅನುವತ್ತಾಪೇನ್ತೀ ಏಕತ್ತಾರಮ್ಮಣೇ ಸಮಂ, ಸಮ್ಮಾ ಚ ಆಧಿಯತಿ, ಇನ್ದ್ರಿಯಸಮತಾವಸೇನ ಸಮಂ, ಪಟಿಪಕ್ಖಧಮ್ಮಾನಂ ದೂರೀಭಾವೇನ ಲೀನುದ್ಧಚ್ಚಾಭಾವೇನ ಸಮ್ಮಾ ಚ ಠಪೇತೀತಿ ಏವಮೇತೇಸಮೇವ ಉಪನಿಜ್ಝಾನಕಿಚ್ಚಂ ಆವೇಣಿಕಂ। ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವೇನ ಪನ ಸಯಮೇವ ವಕ್ಖತಿ। ಏವಂ ಉಪನಿಜ್ಝಾನಕಿಚ್ಚವನ್ತತಾಯ, ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದೀನಂ ಉಜುಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವತೋ ಚ ಇಮೇಯೇವ ಪಞ್ಚ ಝಾನಙ್ಗಭಾವೇನ ವವತ್ಥಿತಾತಿ। ಯಥಾಹು –
‘‘ಉಪನಿಜ್ಝಾನಕಿಚ್ಚತ್ತಾ, ಕಾಮಾದಿಪಟಿಪಕ್ಖತೋ।
ಸನ್ತೇಸುಪಿ ಚ ಅಞ್ಞೇಸು, ಪಞ್ಚೇವ ಝಾನಸಞ್ಞಿತಾ’’ತಿ॥
ದೇಸನಾಕ್ಕಮತೋ, ಮಹಗ್ಗತಧಮ್ಮೇಸು ಪಠಮಂ ಅಧಿಗನ್ತಬ್ಬತೋ ಚ ಪಠಮಂ, ಪಠಮಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತಬ್ಬನ್ತಿಪಿ ಪಠಮನ್ತಿ ವದನ್ತಿ। ತಂ ಪನ ನ ಏಕನ್ತಲಕ್ಖಣಂ ಝಾನಪಟಿಲೋಮಾದಿವಸೇನ ಸಮಾಪಜ್ಜನೇ ಅಸಮ್ಭವತೋ।
ಪುರಿಮಪಚ್ಛಿಮಚಿತ್ತೇಸು ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಸ್ಸಾಪಿ ಅಪ್ಪನಾಕ್ಖಣೇ ಅನುಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ವಿತಕ್ಕೋ ವಿಪ್ಪಹೀನೋ ಏತಸ್ಸ, ತತೋ ವಾ ಏತಂ ವಿಪ್ಪಹೀನನ್ತಿ ವಿತಕ್ಕವಿಪ್ಪಹೀನಂ। ಭಾವನಾಯ ಹಿ ಪಹೀನತ್ತಾ ವಿತಕ್ಕೋ ಝಾನಕ್ಖಣೇ ನುಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಅಸಂಕಿಲಿಟ್ಠಸಭಾವತ್ತಾ ಪನ ಉಪಚಾರಭಾವನಾಯ ಚ ತಂ ಪಹಾತುಂ ಅಸಮತ್ಥಭಾವತೋ ಪುರಿಮಭಾಗೇ, ಪಚ್ಛಾಭಾಗೇ ಚ ಅಪಚ್ಚನೀಕಚಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿಯೇವಾತಿ।
ನನು ಚ ‘‘ಅಸಂಕಿಲಿಟ್ಠಸಭಾವತ್ತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಅಥ ಕಥಂ ಝಾನೇನ ಏಸ ಪಹೀಯತಿ? ನ ಹಿ ಕುಸಲೇಹಿ ಅಸಂಕಿಲಿಟ್ಠಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪಹಾನಂ ಅತ್ಥಿ ರಾಗಾದಿಸಂಕಿಲಿಟ್ಠಾನಂ ಪಾಪಧಮ್ಮಾನಮೇತಸ್ಸ ಉಜುಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವತೋತಿ? ವುಚ್ಚತೇ – ಅಸಂಕಿಲಿಟ್ಠಸಭಾವಸ್ಸಾಪಿ ಏತಸ್ಸ ಓಳಾರಿಕತಾಯ ದುಬ್ಬಲಭಾವತೋ ಝಾನಕ್ಖಣೇ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿಸಭಾವಾಪಾದನತ್ಥಂ ತತ್ಥ ನಿಕನ್ತಿವಿಕ್ಖಮ್ಭನವಸೇನ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಭಾವನಾ ಹೋತೀತಿ ತಸ್ಸಾ ಬಲೇನ ತಂ ಝಾನಕ್ಖಣೇ ಅನುಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಂ ನಿಕನ್ತಿವಿಕ್ಖಮ್ಭನವಸೇನ ವಾ ವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತಂ ಪಹೀನಂ ನಾಮ ಹೋತಿ। ಯದಿ ಏವಂ ಉಪಚಾರೇನಪಿ ನಿಕನ್ತಿ ವಿಕ್ಖಮ್ಭೀಯತೀತಿ ತತ್ಥಪಿಸ್ಸ ಪಹಾನಂ ಸಿಯಾ, ಯಥಾ ಪಠಮಜ್ಝಾನಸ್ಸ ಉಪಚಾರೇ ನೀವರಣಾನೀತಿ? ನಯಿದಮೇವಂ, ನೀವರಣಪ್ಪಹಾನಸ್ಸ ವಿಯ ವಿತಕ್ಕಾರಮ್ಮಣಿಕನಿಕನ್ತಿ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನಸ್ಸ ಉಪಚಾರೇನ ಸಾತಿಸಯಂ ಅನಿಪ್ಫಜ್ಜನತೋ। ಸಾತಿಸಯಞ್ಹಿ ತತ್ಥ ನಿಕನ್ತಿಪ್ಪಹಾನಂ ಅಪ್ಪನಾಯ ಏವ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಯದವೋಚುಮ್ಹಾ ‘‘ಉಪಚಾರಭಾವನಾಯ ಚ ತಂ ಪಹಾತುಂ ಅಸಮತ್ಥಭಾವತೋ’’ತಿ, ತಂ ಸುಟ್ಠು ಉಪಪರಿಕ್ಖಿತ್ವಾ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ‘‘ವಿಚಾರವಿಪ್ಪಹೀನ’’ನ್ತಿಆದೀಸುಪಿ ವುತ್ತನಯಾನುಸಾರೇನ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ದುತಿಯಜ್ಝಾನೇಯೇವ ಪಹೀನಸ್ಸ ವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ಇಧ ಅಪ್ಪವತ್ತಿಮತ್ತದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರವಿಪ್ಪಹೀನ’’ನ್ತಿ ವಿತಕ್ಕ-ಗ್ಗಹಣಂ ಕತಂ। ಏವಂ ‘‘ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಪೀತಿವಿಪ್ಪಹೀನ’’ನ್ತಿಆದೀಸುಪಿ।
ಯಥಾಸಮ್ಭವನ್ತಿ ಪಥವೀಕಸಿಣಾದೀಸು ಯಂ ಯಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಯಸ್ಸ ಯಸ್ಸ ಸಮ್ಭವತಿ, ತದನತಿಕ್ಕಮತೋ। ಕಸಿಣಾನಾಪಾನೇಸು ಹಿ ಪಞ್ಚೇವ ಝಾನಾನಿ ಪವತ್ತನ್ತಿ, ಅಸುಭಕಾಯಗತಾಸತೀಸು ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ, ಅನುಪೇಕ್ಖಾಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರೇಸು ಪಞ್ಚಮಜ್ಝಾನವಜ್ಜಾನಿ, ಉಪೇಕ್ಖಾಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರೇ ಪಞ್ಚಮಜ್ಝಾನನ್ತಿ।
ಪಥವೀಕಸಿಣಾದೀಸೂತಿ ಆದಿ-ಗ್ಗಹಣೇನ ಕೇವಲಂ ಆಪೋಕಸಿಣಾದೀನಮೇವ, ಅಥ ಖೋ ಅಸುಭಾದೀನಮ್ಪಿ ಅಪ್ಪನಾವಹಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಾನಂ ಸಙ್ಗಹೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಏತ್ಥ ಚ ಅಭಿಭಾಯತನವಿಮೋಕ್ಖಝಾನಾನಿ ಪವತ್ತಾಕಾರಮತ್ತತೋ ಭಿನ್ನಾನಿ, ಆರಮ್ಮಣತೋ ಪನ ಕಸಿಣಾಯತನಾನೇವ ಹೋನ್ತೀತಿ ಕಸಿಣಾಯತನಝಾನೇಹೇವ ತಾನಿ ಸಙ್ಗಹಿತಾನಿ। ‘‘ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ…ಪೇ॰… ಅನೇಕವಿಧ’’ನ್ತಿ ವಾ ವಚನೇನ ರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನೇ ಸಬ್ಬೋಪಿ ಲಬ್ಭಮಾನಕಭೇದೋ ಸಙ್ಗಹಿತೋತಿ ಅಭಿಭಾಯತನವಿಮೋಕ್ಖಝಾನಾನಿ ವಿಸುಂ ನ ವುತ್ತಾನಿ, ತಾನಿ ಪನ ಸರೂಪತೋ ಏವಂ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ।
ತತ್ಥ ಞಾಣುತ್ತರಸ್ಸ ಯೋಗಾವಚರಸ್ಸ ಪಥವೀಕಸಿಣಾದಿಆರಮ್ಮಣಂ ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ ‘‘ನ ಮೇತ್ಥ ಅಪ್ಪನಾನಿಬ್ಬತ್ತನೇ ಭಾರೋ’’ತಿ ಪಟಿಪನ್ನಸ್ಸ ನಿಮಿತ್ತುಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಉದ್ಧಂ ದುತಿಯತತಿಯವೀಥಿಯಂ, ಚತುತ್ಥಪಞ್ಚಮವೀಥಿಯಂ ವಾ ಪಟಿಲದ್ಧಂ ಝಾನಂ ಅಭಿಭಾಯತನಂ ನಾಮ। ತಞ್ಹಿ ಆರಮ್ಮಣಂ ಅಭಿಭವತೀತಿ ಅಭಿಭೂ, ಯೋಗಿನೋ ಸುಖವಿಸೇಸಾನಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನತಾಯ, ಮನಾಯತನಧಮ್ಮಾಯತನಪರಿಯಾಪನ್ನತಾಯ ವಾ ಆಯತನನ್ತಿ ಅಭಿಭಾಯತನಂ, ಅಭಿಭವಿತಬ್ಬಂ ವಾ ಅಭಿಭೂ, ಆಲಮ್ಬಣಂ, ತಂ ಆಯತನಮಸ್ಸಾತಿ ಅಭಿಭಾಯತನಂ। ಅಥ ವಾ ಆಲಮ್ಬಣಾಭಿಭವನತೋಯೇವ ಅಭಿಭೂ, ಪರಿಕಮ್ಮಂ, ಞಾಣಂ ವಾ, ತಂ ಆಯತನಂ ಕಾರಣಮಸ್ಸಾತಿ ಅಭಿಭಾಯತನಂ। ಪರಿಕಮ್ಮಂ, ಞಾಣಂ ವಾ ಆಲಮ್ಬಣಂ ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ ಪವತ್ತಮಾನಂ ಉಪಚಾರುಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಪಞ್ಚಮವೀಥಿಮನತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಅಪ್ಪನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತಿ। ಪಞ್ಚಮವೀಥಿತೋ ಪರಂ ನಿಬ್ಬತ್ತಂ ಪನ ಅಭಿಭವಿತುಕಾಮತಾಯ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತಮ್ಪಿ ಅಭಿಭಾಯತನಂ ನಾಮ ನ ಹೋತಿ। ಸಾಮಞ್ಞಗತಿಯಾ ಪನ ಕಸಿಣಾಯತನಮೇವ ಹೋತಿ। ಇಮಮೇವ ಹಿ ಸೀಘತರಪ್ಪವತ್ತಿಂ ಸನ್ಧಾಯ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ತಾನಿ ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ ಸಮಾಪಜ್ಜತಿ, ಸಹ ನಿಮಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇನೇವೇತ್ಥ ಅಪ್ಪನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨೦೪) ವುತ್ತಂ। ನನು ಚ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಯಥಾರುತವಸೇನೇವ ಅತ್ಥೋ ಕಸ್ಮಾ ನ ಗಯ್ಹತಿ। ‘‘ಸಹ ನಿಮಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇನೇವಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨೦೪) ಹಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ನಿಮಿತ್ತುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸಹುಪ್ಪನ್ನಂ ಝಾನಮಭಿಭಾಯತನನ್ತಿ
ಅಪಿಚ ವಸಿಭಾವಪ್ಪತ್ತಂ ಝಾನಂ ಅಭಿಭವನಕಾರಣನಿರಪೇಕ್ಖಂ ವಸಿಭಾವಬಲೇನೇವ ಸಕ್ಕಚ್ಚಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಂ ನ ಸಕ್ಕಾತಿ ನ ತಂ ಅಭಿಭಾಯತನಂ ನಾಮ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅಪ್ಪತ್ತವಸಿಭಾವಾ ಪಠಮುಪ್ಪನ್ನಾಯೇವ ಅಭಿಭಾಯತನನ್ತಿ ನಿಟ್ಠಮೇತ್ಥ ಗನ್ತಬ್ಬಂ। ಯದಿ ಏವಂ ಕಥಂ ‘‘ಅಪ್ಪಮಾಣಂ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಂ, ಅಪ್ಪಮಾಣಂ ಅಪ್ಪಮಾಣಾರಮ್ಮಣ’’ನ್ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೨೧೨-೨೧೩) ಅಭಿಭಾಯತನದೇಸನಾಯಂ ವುತ್ತಂ। ವಸಿಭಾವಪ್ಪತ್ತಞ್ಹಿ ಝಾನಂ ಅಪ್ಪಮಾಣನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಇದಞ್ಚ ಉಪ್ಪನ್ನಮತ್ತತ್ತಾ ಪರಿತ್ತಮೇವಾತಿ? ನಾಯಂ ದೋಸೋ। ಪಠಮಂ ಅಭಿಭಾಯತನವಸೇನ ಪಟಿಲದ್ಧಜ್ಝಾನಂ ಪಚ್ಛಾ ವಸಿಭಾವಪ್ಪತ್ತಮ್ಪಿ ಅಭಿಭಾಯತನನಾಮಮೇವ ಲಭತೀತಿ ವಸಿಭಾವಪ್ಪತ್ತಮಭಿಭಾಯತನಂ ಅಪ್ಪಮಾಣಂ, ಇತರಂ ಪರಿತ್ತಂ।
ಅಥ
ತಂ ಪನೇತಂ ಗಣನತೋ ಅಟ್ಠವಿಧಂ ಹೋತಿ। ಯಥಾಹ –
‘‘ಅಜ್ಝತ್ತಂ
ತತ್ಥ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಅರೂಪಸಞ್ಞೀತಿ ಅಲಾಭಿತಾಯ ವಾ ಅನತ್ಥಿಕತಾಯ ವಾ ಅಜ್ಝತ್ತೇಸು ಕೇಸಾದೀಸು ಪರಿಕಮ್ಮಅಪ್ಪನಾಸಞ್ಞಾವಿರಹಿತೋ। ಬಹಿದ್ಧಾ ರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಬಹಿದ್ಧಾ ಅಟ್ಠಸು ಕಸಿಣೇಸು, ಚತೂಸು ಭೂತಕಸಿಣೇಸು ಏವ ವಾ ಕತಪರಿಕಮ್ಮಕತಾಯ ಪರಿಕಮ್ಮವಸೇನ ಚೇವ ಅಪ್ಪನಾವಸೇನ ಚ ತಾನಿ ಬಹಿದ್ಧಾ ಅಟ್ಠ, ಚತ್ತಾರಿ ವಾ ಕಸಿಣರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತಿ। ಪರಿತ್ತಾನೀತಿ ಅಮಹನ್ತಾನಿ। ಅಭಿಭುಯ್ಯಾತಿ ಯಥಾ ಮಹಗ್ಘಸೋ ಸಮ್ಪನ್ನಗಹಣಿಕೋ ಪುರಿಸೋ ಕಟಚ್ಛುಮತ್ತಂ ಭತ್ತಂ ಲಭಿತ್ವಾ ‘‘ಕಿಂ ಏತ್ಥ ಭುಞ್ಜಿತಬ್ಬಂ ಭತ್ತಂ ಅತ್ಥೀ’’ತಿ ಸಙ್ಕಡ್ಢಿತ್ವಾ ಸಬ್ಬಂ ಏಕಕಬಳಮೇವ ಕರೋತಿ, ಏವಮೇವ ಞಾಣುತ್ತರಿಕೋ ಪುಗ್ಗಲೋ ವಿಸದಞಾಣೋ ‘‘ಕಿಂ ಏತ್ಥ ಪರಿತ್ತಕೇ ಆರಮ್ಮಣೇ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತಬ್ಬಂ ಅತ್ಥಿ, ನಾಯಂ ಮಮ ಭಾರೋ’’ತಿ ತಾನಿ ರೂಪಾನಿ ಪರಿಕಮ್ಮೇನ, ಞಾಣೇನ ವಾ ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ ಸಮಾಪಜ್ಜತಿ। ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನ ಸೀಘಂ ಅಪ್ಪನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತಿ। ‘‘ಜಾನಾಮಿ ಪಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಪನಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಾಭೋಗೋ ಕಥಿತೋ, ತದಾಗಮನತೋ ಚ ಅನ್ತೋಸಮಾಪತ್ತಿಯಂ ಚಿತ್ತಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ। ಇತರಥಾ ಅನೇನ ಆಭೋಗಮತ್ತೇ ಕಥಿತೇ ತೇನ ಸಾಧಿತಬ್ಬಂ ಝಾನಂ ನ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ, ಅಭಿಭಾಯತನದೇಸನಾವಾಯಂ ಝಾನವಿಸಯಾತಿ। ಆಗಮಟ್ಠಕಥಾಸು ಪನ ಸಮಾಪತ್ತಿತೋ ವುಟ್ಠಿತಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಭಾಗಭಾವನಾವಸೇನ ಝಾನಕ್ಖಣೇ ಪವತ್ತಮಭಿಭವನಾಕಾರಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಪವತ್ತಮಾಭೋಗಂ ಸನ್ಧಾಯ –
‘‘ಇಮಿನಾ ಪನಸ್ಸ ಆಭೋಗೋ ಕಥಿತೋ। ಸೋ ಚ ಖೋ ಸಮಾಪತ್ತಿತೋ ವುಟ್ಠಿತಸ್ಸ, ನ ಅನ್ತೋಸಮಾಪತ್ತಿಯ’’ನ್ತಿ
ದುತಿಯೇ ಸುವಣ್ಣದುಬ್ಬಣ್ಣಾನೀತಿ ಪರಿಸುದ್ಧಾಪರಿಸುದ್ಧವಣ್ಣಾನಿ। ಪರಿಸುದ್ಧಾನಿ ಹಿ ನೀಲಾದೀನಿ ಸುವಣ್ಣಾನಿ, ಅಪರಿಸುದ್ಧಾನಿ ದುಬ್ಬಣ್ಣಾನೀತಿ ಇಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾನಿ।
ತತಿಯೇ ಅಪ್ಪಮಾಣಾನೀತಿ ವುದ್ಧಿಪ್ಪಮಾಣಾನಿ ವಿಪುಲಾನಿ ಖಲಮಣ್ಡಲಾದೀನಿ। ವಡ್ಢನವಸೇನ ಪನೇತ್ಥ ಅಪ್ಪಮಾಣತಾ ನ ಗಹಿತಾ ಕಸಿಣವಡ್ಢನಸ್ಸ ಇಧ ಅಸಮ್ಭವತೋ। ಕಸಿಣಸ್ಸ ಹಿ ದ್ವೇ ವಡ್ಢನಭೂಮಿಯೋ ಉಪಚಾರಭೂಮಿ, ಅಪ್ಪನಾಭೂಮಿ ವಾ। ತತ್ಥ ನ ತಾವ ಇಧ ಉಪಚಾರಭೂಮಿಯಂ ವಡ್ಢನಂ ಸಮ್ಭವತಿ। ನಿಮಿತ್ತುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸಮಕಾಲಂ ವಿಯ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೇ ಝಾನೇ ಕುತೋ ತಸ್ಸ ಓಕಾಸೋತಿ, ನಾಪಿ ಅಪ್ಪನಾಭೂಮಿಯಂ। ವಡ್ಢಿತಸ್ಸ ಪಠಮುಪ್ಪನ್ನಝಾನಾರಮ್ಮಣತಾ ನ ಯುಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸಭಾವಮಹನ್ತಾನೇವ ಆಲಮ್ಬಣಾನಿ ಇಧ ಅಪ್ಪಮಾಣಾನೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾನಿ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ವಡ್ಢಿತವಸೇನೇವ ಅಪ್ಪಮಾಣಾನೀತಿ ಗಹೇತ್ವಾ ಪಠಮಂ ಅಭಿಭವನಿಚ್ಛಾಯ ಅಭಾವೇನ ವಡ್ಢೇತ್ವಾ ಪಚ್ಛಾ ಅಭಿಭವನಿಚ್ಛಾಯ ಸತಿ ಅಭಿಭವನಾಕಾರೇನ ಪವತ್ತೋ ತಸ್ಮಿಂ ಅಪ್ಪನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತೀತಿ ಅಪ್ಪನಂ ಪಟಿಲಭಿತ್ವಾ ವಡ್ಢಿತನಿಮಿತ್ತೇಸು ಇದಂ ಅಭಿಭಾಯತನಂ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ।
ಚತುತ್ಥೇ ಅಭಿಭುಯ್ಯಾತಿ ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ। ಯಥಾ ನಾಮ ಸಮ್ಪನ್ನಗಹಣಿಕೋ ಮಹಗ್ಘಸೋ ಪುರಿಸೋ ಏಕಂ ಭತ್ತವಡ್ಢಿತಕಂ ಲಭಿತ್ವಾ ‘‘‘ಅಞ್ಞೋಪಿ ಹೋತು, ಅಞ್ಞೋಪಿ ಹೋತೂ’ತಿ ಕಿಂ ಏಸ ಮಯ್ಹಂ ಕರಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ನ ತಂ ಮಹನ್ತತೋ ಪಸ್ಸತಿ, ಏವಮೇವ ಞಾಣುತ್ತರೋ ವಿಸದಞಾಣೋ ಪುಗ್ಗಲೋ ‘‘‘ಕಿಂ ಏತ್ಥ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತಬ್ಬಂ, ನಯಿದಂ ಅಪ್ಪಮಾಣ’ನ್ತಿ ಮಯ್ಹಂ ಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾಕರಣೇ ಭಾರೋ’’ತಿ ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ ಸಮಾಪಜ್ಜತಿ। ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಅಪ್ಪನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತಿ।
ಪಞ್ಚಮೇ ನೀಲಾನಿ…ಪೇ॰… ನೀಲನಿಭಾಸಾನೀತಿ ಏತಾನಿ ಪರಿಯಾಯನಾಮಾನೀತಿ ತತ್ಥ ‘‘ನೀಲಾನೀ’’ತಿ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಕವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ಏತ್ತಕೇಯೇವ ಪನ ವುತ್ತೇ ತಂಯೋಗತೋ ತಬ್ಬೋಹಾರೇನ ಗುಣಯುತ್ತೇಪಿ ಪಸಙ್ಗೋ ಸಿಯಾತಿ ತನ್ನಿವಾರಣತ್ಥಂ ‘‘ನೀಲವಣ್ಣಾನೀ’’ತಿ ವಣ್ಣವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ಏವಮ್ಪಿ ಹಿ ಬಹುಬ್ಬೀಹಿವಸೇನ ಗುಣೋಪಿ ಪಸಙ್ಗೋ ಹೋತೀತಿ ‘‘ನೀಲನಿದಸ್ಸನಾನೀ’’ತಿ ನಿದಸ್ಸನವಸೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ನೀಲನಿಭಾಸಾನೀ’’ತಿ ಇದಂ ಪನ ಓಭಾಸವಸೇನ ವುತ್ತಂ, ನೀಲೋಭಾಸಾನಿ ನೀಲಪ್ಪಭಾಯುತ್ತಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏತೇನ ತೇಸಂ ಸುವಿಸುದ್ಧತ್ತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ‘ಪೀತಾನೀ’’ತಿಆದೀಸುಪಿ ಇಮಿನಾವ ನಯೇನ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಅಟ್ಠಸು ಚೇತೇಸು ಪುರಿಮಂ ಅಭಿಭವನಾಕಾರೇನ ವಣ್ಣಾಭೋಗರಹಿತಾನಿ ಅಟ್ಠಪಿ ಕಸಿಣಾನಿ ಪರಿತ್ತಾನಿ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ತತಿಯಂ ತಥಾ ಅಪ್ಪಮಾಣಾನಿ। ದುತಿಯಚತುತ್ಥಾನಿಯೇವ ದ್ವೇ ವಣ್ಣಾಭೋಗಸಹಿತಾನಿ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಂ, ನ ಪನ ವಣ್ಣಕಸಿಣವಸೇನ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ತಸ್ಸ ವಿಸುಂ ವಕ್ಖಮಾನತ್ತಾ।
ಪಞ್ಚಮಾದೀನಿ ಪನ ತೇಸು ಕತಾಧಿಕಾರೇ ಸನ್ಧಾಯ ಸುವಿಸುದ್ಧವಣ್ಣವಸೇನೇವ ದೇಸಿತಾನಿ। ನ ಹಿ ತೇಸಂ ಅಭಿಭವನಸ್ಸ ಪರಿತ್ತತಾ, ಅಪ್ಪಮಾಣತಾ ವಾ ಕಾರಣಂ, ಅಥ ಖೋ ಸುವಿಸುದ್ಧನೀಲಾದಿಭಾವೋ। ತತ್ಥ ಹಿ ತೇ ಕತಾಧಿಕಾರಾತಿ। ನನು ಚ ಆಗಮಟ್ಠಕಥಾಸು ‘‘ಸುವಣ್ಣಾನಿ ವಾ ಹೋನ್ತು ದುಬ್ಬಣ್ಣಾನಿ ವಾ, ಪರಿತ್ತಅಪ್ಪಮಾಣವಸೇನೇವ ಇಮಾನಿ ಅಭಿಭಾಯತನಾನಿ ದೇಸಿತಾನೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೧೭೩; ಮ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೨೪೯; ಅ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೩.೮.೬೫) ವುತ್ತನ್ತಿ? ಸಚ್ಚಂ, ತಂ ಪನ ಆಗಮೇ ಅಭಿಭಾಯತನಾನಂ ಅಞ್ಞಥಾ ಆಗತತ್ತಾ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಹಿ –
‘‘ಅಜ್ಝತ್ತಂ ರೂಪಸಞ್ಞೀ ಏಕೋ ಬಹಿದ್ಧಾ ರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತಿ ಪರಿತ್ತಾನಿ ಸುವಣ್ಣದುಬ್ಬಣ್ಣಾನಿ, ಅಪ್ಪಮಾಣಾನಿ ಸುವಣ್ಣದುಬ್ಬಣ್ಣಾನಿ, ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಅರೂಪಸಞ್ಞೀ ಏಕೋ ಬಹಿದ್ಧಾ ರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತಿ ಪರಿತ್ತಾನಿ ಸುವಣ್ಣದುಬ್ಬಣ್ಣಾನಿ, ಅಪ್ಪಮಾಣಾನಿ ಸುವಣ್ಣದುಬ್ಬಣ್ಣಾನೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೧೭೩; ೩.೩೩೮; ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೨೪೯; ಅ॰ ನಿ॰ ೧.೪೨೭-೪೩೪; ೮.೬೫) –
ಏವಂ ಚತ್ತಾರಿಯೇವ ಅಭಿಭಾಯತನಾನಿ ಆಗತಾನಿ, ತಸ್ಮಾ ತದಟ್ಠಕಥಾಸು ವಣ್ಣಾಭೋಗೇ ವಿಜ್ಜಮಾನೇ ಅವಿಜ್ಜಮಾನೇಪಿ ಪರಿತ್ತಅಪ್ಪಮಾಣತಾವಸೇನೇವ ಅಭಿಧಮ್ಮೇ ಪನ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯದೇಸನತ್ತಾ ವಣ್ಣಾಭೋಗರಹಿತಾನಿ, ಸಹಿತಾನಿ ಚ ವಿಸುಂ ವುತ್ತಾನಿ। ಅತ್ಥಿ ಹಿ ಉಭಯತ್ಥಾಭಿಭವನವಿಸೇಸೋತಿ। ಹೋತು ತಾವ, ಏವಂ ಸುತ್ತಾಭಿಧಮ್ಮಪಾಠವಿಸೇಸತೋ ಅಟ್ಠಕಥಾಯ ಪಾಠಭೇದೇ ಪನ ಕೋ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋತಿ? ವುಚ್ಚತೇ – ಸುತ್ತನ್ತೇ ಹಿ ಪಠಮವಿಮೋಕ್ಖಂ ದ್ವೇಧಾ ಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ಪಠಮದುತಿಯಅಭಿಭಾಯತನಾನಿ ವುತ್ತಾನಿ, ಪರಿಯಾಯದೇಸನತ್ತಾ ವಿಮೋಕ್ಖಾನಮ್ಪಿ ಅಭಿಭವನಪರಿಯಾಯೋ ವಿಜ್ಜತೀತಿ ‘‘ಅಜ್ಝತ್ತಂ ರೂಪಸಞ್ಞೀ’’ತಿ ಅಭಿಭಾಯತನದ್ವಯಂ ವುತ್ತಂ।
ತತಿಯಚತುತ್ಥಅಭಿಭಾಯತನೇಸು
ತತ್ಥ ವಿಮೋಕ್ಖೋತಿ ಪಟಿಲದ್ಧಜ್ಝಾನಸ್ಸ ಝಾನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಕಾಮತಾವಸಪ್ಪವತ್ತಜವನವೀಥಿಸಮನನ್ತರಮೇವ ಪಿತುಅಙ್ಕೇ ವಿಸ್ಸಟ್ಠಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಸ್ಸ ವಿಯ ದಾರಕಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣೇ ನಿರಾಸಙ್ಕಮೇವ ಹುತ್ವಾ ಪಠಮಕಪ್ಪನಾ ವಿಯ ಚ ಲಹುಂ ಅವುಟ್ಠಹಿತ್ವಾ ಅನ್ತಮಸೋ ಚತುಪಞ್ಚಚಿತ್ತಕ್ಖಣತೋ ಅನೋಸಕ್ಕಿತ್ವಾ ಆರಮ್ಮಣೇ ಅಭಿರತಿವಸೇನ ಪವತ್ತಸ್ಸ ವಸಿಭಾವಪ್ಪತ್ತಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ತಞ್ಹಿ ಕಸಿಣಾಯತನವಸೇನ ವಾ ಅಭಿಭಾಯತನವಸೇನ ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಪಚ್ಚನೀಕಧಮ್ಮೇಹಿ ಸುಟ್ಠು ವಿಮುತ್ತತ್ತಾ, ಆರಮ್ಮಣೇ ಅಧಿಮುತ್ತತಾಯ ಚ ‘‘ವಿಮೋಕ್ಖೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ –
‘‘ಕೇನಟ್ಠೇನ ಪನ ವಿಮೋಕ್ಖೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋತಿ? ಅಧಿಮುಚ್ಚನಟ್ಠೇನ। ಕೋ ಅಯಂ ಅಧಿಮುಚ್ಚನಟ್ಠೋ ನಾಮ? ಪಚ್ಚನೀಕಧಮ್ಮೇಹಿ ಚ ಸುಟ್ಠು ವಿಮುಚ್ಚನಟ್ಠೋ, ಆರಮ್ಮಣೇ ಚ ಅಭಿರತಿವಸೇನ ಸುಟ್ಠು ಅಧಿಮುಚ್ಚನಟ್ಠೋ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨೪೮)।
ಯದಿ ವಸಿಭಾವಪ್ಪತ್ತಮೇವ ವಿಮೋಕ್ಖೋ, ಕಥಮಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಚತುಕ್ಕೇ ಪರಿತ್ತತಾ ಪಾಳಿಯಂ ವುತ್ತಾ। ಅವಸಿತಾಪತ್ತಞ್ಹಿ ಝಾನಂ ಪರಿತ್ತನ್ತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ? ನಾಯಂ ದೋಸೋ, ಪರಿಪುಣ್ಣವಸಿಭಾವಪ್ಪತ್ತಂ ಸನ್ಧಾಯ ಅಪರಿಪುಣ್ಣವಸಿಭಾವಪ್ಪತ್ತಸ್ಸ ಪರಿತ್ತಭಾವೇನ ತತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ವಸಿಭಾವಪ್ಪತ್ತಮೇವ ಝಾನಂ ವಿಮೋಕ್ಖೋ ನಾಮ, ನ ಇತರಂ। ಇತರಂ ಪನ ಯದಿ ಕಸಿಣಾಯತನವಸೇನ ಉಪ್ಪನ್ನಂ, ಕಸಿಣಾಯತನಂ। ಅಥ ಅಭಿಭಾಯತನವಸೇನ, ಅಭಿಭಾಯತನಮೇವಾತಿ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಪಠಮಅಪ್ಪನಾತೋ ಪಚ್ಛಿಮಪಚ್ಛಿಮಾಯ ಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಸುಟ್ಠು ವಿಮುತ್ತತ್ತಾ ಕಸಿಣಾಯತನವಸೇನ, ಅಭಿಭಾಯತನವಸೇನ ಚ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಪಠಮಕಪ್ಪನಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಸೇಸಂ ವಿಮೋಕ್ಖೋಯೇವಾ’’ತಿ ವದನ್ತಿ।
ತಂ ಪನೇತಂ ಗಣನತೋ ತಿವಿಧಂ। ಯಥಾಹ –
‘‘ರೂಪೀ
ತತ್ಥ ರೂಪೀತಿ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಕೇಸಾದೀಸು ಉಪ್ಪಾದಿತಂ ರೂಪಜ್ಝಾನಂ ರೂಪಂ, ತದಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ರೂಪೀ। ರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಬಹಿದ್ಧಾಪಿ ನೀಲಕಸಿಣಾದಿರೂಪಾನಿ ಝಾನಚಕ್ಖುನಾ ಪಸ್ಸತಿ। ಇಮಿನಾ ಅಜ್ಝತ್ತಬಹಿದ್ಧವತ್ಥುಕೇಸು ಕಸಿಣೇಸು ಝಾನಪಟಿಲಾಭೋ ದಸ್ಸಿತೋ। ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಅರೂಪಸಞ್ಞೀತಿ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ನರೂಪಸಞ್ಞೀ, ಅತ್ತನೋ ಕೇಸಾದೀಸು ಅನುಪ್ಪಾದಿತರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇಮಿನಾ ಬಹಿದ್ಧಾ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ಬಹಿದ್ಧಾವ ಪಟಿಲದ್ಧಜ್ಝಾನತಾ ದಸ್ಸಿತಾ। ‘‘ಸುಭ’’ನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಸುವಿಸುದ್ಧೇಸು ನೀಲಾದೀಸು ವಣ್ಣಕಸಿಣೇಸು ಝಾನಾನಿ ದಸ್ಸಿತಾನಿ। ತತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಅನ್ತೋಅಪ್ಪನಾಯಂ ‘‘ಸುಭ’’ನ್ತಿ ಆಭೋಗೋ ನತ್ಥಿ, ಯೋ ಪನ ಸುವಿಸುದ್ಧಂ ಸುಭಕಸಿಣಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ವಿಹರತಿ, ಸೋ ಯಸ್ಮಾ ‘‘ಸುಭ’’ನ್ತಿ ಅಧಿಮುಚ್ಚನವಸೇನ ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವಿಹರತಿ, ತಥಾ ದುತಿಯಾದೀನಿ, ತಸ್ಮಾ ಏವಂ ದೇಸನಾ ಕತಾತಿ। ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗೇ ಪನ ‘‘ಇಧ ಭಿಕ್ಖು ಮೇತ್ತಾಸಹಗತೇನ ಚೇತಸಾ ಏಕಂ ದಿಸಂ ಫರಿತ್ವಾ ವಿಹರತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೨೧೨) ಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರವಸೇನ ಸುಭವಿಮೋಕ್ಖೋ ವುತ್ತೋ। ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣಿಯಂ ಪನ ಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರಾನಂ ವಿಸುಂಯೇವ ಆಗತತ್ತಾ ತಂ ನಯಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಸುನೀಲಕಾದಿವಸೇನೇವ ಸುಭವಿಮೋಕ್ಖೋ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಅನುಞ್ಞಾತೋತಿ ಇಧಾಪಿ ತತ್ಥ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವವತ್ಥಾನಂ ಕತನ್ತಿ ಏವಂ ತಾವ ವಿಮೋಕ್ಖಝಾನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಯಥಾನುರೂಪನ್ತಿ ಹೀನಾದಿಅನುರೂಪಂ। ಪಠಮಜ್ಝಾನಞ್ಹಿ ಹೀನಂ ಕಪ್ಪಸ್ಸ ತತಿಯಭಾಗಾಯುಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಪಾರಿಸಜ್ಜೇ ಉಪಪತ್ತಿಂ ನಿಪ್ಫಾದೇತಿ, ಮಜ್ಝಿಮಂ ಉಪಡ್ಢಕಪ್ಪಾಯುಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೋಹಿತೇ, ಪಣೀತಂ ಏಕಕಪ್ಪಾಯುಕೇ ಮಹಾಬ್ರಹ್ಮೇ। ತಥಾ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಂ, ತತಿಯಜ್ಝಾನಞ್ಚ ಹೀನಂ ದ್ವಿಕಪ್ಪಾಯುಕೇ ಪರಿತ್ತಾಭೇ, ಮಜ್ಝಿಮಂ ಚತುಕಪ್ಪಾಯುಕೇ ಅಪ್ಪಮಾಣಾಭೇ, ಪಣೀತಂ ಅಟ್ಠಕಪ್ಪಾಯುಕೇ ಆಭಸ್ಸರೇ। ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಂ ಹೀನಂ ‘‘ಯಥಾನುರೂಪಂ…ಪೇ॰… ಹೋತೀ’’ತಿ।
ಯಸ್ಮಾ ಪನ ರೂಪಭವೇಪಿ ಪವತ್ತಿಯಂ ಲಭಿತಬ್ಬಾ ಉಪಭೋಗಸಮ್ಪತ್ತಿ ಕಾಮಾವಚರಸ್ಸೇವ ಫಲಂ, ತಸ್ಮಾ
ರೂಪಾವಚರಕುಸಲವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಅರೂಪಾವಚರಕುಸಲವಣ್ಣನಾ
ಇದಾನಿ ಅರೂಪಾವಚರಕುಸಲಸ್ಸ ನಿದ್ದೇಸಾವಕಾಸೋ ಅನುಪ್ಪತ್ತೋತಿ ತನ್ನಿದ್ದೇಸತ್ಥಮಾಹ ‘‘ಸೇಸೇಸು ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ಆಕಾಸಕಸಿಣವಜ್ಜಿತಸ್ಸ ಯಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಕಸಿಣಸ್ಸ ಉಗ್ಘಾಟನತೋ ಲದ್ಧಮಾಕಾಸಂ ಕಸಿಣುಗ್ಘಾಟಿಮಾಕಾಸಂ। ತತ್ಥ ಪವತ್ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಮಾಹ। ತಞ್ಹಿ ದುತಿಯಾರುಪ್ಪಸ್ಸ ಸಬ್ಬಸೋತಿ ಸಬ್ಬಾಕಾರೇನ, ರೂಪನಿಮಿತ್ತದಣ್ಡಾದಾನಸಮ್ಭವದಸ್ಸನಾದಿನಾ ಸಬ್ಬೇನ ರೂಪಧಮ್ಮೇಸು, ಪಥವೀಕಸಿಣಾದಿರೂಪನಿಮಿತ್ತೇಸು ತದಾರಮ್ಮಣಜ್ಝಾನೇಸು ಚ ದೋಸದಸ್ಸನಾಕಾರೇನ, ತೇಸು ಏವ ವಾ ರೂಪನಿಮಿತ್ತೇಸು ನಿಕನ್ತಿಪ್ಪಹಾನಅಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಕಾಮತಾದಿನಾ ಆಕಾರೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ ಸಬ್ಬಸೋತಿ ಸಬ್ಬಾಸಂ, ಕುಸಲಾದಿಭೇದೇನ ಅನವಸೇಸಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ರೂಪಸಞ್ಞಾನನ್ತಿ ಸಞ್ಞಾಸೀಸೇನ ವುತ್ತರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಾನಞ್ಚೇವ ತದಾರಮ್ಮಣಾನಞ್ಚ। ರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಮ್ಪಿ ಹಿ ‘‘ರೂಪ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ ಉತ್ತರಪದಲೋಪೇನ ‘‘ರೂಪೀ ರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತೀ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ। ತದಾರಮ್ಮಣಮ್ಪಿ ಕಸಿಣರೂಪಂ ಪುರಿಮಪದಲೋಪೇನ ‘‘ದೇವೇನ ದತ್ತೋತಿ, ಬಹಿದ್ಧಾ ರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತೀ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ, ತಸ್ಮಾ ಇಧ ರೂಪೇ ರೂಪಜ್ಝಾನೇ ತಂಸಹಗತಸಞ್ಞಾ ರೂಪಸಞ್ಞಾತಿ ಗಹಿತಾ, ಸಞ್ಞಾಸೀಸೇನ ವುತ್ತರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಾನಮೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ‘‘ರೂಪ’’ನ್ತಿ ಸಞ್ಞಾ ಅಸ್ಸಾತಿ ರೂಪಸಞ್ಞಂ, ರೂಪನಾಮವನ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಂಗಹಿತೇನ ಪಥವೀಕಸಿಣಾದಿಭೇದಸ್ಸ ತದಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಚೇತಂ ನಾಮನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ‘‘ರೂಪಸಞ್ಞಾನ’’ನ್ತಿ ಹಿ ಸರೂಪೇಕಸೇಸವಸೇನ ನಿದ್ದೇಸೋ ಕತೋ। ಸಮತಿಕ್ಕಮಾತಿ ವಿರಾಗಾ, ನಿರೋಧಾ ಚ। ಕಿಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ? ಏತಾಸಂ ಕುಸಲವಿಪಾಕಕಿರಿಯಾವಸೇನ ಪಞ್ಚದಸನ್ನಂ ಝಾನಸಙ್ಖಾತಾನಂ ರೂಪಸಞ್ಞಾನಂ, ಏತೇಸಞ್ಚ ಪಥವೀಕಸಿಣಾದಿವಸೇನ ನವನ್ನಂ ಆರಮ್ಮಣಸಙ್ಖಾತಾನಂ ರೂಪಸಞ್ಞಾನಂ ಅನವಸೇಸಾನಂ ಸಬ್ಬಾಕಾರೇನ ಚ, ತೇಸು ಏವ ವಾ ನಿಕನ್ತಿಪ್ಪಹಾನಅಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಕಾಮತಾದಿನಾ ಆಕಾರೇನ
ನ ಕೇವಲಂ ಏತಾಸಂಯೇವ ಸಮತಿಕ್ಕಮನತೋ ಇದಂ ನಿಬ್ಬತ್ತಂ, ಅಥ ಖೋ ಪಟಿಘಸಞ್ಞಾದೀನಮತ್ಥಙ್ಗಮಾದಿತೋಪೀತಿ ಆಹ ‘‘ಪಟಿಘಸಞ್ಞಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ವತ್ಥೂನಂ, ರೂಪಾದೀನಞ್ಚ ಆರಮ್ಮಣಾನಂ ಪಟಿಘಸಞ್ಞಾ, ರೂಪಸಞ್ಞಾದಿದ್ವಿಪಞ್ಚಸಞ್ಞಾನಮೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ಯಥಾಹ –
‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಪಟಿಘಸಞ್ಞಾ? ರೂಪಸಞ್ಞಾ ಸದ್ದಸಞ್ಞಾ ಗನ್ಧಸಞ್ಞಾ ರಸಸಞ್ಞಾ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಸಞ್ಞಾ, ಇಮಾ ವುಚ್ಚನ್ತಿ ಪಟಿಘಸಞ್ಞಾಯೋ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೬೦೩)।
ತಾಸಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲವಿಪಾಕಭೂತಾನಂ ಅತ್ಥಙ್ಗಮಾ ಪಹಾನಾ ಅಸಮುಪ್ಪಾದಾ ಅಪ್ಪವತ್ತಿಕರಣೇನಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ನನು ಚ ಏತಾ ರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸಾಪಿ ನ ಸನ್ತಿ। ನ ಹಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದಿಸಮಾಪನ್ನಕಾಲೇ ಪಞ್ಚದ್ವಾರವಸೇನ ಚಿತ್ತಂ ಪವತ್ತತೀತಿ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ, ಯಥಾ ಪನ ‘‘ಸುಖಸ್ಸ ಚ ಪಹಾನಾ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಚ ಪಹಾನಾ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಂ ಉಪೇಕ್ಖಾಸತಿಪಾರಿಸುದ್ಧಿಂ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಪಸಂಸಾವಸೇನ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಪಹೀನಾನಮ್ಪಿ ಸುಖದುಕ್ಖಾನಂ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನೇ, ‘‘ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾನಂ ಪಹಾನಾ ರಾಗದೋಸಮೋಹಾನಂ ತನುತ್ತಾ ಸಕದಾಗಾಮಿಮಗ್ಗಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಪಠಮಮಗ್ಗೇಯೇವ ಪಹೀನಾನಂ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಾದೀನಂ ದುತಿಯಮಗ್ಗೇ ಚ ವಚನಂ, ಏವಮೇವ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಝಾನೇ ಪಟಿಪಜ್ಜನಕಾನಂ ಉಸ್ಸಾಹಜನನತ್ಥಂ ಇಮಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ ಪಸಂಸಾವಸೇನ ಏತಾಸಂ ಏತ್ಥ ವಚನನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಅಥ ವಾ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ತಾ ರೂಪಾವಚರಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸಾಪಿ ನ ಸನ್ತಿ, ನ ಪನ ಪಹೀನತ್ತಾ ನ ಸನ್ತಿ। ಕಿಞ್ಚರಹಿ ಪಚ್ಚಯಾಭಾವೇನ। ನ ಹಿ ರೂಪಾವಚರಭಾವನಾ ರೂಪವಿರಾಗಾಯ ಸಂವತ್ತತಿ, ರೂಪಾಯತ್ತಾ ಏವ ತಾಸಂ ಪವತ್ತೀತಿ। ಅರೂಪಭಾವನಾ ಪನ ರೂಪವಿರಾಗಾಯ ಸಂವತ್ತತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ತಾ ಏತ್ಥ ಪಹೀನಾ’’ತಿ ವತ್ತುಂ ವಟ್ಟತಿ। ತಥಾ ಹಿ ಏತಾಸಂ ಇತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅಪ್ಪಹೀನತ್ತಾಯೇವ ‘‘ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ಸದ್ದೋ ಕಣ್ಟಕೋ’’ತಿ ವುತ್ತೋ ಭಗವತಾ। ಇಧ ಚ ಪಹೀನತ್ತಾ ಏವ ಅರೂಪಸಮಾಪತ್ತೀನಂ ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರವಚನಾದೀಹಿ, ‘‘ಯೇ ತೇ ಸನ್ತಾ ವಿಮೋಕ್ಖಾ ಅತಿಕ್ಕಮ್ಮ ರೂಪೇ
ನಾನತ್ತಸಞ್ಞಾನನ್ತಿ
‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಾ ನಾನತ್ತಸಞ್ಞಾ? ಅಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ಮನೋಧಾತುಸಮಙ್ಗಿಸ್ಸ ವಾ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಸಮಙ್ಗಿಸ್ಸ ವಾ ಸಞ್ಞಾ ಸಞ್ಜಾನನಾ ಸಞ್ಜಾನಿತತ್ತಂ, ಇಮಾ ವುಚ್ಚನ್ತಿ ನಾನತ್ತಸಞ್ಞಾಯೋ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೬೦೪) –
ಏವಂ ವಿಭಙ್ಗೇ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ವುತ್ತಾ। ತಾ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ರೂಪಸದ್ದಾದಿಭೇದೇ ನಾನತ್ತೇ ನಾನಾಸಭಾವೇ ಆರಮ್ಮಣೇ ಪವತ್ತನ್ತಿ, ಯಸ್ಮಾ ಚ ಅಟ್ಠ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಸಞ್ಞಾ, ದ್ವಾದಸ ಅಕುಸಲಸಞ್ಞಾ, ಏಕಾದಸ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲವಿಪಾಕಸಞ್ಞಾ, ದ್ವೇ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಸಞ್ಞಾ, ಏಕಾದಸ ಕಾಮಾವಚರಕಿರಿಯಸಞ್ಞಾತಿ ಏವಂ ಚತುಚತ್ತಾಲೀಸಪ್ಪಭೇದಾ ನಾನಾಸಭಾವಾ, ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಅಸದಿಸಾ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ನಾನತ್ತಸಞ್ಞಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ಅಮನಸಿಕಾರಾತಿ ಸಬ್ಬಸೋ ಅನಾವಜ್ಜನಾ ಅಸಮನ್ನಾಹಾರಾ ಅಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಹೇತು ಜವನಪಟಿಪಾದಕೇನ ವಾ ಭವಙ್ಗಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅನ್ತೋ ಅಕರಣಾ ಠಪೇತ್ವಾ ಕಸಿಣುಗ್ಘಾಟಿಮಾಕಾಸಂ ನಾನಾರಮ್ಮಣೇ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅಸಙ್ಖರಣತೋತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಇಮಿನಾ ಹಿ ನಾನತ್ತಸಞ್ಞಾಮನಸಿಕಾರಹೇತೂನಂ ರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮೋಪಿ ವುತ್ತೋ, ರೂಪಜ್ಝಾನೇ ಪನ ತದಭಾವತೋ ‘‘ನಾನತ್ತಸಞ್ಞಾನಂ ಅಮನಸಿಕಾರಾ’’ತಿ ನ ವುತ್ತಂ। ಅಥ ಸಮತಿಕ್ಕಮಾದೀನಂ ಕಿಂ ನಾನಾಕರಣನ್ತಿ? ವುಚ್ಚತೇ – ಯಸ್ಮಾ ರೂಪಸಞ್ಞಾ, ಪಟಿಘಸಞ್ಞಾ ಚ ಇಮಿನಾ ಝಾನೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತಭವೇಪಿ ನ ವಿಜ್ಜನ್ತಿ, ಅರೂಪಸಞ್ಞಾಯ ಭಾವನಾಯ ಅಭಾವೇ ಚುತಿತೋ ಉದ್ಧಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿರಹಾನಂ ರೂಪಸಞ್ಞಾಪಟಿಘಸಞ್ಞಾನಂ ಯಾವ ಅತ್ತನೋ
ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಸಞ್ಞಾಸಹಗತನ್ತಿ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಸಞ್ಞಾಸಹಗತಂ। ಅಥ ವಾ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಂ ಆಯತನಮಸ್ಸಾ ಸಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾಯ ಸಞ್ಞಾಯಾತಿ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಾ, ಸಾಯೇವ ಸಞ್ಞಾ, ತಾಯ ಝಾನಂ ಸಹಗತನ್ತಿ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಸಞ್ಞಾಸಹಗತಂ।
ವಿಞ್ಞಾಣ…ಪೇ॰… ಸಹಗತನ್ತಿ ಯದೇತಂ ಪಠಮಾರುಪ್ಪವಿಞ್ಞಾಣಂ, ತಂಸಭಾವಧಮ್ಮತ್ತಾ ಉಪ್ಪಾದಾದಿಅನ್ತವನ್ತಮ್ಪಿ ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನ ಅನನ್ತಾಕಾಸೇ ಫರಣತೋ ಅತ್ತಾನಂ ಆರಬ್ಭ ಅನ್ತಸ್ಸ ಅಗ್ಗಹಣವಸೇನ ಪವತ್ತಮನಸಿಕಾರತೋ ವಾ ಅನನ್ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಾನನ್ತಂ, ‘‘ವಿಞ್ಞಾಣಾನಞ್ಚ’’ನ್ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚ-ಸದ್ದೋ ತದತ್ಥೇ ನಿರೂಳ್ಹೋ ಆ-ಕಾರ ನ-ಕಾರಲೋಪೋತಿ ವಾ ಕತ್ವಾ ‘‘ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚ’’ಮಿಚ್ಚೇವ ವುತ್ತಂ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ವಕ್ಖತಿ –
‘‘ವಿಞ್ಞಾಣಾನನ್ತಮಿಚ್ಚೇವಂ, ವತ್ತಬ್ಬಂ ಪನಿದಂ ಸಿಯಾ’’ತಿ।
ಅಥ ವಾ ದುತಿಯಾರುಪ್ಪವಿಞ್ಞಾಣೇನ ಅಞ್ಚಿತಬ್ಬಂ ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ ಪಾಪುಣಿತಬ್ಬನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಂ। ಸೇಸಂ ಪುರಿಮಸದಿಸಮೇವ।
ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾ…ಪೇ॰… ಸಹಗತನ್ತಿ ನಾಸ್ಸ ಪಠಮಾರುಪ್ಪವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಕಿಞ್ಚನನ್ತಿ ಅಕಿಞ್ಚನಂ, ಅನ್ತಮಸೋ ಭಙ್ಗಮತ್ತಮ್ಪಿ ಅವಸಿಟ್ಠಂ ನತ್ಥೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಸತಿ ಹಿ ಭಙ್ಗಮತ್ತೇಪಿ ತಸ್ಸ ಸಕಿಞ್ಚನತಾ
ನೇವಸಞ್ಞಾ…ಪೇ॰… ಸಹಗತನ್ತಿ ಹೇಟ್ಠಿಮಝಾನೇಸು ವಿಯ ಓಳಾರಿಕಾಯ ಸಞ್ಞಾಯ ಅಭಾವತೋ ನೇವಸ್ಸ ಸಞ್ಞಾ ಅತ್ಥೀತಿ ನೇವಸಞ್ಞಂ, ಸುಖುಮಾಯ ಚ ಸಞ್ಞಾಯ ಅತ್ಥಿತಾಯ ನಾಸ್ಸ ಸಞ್ಞಾ ನತ್ಥೀತಿ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಸಞ್ಞಾಸಹಗತಂ। ಅಥ ವಾ ಸಞ್ಞಾಯೇವ ಪಟುಸಞ್ಞಾಕಿಚ್ಚಕರಣೇ ಅಸಮತ್ಥತಾಯ ನೇವಸಞ್ಞಾ, ಉಣ್ಹೋದಕೇ ತೇಜೋಧಾತು ವಿಯ ಸಙ್ಖಾರಾವಸೇಸಸುಖುಮಭಾವಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ನಾಸಞ್ಞಾತಿ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾ, ಸಾ ಏವ ಸೇಸಧಮ್ಮಾನಂ ನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯತಾಯ, ಅಧಿಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ ಧಮ್ಮಾಯತನಪರಿಯಾಪನ್ನತಾಯ ಏವ ವಾ ಆಯತನನ್ತಿ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಂ, ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಭೂತಾಯ ಸಞ್ಞಾಯ ಸಹಗತನ್ತಿ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಸಞ್ಞಾಸಹಗತಂ।
ಯಥಾನುರೂಪಂ…ಪೇ॰… ನಿಪ್ಫಾದಕನ್ತಿ ‘‘ಪಠಮಾರುಪ್ಪಭೂಮಿಯಾ ಪಠಮಂ, ದುತಿಯಾರುಪ್ಪಭೂಮಿಯಾ ದುತಿಯ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಅತ್ತನೋ ಅನುರೂಪವಸೇನ ಚತೂಸು ಅರೂಪಭೂಮೀಸು ಉಪಪತ್ತಿಸಾಧಕಂ। ತಾಸು ಪನ ಪಠಮಾ ವೀಸತಿಸಹಸ್ಸಕಪ್ಪಾಯುಕಾ ಹೋತಿ, ದುತಿಯಾ ಚತ್ತಾಲೀಸಸಹಸ್ಸಕಪ್ಪಾಯುಕಾ, ತತಿಯಾ ಸಟ್ಠಿಸಹಸ್ಸಕಪ್ಪಾಯುಕಾ, ಚತುತ್ಥಾ ಪನ ಚತುರಾಸೀತಿಸಹಸ್ಸಕಪ್ಪಾಯುಕಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಅರೂಪಾವಚರಕುಸಲವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲವಣ್ಣನಾ
ಏವಂ ತಿವಿಧಮ್ಪಿ ಲೋಕಿಯಕುಸಲಂ ನಿದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲಂ ನಿದ್ದಿಸನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಇತರಂ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ಲುಜ್ಜನಪಲುಜ್ಜನಟ್ಠೇನ ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲಚಿತ್ತಂ। ಫಲಂ ಪನ ಲೋಕತೋ ಉತ್ತಿಣ್ಣತ್ತಾ ಲೋಕುತ್ತರಂ, ಉಭಯಮ್ಪಿ ವಾ ಸಹ ನಿಬ್ಬಾನೇನ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಸಙ್ಖಾತಲೋಕತೋ ಉತ್ತರಂ ವಿಸಿಟ್ಠತರನ್ತಿ ಲೋಕುತ್ತರಂ। ಯಥಾಹ ‘‘ಯಾವತಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮಾ ಸಙ್ಖತಾ ವಾ ಅಸಙ್ಖತಾ ವಾ, ವಿರಾಗೋ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅಗ್ಗಮಕ್ಖಾಯತೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೩೪; ಇತಿವು॰ ೯೦)।
ನಿಯತಾನಿಯತವತ್ಥುಕಭೇದತೋತಿ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಸ್ಸ ಪರತೋಘೋಸಪಚ್ಚಯೇನ ವಿನಾ ಅನುಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ಅರೂಪಭವೇ ಸಮ್ಭವೋ ನತ್ಥೀತಿ ತಂ ನಿಯತವತ್ಥುಕಂ, ಇತರಂ ಪನ ಸತ್ತವಿಧಮ್ಪಿ ಪರತೋಘೋಸಂ ವಿನಾಪಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಬಲೇನೇವ ನಿಪ್ಫಜ್ಜನತೋ ತತ್ಥಾಪಿ ಸಮ್ಭವತೀತಿ ಅನಿಯತವತ್ಥುಕಂ।
ತೀಹಿ…ಪೇ॰… ತಿವಿಧನ್ತಿ ಲೋಕುತ್ತರವಿಮೋಕ್ಖಾನಂ ದ್ವಾರಭಾವತೋ ವಿಮೋಕ್ಖಮುಖಸಙ್ಖಾತಾಹಿ ಸುಞ್ಞತಾನುಪಸ್ಸನಾದೀಹಿ ತೀಹಿ ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನಿವಿಪಸ್ಸನಾಹಿ ಪತ್ತಬ್ಬತೋ ಇದಂ ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲಂ ತಿವಿಧಂ ಸುಞ್ಞತಂ ಅನಿಮಿತ್ತಂ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತನ್ತಿ। ಕತಮೇ ಪನ ವಿಮೋಕ್ಖಾ ನಾಮ। ತಾನಿ ಪನ ಪಚ್ಚೇಕಂ ಸುಞ್ಞತೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ, ಅನಿಮಿತ್ತೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ, ಅಪ್ಪಣಿಹಿತೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋತಿ ತಿವಿಧಾನಿ। ಯಥಾಹ ‘‘ತಯೋಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವಿಮೋಕ್ಖಾ – ಸುಞ್ಞತೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ, ಅನಿಮಿತ್ತೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ, ಅಪ್ಪಣಿಹಿತೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ’’ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೨೦೯)। ಇಧ ಪನ ಕುಸಲಾಧಿಕಾರತ್ತಾ ಚತುಮಗ್ಗಸಙ್ಖಾತಾಯೇವ ಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮಾ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ।
ಸುಞ್ಞತಾದಿನಾಮಲಾಭೋ ಚ ನೇಸಂ ಆಗಮನತೋ, ಸಗುಣತೋ, ಆರಮ್ಮಣತೋ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ತಥಾ ಹಿ ಆಗಮನಂ। ತಞ್ಹಿ ದುವಿಧಂ ಮಗ್ಗಾಗಮನಂ, ಫಲಾಗಮನಞ್ಚ। ತೇಸು ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನಿವಿಪಸ್ಸನಾ ಮಗ್ಗಾಗಮನಂ, ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ ಫಲಾಗಮನಂ। ತತ್ಥ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಆಗತಟ್ಠಾನೇ ಮಗ್ಗಾಗಮನಂ ಗಹೇತಬ್ಬಂ, ಫಲಸ್ಸ ಆಗತಟ್ಠಾನೇ ಫಲಾಗಮನಂ। ಇಧ ಪನ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಆಗತತ್ತಾ ಮಗ್ಗಾಗಮನಂ ಗಹಿತನ್ತಿ। ತತೋ ಆಗಮನತೋ। ಸಗುಣತೋತಿ ಸಭಾವತೋ। ಆರಮ್ಮಣತೋತಿ ಆರಮ್ಮಣಧಮ್ಮತೋ।
ಯೋ ಹಿ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಅನತ್ತಲಕ್ಖಣಪಟಿವೇಧವಸಪ್ಪವತ್ತಾಯ ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ವಸೇನ ಮಗ್ಗಂ ಪಟಿಲಭತಿ, ತಸ್ಸ ಸಾ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ಅಸುಞ್ಞತ್ತಕರಾನಂ ಅತ್ತಾಭಿನಿವೇಸಪಚ್ಚಯಾನಂ ದಿಟ್ಠೇಕಟ್ಠಕಿಲೇಸಾನಂ ವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತಭಾವೇನ ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮಾನಂ ಅತ್ತಸುಞ್ಞತಾಯ ಯಾಥಾವತೋ ಗಹಣತೋ ಸುಞ್ಞತಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ ಹೋತಿ। ತಾಯ ಪನ ಪಟಿಲದ್ಧಮಗ್ಗೋ ಸುಞ್ಞತಾಯ ಆಗತತ್ತಾ ಸುಞ್ಞತೋ ನಾಮ। ತೇನಾಹ ‘‘ಅನತ್ತತೋ ಮನಸಿಕರೋನ್ತೋ ಸುಞ್ಞತವಿಮೋಕ್ಖೇನ ವಿಮುಚ್ಚತೀ’’ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೨೨೭)।
ಯೋ ಅನಿಮಿತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ। ತಾಯ ಪನ ಲದ್ಧಮಗ್ಗೋ ಅನಿಮಿತ್ತಾಯ ಆಗತತ್ತಾ ಅನಿಮಿತ್ತೋ ನಾಮ। ತೇನಾಹ ‘‘ಅನಿಚ್ಚತೋ ಮನಸಿಕರೋನ್ತೋ ಅನಿಮಿತ್ತವಿಮೋಕ್ಖೇನ ವಿಮುಚ್ಚತೀ’’ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೨೨೭)।
ಯೋ ಪನ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರಾನಂ ದುಕ್ಖಲಕ್ಖಣಪಟಿವೇಧವಸಪ್ಪವತ್ತಾಯ ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ವಸೇನ ಮಗ್ಗಂ ಪಟಿಲಭತಿ, ತಸ್ಸ ಸಾ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ತಣ್ಹಾಪಣಿಧಾನಸ್ಸ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನೇನ ಪಣಿಧಿವಿರಹಿತತ್ತಾ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ। ತಾಯ ಪನ ಲದ್ಧಮಗ್ಗೋ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಾಯ ಆಗತತ್ತಾ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತೋ ನಾಮ। ತೇನಾಹ ‘‘ದುಕ್ಖತೋ ಮನಸಿಕರೋನ್ತೋ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತವಿಮೋಕ್ಖೇನ ವಿಮುಚ್ಚತೀ’’ತಿ। ಅಯಂ ತಾವಸ್ಸ ಆಗಮನವಸೇನ ನಾಮಲಾಭೋ।
ಅತ್ತನೋ ಪನ ರಾಗಾದೀಹಿ ಸುಞ್ಞತತ್ತಾ, ನಿಚ್ಚನಿಮಿತ್ತಾದಿವಿರಹಿತತ್ತಾ, ತಣ್ಹಾಪಣಿಧಿಅಭಾವತೋ ಚ ಸಗುಣತೋ, ರಾಗಾದಿಸುಞ್ಞಸ್ಸೇವ, ನಿಚ್ಚನಿಮಿತ್ತಾದಿವಿರಹಿತಸ್ಸ, ಪಣಿಧಿವಿಪ್ಪಮುತ್ತಸ್ಸ ಚ ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಕರಣತೋ ಆರಮ್ಮಣತೋ ಚ ಸುಞ್ಞತಾದಿವಿಮೋಕ್ಖೋ ನಾಮ ಹೋತೀತಿ ಏವಮಸ್ಸ ಸಗುಣಾರಮ್ಮಣೇಹಿ ನಾಮಲಾಭೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಸೋ ಚ ಖೋ ಸುತ್ತನ್ತಪರಿಯಾಯೇನೇವ, ನೋ ಅಭಿಧಮ್ಮಪರಿಯಾಯೇನ। ಸುತ್ತನ್ತಕಥಾ ಹಿ ಪರಿಯಾಯದೇಸನಾ, ಇತರಾ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯದೇಸನಾ, ತಸ್ಮಾ ಸಗುಣಾರಮ್ಮಣತೋ ನಾಮಸ್ಸ ಸಬ್ಬಸಾಧಾರಣಭಾವೇನ
‘‘ಅನಿಮಿತ್ತಞ್ಚ ಭಾವೇಹಿ, ಮಾನಾನುಸಯಮುಜ್ಜಹ।
ತತೋ ಮಾನಾಭಿಸಮಯಾ, ಉಪಸನ್ತೋ ಚರಿಸ್ಸಸೀ’’ತಿ॥ (ಸು॰ ನಿ॰ ೩೪೪) –
ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಅನಿಮಿತ್ತಭಾವವಚನಂ, ತಂ ಯಥಾವುತ್ತಪರಿಯಾಯವಸೇನ ಲಬ್ಭಮಾನಂ ಗಹೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಅಭಿಧಮ್ಮೇ ಪನ ಯಾ ಸಯಮ್ಪಿ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋ ಅನಿಮಿತ್ತನಾಮಂ ನ ಲಭತಿ, ಸಾ ಕಥಂ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ತಂ ದದೇಯ್ಯಾತಿ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಅನಿಮಿತ್ತನಾಮಂ ನ ಉದ್ಧಟಂ। ಯದಿ ಏವಂ ಸುಞ್ಞತನಾಮೇನಪಿ ಇದಂ ಸಮಾನಂ। ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಪಿ ಹಿ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಪುಗ್ಗಲಸುಞ್ಞತಂ ಗಣ್ಹಾತಿ, ಧಮ್ಮಸುಞ್ಞತಂ ಪನ ನ ಗಣ್ಹಾತೀತಿ ಸಯಂ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಸುಞ್ಞತಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ ನ ಹೋತೀತಿ ಸುಞ್ಞತನಾಮಮ್ಪಿ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ನ ದದೇಯ್ಯ। ಅಥ ಪುಗ್ಗಲಸುಞ್ಞತಾಗ್ಗಹಣಮತ್ತೇನ ಸಯಂ ಸುಞ್ಞತಾನುಪಸ್ಸನಾ ಹುತ್ವಾ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ತಂ ದದೇಯ್ಯ, ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾಪಿ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಸ್ಸ ಗಹಣೇಪಿ ನಿಚ್ಚನಿಮಿತ್ತಾದಿಉಗ್ಘಾಟನತೋ ಸಯಂ ಅನಿಮಿತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾ ಹುತ್ವಾ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಅನಿಮಿತ್ತನಾಮಂ ದದೇಯ್ಯಾತಿ? ನ ಇದಮೇವಂ, ನಿಚ್ಚಾದಿನಿಮಿತ್ತುಗ್ಘಾಟನೇನ ಅನಿಮಿತ್ತಭಾವಸ್ಸ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಮಗ್ಗೇ ಅಲಬ್ಭನತೋ ನಿಚ್ಚಾದಿನಿಮಿತ್ತುಗ್ಘಾಟನಸ್ಸಪಿ ಪರಿಯಾಯಭಾವತೋ। ನನು ಇದಮ್ಪಿ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಸಮಾನಂ। ಸುಞ್ಞತಅಪ್ಪಣಿಹಿತಭಾವೋಪಿ ಹಿ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಅಮಗ್ಗೇ ನ ಲಬ್ಭತಿ ಪುಗ್ಗಲಸುಞ್ಞತಗ್ಗಹಣಸ್ಸ, ಪಣಿಧಿಸೋಸನಸ್ಸ ಚ ಉಜುಕಂ ಮಗ್ಗೇನೇವ ನಿಪ್ಫಜ್ಜನತೋ, ತಸ್ಮಾ ಸುಞ್ಞತಾನುಪಸ್ಸನಾಪಿ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಾನುಪಸ್ಸನಾಪಿ ಪರಿಯಾಯೇನೇವ ತಂ ತಂ ನಾಮಂ ಲಭನ್ತೀತಿ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋ ನಾಮಂ ನ ದೇನ್ತೀತಿ? ನ, ತತೋ
ತಞ್ಚ ಪನ ಸಯಂ ಅತ್ತಾಭಿನಿವೇಸಸಮುಗ್ಘಾಟನತೋ, ಅರಿಯಮಗ್ಗಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತಾ ಚ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋವ ಸುಞ್ಞತನಾಮಂ ಲಭತಿ। ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಸಮಾಧಿವಿಪಚ್ಚನೀಕಸ್ಸ ಪಣಿಧಿಸಙ್ಖಾತರಾಗಸ್ಸ ಸೋಸನತೋ ತಸ್ಸಾ ವಸೇನ ಅನುಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಸಮಾಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಧಿಮತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಯಥಾಹ – ‘‘ದುಕ್ಖತೋ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಸಮಾಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಧಿಮತ್ತಂ ಹೋತೀ’’ತಿ। ತಞ್ಚ ಪನ ಸಯಂ ಪಣಿಧಿಸೋಸನತೋ, ಅರಿಯಮಗ್ಗಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತಾ ಚ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋವ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತನಾಮಂ ಲಭತಿ। ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪನ ಅನಿಚ್ಚಭಾವಂ ಆಗಮನತೋ ಸುತ್ವಾ ಪಚ್ಛಾ ಸಯಂ ಪಚ್ಚಕ್ಖತೋ ಪಸ್ಸತೋ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಮೇವ ವತ ಸೋ ಭಗವಾ ‘ಅನಿಚ್ಚ’ನ್ತಿ ಆಹಾ’’ತಿ ಭಗವತಿ ಸದ್ಧಾಬಾಹುಲ್ಲಪಟಿಲಾಭತೋ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಧಿಮತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಯಥಾಹ – ‘‘ಅನಿಚ್ಚತೋ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಧಿಮತ್ತಂ ಹೋತೀ’’ತಿ। ತಂ ಪನ ಸಯಂ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತತೋ ವುಟ್ಠಹನ್ತಮ್ಪಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ನ ಹೋತೀತಿ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋ ಅನಿಮಿತ್ತನಾಮಂ ನ ಲಭತಿ, ತಸ್ಮಾ ಯಥಾ ಕಾಯಕಮ್ಮಾಧಿಕಂ ಚಿತ್ತಂ ‘‘ಕಾಯಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಂ ಸುಞ್ಞತಸಙ್ಖಾತಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಾಧಿಮತ್ತೋ ಮಗ್ಗೋ ಸುಞ್ಞತನಾಮಂ ಲಭತಿ, ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಸಙ್ಖಾತಸಮಾಧಿನ್ದ್ರಿಯಾಧಿಮತ್ತೋ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತನಾಮಂ, ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಾಧಿಮತ್ತೋ ಪನ ಸದ್ಧಾಯ ಅನಿಮಿತ್ತನಾಮಾಲಾಭತೋ ಸಯಮ್ಪಿ ತಂ ನ ಲಭತಿ। ಯದಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮವಸೇನ ಸುಞ್ಞತಾದಿನಾಮಾಲಾಭೋ, ಅಥ ಕಥಂ ‘‘ಆಗಮನತೋ’’ತಿ
ಅಥ ವಾ ಅಭಿಧಮ್ಮಪರಿಯಾಯೇನಪಿ ಸುಞ್ಞತಭಾವೋ ನಾಮ ಪುಗ್ಗಲಸುಞ್ಞತಾಯೇವಾತಿ ಪುಗ್ಗಲಸುಞ್ಞತಗ್ಗಾಹಿತಾಯ ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಸುಞ್ಞತನಾಮಂ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋವ ಲಬ್ಭತಿ। ಪಣಿಧಿ ನಾಮ ರಾಗಾದಿಕಾ ಏವಾತಿ ರಾಗಾದಿಸೋಸಿತಾಯ ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತನಾಮಮ್ಪಿ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋವ ಲಬ್ಭತಿ।
ನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ಪನ ಠಪೇತ್ವಾ ಸುತ್ತನ್ತಪರಿಯಾಯಂ ಅಭಿಧಮ್ಮಪರಿಯಾಯೇನ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಂ ಹೋತೀತಿ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಗ್ಗಾಹಿತಾಯ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಅನಿಮಿತ್ತನಾಮಂ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋ ನ ಲಬ್ಭತಿ, ತಸ್ಮಾ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋ ಸುಞ್ಞತಅಪ್ಪಣಿಹಿತನಾಮಿಕಾನಂ ಅನತ್ತದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾನಂ ವಸೇನ ಪಟಿಲದ್ಧಮಗ್ಗೋ ಆಗಮನತೋ ಸುಞ್ಞತಅಪ್ಪಣಿಹಿತನಾಮಂ ಲಭತಿ, ಅನಿಮಿತ್ತನಾಮಂ ಪನ ಪರಿಯಾಯತೋವ ಲಭತಿ। ತೇನ ವುತ್ತಂ
‘‘ತೀಣಿ ಖೋ ಪನಿಮಾನಿ ವಿಮೋಕ್ಖಮುಖಾನಿ ಲೋಕನಿಯ್ಯಾನಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ, ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರೇ ಪರಿಚ್ಛೇದಪರಿವಟುಮತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸನತಾಯ ಅನಿಮಿತ್ತಾಯ ಚ ಧಾತುಯಾ ಚಿತ್ತಸಮ್ಪಕ್ಖನ್ದನತಾಯ, ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರೇಸು ಮನೋಸಮುತ್ತೇಜನತಾಯ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಾಯ ಚ ಧಾತುಯಾ ಚಿತ್ತಸಮ್ಪಕ್ಖನ್ದನತಾಯ, ಸಬ್ಬಧಮ್ಮೇ ಪರತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸನತಾಯ ಸುಞ್ಞತಾಯ ಚ ಧಾತುಯಾ
ಏತ್ಥ ಹಿ ಪರಿಚ್ಛೇದಪರಿವಟುಮತೋತಿ ಉದಯಬ್ಬಯವಸೇನ ಪರಿಚ್ಛೇದತೋ ಚೇವ ಪರಿವಟುಮತೋ ಚ। ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾ ಹಿ ‘‘ಉದಯತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ನತ್ಥೀ’’ತಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ತೇಸಂ ಗತಿಂ ಸಮನ್ನೇಸಮಾನಾ ವಯತೋ ಪರಂ ನ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ಏತ್ಥೇವ ಅನ್ತರಧಾಯನ್ತೀತಿ ಪರಿವಟುಮತೋ ಪರಿಯನ್ತತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸತಿ। ಸಮನುಪಸ್ಸನತಾಯಾತಿ ಸಮ್ಮದೇವ ಅನುಪಸ್ಸನತಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಮನೋಸಮುತ್ತೇಜನತಾಯಾತಿ ಚಿತ್ತಸಂವೇಜನತಾಯ। ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನೇನ ಹಿ ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಚಿತ್ತಂ ಸಂವಿಜ್ಜತಿ। ಪರತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸನತಾಯಾತಿ ‘‘ನಾಹಂ, ನ ಮಮ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಅನತ್ತತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸನತಾಯ। ಇತಿ ಇಮಾನಿ ತೀಣಿ ಪದಾನಿ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾದೀನಂ ತಿಣ್ಣಂ ವಸೇನ ವುತ್ತಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ। ತೇನೇವ ಚ ತದನನ್ತರೇ ಪಞ್ಹಾವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇ –
‘‘ಅನಿಚ್ಚತೋ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಖಯತೋ ಸಙ್ಖಾರಾ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಿ, ದುಕ್ಖತೋ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಭಯತೋ ಸಙ್ಖಾರಾ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಿ, ಅನತ್ತತೋ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಸುಞ್ಞತೋ ಸಙ್ಖಾರಾ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತೀ’’ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೨೧೯) –
ವುತ್ತಂ। ನನು ಚೇತ್ಥ ಅಭಿಧಮ್ಮಾವತಾರಸ್ಸ ಭಾಸಮಾನತ್ತಾ ಅಭಿಧಮ್ಮಪರಿಯಾಯೇನೇವ ವಿಮೋಕ್ಖಮುಖಾನಿ ಚ ವವತ್ಥಪೇತುಂ ಯುತ್ತನ್ತಿ? ಸಚ್ಚಂ, ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾಯಪಿ ಪನ ಮಗ್ಗವುಟ್ಠಾನಂ ಹೋತೀತಿ ಪಕಾಸನತ್ಥಂ ಸುತ್ತನ್ತಪರಿಯಾಯೇನಪಿ
ಚತುಮಗ್ಗಯೋಗಭೇದತೋತಿ ಸೋತಾಪತ್ತಿಆದೀಹಿ ಚತೂಹಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇಹಿ ಸಮ್ಪಯೋಗಪ್ಪಭೇದತೋ। ಅರಿಯಮಗ್ಗಾನಂ ಪನ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಾದಿಅಟ್ಠಙ್ಗಸಭಾವತ್ತಾ, ತೇಸಞ್ಚ ಸಬ್ಬಲೋಕುತ್ತರೇ ಅತ್ಥಿತಾಯ ‘‘ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ’’ತಿಆದಿ। ಸತಿ ವಿಜ್ಜಮಾನೇ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಸಙ್ಖಾತೇ ಕಾಯೇ ದಿಟ್ಠಿ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿ, ಸಯಂ ವಾ ತತ್ಥ ಸತಿ ದಿಟ್ಠಿ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿ, ಪಞ್ಚಸು ಖನ್ಧೇಸು ಅತ್ತತ್ತನಿಯಾಭಿನಿವೇಸವಸೇನ ಪವತ್ತಾಯ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ಸಾ ಪನ ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ಖನ್ಧೇ ಚತುಧಾ ಅಭಿನಿವೇಸನವಸೇನ ವೀಸತಿವಿಧಾ ಹೋತಿ। ತಥಾ ಹಿ ಕೋಚಿ ರೂಪಂ ಅತ್ತತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸತಿ ‘‘ಯಂ ರೂಪಂ, ಸೋ ಅತ್ತಾ, ಯೋ ಅತ್ತಾ, ತಂ ರೂಪಂ, ಯಥಾ ದೀಪಸ್ಸ ವಣ್ಣೋಯೇವ ಅಚ್ಚಿ, ಅಚ್ಚಿಯೇವ ವಣ್ಣೋ’’ತಿ। ರೂಪವನ್ತಂ ವಾ ಅತ್ತಾನಂ ಸಮನುಪಸ್ಸತಿ, ಛಾಯಾವನ್ತಂ ವಿಯ ರುಕ್ಖಂ। ಅತ್ತನಿ ವಾ ರೂಪಂ, ಪುಪ್ಫೇ ವಿಯ ಗನ್ಧಂ। ರೂಪಸ್ಮಿಂ ವಾ ಅತ್ತಾನಂ, ಸಮುಗ್ಗೇ ವಿಯ ಮಣಿ। ಏವಂ ವೇದನಾದೀಸುಪಿ ‘‘ವೇದನಂ ಅತ್ತತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ತತ್ಥ ಯೋ ಪಞ್ಚವಿಧೋ ಅಬ್ಯತಿರಿತ್ತಅತ್ತಾಭಿನಿವೇಸೋ, ಸಾ ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿ। ಯೋ ಪನ ಪನ್ನರಸವಿಧೋ ಬ್ಯತಿರಿತ್ತಅತ್ತಾಭಿನಿವೇಸೋ, ಸಾ ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಸಭಾವಂ ವಿಚಿನನ್ತೋ ತಾಯ ಕಿಚ್ಛತಿ ಕಿಲಮತೀತಿ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ, ತಿಕಿಚ್ಛಿತುಂ ದುಕ್ಕರತಾಯ ವಾ ವಿಗತಾ ಚಿಕಿಚ್ಛಾ ಞಾಣಪತಿಕಾರೋ ಇಮಿಸ್ಸಾತಿ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ। ಸಾ ಪನ –
‘‘ಸತ್ಥರಿ ಕಙ್ಖತಿ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛತಿ, ಧಮ್ಮೇ, ಸಙ್ಘೇ, ಸಿಕ್ಖಾಯ, ಪುಬ್ಬನ್ತೇ, ಅಪರನ್ತೇ, ಪುಬ್ಬನ್ತಾಪರನ್ತೇ, ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಕಙ್ಖತಿ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೦೦೮ ಥೋಕಂ॰ ವಿಸದಿಸಂ) –
ಏವಂ ಬುದ್ಧಾದೀಸು ಕಙ್ಖಾವಸೇನ ಅಟ್ಠವತ್ಥುಕಾ,
‘‘ಅಹೋಸಿಂ ನು ಖೋ ಅಹಮತೀತಮದ್ಧಾನಂ, ನ ನು ಖೋ ಅಹೋಸಿಂ, ಕಿಂ ನು ಖೋ ಅಹೋಸಿಂ, ಕಥಂ ನು ಖೋ ಅಹೋಸಿಂ
ಏವಂ ಪುಬ್ಬನ್ತಾದಯೋ ಆರಬ್ಭ ಪವತ್ತಿವಸೇನ ಸೋಳಸವತ್ಥುಕಾ ಚ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾ।
ತತ್ಥ ಸತ್ಥರಿ ಕಙ್ಖನ್ತೋ ತಸ್ಸ ರೂಪಕಾಯಧಮ್ಮಕಾಯಾನಂ ವಿಜ್ಜಮಾನತಂ, ಅವಿಜ್ಜಮಾನತಞ್ಚ ಕಙ್ಖತಿ, ಧಮ್ಮೇ ಕಙ್ಖನ್ತೋ ತಸ್ಸ ಸ್ವಾಕ್ಖಾತದ್ವಾಕ್ಖಾತಭಾವೇ ಕಙ್ಖತಿ, ಸಙ್ಘೇ ಕಙ್ಖನ್ತೋ ತಸ್ಸ ಸುಪ್ಪಟಿಪನ್ನವಿಪ್ಪಟಿಪನ್ನತಾದಿಭಾವೇ ಕಙ್ಖತಿ, ಸಿಕ್ಖಾಯ ಕಙ್ಖನ್ತೋ ತಸ್ಸಾ ಸುಪಞ್ಞತ್ತದುಪ್ಪಞ್ಞತ್ತಭಾವಂ ಕಙ್ಖತಿ, ಪುಬ್ಬನ್ತೇ ಕಙ್ಖನ್ತೋ ಸಸ್ಸತಾಕಾರಂ, ಅಧಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪತ್ತಿಆಕಾರಞ್ಚ ನಿಸ್ಸಾಯ ಅತೀತೇ ಅತ್ತನೋ ವಿಜ್ಜಮಾನತಂ, ಅವಿಜ್ಜಮಾನತಞ್ಚ ಕಙ್ಖತಿ, ಅಪರನ್ತೇ ಕಙ್ಖನ್ತೋ ಸಸ್ಸತಾಕಾರಂ, ಉಚ್ಛೇದಾಕಾರಞ್ಚ ನಿಸ್ಸಾಯ ಅನಾಗತೇ ಅತ್ತನೋ ಉಪ್ಪತ್ತಿಂ, ಅನುಪ್ಪತ್ತಿಞ್ಚ ಕಙ್ಖತಿ, ಪುಬ್ಬನ್ತಾಪರನ್ತೇ ಕಙ್ಖನ್ತೋ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೇ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ಥಿಭಾವಂ, ನತ್ಥಿಭಾವಞ್ಚ ಕಙ್ಖತಿ। ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೋ ಹಿ ಅದ್ಧಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗಾಪರಭಾಗಕೋಟ್ಠಾಸವನ್ತತಾಯ ‘‘ಪುಬ್ಬನ್ತಾಪರನ್ತೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಯುತ್ತಂ ಪನ ತಂ ಆರಬ್ಭ ಕಙ್ಖಾಜನನನ್ತಿ? ಯುತ್ತಂ, ಅಯುತ್ತನ್ತಿ ಕಾ ಏತ್ಥ ಚಿನ್ತಾ। ಉಮ್ಮತ್ತಕೋ ವಿಯ ಹಿ ಬಾಲಪುಥುಜ್ಜನೋ। ತಸ್ಮಾ ಸೋ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಕಙ್ಖತಿಯೇವ। ತೇನೇವ ಚ ಸೋಳಸವತ್ಥುಕವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸೇ ‘‘ಏತರಹಿ ವಾ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಆಚರಿಯಾ ಪನ ‘‘ಪುಬ್ಬನ್ತಾಪರನ್ತೋತಿ ಅತೀತಾನಾಗತೇ ಏಕಜ್ಝಂ ಗಹೇತ್ವಾ ತದುಭಯಮಾರಬ್ಭ
ಸೋಳಸವತ್ಥುಕಾ ಪನ ‘‘ಅಹೋಸಿಂ ನು ಖೋ…ಪೇ॰… ನ ನು ಖೋ ಅಹೋಸಿ’’ನ್ತಿ ಕಙ್ಖನ್ತೋ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಅತೀತೇ ಅತ್ತನೋ ವಿಜ್ಜಮಾನಾವಿಜ್ಜಮಾನತಂ ಕಙ್ಖತಿ। ಕಿಂ ನು ಖೋ ಅಹೋಸಿನ್ತಿ ಜಾತಿಲಿಙ್ಗುಪಪತ್ತಿಯೋ ನಿಸ್ಸಾಯ ‘‘ಖತ್ತಿಯೋ ನು ಖೋ ಅಹೋಸಿಂ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದೀಸು ಗಹಟ್ಠಾದೀಸು ದೇವಾದೀಸು ಅಞ್ಞತರೋ ನು ಖೋ’’ತಿ ಕಙ್ಖತಿ। ಕಥಂ ನು ಖೋತಿ ಸಣ್ಠಾನಾಕಾರಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ‘‘ದೀಘೋ ನು ಖೋ ಅಹೋಸಿಂ, ರಸ್ಸಓದಾತಕಾಳಾದೀನಞ್ಚ ಅಞ್ಞತರೋ’’ತಿ ಕಙ್ಖತಿ। ಇಸ್ಸರನಿಮ್ಮಾನಾದೀನಿ ನಿಸ್ಸಾಯ ‘‘ಕೇನ ಕಿಂ ಹುತ್ವಾ ಕಿಂ ಅಹೋಸಿನ್ತಿ ಜಾತಿಆದೀನಿ ನಿಸ್ಸಾಯ ‘‘ಖತ್ತಿಯೋ ಹುತ್ವಾ ನು ಖೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಅಹೋಸಿಂ…ಪೇ॰… ದೇವೋ ಹುತ್ವಾ ನು ಖೋ ಮನುಸ್ಸೋ ಅಹೋಸಿ’’ನ್ತಿ ಅತ್ತನೋ ಅಪರಾಪರಂ ಪವತ್ತಿಂ ಕಙ್ಖತಿ। ಭವಿಸ್ಸಾಮಿ ನು ಖೋ, ನ ನು ಖೋತಿ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಅನಾಗತೇ ಅತ್ತನೋ ವಿಜ್ಜಮಾನಾವಿಜ್ಜಮಾನತಂ ಕಙ್ಖತಿ। ‘‘ಕಿಂ ನು ಖೋ ಭವಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತನಯಮೇವ। ಅಹಂ ನು ಖೋಸ್ಮಿ, ನ ನು ಖೋಸ್ಮೀತಿ ಇದಾನಿ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ಥಿಭಾವಂ, ನತ್ಥಿಭಾವಞ್ಚ ಕಙ್ಖತಿ। ತತ್ಥ ಕಾರಣಂ ವುತ್ತಮೇವ। ಕಿಂ ನು ಖೋಸ್ಮೀತಿ ಖತ್ತಿಯಾದಿಕೋವ ಸಮಾನೋ ಅತ್ತನೋ ಖತ್ತಿಯಾದಿಭಾವಂ ಕಙ್ಖತಿ। ಏಸೇವ ನಯೋ ಸೇಸೇಸುಪಿ। ಕಥಂ ನು ಖೋಸ್ಮೀತಿ ‘‘ಅಬ್ಭನ್ತರೇ ಜೀವೋ ನಾಮ ಅತ್ಥೀ’’ತಿ ಗಹೇತ್ವಾ ತಸ್ಸ ದೀಘಾದಿಭಾವಂ ಕಙ್ಖತಿ। ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ಪನ ಅತ್ತನೋ ಸರೀರಸಣ್ಠಾನಂ ಅಜಾನನ್ತೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ। ಕುತೋ ಆಗತೋ, ಕುಹಿಂ ಗಾಮೀ ಭವಿಸ್ಸತೀತಿ ಅತ್ತಭಾವಸ್ಸ ಆಗತಗತಟ್ಠಾನಾನಿ ಕಙ್ಖತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಸೀಲಞ್ಚ ಸಕ್ಕಾ…ಪೇ॰…ಪ್ಪಹಾನಕರಂ।
ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪತಿ ಸವನತೋ ಸನ್ದನತೋ ಸೋತೋ ವುಚ್ಚತಿ ಅರಿಯೋ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕಮಗ್ಗೋ, ತಸ್ಸ ಆದಿತೋ ಪಜ್ಜನಂ ಸೋತಾಪತ್ತಿ, ನಿಬ್ಬಾನಂ ಮಗ್ಗತಿ, ನಿಬ್ಬಾನತ್ಥಿಕೇಹಿ ಮಗ್ಗೀಯತಿ, ಕಿಲೇಸೇ ಮಾರೇನ್ತೋ ಗಚ್ಛತೀತಿ ವಾ ಮಗ್ಗೋ, ಸೋತಾಪತ್ತಿ ಏವ ಮಗ್ಗೋ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೋ। ಅಥ ವಾ ಸೋತಂ ಆದಿತೋ ಪಜ್ಜತಿ ಅಧಿಗಚ್ಛತೀತಿ ಸೋತಾಪತ್ತಿ, ಪಠಮೋ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲೋ, ತಸ್ಸ ಮಗ್ಗೋ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೋ, ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಆದೀನಿ ಅಟ್ಠಙ್ಗಾನಿ, ತೇನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಚಿತ್ತಂ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಚಿತ್ತಂ।
ರಜ್ಜತಿ ರಾಗ…ಪೇ॰… ತನುತ್ತಕರಂ। ತತ್ಥ ದ್ವೀಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ತನುತ್ತಂ ಅಭಿಣ್ಹಾನುಪ್ಪತ್ತಿತೋ, ಪರಿಯುಟ್ಠಾನಮನ್ದತಾಯ ಚಾತಿ। ಸಕದಾಗಾಮಿಸ್ಸ ಹಿ ವಟ್ಟಾನುಸಾರಿಮಹಾಜನಸ್ಸ ವಿಯ ಕಿಲೇಸಾ ಅಭಿಣ್ಹಂ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಕದಾಚಿ ವಿರಳಾಕಾರಾ ಹುತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ತಥಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಾಪಿ ಮದ್ದನ್ತಾ ಛಾದೇನ್ತಾ ಅನ್ಧಕಾರಂ ಕರೋನ್ತಾ ನುಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ। ದ್ವೀಹಿ ಪನ ಮಗ್ಗೇಹಿ ಪಹೀನತ್ತಾ ಮನ್ದಮನ್ದಾ ತನುಕತನುಕಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ। ಕೇಚಿ ಪನ ಸಕದಾಗಾಮಿಸ್ಸ ಕಿಲೇಸಾ ಚಿರೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಾಪಿ ಬಹಲಾವ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ। ತಥಾ ಹಿಸ್ಸ ಪುತ್ತಧೀತರೋ ದಿಸ್ಸನ್ತೀತಿ ವದನ್ತಿ। ತಂ ಅಕಾರಣಂ, ವತ್ಥುಪಟಿಸೇವನೇನ ವಿನಾಪಿ ಗಬ್ಭಗ್ಗಹಣಸಬ್ಭಾವತೋ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ದ್ವೀಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ನೇಸಂ ತನುಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಕಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಮೋಹಸ್ಸ ತನುಭಾವೋ ವುತ್ತೋ, ನನು ತತಿಯಮಗ್ಗವಜ್ಝಾನಮೇವ ಇಮಿನಾ ತನುತ್ತಕರಣಂ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ಇತರಥಾ ಹೇಟ್ಠಾ ತೀಹಿಪಿ ಮಗ್ಗೇಹಿ ಉಪರಿಮಗ್ಗವಜ್ಝಕಿಲೇಸಾನಂ ಬಹಲಾಬಹಲಾವತ್ಥಾಯ ಪಹೀಯಮಾನತ್ತಾ ಇಧ ಸಬ್ಬೇಸಮೇವ ಉದ್ಧಮ್ಭಾಗಿಯಸಂಯೋಜನಾನಂ ತನುಭಾವೋ ವತ್ತಬ್ಬೋ, ತೇನೇವ ಚ ಪಾಳಿಯಮ್ಪಿ ‘‘ಕಾಮರಾಗಬ್ಯಾಪಾದಾನಂ ತನುಭಾವಾಯ ದುತಿಯಾಯ ಭೂಮಿಯಾ ಪತ್ತಿಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ। ಸಚ್ಚಮೇತಂ, ಸುತ್ತೇ ಪನ ಉಪರಿಮಗ್ಗವಜ್ಝಾನಂ ತನುಭಾವಪರಿಯಾಯಂ ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ರಾಗದೋಸಮೋಹಾನಂ ತನುತ್ತಾ ಸಕದಾಗಾಮೀ ಹೋತೀ’’ತಿ ಹೇತುತ್ತಯತನುಭಾವಸ್ಸ ಆಗತತ್ತಾ ಇಧಾಪಿ ತದನುಲೋಮೇನ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಕಾಮರಾಗಬ್ಯಾಪಾದಾನ’’ಮಿಚ್ಚೇವ ವಾ ಪಾಠೋ। ತಥಾ ಹಿ ಏತ್ಥೇವ ಉಪರಿ ದುತಿಯಮಗ್ಗಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ‘‘ಬ್ಯಾಪಾದಕಾಮರಾಗಾನಂ, ತನುಭಾವಂ ತು ಸಾಧಯ’’ನ್ತಿ (ಅಭಿಧ॰ ೧೩೫೩) ವುತ್ತಂ। ಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ಸಕಿದೇವ ಇಮಂ ಮನುಸ್ಸಲೋಕಂ ಆಗಚ್ಛತೀತಿ ಸಕದಾಗಾಮೀ, ತಸ್ಸ ಮಗ್ಗೋ ಸಕದಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೋ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಹಿ ಮಗ್ಗಟ್ಠಸ್ಸ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ಆಗಮನಾಸಮ್ಭವತೋ ಸಕದಾಗಾಮಿಮಗ್ಗಚಿತ್ತಂ।
ಪಞ್ಚಸು ಕಾಮಗುಣೇಸು, ಕಾಮಭವೇ ಚ ರಾಗೋ ಕಾಮರಾಗೋ। ಬ್ಯಾಪಜ್ಜತಿ ತೇನ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ಬ್ಯಾಪಾದೋ। ಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ಇಮಂ ಕಾಮಧಾತುಂ ನ ಆಗಚ್ಛತೀತಿ ಅನಾಗಾಮೀ। ರೂಪಭವೇ ಛನ್ದರಾಗೋ ರೂಪರಾಗೋ। ಅರೂಪಭವೇ ಛನ್ದರಾಗೋ ಅರೂಪರಾಗೋ। ಮಾನೋ ಇಧ ಅರಹತ್ತಾಧಿಗಮಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಉಣ್ಣತಿಮತ್ತಂ। ಉದ್ಧಚ್ಚಮ್ಪಿ ‘‘ಕೋ ಮೇ ಭಾರೋ ಕಿಲೇಸಸಮುಚ್ಛೇದನೇ’’ತಿ ಏವಮಾಕಾರಪ್ಪವತ್ತಂ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅವೂಪಸಮಮತ್ತಂ। ಅವಿಜ್ಜಾಪಿ ಅಸುಖೇ ಸುಖಸಞ್ಞಾವಿಪಲ್ಲಾಸೋ। ಆರಕತ್ತಾ ಕಿಲೇಸೇಹಿ, ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪನ್ನೇಹಿ ವಾ, ರಾಗಾದಿಅರೀನಂ, ಸಂಸಾರಚಕ್ಕಸ್ಸ ಅರಾನಞ್ಚ ಹತತ್ತಾ, ಪಚ್ಚಯಾದೀನಂ ಅರಹತ್ತಾ, ರಹೋಪಿ ಪಾಪಾಕರಣೇನ ಪಾಪಕರಣೇ ಅರಹಾ, ಅಟ್ಠಮೋ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲೋ, ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಅರಹತ್ತಂ, ಅಗ್ಗಫಲಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ತಞ್ಹಿ ‘‘ಅರಹಾ’’ತಿ ಅಭಿಧಾನಸ್ಸ, ಬುದ್ಧಿಯಾ ಚ ಪವತ್ತಿನಿಬನ್ಧನತ್ತಾ ಅರಹತೋ ಭಾವೋತಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಅರಹತ್ತ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತಸ್ಸ ಆಗಮನಭೂತೋ ಮಗ್ಗೋ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೋ, ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಚಿತ್ತಂ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಚಿತ್ತಂ।
ಝಾನಙ್ಗಯೋಗಭೇದತೋತಿ ರೂಪಾವಚರಂ ವಿಯ ಪಞ್ಚಹಿ ಝಾನಙ್ಗೇಹಿ ಸಮ್ಪಯೋಗಭೇದತೋ। ಕಥಂ ಪನಸ್ಸ ಭೇದೋತಿ? ಏತ್ಥ ತಾವ ಅಟ್ಠಕಥಾವಾದೋ, ತಯೋ ಚ ಥೇರವಾದಾತಿ ಚತ್ತಾರೋ ವಾದಾ ಹೋನ್ತಿ। ತಥಾ ಹಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ತಾವ ‘‘ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಭಾವಂ ಪತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನಿವಿಪಸ್ಸನಾಮಗ್ಗಸ್ಸ ಝಾನಙ್ಗಂ ನಿಯಮೇತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತಿಪಿಟಕಚೂಳನಾಗತ್ಥೇರೋ ಪನ ‘‘ಮಗ್ಗಾಸನ್ನವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಮೋರವಾಪಿವಾಸಿಮಹಾದತ್ತತ್ಥೇರೋ ‘‘ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಆರಮ್ಮಣಭೂತಾ ಖನ್ಧಾ ನಿಯಮೇನ್ತಿ। ಯಞ್ಹಿ ಝಾನಂ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾತಿ, ತಂಸದಿಸೋವ ಹೋತೀ’’ತಿ ಆಹ। ತಿಪಿಟಕಚೂಳಾಭಯತ್ಥೇರೋ ಪನ ‘‘ಪುಗ್ಗಲಜ್ಝಾಸಯೋ ನಿಯಮೇತಿ, ‘ಅಹೋ ವತ ಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕಂ, ಚತುರಙ್ಗಿಕಂ ವಾ ಮಗ್ಗಂ ಪಾಪುಣೇಯ್ಯ’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಯಥಾ ಯಥಾಸ್ಸ ಅಜ್ಝಾಸಯೋ ಹೋತಿ, ತಥಾ ತಥಾ ಮಗ್ಗೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ಆಹ।
ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಅಟ್ಠಕಥಾವಾದೋ ಪಮಾಣಂ, ತಯೋ ಚ ಥೇರಾ ಪಣ್ಡಿತಾ ಬ್ಯತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ಚತ್ತಾರೋಪಿ ವಾದಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಅಪ್ಪಟಿಬಾಹನವಸೇನ ಏವಂ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಕಥಂ? ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮೇ ತಾವ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ಸುಕ್ಖವಿಪಸ್ಸಕಸ್ಸ ಉಪ್ಪನ್ನಮಗ್ಗೋಪಿ ಸಮಾಪತ್ತಿಲಾಭಿನೋ ಝಾನಂ ಪಾದಕಂ ಅಕತ್ವಾ ಉಪ್ಪಾದಿತಮಗ್ಗೋಪಿ ವಿಪಸ್ಸನಾನಿಯಾಮೇನ ಪಠಮಜ್ಝಾನಿಕಾವ ಹೋನ್ತಿ। ಸಚೇ ಪನ ಕಿಞ್ಚಿ ಝಾನಂ ಪಾದಕಂ ಕತ್ವಾ ಉಪ್ಪಾದಿತೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಸ ವಸೇನ ಅಙ್ಗಪರಿಣಾಮೋ ಹೋತೀತಿ ತಂತಂಝಾನಸದಿಸೋ ಹೋತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಕಾಮಾವಚರಕ್ಖನ್ಧೇ ಆರಬ್ಭ ಪವತ್ತಾ ವಿಪಸ್ಸನಾ ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮೇಸು ಚ ಮಹಗ್ಗತಧಮ್ಮೇಸು ವಿಯ ಭಾವನಾವಿಸೇಸತೋ ಝಾನಙ್ಗವಿಸೇಸೋ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಆರಮ್ಮಣಭೂತಾ ಖನ್ಧಾ ನಿಯಮೇನ್ತೀ’’ತಿ ಏವಂ ಪವತ್ತೋ ದುತಿಯತ್ಥೇರವಾದೋ ಇಮಂ ವಾದಂ ನ ಪವಿಸತಿ। ಝಾನಧಮ್ಮೇ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ಉಪ್ಪಾದಿತಮಗ್ಗೋ ಸಚೇ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಂ ನತ್ಥಿ, ಸಮ್ಮಸಿತಜ್ಝಾನನಿಯಾಮೇನ ತಂತಂಝಾನಿಕೋ ಹೋತಿ। ಸಚೇ ಪಠಮಜ್ಝಾನತೋ ವುಟ್ಠಾಯ ದುತಿಯಾದಿಝಾನೇ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ಉಪ್ಪಾದಿತೋ, ಪುಗ್ಗಲಜ್ಝಾಸಯನಿಯಾಮೇನ ದ್ವೀಸು ಅಞ್ಞತರಜ್ಝಾನಸದಿಸೋ ಹೋತಿ। ಸಚೇ ಪನ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ತಥಾವಿಧೋ ಅಜ್ಝಾಸಯೋ ನತ್ಥಿ, ತದಾ ಕಥನ್ತಿ? ಏತ್ಥ ತಾವ ಕೇಚಿ ‘‘ನಾನಾವಜ್ಜನವೀಥಿಯಮೇವ ನಿವತ್ತಮಾನಪಾದಕಜ್ಝಾನತೋ ಏಕಾವಜ್ಜನವೀಥಿಯಂ
ಅಪರೇ ಪನ ‘‘ಪಾದಕಜ್ಝಾನಂ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಮೂಲಕಾರಣವಸೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ ಆಸನ್ನಕಾರಣವಸೇನಪಿ, ಸಮ್ಮಸಿತಕ್ಖನ್ಧಾ ಪನ ಮೂಲಕಾರಣವಸೇನೇವ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸಮ್ಮಸಿತಕ್ಖನ್ಧತೋ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಮೇವ ಬಲವತರನ್ತಿ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಸದಿಸೋ ಮಗ್ಗೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ವದನ್ತಿ। ಏವಂ ಸನ್ತೇ ಪನ ‘‘ಸಮ್ಮಸಿತಕ್ಖನ್ಧನಿಯಾಮೇನಾ’’ತಿ ಏವಂ ಪವತ್ತೋ ದುತಿಯತ್ಥೇರವಾದೋ ಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಪಾದಕಂ ಅಕತ್ವಾ ಕೇವಲಂ ಝಾನಧಮ್ಮೇಯೇವ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ಉಪ್ಪಾದಿತಮಗ್ಗಮೇವ ಸನ್ಧಾಯ ತಿಟ್ಠತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಹೇಟ್ಠಿಮಹೇಟ್ಠಿಮಜ್ಝಾನತೋ ಉಪರೂಪರಿಝಾನಂ ಬಲಪ್ಪತ್ತಂ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಹೇಟ್ಠಿಮಹೇಟ್ಠಿಮಜ್ಝಾನತೋ ವುಟ್ಠಾಯ ಉಪರೂಪರಿಝಾನಧಮ್ಮೇ ವಿಪಸ್ಸತೋ ಉಪ್ಪನ್ನಮಗ್ಗೋ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಂ ಅನಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಸಮ್ಮಸಿತಜ್ಝಾನವಸೇನ ತಂತಂಝಾನಿಕೋ ಹೋತಿ। ಉಪರೂಪರಿಝಾನತೋ ಪನ ವುಟ್ಠಾಯ ಹೇಟ್ಠಿಮಹೇಟ್ಠಿಮಜ್ಝಾನಧಮ್ಮೇ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ಉಪ್ಪಾದಿತಮಗ್ಗೋ ಸಮ್ಮಸಿತಜ್ಝಾನಂ ಅನಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಸದಿಸೋ ಹೋತೀತಿ ಇದಮೇತ್ಥ ಸಾರತರಂ। ಏವಞ್ಹಿ ಸತಿ ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ ಥೇರಾನಂ ವಾದಾ ನಿಪ್ಪದೇಸವಿಸಯಾ ಸಮಫಲಾ ಹೋನ್ತಿ।
ತತಿಯತ್ಥೇರವಾದೋ ಚೇತ್ಥ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಂ, ಸಮ್ಮಸಿತಜ್ಝಾನಂ ವಾ ವಿನಾ ಅಜ್ಝಾಸಯಮತ್ತೇನೇವ ನ ಇಜ್ಝತಿ। ತೀಸುಪಿ ವಾದೇಸು ಠಪೇತ್ವಾ ಸೇಸಝಾನಙ್ಗಪರಿಣಾಮಂ ವೇದನಾಪರಿಣಾಮೋ ವಿಪಸ್ಸನಾನಿಯಾಮೇನೇವ ಹೋತಿ। ತಯೋಪಿ ಥೇರವಾದಾ ವಿಪಸ್ಸನಾನಿಯಾಮೇನ ವಿನಾ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ನನು ಚ ವೇದನಾಪಿ ಝಾನಙ್ಗಮೇವ, ತಸ್ಮಾ ತಾಯಪಿ ಪಾದಕಜ್ಝಾನನಿಯಾಮೇನೇವ ಭವಿತಬ್ಬನ್ತಿ? ತಂ ನ, ವೇದನಾಯಪಿ ಪಾದಕಜ್ಝಾನನಿಯಾಮೇನ ಪರಿಣಾಮೇ ಸತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾನಿಯಾಮಂ ಅನಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಪಾದಕಜ್ಝಾನನಿಯಾಮೇನೇವ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ
ಅಥ ವಾ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಸಮ್ಮಸಿತಜ್ಝಾನಾನಂ ಸಮ್ಭವೇ ತೇಸು ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ವೇದನಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ನ ಹೋತೀತಿ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಸಮ್ಮಸಿತಜ್ಝಾನನಿಯಾಮೇನ ಪರಿಣಮತೀತಿಪಿ ನ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ। ಏತ್ಥ ಸಿಯಾ – ಯತ್ಥ ತಾವ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಂ ಅತ್ಥಿ, ತತ್ಥ ತಂ ನಿಯಮೇತಿ। ಯತ್ಥ ಪನ ತಿಕಚತುಕ್ಕಪಾದಕಜ್ಝಾನಂ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಿಂ
ಮಗ್ಗಾ…ಪೇ॰… ನಿಪ್ಫಾದೇತೀತಿ ತೇಭೂಮಕಕುಸಲಂ ವಿಯ ಪಟಿಸನ್ಧಿಪ್ಪವತ್ತೀಸು ಅವಿಪಚ್ಚವನ್ತಮ್ಪಿ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ತನೋ ಅನುರೂಪಸ್ಸ ಫಲಸ್ಸ ನಿಪ್ಫಾದನೇನ ತಂತಂಫಲಪ್ಪತ್ತೇ ಸೋತಾಪನ್ನೋ ಸಕದಾಗಾಮೀ ಅನಾಗಾಮೀ ಅರಹಾತಿ ಸಾಮಞ್ಞತೋ ಚತ್ತಾರೋ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲೇ ಅಭಿನಿಪ್ಫಾದೇತೀತಿ। ವಿಸೇಸತೋ ಪನ ಸತ್ತಕ್ಖತ್ತುಪರಮತಾದಿಕೇ ಅನೇಕೇಪಿ ಸೋತಾಪನ್ನಾದಯೋ ನಿಪ್ಫಾದೇತಿ।
ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಚತುಭೂಮಕಕುಸಲವಣ್ಣನಾ
೨೮. ಏವಂ ‘‘ಕಾಮೇ ಅಟ್ಠೇವಾ’’ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಕಾಮೇತಿ ಕಾಮಭವೇ। ತಥಾ ‘‘ರೂಪೇ’’ತಿಆದೀಸು।
೨೯. ಕುಸಲಾಕುಸಲಾಪಗತೇನಾತಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲಕಮ್ಮತೋ ಅಪಗತೇನ। ಅಗ್ಗಮಗ್ಗಸ್ಸ ಹಿ ಉಪ್ಪನ್ನಕಾಲತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಅರಹತೋ ಸಬ್ಬಾನಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲಕಮ್ಮಾನಿ ಪಹೀನಾನಿ ನಾಮ ಹೋನ್ತಿ ಪಚ್ಚಯವೇಕಲ್ಲೇನ ಪಟಿಸನ್ಧಿದಾನೇ ಅಸಮತ್ಥಭಾವತೋ। ಯತೋ ಚ ಅರಿಯಮಗ್ಗಞಾಣಂ ‘‘ಕಮ್ಮಕ್ಖಯಕರ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಅಥ ವಾ ಅಹೇತುಅಪಚ್ಚಯವಿಸುಜ್ಝನಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ ಕಿಲೇಸಸಮುಚ್ಛೇದಕೇನ ಮಗ್ಗಕುಸಲೇನ ಅಕುಸಲೇಹಿ ಅಪಗತೇನ। ಕುಸಲೇ ಕುಸಲೇನಾತಿ ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ಸಲನಾದೀಹಿ ಮುನಿನಾತಿ ಉಭಯಲೋಕಮುನನಕೇನ ಅಗ್ಗಫಲಞಾಣೇನ, ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣೇನ ವಾ ಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾ ಮುನಿನಾ। ತೇನಾಹ –
‘‘ಯೋ ಮುನಾತಿ ಉಭೋ ಲೋಕೇ, ಮುನಿ ತೇನ ಪವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ।
ವಸಿನಾತಿ ಛಳಭಿಞ್ಞತಾಯ ಪರಮೇನ ಚಿತ್ತವಸಿಭಾವೇನ ಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾ, ಝಾನಾದೀಸು ಪಞ್ಚವಿಧವಸಿಸಬ್ಭಾವತೋ ಚ ವಸಿಭೂತೇನ ವಸಿಭಾವೂಪಗತಿನ್ದ್ರಿಯೇನ।
ಚತುಭೂಮಕಕುಸಲವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಅಕುಸಲವಣ್ಣನಾ
ಏತ್ತಾವತಾ ಚ ಯಂ ‘‘ಕುಸಲಾಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಜಾತಿಭೇದತೋ ತಿವಿಧ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ವುತ್ತಂ ಕುಸಲಂ, ತಂ ಸರೂಪತೋ ನಿದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ತದನನ್ತರುದ್ದಿಟ್ಠಂ ಅಕುಸಲಂ ನಿದ್ದಿಸನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಅಕುಸಲಂ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ‘‘ಭೂಮಿತೋ ಏಕವಿಧ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಮತ್ಥಂ ನಿಯಮೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಕಾಮಾವಚರಮೇವಾ’’ತಿ। ನಿಕಾಯನ್ತರಿಕಾ ಪನ ರೂಪಾರೂಪಾವಚರಮ್ಪಿ ಅಕುಸಲಂ ಇಚ್ಛನ್ತೀತಿ ತೇಸಂ
ದೋಮನಸ್ಸಸ್ಸ ಅನೀವರಣಾವತ್ಥಾಯ ಅಭಾವೇನ ತಂಸಹಗತಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೋ ಕಾಮಭೂಮಿಯಂಯೇವ ಪವತ್ತತೀತಿ ಸೋ ‘‘ನಿಯತಾ…ಪೇ॰… ದುವಿಧ’’ನ್ತಿ। ವಿಚಿಕಿಚ್ಛುದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಾನಂ ಮೋಹೇಕಹೇತುಕತ್ತಾ, ಇತರೇಸಮ್ಪಿ ಲೋಭಮೋಹದೋಸಮೋಹವಸೇನ ದ್ವಿಹೇತುಕತ್ತಾ ಆಹ ‘‘ಏಕಹೇತುಕದುಹೇತುಕತೋ’’ತಿ। ಆದಿತೋ ಏಕಾದಸನ್ನಂ ಅಕುಸಲಚಿತ್ತಾನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಜನನತೋ, ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಸ್ಸ ತದಭಾವತೋ ಆಹ ‘‘ಪಟಿಸನ್ಧಿಜನಕಾಜನಕತೋ’’ತಿ। ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಞ್ಹಿ ಪವತ್ತಿವಿಪಾಕಂ ದೇನ್ತಮ್ಪಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ನಾಕಡ್ಢತಿ। ಯತೋ ವಕ್ಖತಿ –
‘‘ಏಕಾದಸವಿಧಾನಂ ತು, ಹಿತ್ವಾ ಉದ್ಧಚ್ಚಮಾನಸಂ।
ಏಕಾದಸವಿಧಾ ಚೇವ, ಭವನ್ತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯೋ’’ತಿ॥ (ಅಭಿಧ॰ ೫೩೬)।
ಯೇನ ಪನ ಕಾರಣೇನ ತಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ನಾಕಡ್ಢತಿ, ತಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿನಿಚ್ಛಯಕಥಾಹಿ ಇಮಿಸ್ಸಾ ಗಾಥಾಯ ವಣ್ಣನಾಪದೇಸೇಯೇವ ವಕ್ಖಾಮ ತೀಹಿ ವೇದನಾಹೀತಿ ಸುಖದುಕ್ಖೋಪೇಕ್ಖಾಸಙ್ಖಾತಾಹಿ ತೀಹಿ ವೇದನಾಹಿ। ಯಥಾಹ – ‘‘ತಿಸ್ಸೋ ಇಮಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವೇದನಾ। ಕತಮಾ ತಿಸ್ಸೋ? ಸುಖಾ ದುಕ್ಖಾ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೪೯)। ಯಂ ಪನ ಕತ್ಥಚಿ ಸುತ್ತೇ ‘‘ದ್ವೇಮಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವೇದನಾ ಸುಖಾ ದುಕ್ಖಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೬೭) ವಚನಂ, ತಂ ಕುಸಲಪಕ್ಖಿಕಂ ಉಪೇಕ್ಖಂ ಸುಖೇ, ಅಕುಸಲಪಕ್ಖಿಕಞ್ಚ ದುಕ್ಖೇ ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಪರಿಯಾಯೇನ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತಭಾವಕಾರಣತ್ತಾ ಮೂಲಮಿವಾತಿ ಮೂಲಂ, ಲೋಭೋ ಮೂಲಂ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಲೋಭಮೂಲಂ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಹಿ ಮೋಹೋಪಿ ಲೋಭಮೂಲೇಸು ಅತ್ಥಿ, ಸೋ ಪನ ಸಬ್ಬಾಕುಸಲಸಾಧಾರಣತ್ತಾ ವವತ್ಥಾನಕರೋ ನ ಹೋತೀತಿ ಅಸಾಧಾರಣಧಮ್ಮವಸೇನ ‘‘ಲೋಭಮೂಲ’’ನ್ತ್ವೇವ ವುತ್ತಂ ಯಥಾ ‘‘ಭೇರಿಸದ್ದೋ ಯವಙ್ಕುರೋ’’ತಿ। ತಥಾ ‘‘ದೋಸಮೂಲ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ। ಮೂಲನ್ತರವಿರಹತೋ ಮೋಹೋ ಏವ ಮೂಲಂ ಇಮಸ್ಸ, ನಾಞ್ಞನ್ತಿ ಮೋಹಮೂಲಂ।
ಮಿಚ್ಛಾವಸೇನ ದಸ್ಸನಂ ದಿಟ್ಠಿ, ದಿಟ್ಠಿಯೇವ ದಿಟ್ಠಿಗತಂ ಯಥಾ ‘‘ಆಕಾಸಗತಂ ಥಾಮಗತ’’ನ್ತಿ। ಅಥ ವಾ ವಿಪರಿಯೇಸಗ್ಗಾಹಿಕಾಯ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಗತಮೇವ, ನ ಏತ್ಥ ಗನ್ತಬ್ಬವತ್ಥು ತಥಾಸಭಾವನ್ತಿ ದಿಟ್ಠಿಗತಂ, ದ್ವಾಸಟ್ಠಿಯಾ ವಾ ದಿಟ್ಠೀಸು ಅನ್ತೋಗಧನ್ತಿ ದಿಟ್ಠಿಗತಂ, ತೇನ ಸಮಂ ಪಕಾರೇಹಿ ಯುತ್ತನ್ತಿ ದಿಟ್ಠಿಗತಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ।
‘‘ಯದಾ ಹೀ’’ತಿಆದಿ ಲೋಭಮೂಲಚಿತ್ತಾನಂ ಪವತ್ತಿಆಕಾರದಸ್ಸನಂ। ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿನ್ತಿ ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಆದಿಂ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಂ। ತಾಯ ಹಿ ವಿಪಲ್ಲತ್ತಚಿತ್ತಾ ತಾವ ಕೋಧವಿಸಯೋ, ಯಾವ ಇನ್ದ್ರಿಯಗೋಚರೋತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ –
‘‘ಏಸ ಪನ್ಥೋವಿತಥೋ ದೇವಯಾನೇ,
ಯೇನ ಯನ್ತಿ ಪುತ್ತವನ್ತೋ ವಿಸೋಕಾ।
ತಂ ಪಸ್ಸನ್ತಿ ಪಸವೋ ಪಕ್ಖಿನೋ ಚ,
ತೇನ ತೇ ಮಾತರಿಪಿ ಮಿಥುನಂ ಚರನ್ತೀ’’ತಿ॥ –
ಆದಿನಾ ಕಾಮೇ ವಾತಿ ಏತ್ಥ ವಾ-ಸದ್ದೋ ಅನಿಯಮತ್ಥೋ। ತೇನ ‘‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಂ ಸುವಣ್ಣಹರಣಮೇವ ಅದಿನ್ನಾದಾನೇ ಸಾವಜ್ಜಂ, ಇತರಂ ಅನವಜ್ಜಂ, ಗುರೂನಂ, ಗುನ್ನಂ, ಅತ್ತನೋ ಜೀವಿತಸ್ಸ, ವಿವಾಹಸ್ಸ ಚ ಅತ್ಥಾಯ ಮುಸಾವಾದೋ ಅನವಜ್ಜೋ, ಇತರೋ ಸಾವಜ್ಜೋ, ಗುರುಆದೀನಂ ಅತ್ಥಾಯ ಪೇಸುಞ್ಞಕರಣಂ ಅನವಜ್ಜಂ, ಇತರಂ ಸಾವಜ್ಜಂ, ಭಾರತಯುದ್ಧಸೀತಾಹರಣಾದಿಕಥಾ ಪಾಪವೂಪಸಮಾಯ ಹೋತೀ’’ತಿ ಏವಮಾದಿಕೇ ಮಿಚ್ಛಾಗಾಹೇ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ದಿಟ್ಠಮಙ್ಗಲಾದೀನೀತಿ ದಿಟ್ಠಸುತಮುತಮಙ್ಗಲಾನಿ। ಸಾರತೋ ಪಚ್ಚೇತೀತಿ ವುಡ್ಢಿಯಾ ಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಭಾವೇನ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ಇದಮೇವ ವುಡ್ಢಿಕಾರಣ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಸಾರವಸೇನ ಗಣ್ಹಾತಿ। ಸಭಾವತಿಕ್ಖೇನೇವಾತಿ ಲೋಭಸ್ಸ, ಮಿಚ್ಛಾಭಿನಿವೇಸಸ್ಸ ವಾ ವಸೇನ ಸರಸೇನೇವ ತಿಖಿಣೇನ ಕುರುರೇನ। ಮನ್ದೇನಾತಿ ದನ್ಧೇನ ಅತಿಖಿಣೇನ। ತಾದಿಸಂ ಪನ ಅತ್ತನೋ, ಪರಸ್ಸ ವಾ ಸಮುಸ್ಸಾಹನೇನ ಪವತ್ತತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಸಮುಸ್ಸಾಹಿತೇನಾ’’ತಿ। ಪರಸ್ಸ ಭಣ್ಡಂ ವಾ ಹರತೀತಿ ವಾ-ಸದ್ದೇನ ತಥಾಪವತ್ತನಕಮುಸಾವಾದಾದೀನಮ್ಪಿ ಸಙ್ಗಹೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಕಾಮಾನಂ ವಾತಿ ಅನುಭುಯ್ಯಮಾನಾನಂ ಕಾಮಗುಣಾನಂ। ವಾ-ಸದ್ದೇನ ಪರಸನ್ತಕಸ್ಸ ಅಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತತಾಯ ಯಂ ಲದ್ಧಂ, ತಂ ಗಹೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಗಹಣಾದಿಕಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ।
ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮವಸೇನ ಭೇದಾಭಾವತೋ ದೋಸಮೂಲಂ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಸಸಙ್ಖಾರಿಕಭೇದತೋ ದುವಿಧಂ। ಯದಿ ಏವಂ ಕಸ್ಮಾ ‘‘ದೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಂ ಪಟಿಘಸಮ್ಪಯುತ್ತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ? ಅಸಾಧಾರಣಧಮ್ಮೇಹಿ ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪಲಕ್ಖಣತ್ಥಂ। ಪಾಣಸ್ಸ ಅತೀವ, ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ವಾ ಪಾತನಂ ಪಾಣಾತಿಪಾತೋ। ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಅದಿನ್ನಾದಾನಮುಸಾವಾದಪೇಸುಞ್ಞಫರುಸಸಮ್ಫಪ್ಪಲಾಪಬ್ಯಾಪಾದೇ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ದಸಅಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥೇಸು ಹಿ ಕಾಮೇಸುಮಿಚ್ಛಾಚಾರಅಭಿಜ್ಝಾಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಸಙ್ಖಾತಾ ತಯೋವ ಕಮ್ಮಪಥಾ ಇಮಿನಾ ನ ಸಿಜ್ಝನ್ತಿ। ಸಭಾವತಿಕ್ಖಂ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತಮಾನಂ ಚಿತ್ತಂ ಅಸಙ್ಖಾರಮೇವ ಹೋತಿ, ಇತರಂ ಸಸಙ್ಖಾರನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನಾಹ ‘‘ತಿಕ್ಖಮನ್ದಪ್ಪವತ್ತಿಕಾಲೇ’’ತಿ। ಮನ್ದಂ
ಮೋಹಮೂಲಂ ಚಿತ್ತಂ ಮೂಲನ್ತರವಿರಹತೋ ಅತಿಮೂಳ್ಹಂ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛುದ್ಧಚ್ಚಯೋಗತೋ ಚಞ್ಚಲಞ್ಚಾತಿ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಮೇವ ಹೋತಿ, ನ ತಸ್ಸ ಕದಾಚಿಪಿ ಸಭಾವತಿಕ್ಖತಾ ಅತ್ಥಿ। ಆರಮ್ಮಣೇ ಹಿ ಸಂಸಪ್ಪನವಸೇನ, ವಿಕ್ಖಿಪನವಸೇನ ಚ ಪವತ್ತಮಾನಸ್ಸ ಚಿತ್ತದ್ವಯಸ್ಸ ಕಿಂ ತಾದಿಸೇ ಕಿಚ್ಚೇ ಸಭಾವತಿಕ್ಖತಾಯ, ಉಸ್ಸಾಹೇತಬ್ಬತಾಯ ವಾ ಭವಿತಬ್ಬಂ, ತಸ್ಮಾ ನ ತತ್ಥ ಸಙ್ಖಾರಭೇದೋ ಅತ್ಥಿ। ನನು ಚ ಉದ್ಧಚ್ಚಂ ಸಬ್ಬಾಕುಸಲಸಾಧಾರಣಂ, ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಏತಮೇವ ತೇನ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತ’’ನ್ತಿ। ವಿಸೇಸತೋ ಬಲವಭಾವತೋ। ಇದಞ್ಹಿ ಏತಸ್ಮಿಂ ಚಿತ್ತೇ ಬಲವಂ, ತಸ್ಮಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮೇಸು ಪಧಾನಂ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತತೀತಿ ಇದಮೇವ ತೇನ ವಿಸೇಸಿತಬ್ಬಂ। ತೇನೇವ ಹಿ ಪಾಳಿಯಂ ಸೇಸಾಕುಸಲೇಸು ಉದ್ಧಚ್ಚಂ ಯೇವಾಪನಕವಸೇನ ಆಗತಂ, ಇಧ ಪನ ಸರೂಪತೋಯೇವ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಂ। ಏವಂ ಅಸಾಧಾರಣಪ್ಪಧಾನಧಮ್ಮವಸೇನ ಮೋಹಮೂಲಂ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಮ್ಪಯುತ್ತನ್ತಿ ದುವಿಧಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಅಸನ್ನಿಟ್ಠಾನಂ ಸಂಸಯೋ, ವಿಕ್ಖೇಪೋ ಅವೂಪಸಮೋ, ಭನ್ತತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ತತ್ಥ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಸಹಗತಸ್ಸ ಅಸನ್ನಿಟ್ಠಾನಕಾಲೇ, ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಸ್ಸ ವಿಕ್ಖೇಪಕಾಲೇ ಚ ಪವತ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ಯಥಾನುರೂಪನ್ತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಜನಕಾಜನಕಸ್ಸ, ಕಮ್ಮಪಥಭಾವಪ್ಪತ್ತಾಪತ್ತಸ್ಸ ಚ ಅನುರೂಪತೋ। ಅಥ ವಾ ಯಥಾನುರೂಪನ್ತಿ ಯೋ ಯಸ್ಸ ಹೇತು, ತದನುರೂಪತೋ। ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಹಿ ಲೋಭಮೂಲಕೇನ ಖುಪ್ಪಿಪಾಸಾದಿನಿರನ್ತರಪೇತವಿಸಯೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ದೋಸಮೂಲಕೇನ ದೋಸೋ ವಿಯ ಚಣ್ಡಜಾತತಾಯ ತಂಸರಿಕ್ಖಕೇ ನಿರಯೇ, ಮೋಹಮೂಲಕೇನ ನಿಚ್ಚಸಮ್ಮೂಳ್ಹಾಯ ತಿರಚ್ಛಾನಯೋನಿಯಂ, ತಸ್ಮಾ ಲೋಭಾದಿಹೇತುಅನುರೂಪತೋ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಅಪಾಯೇ ಉಪಪತ್ತಿಂ ನಿಪ್ಫಾದೇತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಯಥಾನುರೂಪಂ…ಪೇ॰… ಉಪಪತ್ತಿಯಾ’’ತಿ ‘‘ದುಕ್ಖವಿಸೇಸಸ್ಸಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
೩೧. ಅಪಾಪೇನ ಅಲಾಮಕೇನ ಪಾಪಾಪಾಪಪ್ಪಹೀನೇನ ಪಾಪಾಪಾಪೇಸು ಮಾನಸೇಸು ಯಂ ಪಾಪಮಾನಸಂ ವುತ್ತಂ, ಪಾಪಾಪಾಪೇಸು ಪುಗ್ಗಲೇಸು ಅಪಾಪೇನ ಪಾಪಾಪಾಪಪ್ಪಹೀನೇನ ಯಂ ಪಾಪಮಾನಸಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ವಾ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಅಥ ವಾ ಪಾಪಾಪಾಪೇಸು ಮಾನಸೇಸು ಪಾಪೇನ ಪಾಪಮಾನಸೇನ ಪಾಪವಸೇನ ಪಾಪಾಪಾಪಪ್ಪಹೀನೇನ ಯಂ ಪಾಪಮಾನಸಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ಯೋಜನಾ। ಅಯಂ ಪನೇತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ – ಅಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೇನ ತಾವ ಧಮ್ಮಸಭಾವಸ್ಸ ದುಬ್ಬಿಜಾನೀಯತ್ತಾ ಕುಸಲಮ್ಪಿ ಅಕುಸಲತೋ, ಅಕುಸಲಮ್ಪಿ ಕುಸಲತೋ ವುಚ್ಚೇಯ್ಯ, ಭಗವತೋ ಪನ ಸಹ ವಾಸನಾಹಿ
ಅಕುಸಲವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಅಬ್ಯಾಕತವಣ್ಣನಾ
ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವಿಸಿಟ್ಠಾನಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ಪಾಕನ್ತಿ ವಿಪಾಕಂ, ವಿಪಕ್ಕಭಾವಮಾಪನ್ನಾನಮರೂಪಧಮ್ಮಾನಮೇತಮಧಿವಚನಂ। ಯಥಾ ಹಿ ಲೋಕೇ ಸಾಲಿಬೀಜಾದೀನಂ ಫಲಾನಿ ತಂಸದಿಸಾನಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಾನಿ ವಿಪಕ್ಕಾನಿ ನಾಮ ಹೋನ್ತಿ, ವಿಪಾಕನಿರುತ್ತಿಞ್ಚ ಲಭನ್ತಿ, ನ ಮೂಲಙ್ಕುರಪತ್ತದಣ್ಡನಳಾದೀನಿ, ಏವಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ಫಲಾನಿ ಅರೂಪಧಮ್ಮಭಾವೇನ, ಸಾರಮ್ಮಣಭಾವೇನ ಚ ತಂಸದಿಸಾನಿ ವಿಪಕ್ಕಭಾವಮಾಪನ್ನಾನೀತಿ ವಿಪಾಕನಿರುತ್ತಿಂ ಲಭನ್ತಿ, ನ ಪನ ಕಮ್ಮಾಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಾಪಿ ರೂಪಧಮ್ಮಾ ಕಮ್ಮವಿಸದಿಸತ್ತಾ। ವಿಪಾಕಮೇವ ಚಿತ್ತಂ ವಿಪಾಕಚಿತ್ತಂ। ಕರಣಮತ್ತಂ ಕಿರಿಯಾ ಫಲದಾನಾಸಮ್ಭವತೋ। ಯೇನ ಪನ ಕಾರಣೇನ ತಸ್ಸ ಫಲದಾನಂ ನ ಸಮ್ಭವತಿ, ತಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತಮೇವ। ಕಿರಿಯಾ ಕಿರಿಯಚಿತ್ತಂ। ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಕಾಮಾವಚರಾದಿಭಾವೋ ಕುಸಲೇ ವುತ್ತನಯೇನ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಅಲೋಭಾದಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಹೇತೂಹಿ ಸಹ ವತ್ತನತೋ ಸಹೇತುಕಂ। ತದಭಾವತೋ ಅಹೇತುಕಂ। ನಿಬ್ಬತ್ತಕಹೇತುವಸೇನ ಸಿಜ್ಝಮಾನಮ್ಪಿ ಹೇತಂ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಹೇತುವಸೇನೇವ ‘‘ಸಹೇತುಕಮಹೇತುಕ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಇತರಥಾ ವವತ್ಥಾನಾಭಾವತೋ।
ಸಕಕುಸಲಂ ವಿಯಾತಿ ಅತ್ತನೋ ಜನಕಂ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಂ ವಿಯ। ಜನಕಜನಿತಬ್ಬಸಮ್ಬನ್ಧವಸೇನ ಹಿ ತಂ ತಂ ಕುಸಲಂ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಸಕಂ ನಾಮಂ ಹೋತಿ।
‘‘ಸಕಕುಸಲಂ ವಿಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ಪವತ್ತಾಕಾರಆರಮ್ಮಣಾದಿತೋ ಚಸ್ಸ ತಂಸದಿಸತಾ ಆಪಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ ತಂನಿವಾರಣತ್ಥಮಾಹ ‘‘ಯಥಾ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ಛಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸೂತಿ ಪರಿತ್ತಾದಿಅತೀತಾದಿಅಜ್ಝತ್ತಾದಿಭೇದೇಸು ಛಸು ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣೇಸು। ಭವನ್ತರಪಟಿಸನ್ಧಾನತೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿ। ಅವಿಚ್ಛೇದಪ್ಪವತ್ತಿಹೇತುಭಾವೇನ ಭವಸ್ಸ ಅಙ್ಗನ್ತಿ ಭವಙ್ಗಂ। ನಿಬ್ಬತ್ತಿತಭವತೋ ಪರಿಗಞ್ಞತಾಯ ಚುತಿಹೇತುತಾಯ ಚುತಿ। ಪರಿತ್ತಧಮ್ಮಪರಿಯಾಪನ್ನೇಸೂತಿ ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮಪರಿಯಾಪನ್ನೇಸು। ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮಾ ಹಿ ಕಿಲೇಸವಿಕ್ಖಮ್ಭನಾದೀಸು
ಮುಖನಿಮಿತ್ತಂ ವಿಯಾತಿ ಮುಖಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಉಪ್ಪನ್ನನಿಮಿತ್ತಂ ವಿಯ। ಯಥಾ ಹಿ ತಂ ನಿರೀಹಂ ಅಪರಂ ಮುಖನಿಮಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಾದೇತುಂ, ಅಞ್ಞಂ ವಾ ಕಿಞ್ಚಿ ಅತ್ತನೋ ಬಲೇನ ಕಾತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ, ಏವಮೇತಮ್ಪಿ ವಿಪಾಕುಪ್ಪಾದನಾದೀಸು ನ ಉಸ್ಸಹತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ನಿರುಸ್ಸಾಹ’’ನ್ತಿ। ಉಸ್ಸಾಹೋತಿ ಚೇತ್ಥ ಅನುಪಚ್ಛಿನ್ನಾವಿಜ್ಜಾತಣ್ಹಾಮಾನಾನುಸಯಸ್ಮಿಂ ಸನ್ತಾನೇ ವಿಪಾಕುಪ್ಪಾದನಸಮತ್ಥತಾಸಙ್ಖಾತೋ, ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಭಾವಸಙ್ಖಾತೋ, ವಿಞ್ಞತ್ತಿಜನಕತಾಸಙ್ಖಾತೋ ಚ ಬ್ಯಾಪಾರೋ। ಸೋ ವಿಪಾಕೇ ನತ್ಥಿ ಕಮ್ಮವೇಗುಕ್ಖಿತ್ತತ್ತಾ ಪತಿತಂ ವಿಯ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತಮಾನಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಏಕನ್ತೇನ ದುಬ್ಬಲಭಾವತೋತಿ ತಂ ನಿರುಸ್ಸಾಹಂ।
ವಿಪಚ್ಚನಟ್ಠಾನನ್ತಿ ವಿಪಚ್ಚನವಸೇನ ಪವತ್ತನಟ್ಠಾನಂ, ಪಟಿಸನ್ಧಿಭವಙ್ಗಚುತಿತದಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ಚತುಕಿಚ್ಚಾನಮೇತೇಸಂ ಪವತ್ತಿಓಕಾಸೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ತತ್ಥ ಚುತಿಭವಙ್ಗಾನಂ ಅನ್ತರಾಳಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕಿಚ್ಚಾನಂ ಠಾನಂ, ಪಟಿಸನ್ಧಿಆವಜ್ಜನಾನಂ, ತದಾರಮ್ಮಣಾವಜ್ಜನಾನಂ, ಜವನಾವಜ್ಜನಾನಂ, ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಾವಜ್ಜನಾನಞ್ಚ ಅನ್ತರಾಳಂ ಭವಙ್ಗಕಿಚ್ಚಾನಂ ಠಾನಂ, ತದಾರಮ್ಮಣಪಟಿಸನ್ಧೀನಂ, ಜವನಪಟಿಸನ್ಧೀನಂ, ಭವಙ್ಗಪಟಿಸನ್ಧೀನಂ ವಾ ಅನ್ತರಾಳಂ ಚುತಿಕಿಚ್ಚಾನಂ ಠಾನಂ, ಜವನಭವಙ್ಗಾನಂ ಅನ್ತರಾಳಂ ತದಾರಮ್ಮಣಕಿಚ್ಚಾನಂ ಠಾನನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಯಸ್ಮಾ ಪನೇತಂ ಠಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ತಂತಂಕಿಚ್ಚವಸೇನ ಪಾಕಟಂ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಠಾನಂ ವೇದಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಠಾನಂ ಉದ್ಧರಿತ್ವಾ ಪಾಕಟಕಿಚ್ಚವಸೇನೇವ ತಂ ಪಕಾಸೇತುಂ ‘‘ಇಮಾನಿ ಹೀ’’ತಿಆದಿ ‘‘ಇಮಾನಿ ಹೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ।
೩೨. ಅಣ್ಡಜಜಲಾಬುಜಯೋನಿಸಮ್ಭವಾನಂ ‘‘ದುಹೇತುಕತಿಹೇತೂನ’’ನ್ತಿ। ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ದ್ವೇ ಅಲೋಭಾದಯೋ ಹೇತೂ ಯೇಸಂ ತೇ ದುಹೇತುಕಾ। ಏಸ ನಯೋ ತಿಹೇತುಕೇಸುಪಿ। ತತ್ಥ ದುಹೇತುಕಾನಂ ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ, ತಿಹೇತುಕಾನಂ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯೋ ಹೋನ್ತಿ, ತಥಾ ಭವಙ್ಗಚುತಿಯೋಪಿ। ಯೇನ ಯೇನ ಹಿ ಚಿತ್ತೇನ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಹೋತಿ, ತಂ ತದೇವ ಭವಙ್ಗಚುತಿವಸೇನಪಿ ಪವತ್ತತಿ। ತದಾರಮ್ಮಣಂ ಪನ ಅವಿಸೇಸೇನ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ ದುಹೇತುಕಾನಮ್ಪಿ ತಿಹೇತುಕತದಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಇಚ್ಛಿತತ್ತಾ। ನನು ಚೇತಂ ಅಸಮಪೇಕ್ಖಿತಾಭಿಧಾನಂ ಆಚರಿಯೇನೇವ ಇಮಸ್ಸ ಪಟಿಸಿದ್ಧತ್ತಾ। ತಥಾ ಹಿ ವಕ್ಖತಿ –
‘‘ಅಹೇತುಪಟಿಸನ್ಧಿಸ್ಸ, ನ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ಭವೇ।
ದುಹೇತುಕಂ ತಿಹೇತುಂ ವಾ, ದುಹೇತುಪಟಿಸನ್ಧಿನೋ’’ತಿ॥ (ಅಭಿಧ॰ ೪೪೩)।
ನಯಿದಮಸಮಪೇಕ್ಖಿತಾಭಿಧಾನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಜನಕಕಮ್ಮಂ ಸನ್ಧಾಯ ತತ್ಥ ಪಟಿಸಿದ್ಧತ್ತಾ। ಯೇನ ಹಿ ಕಮ್ಮೇನ ಯಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಆದಿನ್ನಾ, ನ ತಂ ತತೋ ಅಧಿಕತರಂ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ಪವತ್ತೇ ಅಭಿನಿಪ್ಫಾದೇತಿ। ಯಂ ಪನ ಅಞ್ಞಮ್ಪಿ ಕಿಞ್ಚಿ ಕಮ್ಮಂ ತದಾಲದ್ಧಾವಕಾಸಂ ಸಿಯಾ, ನ ತಂ ತತ್ಥ ತತೋ ಅಧಿಕತರಮ್ಪಿ ವಿಪಾಕಂ ನ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತೀತಿ ಅತ್ಥಿ। ‘‘ಸಹೇತುಕಂ ಭವಙ್ಗಂ ಅಹೇತುಕಸ್ಸ ಭವಙ್ಗಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೩.೧.೧೦೨) ಹಿ ಪಟ್ಠಾನವಚನೇನ ಅಹೇತುಕಸ್ಸಾಪಿ ನಾನಾಕಮ್ಮೇನ ಸುಗತಿಯಂ ಸಹೇತುಕತದಾರಮ್ಮಣಮನುಞ್ಞಾತಂ। ತೇನಾಹು ಆಚರಿಯಾ –
‘‘ಹೋತಿ ಅಞ್ಞೇನ ಕಮ್ಮೇನ, ಸಹೇತುಕಂ ಅಹೇತುನ’’ನ್ತಿ।
ಯಥಾ ಆಚರಿಯಜೋತಿಪಾಲತ್ಥೇರೋ ಪನ ‘‘ಸಹೇತುಕ’’ನ್ತಿ ಅವಿಸೇಸೇನ ವುತ್ತತ್ತಾ ಅಹೇತುಕಾನಮ್ಪಿ ತಿಹೇತುಕತದಾರಮ್ಮಣಂ ಇಚ್ಛತಿ। ವುತ್ತಞ್ಹಿ ತೇನ ‘‘ಸಹೇತುಕ’’ನ್ತಿ ಅವಿಸೇಸೋಪದೇಸೇನ ದುಹೇತುಕಂ, ತಿಹೇತುಕಞ್ಚ ಗಹೇತಬ್ಬಂ। ತಥಾ ಹಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ಅಹೇತುಕಸ್ಸಾಪಿ ತಿಹೇತುಕತದಾರಮ್ಮಣಮಭಿಹಿತಂ, ಯಞ್ಚರಹಿ ಅತ್ಥಸಮಾಸೇ ಅಹೇತುಕಾನಂ ತಿಹೇತುಕಫಲಾನಿ ದೇತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ತಂ ಕಥಂ? ಸೋ ಏವ ಪುಚ್ಛಿತಬ್ಬೋ, ಯೋ ತಸ್ಸ ಕತ್ತಾತಿ। ಅಪರೇ ಪನ ‘‘ಮೂಲಸನ್ಧಿಯಾ ಜಳತ್ತಾ ತಸ್ಸ ತಿಹೇತುಕತದಾಲಮ್ಬಣಂ ನ ಲಬ್ಭತಿಯೇವಾ’’ತಿ ವದನ್ತಿ।
೩೩-೪. ತತೋತಿ ‘‘ಯಾವತಾಯುಕ’’ನ್ತಿ। ಬಲವಾರಮ್ಮಣೇತಿ ಅತಿಮಹನ್ತವಿಭೂತಾರಮ್ಮಣೇ। ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ಹಿ ಅತಿಮಹನ್ತಾರಮ್ಮಣೇ ಮನೋದ್ವಾರೇ ವಿಭೂತಾರಮ್ಮಣೇ ತದಾರಮ್ಮಣಮುಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ನ ಅಞ್ಞೇಸು। ಏಕಾರಮ್ಮಣಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಪಟಿಸನ್ಧಾದೀನಂ ತಿಣ್ಣಮ್ಪಿ ಏಕಟ್ಠಾನೇ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಉದ್ದೇಸೇ ತದಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಅವಸಾನಕರಣಂ, ಇಧ ಪನ ಪವತ್ತಿಕ್ಕಮವಸೇನ ಚುತಿಯಾ ಅವಸಾನಕರಣನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
೩೫-೬. ಕಮ್ಮದ್ವಾರನ್ತಿ ಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮದ್ವಾರಸ್ಸ ಜನಕವಸೇನ ನ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ತತ್ಥ ಕಾಯೋತಿ ಕಾಯವಿಞ್ಞತ್ತಿ। ಕಮ್ಮನ್ತಿ ತಂಸಮುಟ್ಠಾಪಿಕಾ ಚೇತನಾ, ಕಾಯೇನ ಕತಂ ಕಮ್ಮಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಹಿ ಕಾಯೋ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಚತುವೀಸತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೇಸು ನ ಕೇನಚಿ ಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ತಥಾಪಿ ತಂಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಸಬ್ಭಾವೇಯೇವ ಕಾಯಕಮ್ಮಾದಿವೋಹಾರೋತಿ ತಂ ತೇನ ಕತನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಕಾಯಕಮ್ಮಸ್ಸ ಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನಭೂತಂ ದ್ವಾರಂ ಕಾಯಕಮ್ಮದ್ವಾರಂ। ಯದಿ ಏವಂ ಕಮ್ಮದ್ವಾರವವತ್ಥಾನಂ ನ ಸಿಯಾ ವಚೀಕಮ್ಮದ್ವಾರೇಪಿ ಏಸ ಪಬನ್ಧೋ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।
ಮನೋಕಮ್ಮದ್ವಾರಂ ಪನ ಸಯಂ ಮನೋಯೇವ ಸಮಾನಂ ಅತ್ತನಾ ಸಹಗತಚೇತನಾಅನಭಿಜ್ಝಾದಿಕಮ್ಮಾನಂ ಪವತ್ತಿದ್ವಾರಭಾವೇನ ಮನೋದ್ವಾರಸಙ್ಖಂ ಲಭತೀತಿ ನ ತಂ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿದ್ವಾರವಸೇನ ಗಣ್ಹಾತಿ। ನ ಹಿ ಸಯಂ ಅತ್ತತೋವ ಪವತ್ತತಿ। ಯದಿ ಪನ ಚಿತ್ತಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಕಮ್ಮದ್ವಾರಭಾವೇನ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ, ತದಾ ತೇಸಂ ಕಮ್ಮದ್ವಾರಭಾವೋ ಮನಸ್ಮಿಂ ನ ಉಪಚಾರೀಯತೀತಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾನಂ ಚಿತ್ತಾಧಿಪತಿಭಾವೋ ಚಿತ್ತೇ ವಿಯಾತಿ ಚಿತ್ತಂ ‘‘ಮನೋಕಮ್ಮದ್ವಾರ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಸಭಾವತೋ ಪನ ಕಮ್ಮದ್ವಾರಂ ನಾಮ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾಯೇವಾತಿ ಚಿತ್ತಂ ತತೋ ಪವತ್ತನತೋ ಮನೋಕಮ್ಮದ್ವಾರವಸೇನ ಪವತ್ತತಿ। ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯಭೂತಸ್ಸ ಪನ ಮನೋಕಮ್ಮದ್ವಾರಭಾವೇ ವತ್ತಬ್ಬಮೇವ ‘‘ಕಮ್ಮದ್ವಾರಞ್ಚ…ಪೇ॰… ನೋ ಸಮಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಏವನ್ತಿ ದಾನಾದಿವಸೇನ।
೩೭. ‘‘ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣತ್ತಾ’’ತಿಆದಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮವಸೇನ ವಿಸೇಸದಸ್ಸನಂ। ಯಸ್ಮಾ ಏತೇ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾ, ಕರುಣಾಮುದಿತಾ ಚ ಪಞ್ಞತ್ತಾರಮ್ಮಣಾ ಸತ್ತಪಞ್ಞತ್ತಿಯಂ ಪವತ್ತನತೋ, ತಸ್ಮಾ ದ್ವಿನ್ನಮಾಲಮ್ಬಣಾನಂ ಏಕಚಿತ್ತಸ್ಸ ವಿಸಯಭಾವಾನನುಗಮನತೋ ನ ತೇಸು ಕರುಣಾಮುದಿತಾ ಕದಾಚಿಪಿ ಜಾಯನ್ತೀತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಪಠಮಗಾಥಾಯ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
೩೮. ದುತಿಯಗಾಥಾಯ ಪನ ಹಿ-ಸದ್ದೋ ಯಸ್ಮಾತಿ ಇಮಸ್ಸ ಅತ್ಥೇ। ಯಸ್ಮಾ ‘‘ಪಞ್ಚ ಸಿಕ್ಖಾಪದಾ ಕುಸಲಾ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೭೧೫) ವುತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಭಗವತಾ ಹಿ ಸಿಕ್ಖಾಪದವಿಭಙ್ಗೇ ‘‘ಪಞ್ಚ ಸಿಕ್ಖಾಪದಾ ಕುಸಲಾ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೭೧೫) ಏವಂ ‘‘ಪಾಣಾತಿಪಾತಾ ವೇರಮಣೀ’’ತಿಆದೀನಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಸಿಕ್ಖಾಪದಾನಂ ಕುಸಲಭಾವೋ ವುತ್ತೋ, ತೇ ಚ ವಿರತಿಸಭಾವಾ ಏವ ಆದಿತೋ ತಿಣ್ಣಂ ಸಿಕ್ಖಾಪದಾನಂ, ಪಚ್ಛಿಮಸ್ಸ ಚ ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತೇ, ಇತರಸ್ಸ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾಯಂ, ಪಞ್ಚನ್ನಮ್ಪಿ ಮಿಚ್ಛಾಜೀವಹೇತುಕಪಞ್ಚದುಚ್ಚರಿತತೋ ವಿರಮಣವಸೇನ
೩೯. ‘‘ತಥಾಧಿಪತಿನೋ’’ತಿಆದಿ ಅಧಿಪತಿವಸೇನ ವಿಸೇಸದಸ್ಸನಂ। ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಹಿ ತೇಭೂಮಕಕುಸಲಾನಂ ಅಞ್ಞೋ ಆಯೂಹನಕಾಲೋ, ಅಞ್ಞೋ ವಿಪಚ್ಚನಕಾಲೋ, ತಸ್ಮಾ ನ ತಾನಿ ಅತ್ತನೋ ವಿಪಾಕೇಹಿ ಅಧಿಪತಿಂ ಗಾಹಾಪೇತುಂ ಸಕ್ಕೋನ್ತೀತಿ ನ ತೇ ಛನ್ದಾದೀನಿ ಧುರಂ ಕತ್ವಾ ಪವತ್ತನ್ತಿ। ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲಾನಿ ಚ ಪನ ಆಯೂಹನಕಾಲಸ್ಸ, ವಿಪಚ್ಚನಕಾಲಸ್ಸ ಚ ಅನ್ತರಾಭಾವತೋ ಅತ್ತನೋ ಛನ್ದಾದೀನಂ ಬಲಸ್ಸ ಅವೂಪಸನ್ತಕಾಲೇಯೇವ ವಿಪಾಕಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇನ್ತೀತಿ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯಾ ಹುತ್ವಾ ವಿಪಾಕೇಹಿ ಅಧಿಪತಿಂ ಗಾಹಾಪೇತುಂ ಸಕ್ಕೋನ್ತೀತಿ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಉಪರಿ ಲೋಕುತ್ತರವಿಪಾಕಾನಂ ಅಧಿಪತಿಯೋಗಂ ವಕ್ಖತಿ।
೪೦. ಯಸ್ಮಾ ಮೋರವಾಪಿವಾಸಿಮಹಾದತ್ತತ್ಥೇರೇನ ವಿಪಾಕಾನಂ ಆಗಮನತೋ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಸಸಙ್ಖಾರಿಕಭಾವೋ ಇಚ್ಛಿತೋ, ತಿಪಿಟಕಚೂಳನಾಗತ್ಥೇರೇನ ಪಚ್ಚಯತೋ, ತಸ್ಮಾ ಉಭಿನ್ನಮ್ಪಿ ಮತಿದಸ್ಸನತ್ಥಮಾಹ ‘‘ಅಸಙ್ಖಾರಸಸಙ್ಖಾರವಿಧಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ। ಪುರಿಮತ್ಥೇರೋ ಹಿ ಯಥಾ ಮುಖೇ ಚಲಿತೇ ಆದಾಸತಲೇ ಮುಖನಿಮಿತ್ತಂ ಚಲತಿ ‘‘ಅಸಙ್ಖಾರ…ಪೇ॰… ಪುಞ್ಞತೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ದುತಿಯತ್ಥೇರೋ ಪನ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಾದೀಸು ಯೇನ ಕೇನಚಿಪಿ ಚಿತ್ತೇನ ಕಮ್ಮೇ ಆಯೂಹಿತೇ ಆಸನ್ನಮರಣಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ, ಪರೇಸಂ ವಾ ಪಯೋಗೇನ ವಿನಾ ಅಸಙ್ಖಾರೇನ ಅಪ್ಪಯೋಗೇನ ಕಮ್ಮಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಗತಿನಿಮಿತ್ತಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಾ। ಯಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಸಸಙ್ಖಾರೇನ ಸಪ್ಪಯೋಗೇನ ಕಮ್ಮಾದಿಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೇ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಾ। ತಥಾ ಭವಙ್ಗಚುತಿಯೋಪಿ। ತದಾರಮ್ಮಣಞ್ಚ ಪಣೀತಾಪಣೀತಉತುಭೋಜನಾದಿಪಚ್ಚಯವಸೇನ, ಅನನ್ತರನಿರುದ್ಧಕುಸಲಾಕುಸಲಸ್ಸ ವಸೇನ ವಾ ಅಸಙ್ಖಾರಸಸಙ್ಖಾರನ್ತಿ ಏವಂ ಪಚ್ಚಯತೋ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಾದಿವಿಧಾನತಮಾಹ, ತಸ್ಮಾ ತಸ್ಸ ಮತಿದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಞೇಯ್ಯಂ ಪಚ್ಚಯತೋ ಚೇವಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಇದಮೇವ ಚ ಪನ ಆಚರಿಯಾ ಪಸಂಸನ್ತಿ।
೪೧-೨. ಹೀನಾದೀನಂ ವಿಪಾಕತ್ತಾತಿ ಅಧಿಪತಿಯೋಗಾಭಾವೇಪಿ ಹೀನಮಜ್ಝಿಮಪಣೀತಾನಂ ಕುಸಲಾನಂ ವಿಪಾಕತ್ತಾ। ಏತೇನ ಆಗಮನತೋ ಹೀನಾದಿಭಾವಂ ವಿಭಾವೇತಿ। ವಿನೇಯ್ಯಸನ್ತಾನಗತಕಿಲೇಸಮಲವಿಧಮನೇನ ತಸ್ಸ ಪುನನತೋ ಪುಞ್ಞೋ ವಾದೋ ವಚೀಘೋಸೋ ಏತಸ್ಸ, ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಪುಞ್ಞಂ ವದತೀತಿ ವಾ ಪುಞ್ಞವಾದೀ, ತೇನ ಪುಞ್ಞವಾದಿನಾ। ‘‘ಏಕನ್ತೇನ ಸವತ್ಥುಕ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತೇಪಿ ರೂಪಲೋಕೇ ಪವತ್ತಿ ಅನಿವಾರಿತಾತಿ ಆಹ ‘‘ಕಾಮಲೋಕಸ್ಮಿ’’ನ್ತಿ ‘‘ನ ಪನಞ್ಞತ್ಥ ಜಾಯತೇ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಪನ ಬ್ಯತಿರೇಕತೋ ಲದ್ಧಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತೀತಿ।
ಏವಂ ತಾವ ಸಹೇತುಕವಿಪಾಕೇ ನಿದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಅಹೇತುಕೇ ನಿದ್ದಿಸಿತುಂ ‘‘ಅಹೇತುಕವಿಪಾಕಚಿತ್ತಂ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಸಹೇತುಕಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಅಹೇತುಕವಿಪಾಕೋ ಹೋತೀತಿ? ವುಚ್ಚತೇ – ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ತಾವ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಆರಮ್ಮಣಾಭಿನಿಪಾತಮತ್ತತ್ತಾ ಅಲೋಭಾದಿಸಮ್ಪಯೋಗೋ ನ ಸಮ್ಭವತಿ, ತಥಾ ಮನ್ದತರಕಿಚ್ಚೇಸು ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಸನ್ತೀರಣೇಸೂತಿ ಮನೋಧಾತು। ಸಾ ಹಿ ಸತಿಪಿ ವಿಞ್ಞಾಣಭಾವೇ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣತೋ ಸಮ್ಭವಸ್ಸ ವಿಸಿಟ್ಠಮನನಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಅಕರಣತೋ ಮನನಮತ್ತಾಯೇವ ಹೋತಿ। ವುತ್ತಲಕ್ಖಣವಿಪರೀತತೋ ಪನ ಮನೋ ಚ ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಾತಿ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಂ, ತದೇವ ಯಥಾವುತ್ತಟ್ಠೇನ ಧಾತೂತಿ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು।
ವಿಞ್ಞಾಣಪಞ್ಚಕಂ ನಿಯತಾರಮ್ಮಣಂ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ರೂಪಾದಿಏಕೇಕಸ್ಸೇವ ಆರಮ್ಮಣಕರಣತೋ। ಸೇಸತ್ತಯಮನಿಯತಾರಮ್ಮಣಂ ಪಞ್ಚಾರಮ್ಮಣಿಕಛಳಾರಮ್ಮಣಿಕಭಾವತೋ।
ದಟ್ಠಬ್ಬತಾಯ ದಿಟ್ಠಂ, ರೂಪಾಯತನಂ। ಸೋತಬ್ಬತಾಯ ಸುತಂ, ಸದ್ದಾಯತನಂ। ಮುನಿತಬ್ಬತಾಯ ಮುತಂ, ಸಮ್ಪತ್ತಸ್ಸೇವ ಗಹೇತಬ್ಬತಾಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ, ಗನ್ಧಾದಿತ್ತಯಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ। ಚಕ್ಖಾದೀಹಿ ವಿನಾ ಕೇವಲಂ ಮನಸಾ ಏವ ವಿಜಾನಿತಬ್ಬತಾಯ ವಿಞ್ಞಾತಂ, ಧಮ್ಮಾಯತನಂ। ಅನಾಮಟ್ಠಕಾಲವಿಸೇಸವಚನತ್ತಾ ಚ ನೇಸಂ ಅತೀತಾನಾಗತಾಪಿ ರೂಪಾದಯೋ ದಿಟ್ಠಾದಿಸದ್ದೇಹಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ತೇನೇವ ಹಿ ದಿಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಂ। ಏವಂ ಸುತಾರಮ್ಮಣಾದೀಸು।
ಚಕ್ಖುತೋ ಪವತ್ತನ್ತಿ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರತೋವ ಪವತ್ತಂ ಸಬ್ಬವಾಕ್ಯಾನಂ ಅವಧಾರಣಫಲತ್ತಾ। ತೇನ ಮನೋಧಾತುಆದೀನಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಭಾವೋ ನಿವಾರಿತೋ ಹೋತಿ ತೇಸಂ ದ್ವಾರನ್ತರತೋಪಿ ಪವತ್ತಿಸಮ್ಭವತೋ। ಅಥ ವಾ ‘‘ಚಕ್ಖುತೋ ಪವತ್ತ’’ನ್ತಿ ಇದಂ ಸಞ್ಜಾತಿಪ್ಪವತ್ತಿಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ, ನ ಸಞ್ಚರಣಪ್ಪವತ್ತಿಂ, ತಸ್ಮಾ ಯಥಾ ಕುಣ್ಡಮುಖತೋ ಉದಕಂ ಸಞ್ಚರಣವಸೇನ ಪವತ್ತತಿ, ನ ಏವಂ ಪವತ್ತಮಿಧ ಗಹಿತಂ। ಯಥಾ ಪನ ಚನ್ದಕನ್ತಪಾಸಾಣತೋ ಉದಕಂ ಸಞ್ಜಾತಿವಸೇನ ಪವತ್ತತಿ, ಏವಂ ಪವತ್ತಮೇವ ಚಕ್ಖುತೋ ಪವತ್ತನ್ತಿ ಗಹಿತಂ। ಯಥಾ ಚ ಕಿಂ? ಯಥಾ ಕುಚ್ಛಿತೋ ಸಮುಟ್ಠಿತಂ ಪಿತ್ತಸೇಮ್ಹರುಹಿರಾದಿ ಮುಖತೋ ಸನ್ದನ್ತಮ್ಪಿ ‘‘ಮುಖಸ್ಸವೋ’’ತಿ ನ ವುಚ್ಚತಿ, ಮುಖತೋಯೇವ ಪನ ಸಮುಟ್ಠಹಿತ್ವಾ ತತೋ ಸವನ್ತಂ ಖೇಳಂ ‘‘ಮುಖಸ್ಸವೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಂ ಹದಯವತ್ಥುಸನ್ನಿಸ್ಸಯತೋ ಸಮುಟ್ಠಹಿತ್ವಾ ಚಕ್ಖುತೋ ಪವತ್ತಮಾನಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ ನಾಮ ನ ಹೋತಿ। ಚಕ್ಖುತೋಯೇವ ಪನ ಸಮುಟ್ಠಹಿತ್ವಾ ತತೋ ಪವತ್ತಮಾನಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ ನಾಮಾತಿ। ಯೋ ಪನ ಇಮಮತ್ಥಂ ಅಸಲ್ಲಕ್ಖೇತ್ವಾ ಬ್ಯಞ್ಜನಮತ್ತಸ್ಸೇವ ಅಭಿನಿವಿಸಿತ್ವಾ ತಂದ್ವಾರಪ್ಪವತ್ತಾನಂ ಸೇಸಾನಮ್ಪಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಭಾವಂ ಮಞ್ಞೇಯ್ಯ, ತಂ ನಿವಾರೇತುಂ ಪಕಾರನ್ತರೇನಪಿ ವಿಗ್ಗಹಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಚಕ್ಖುಮ್ಹಿ ಸನ್ನಿಸ್ಸಿತ’’ನ್ತಿ। ಯಥಾ ಚಕ್ಖುತೋ ಪವತ್ತಂ, ಚಕ್ಖುಸನ್ನಿಸ್ಸಿತಂ ವಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಏವಂ ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣಾದೀಸುಪಿ ‘‘ಸೋತತೋ ಪವತ್ತಂ, ಸೋತಸ್ಮಿಂ ಸನ್ನಿಸ್ಸಿತಂ ವಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಯೋಜನಂ ಅತಿದಿಸನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ತಥಾ ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನೀ’’ತಿ।
ಚಕ್ಖುಸನ್ನಿಸ್ಸಿತಂ ಹುತ್ವಾ ರೂಪಸ್ಸ ವಿಜಾನನಲಕ್ಖಣಮೇತಸ್ಸಾತಿ ಚಕ್ಖುಸನ್ನಿಸ್ಸಿತರೂಪವಿಜಾನನಲಕ್ಖಣಂ। ತತ್ಥ ಚಕ್ಖುಸನ್ನಿಸ್ಸಿತವಚನೇನ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖಾದಿಕಂ ಅಞ್ಞಂ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ನಿವತ್ತೇತಿ ಪಾಳಿಯಂ ವಚನಭೇದೋ ಕತೋತಿ। ಏವಂ ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣೇಪಿ ಯಥಾರಹಂ ವತ್ತಬ್ಬಂ। ಘಾನವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಪನ ಸಮ್ಪತ್ತಗ್ಗಾಹತಾಯ ಅತ್ತನೋ ನಿಸ್ಸಯೇನ ಸಹ ಅಲ್ಲೀನಸ್ಸೇವ ಗಹಣತೋ ಏಕಕಲಾಪಗತಮ್ಪಿ ಗನ್ಧಾದಿಕಂ ತೇಸಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ।
ರೂಪಮತ್ತಾರಮ್ಮಣರಸನ್ತಿ ರೂಪಾಯತನಮತ್ತಸ್ಸೇವ ಆರಮ್ಮಣಕರಣರಸಂ। ಮತ್ತ-ಸದ್ದೇನ ಯಥಾ ಆರಮ್ಮಣನ್ತರಂ ನಿವತ್ತೇತಿ, ಏವಂ ರೂಪಾಯತನೇಪಿ ಲಬ್ಭಮಾನೇ ಏಕಚ್ಚೇ ವಿಸೇಸೇ ನಿವತ್ತೇತಿ। ನ ಹಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ ವಣ್ಣಮತ್ತತೋ ಅಞ್ಞಂ ಕಿಞ್ಚಿ ನೀಲಾದಿವಿಸೇಸಂ ತತ್ಥ ಗಹೇತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ। ತೇನಾಹ ಭಗವಾ – ‘‘ಪಞ್ಚಹಿ ವಿಞ್ಞಾಣೇಹಿ ನ ಕಿಞ್ಚಿ ಧಮ್ಮಂ ಪಟಿವಿಜಾನಾತಿ ಅಞ್ಞತ್ರ ಅಭಿನಿಪಾತಮತ್ತಾ’’ತಿ। ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ರೂಪಾರಮ್ಮಣೇ ಏವ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ತದಭಿಮುಖಭಾವೇನ ಗಣ್ಹಾತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ರೂಪಾಭಿಮುಖಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ। ಅತ್ತನೋ ಅನನ್ತರಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾನಂ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮನನ್ತರವಿಗತಾ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾ ಪವತ್ತಿಓಕಾಸದಾನೇನ ಅನನ್ತರಸಮನನ್ತರನತ್ಥಿವಿಗತಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಉಪಕಾರಕಾ, ನಿಸ್ಸಯಾರಮ್ಮಣಾ ಧಮ್ಮಾ ವಿಯ ಆಸನ್ನಕಾರಣಾತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ರೂಪಾರಮ್ಮಣಾಯ ಕಿರಿಯಾಮನೋಧಾತುಯಾ ಅಪಗಮಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ। ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣಾದೀಸುಪಿ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಕಿರಿಯಾಮನೋಧಾತುಯಾ ಆರಮ್ಮಣಭೇದತೋ ಭಿನ್ನಸಭಾವತ್ತಾ ಆಹ ‘‘ಕಿರಿಯಾಮನೋಧಾತೂನ’’ನ್ತಿ। ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀಹಿ ಗಹಿತಂ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣಂ ತದನನ್ತರಮೇವ ಅಪರಿಪತನ್ತಂ ‘‘ರೂಪಾದಿಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನರಸ’’ನ್ತಿ। ತಥಾಭಾವೇನ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಭಾವೇನ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾತೀತಿ ತಥಾಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ।
ಛಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಕದಾಚಿ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಜಚ್ಚನ್ಧಾದಿವಸೇನ ತತೋಪಿ ಊನಾನಂ, ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಚ ದ್ವಿನ್ನಮೇವ ವಿಜಾನನಸಭಾವಾಪಿ ಛಳಾರಮ್ಮಣವಿಜಾನನಲಕ್ಖಣಾ ಸನ್ತೀರಣಾದಿರಸಾತಿ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಸನ್ತೀರಣತದಾರಮ್ಮಣಾದಿಕಿಚ್ಚಾ, ಸನ್ತೀರಣತದಾರಮ್ಮಣಪಟಿಸನ್ಧಿಭವಙ್ಗಚುತಿಕಿಚ್ಚಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ‘‘ಹದಯವತ್ಥುಪದಟ್ಠಾನಾ’’ತಿ ಇದಂ ಇಮಾಸಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂನಂ ಅನಿಬದ್ಧಟ್ಠಾನತಾಯ ನಿಬದ್ಧಕಾರಣಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಂ। ವುತ್ತನಯೇನ ಪನ ‘‘ತಂತಂಅನನ್ತರಾತೀತವಿಞ್ಞಾಣಾಪಗಮಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿಪಿ ವತ್ತುಂ ವಟ್ಟತಿಯೇವ। ಅಹೇತುಕಚಿತ್ತಾನಂ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಲಕ್ಖಣಾದಿಕಸ್ಸ ದಸ್ಸಿತತ್ತಾ ಪರಿಸೇಸತೋ ಸಹೇತುಕಚಿತ್ತಾನಂ ಏಕಸದಿಸಮೇವ ಲಕ್ಖಣಾದಿಕನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ। ತಂ ಪನ ಹೇಟ್ಠಾ ವಿಭಾವಿತಮೇವ।
ಇದಾನಿ ಇಮಾಸಂ ಆರಮ್ಮಣಾದಿತೋ ಭೇದಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಪಠಮಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಏಕನ್ತಮಿಟ್ಠಾರಮ್ಮಣೇತಿ ಏಕನ್ತೇನೇವ ಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣೇ, ಅತಿಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಞ್ಚಸು ಠಾನೇಸೂತಿ ಸಹೇತುಕವಿಪಾಕಾನಂ ವುತ್ತೇಸು ಚತೂಸು, ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನವೋಟ್ಠಬ್ಬನಾನಂ ಅನ್ತರಾಳಸಙ್ಖಾತಸನ್ತೀರಣಟ್ಠಾನೇ ಚಾತಿ ಪಞ್ಚಸು ಠಾನೇಸು, ಪಞ್ಚಸು ಕಿಚ್ಚೇಸೂತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಸೋಮನಸ್ಸಪಟಿಸನ್ಧಿಕಸ್ಸ ದೋಮನಸ್ಸಜವನಾವಸಾನೇ ತದಾರಮ್ಮಣಸಮ್ಭವೇ ಅಸತಿ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಪರಿಚಿತಪುಬ್ಬಂ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಮಾರಬ್ಭ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಸನ್ತೀರಣಮುಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಇಚ್ಛಿತಂ, ತಥಾ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಸ್ಸ ಕದಾಚಿಯೇವ ಸಮ್ಭವತೋ ಯೇಭುಯ್ಯಪ್ಪವತ್ತಿಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಛ ಠಾನಾನಿ ಅವತ್ವಾ ಪಞ್ಚೇವ ವುತ್ತಾನಿ। ಅಥ ವಾ ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ತದಾರಮ್ಮಣಟ್ಠಾನೇಯೇವ ನಿಬ್ಬತ್ತತೀತಿ ತಂವಸೇನೇವ ತಸ್ಸಾಪಿ ಠಾನಂ ಗಹಿತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಅಚಕ್ಖುಸಂವತ್ತನಿಕಕಮ್ಮನಿಬ್ಬತ್ತತಾಯ ಜಾತಿಯಾ ಅನ್ಧೋ ಜಚ್ಚನ್ಧೋ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಹಿ ಜಾತಿಕ್ಖಣೇ ಅಣ್ಡಜಜಲಾಬುಜಾನಂ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಚಕ್ಖು ನತ್ಥಿ, ಯಸ್ಸ ಭಾವಾಭಾವತೋ ಅನ್ಧಾನನ್ಧವಿಚಾರಣಾ ಭವೇಯ್ಯ, ತಥಾಪಿ ಚಕ್ಖುಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾರಹಕಾಲೇಪಿ ಚಕ್ಖುವಿಪತ್ತಿವಿಬನ್ಧಕೇನ ಕಮ್ಮುನಾ ಪಟಿಹತಸಾಮತ್ಥಿಯೇನ ಪಟಿಸನ್ಧಿದಾಯಕೇನ ಜಚ್ಚನ್ಧೋತಿ ಪಸೂತಿಯಂಯೇವ ಅನ್ಧೋ, ಮಾತುಕುಚ್ಛಿಯಂಯೇವ ಅನ್ಧೋ ಹುತ್ವಾ ನಿಕ್ಖನ್ತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ತೇನ ದುಹೇತುಕತಿಹೇತುಕಾನಂ ಮಾತುಕುಚ್ಛಿಗತಕಾಲೇಪಿ ಚಕ್ಖುಸ್ಸ ಅವಿಪಜ್ಜನಂ ಸಿದ್ಧಂ ಹೋತಿ, ಏವಂ ಜಾತಿಬಧಿರಾದೀಸುಪಿ ಯಥಾರಹಂ ವತ್ತಬ್ಬಂ। ಜಚ್ಚಜಳೋತಿ ಜಾತಿಯಾ ಅಞ್ಞಾಣಕೋ ಜಚ್ಚುಮ್ಮತ್ತಕೋ ಸುರಾಮೇರಯಪಾನಾದಿಉಮ್ಮತ್ತಕಭಾವಸಂವತ್ತನಿಕಕಮ್ಮಪರಿಭಾವಿತೇನ ಕಮ್ಮೇನ ಗಹಿತಪಟಿಸನ್ಧಿಕೋ। ಪಣ್ಡಕೋತಿ ಪರದಾರಗಮನಾದಿಕಮ್ಮಪರಿಭಾವಿತೇನ ಕಮ್ಮುನಾ ಗಹಿತಪಟಿಸನ್ಧಿಕೋ। ಸೋ ಪಞ್ಚವಿಧೋ ಆಸಿತ್ತಪಣ್ಡಕೋ ಉಸೂಯಪಣ್ಡಕೋ ಪಕ್ಖಪಣ್ಡಕೋ ಓಪಕ್ಕಮಿಕಪಣ್ಡಕೋ ನಪುಂಸಕಪಣ್ಡಕೋತಿ। ಇಧ ಪನ ಓಪಕ್ಕಮಿಕಪಣ್ಡಕಸ್ಸ ಸಹೇತುಕಸ್ಸಾಪಿ ಭಾವತೋ, ನಪುಂಸಕಸ್ಸ ಚ ವಿಸುಂ ಗಹಣತೋ ತಯೋ ಪಣ್ಡಕಾ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ। ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಜಾತಿಮೂಗಜಾತಿಪಙ್ಗುಲಮಮ್ಮನಾದೀನಂ ಸಙ್ಗಹೋ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಏಕಚ್ಚೇ ಅಹೇತುಕಪಟಿಸನ್ಧಿಕಾ ಅವಿಕಲಿನ್ದ್ರಿಯಾ ಹುತ್ವಾ ಥೋಕಂ ವಿಚಾರಣಪಕತಿಕಾಪಿ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಾದಿಸಾನಮ್ಪಿ ಇಧ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಸಙ್ಗಹೋ’’ತಿ ವದನ್ತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಜಚ್ಚನ್ಧಾದೀನಮೇವ ಅಯಂ ಪಟಿಸನ್ಧೀತಿ ನ ಗಹೇತಬ್ಬಾ। ಜಚ್ಚನ್ಧಾದಯೋ ಪನ ಇಮಿನಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಗಣ್ಹನ್ತೀತಿ ಗಹೇತಬ್ಬಂ।
೪೩. ತಿಹೇತುಕಪುಞ್ಞಸ್ಸಾತಿ ತಿಹೇತುಕಸ್ಸಪಿ ಉಕ್ಕಟ್ಠಪುಞ್ಞಸ್ಸ। ದುಹೇತುಕಮ್ಮಸ್ಸ ಪನ ಸಬ್ಬಥಾಪಿ ಸೋಳಸನ್ನಂ ವಿಪಾಕಾನಂ ಅಸಮ್ಭವತೋ ತಪ್ಪಟಿಕ್ಖೇಪಪರತ್ತಾ ಚೇತನಾಯ ‘‘ತಿಹೇತುಕಪುಞ್ಞಸ್ಸಾ’’ತಿ ಅವಿಸೇಸತೋ ವುತ್ತಂ।
ಕಾಮಾವಚರವಿಪಾಕವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ರೂಪಾವಚರಾರೂಪಾವಚರವಿಪಾಕವಣ್ಣನಾ
ಮಹಗ್ಗತವಿಪಾಕಾನಂ ಉಪಪತ್ತಿಯನ್ತಿ ಉಪಪತ್ತಿಭವೇ।
ಅರೂಪಾವಚರವಿಪಾಕಚಿತ್ತಾನಿ ವುಚ್ಚನ್ತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ।
೪೪. ಕುಸಲಾನುಗತಂ ಕತ್ವಾತಿ ಕುಸಲಾನುರೂಪಂ ಕುಸಲಸದಿಸಂ ಕತ್ವಾ। ಯಥಾ ಕಾಮಾವಚರವಿಪಾಕಂ ಕುಸಲತೋ ವಿಸದಿಸಮ್ಪಿ ಕತ್ವಾ ವಿಭತ್ತಂ, ಏವಮಕತ್ವಾ ಕುಸಲಸದಿಸಮೇವ ಕತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥಂ ವದನ್ತಿ। ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ
‘‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅಬ್ಯಾಕತಾ? ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಕಾಮಾವಚರಸ್ಸ ಕುಸಲಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ ಉಪಚಿತತ್ತಾ ವಿಪಾಕಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ಧ॰ ಸ॰ ೪೩೧) –
ಕಾಮಾವಚರವಿಪಾಕಂ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ಮಹಗ್ಗತವಿಪಾಕಂ ವಿಭಜನ್ತೇನ –
‘‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅಬ್ಯಾಕತಾ? ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ರೂಪಪತ್ತಿಯಾ ಮಗ್ಗಂ ಭಾವೇತಿ, ವಿವಿಚ್ಚೇವ ಕಾಮೇಹಿ…ಪೇ॰… ಪಠಮಂ ಝಾನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತಿ ಪಥವೀಕಸಿಣಂ, ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಫಸ್ಸೋ ಹೋತಿ…ಪೇ॰… ಅವಿಕ್ಖೇಪೋ ಹೋತಿ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾ, ತಸ್ಸೇವ ರೂಪಾವಚರಸ್ಸ ಕುಸಲಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ ಉಪಚಿತತ್ತಾ ವಿಪಾಕಂ ವಿವಿಚ್ಚೇವ ಕಾಮೇಹಿ…ಪೇ॰… ಪಠಮಂ ಝಾನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತಿ ಪಥವೀಕಸಿಣಂ…ಪೇ॰… ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅಬ್ಯಾಕತಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೪೯೮)।
ಏವಂ ಕುಸಲಂ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ತದನನ್ತರಂ ಕತ್ವಾ ಮಹಗ್ಗತಂ ವಿಪಾಕಂ ವಿಭತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ಯಥಾ ಕಾಮಾವಚರವಿಪಾಕಂ, ಏವಂ ಅವಿಭಜಿತ್ವಾ
ಮಹಗ್ಗತನ್ತಿ ಮಹಗ್ಗತವಿಪಾಕಂ। ತಞ್ಹಿ ಇಧ ಅಧಿಗತಂ। ಕಾಮಾ…ಪೇ॰… ಯತೋತಿ ಯಸ್ಮಾ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಂ ಅಸಮಾನಫಲಂ ಹೋತಿ ತಿಹೇತುಕಸ್ಸ ದುಹೇತುಕಾಹೇತುಕವಿಪಾಕಾನಂ, ದುಹೇತುಕಸ್ಸ ಚ ಅಹೇತುಕವಿಪಾಕಾನಮ್ಪಿ ಜನನತೋ, ನ ಏವಮಿದಂ, ಇದಂ ಪನ ಏಕನ್ತೇನೇವ ಸದಿಸವಿಪಾಕಜನನತೋ ಸಮಾನಫಲಮೇವ, ತಸ್ಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಕುಸಲ’’ನ್ತಿ ಅವುತ್ತೇಪಿ ಕಾಮಾವಚರಪುಞ್ಞಂವಾತಿ ಉಪಮಿತತ್ತಾ ಉಪಮೇಯ್ಯಸ್ಸಪಿ ಕುಸಲಭಾವೋ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ। ಕಸ್ಮಾ ಪನೇತಂ ಸದಿಸವಿಪಾಕಂ, ನ ಕಾಮಾವಚರಂ ವಿಯ ವಿಸದಿಸವಿಪಾಕಮ್ಪೀತಿ? ವುಚ್ಚತೇ – ಕಾಮಾವಚರಪುಞ್ಞಞ್ಹಿ ಆಚಿನನ್ತೋ ರೂಪತಣ್ಹಾದಿನಾನಾವತ್ಥುಕಕಾಮತಣ್ಹೂಪನಿಸ್ಸಯತೋ
೪೫-೬. ಸಬ್ಬಥಾತಿ ಧಮ್ಮತೋ ಆರಮ್ಮಣತೋ ಪಟಿಪದಾದಿತೋ ಚ। ತಥಾ ಹಿ ಯೇ ಫಸ್ಸಾದಯೋ ಕುಸಲೇ ಚ ಲಬ್ಭನ್ತಿ, ತೇ ವಿಪಾಕೇಪಿ ಲಬ್ಭನ್ತಿ, ಯಸ್ಮಿಞ್ಚ ಆರಮ್ಮಣೇ ಕುಸಲಂ ಪವತ್ತತಿ, ತತ್ಥೇವ ಇದಂ ವಿಪಾಕಮ್ಪಿ। ಯಾವ ಪಟಿಪದಾದಯೋ ಕುಸಲಸ್ಸ ಲಬ್ಭನ್ತಿ, ತಾವ ಇಮಸ್ಸ ವಿಪಾಕಸ್ಸಪೀತಿ। ಕಾಮಂ ಯಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಛಾಯಾ ತಂತಂವತ್ಥುಸದಿಸಾವ, ಮಹನ್ತಸ್ಸ ಪನ ಕುಸಲವಿಪಾಕಸ್ಸ ಮಹನ್ತಾಹಿಯೇವ ಉಪಮಾಹಿ ‘‘ಗಜಾದೀನ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಅಪರೇ ಅಪರೇ ಅತ್ತಭಾವೇ ಭವಂ ವೇದನಮಸ್ಸಾತಿ ಅಪರಾಪರಿಯವೇದನಂ। ಯದಿ ಅಪರಾಪರಿಯವೇದನಂ ನ ಹೋತಿ, ಕಥಞ್ಚರಹಿ ಇಮಸ್ಸ ಫಲುಪ್ಪತ್ತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಝಾನಾ ಅಪರಿಹೀನಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿ।
೪೭. ಕುಸಲಾನನ್ತರನ್ತಿ ಕುಸಲಭವಾನನ್ತರಂ। ಯಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಭವೇ ತಂ ಕುಸಲಂ ಕತಂ, ಸೋ ಇಧ ಕುಸಲ-ಸದ್ದೇನ ಉಪಚಾರತೋ ಗಹಿತೋ ಕಮ್ಮಾನನ್ತರಂಯೇವ ಫಲಸ್ಸ ಅಸಮ್ಭವತೋ। ನ ಹಿ ತಂ ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲಂ ವಿಯ ಅನನ್ತರಫಲನಿಪ್ಫಾದಕಂ, ಅಥ ಖೋ ಏಕಚ್ಚಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಂ ವಿಯ ಅಪರಾಪರಿಯವೇದನಂ ಅಹುತ್ವಾ ಸತಿಪಿ ಅನೇಕೇಯೇವ ಕಾಮಾವಚರಕಮ್ಮೇ ಮಹೋಘೋ ವಿಯ ಪರಿತ್ತಂ ಉದಕಂ ತಮಜ್ಝೋತ್ಥರಿತ್ವಾ ಅತ್ತನೋಯೇವ ವಿಪಾಕದಾನೇನ ಏಕನ್ತೇನ ಅನನ್ತರಭವೇಯೇವ ಫಲಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತಿ। ನನು ಚ ಅಪರಿಹೀನಜ್ಝಾನಸ್ಸೇವ ಕಸ್ಸಚಿ ನಿಕನ್ತಿವಸೇನ ಕಾಮಭವೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಹೋತಿ। ತಥಾ ಹಿ ತಿಸ್ಸಮಹಾಬ್ರಹ್ಮಾ ಉಪರಿಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೂಪಪತ್ತಿಯಾ ಭಾವಿತಮಗ್ಗೋ ಭಿಕ್ಖೂಹಿ ಯಾಚಿತೋ ತತೋ ಚವಿತ್ವಾ ಮೋಗ್ಗಲಿಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಸ ಗೇಹೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಅಗ್ಗಹೇಸೀತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ತಂ ಕಥನ್ತಿ? ನಿಕನ್ತಿಬಲೇನೇವ ಝಾನಂ ಪರಿಹಾಯತೀತಿ ತತೋ ಪರಿಹೀನಜ್ಝಾನೋ ನಿಬ್ಬತ್ತತೀತಿ ವದನ್ತಿ। ಅಪರೇ ಪನ ಆಚರಿಯಾ ‘‘ಅನೀವರಣಾವತ್ಥಾಯ ನಿಕನ್ತಿಯಾ ಝಾನಸ್ಸ ಪರಿಹಾನಿ ವೀಮಂಸಿತ್ವಾ ಗಹೇತಬ್ಬಾ’’ತಿ ವತ್ವಾ ‘‘ಸತಿಪಿ ಮಹಗ್ಗತಕಮ್ಮುನೋ ವಿಪಾಕಂ ಪಟಿಬಾಹನಸಮತ್ಥಸ್ಸೇವ ಪರಿತ್ತಕಮ್ಮಸ್ಸ ಅಭಾವೇ ‘ಇಜ್ಝತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸೀಲವತೋ ಚೇತೋಪಣಿಧಿ ವಿಸುದ್ಧತ್ತಾ’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೮.೩೫) ವಚನತೋ ಕಾಮಭವೇ ಚೇತೋಪಣಿಧಿ ಮಹಗ್ಗತಕಮ್ಮಸ್ಸ ವಿಪಾಕಂ ಪಟಿಬಾಹಿತ್ವಾ ಪರಿತ್ತಕಮ್ಮುನೋ ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಓಕಾಸಂ ಕರೋತೀ’’ತಿ ವದನ್ತಿ, ತಂ ಯುತ್ತಂ। ಏತಸ್ಸಾತಿ ಇಮಸ್ಸತ್ಥಸ್ಸ ಞಾಪನತ್ಥನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ।
೪೮-೯. ಏವಂ ‘‘ಪಟಿಪದಾಕ್ಕಮೋ ಚೇವಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಯಥಾ ಹಿ ದುಕ್ಖಪಟಿಪದಂ ದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಂ ಝಾನಂ ಉಪ್ಪಾದೇತ್ವಾ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಸ್ಸ ತಂ ಝಾನಂ ತಂಪಟಿಪದಮೇವ ಹೋತಿ, ಏವಂ ತಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಂ ಅಪರಿಹೀನೇ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ವಿಪಾಕೋ ನಿಬ್ಬತ್ತಮಾನೋ ತಂತಂಪಟಿಪದೋವ ಭವಿತುಂ ಅರಹತಿ। ಛನ್ದಾಧಿಪತೇಯ್ಯಾದಿಭಾವೋ ಪನ ತಸ್ಮಿಂ ಖಣೇ ವಿಜ್ಜಮಾನಾನಂ ಛನ್ದಾದೀನಂ ಅಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಹೋತಿ, ನ ಆಗಮನವಸೇನ। ತಥಾ ಹಿ ಏಕಮೇವ ಝಾನಂ ನಾನಕ್ಖಣೇಸು ನಾನಾಧಿಪತೇಯ್ಯಂ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಆಗಮನವಸೇನ ಛನ್ದಾಧಿಪತೇಯ್ಯಾದಿತಾ ನ ಗಹಿತಾ। ತೇನಾಹ ‘‘ಅಭಾವೋಧಿಪತೀನ’’ನ್ತಿ। ತದಭಾವತೋವ ಸರಸತೋ ತಸ್ಸ ಹೀನಾದಿತಾ ನ ಸಮ್ಭವತೀತಿ ಸಾಪಿ ಝಾನಾಗಮನತೋವ ವುತ್ತಾ।
ರೂಪಾವಚರಾರೂಪಾವಚರವಿಪಾಕವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಲೋಕುತ್ತರವಿಪಾಕವಣ್ಣನಾ
ಮಗ್ಗಚಿತ್ತಸ್ಸ ವಿಯ ಫಲಚಿತ್ತಸ್ಸ ಮಗ್ಗಯೋಗತೋ ಭೇದಾಭಾವೇನ ‘‘ಚತುಮಗ್ಗಯೋಗತೋ’’ತಿ ಅವತ್ವಾ ‘‘ಚತುಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತಚಿತ್ತಫಲತ್ತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಚತೂಹಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇಹಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಕುಸಲಚಿತ್ತಸ್ಸ ಫಲತ್ತಾ ಚತುಬ್ಬಿಧಸಾಮಞ್ಞಫಲಸಮ್ಪಯುತ್ತಚಿತ್ತಭಾವತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಸ್ಸ ಫಲಂ ಚಿತ್ತಂ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಫಲಚಿತ್ತಂ। ಏವಂ ಸೇಸೇಸು। ಮಗ್ಗವೀಥಿಯಂ ದ್ವಿಕ್ಖತ್ತುಂ, ತಿಕ್ಖತ್ತುಂ ವಾ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಪರಿಮಾಣಂ ಪವತ್ತಮಾನಮ್ಪಿ ದ್ವೀಸ್ವೇವ ಠಾನೇಸು ಪವತ್ತಿಯಾ ದುವಿಧಮೇವ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಮಗ್ಗವೀಥಿಫಲಸಮಾಪತ್ತಿವಸೇನ ಪವತ್ತಿತೋ ದುವಿಧ’’ನ್ತಿ।
೫೦-೧. ಮಗ್ಗಸ್ಸಾನನ್ತರೇ ಫಲೇ ಲಬ್ಭನ್ತಿ ಮಗ್ಗಾಗಮನತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಮಗ್ಗೋ ಹಿ ಆಗಮನತೋ ‘‘ಸುಞ್ಞತೋ’’ತಿ ಲದ್ಧನಾಮೋ ಸಗುಣಾಲಮ್ಬಣವಸೇನ ಅನಿಮಿತ್ತಅಪ್ಪಣಿಹಿತನಾಮಮ್ಪಿ ಲಭತೀತಿ ಫಲಸ್ಸ ನಾಮತ್ತಯಮ್ಪಿ ದೇತಿ, ತಥಾ ಆಗಮನತೋ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತೋ ಪರಭಾಗಸ್ಮಿನ್ತಿ ಅಪರಭಾಗೇ। ವಳಞ್ಜನಫಲೇಸೂತಿ ಸಮಾಪಜ್ಜನವಸೇನ ಅನುಭವಿತಬ್ಬಫಲೇಸು। ‘‘ವಳಞ್ಜನಫಲೇಸು ನಾ’’ತಿ ಮಗ್ಗಾಗಮನಂ ಸನ್ಧಾಯ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನೇವಾ’’ತಿಆದಿ। ವಳಞ್ಜನಫಲಞ್ಹಿ ವಿಸುಂ ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನೇವ ನಿಬ್ಬತ್ತತೀತಿ ತಸ್ಸ ತಂವಸೇನ ನಾಮಲಾಭೋ। ಯದಿ ಏವಂ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ವಿಯ ಅನಿಮಿತ್ತನಾಮಲಾಭೋ ನ ಸಿಯಾ? ತಂ ನ, ಯಥಾ ಮಗ್ಗಾನನ್ತರಸ್ಸ ಫಲಸ್ಸ ವಿಯ ವಳಞ್ಜನಕಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಯಾಪಿ ಮಗ್ಗಾಗಮನತೋ ಚ ಝಾನಪಟಿಪದಾಭೇದೋ ಹೋತಿ, ಏವಂ ಅನಿಮಿತ್ತನಾಮಮ್ಪಿ ಲಬ್ಭತೀತಿ।
೫೨-೩. ಹೋನ್ತಿ ಸಾಧಿಪತೀನೇವಾತಿ ಏತ್ಥ ಕಾರಣಂ ವುತ್ತಮೇವ। ಮಗ್ಗಭಾವೇನಾತಿ ಸೋಳಸಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ಚತುಸಚ್ಚಪಟಿವೇಧಕಮಗ್ಗಭಾವೇನ, ಕಿಲೇಸಮಾರಣವಸೇನ ಗಮನಸಙ್ಖಾತೇನ, ನಿಬ್ಬಾನತ್ಥಿಕೇಹಿ ಮಗ್ಗಿತಬ್ಬಭಾವಸಙ್ಖಾತೇನ ವಾ ಮಗ್ಗಭಾವೇನ। ಫಲಂ…ಪೇ॰… ವುಚ್ಚತೀತಿ ಸಯಂ ಫಲಭಾವಮ್ಪಿ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಫಲತ್ತಾ, ತಂಸದಿಸತಾಯ ವಾ ತಮುಪಾದಾಯ ಮಗ್ಗೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ ‘‘ಮಗ್ಗಙ್ಗಂ ಮಗ್ಗಪರಿಯಾಪನ್ನ’’ನ್ತಿಆದೀಸೂತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
ಲೋಕುತ್ತರವಿಪಾಕವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಅಕುಸಲವಿಪಾಕವಣ್ಣನಾ
ಯಥಾ ‘‘ಸತ್ತಾಕುಸಲವಿಪಾಕಾನೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸತಿ ಹಿ ತತ್ಥ ವೇದನಾಭೇದೇ ಅತಿಅನಿಟ್ಠೇ ದೋಮನಸ್ಸೇನ ಭವಿತಬ್ಬಂ, ನ ಚ ಪಟಿಘೇನ ವಿನಾ ದೋಮನಸ್ಸಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ। ಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ದುಕ್ಖಸಹಗತಾ ಕುಸಲವಿಪಾಕೇ ವುತ್ತವಿಪರಿಯಾಯೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಏತ್ಥ ಚ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕೇಸು ಲಬ್ಭಮಾನದುಕ್ಖಂ ಇಮಾನಿ…ಪೇ॰… ಚಿತ್ತಾನೀತಿ ಇಮಾನಿ ಸತ್ತ ಏಕೇಕಸ್ಸ ಅಕುಸಲಸ್ಸ ವಿಪಾಕಚಿತ್ತಾನಿ, ನ ಪನ ಕುಸಲವಿಪಾಕೇ ವಿಯ ತಿಹೇತುಕಾದಿಪುಞ್ಞವಿಸೇಸೇನ। ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಸ್ಸಪಿ ಹಿ ಪವತ್ತಿಯಂ ಸತ್ತೇವ ವಿಪಾಕಾ ಲಬ್ಭನ್ತಿ। ಕಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಯಥಾ ಕುಸಲವಿಪಾಕಂ ಸಹೇತುಕಮ್ಪಿ ಉದ್ಧಟಂ, ನ ಏವಂ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕನ್ತಿ? ಹೇತೂನಂ ಅಸಮ್ಭವತೋ। ಲೋಭಾದೀನಞ್ಹಿ ಏಕನ್ತಸಾವಜ್ಜತಾಯ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಹೇತುಕಾನಂ ನತ್ಥಿ ವಿಪಾಕಭಾವೋ, ಅಲೋಭಾದೀನಮ್ಪಿ ಏಕನ್ತಮನವಜ್ಜಸಭಾವಾನಂ ವಾ ಕಾರಣಸ್ಸ ತಬ್ಬಿದೂರತಾಯ ನತ್ಥೇವ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಭಾವೋ। ನ ಹಿ ಅಲೋಭಾದೀನಂ ಪಟಿಪಕ್ಖಲೋಭಾದಯೋ ತೇ ಅಭಿನಿಪ್ಫಾದೇನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಇದಂ ಸಬ್ಬಥಾ ಸಹೇತುಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಅಸಮ್ಭವತೋ ಅಹೇತುಕಮೇವಾತಿ।
ಕಮ್ಮಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಗತಿನಿಮಿತ್ತೇಸೂತಿ ಏತ್ಥ ಅತೀತಭವೇ ಆಯೂಹಿತಂ ಅಪರಾಪರಿಯವೇದನೀಯಂ, ಉಪಪಜ್ಜವೇದನೀಯಂ ವಾ ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಂ ನಾಮ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ನಾಮ। ಉಪಪಜ್ಜಿತಬ್ಬಭವಪರಿಯಾಪನ್ನೋ ನರಕಾದೀಸು ಅಗ್ಗಿಜಾಲಾದಿವಣ್ಣೋ ಗತಿನಿಮಿತ್ತಂ ನಾಮ।
೫೪. ಇಮೇತಿ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಾ। ತೇಸಂ ಅನಿಟ್ಠಾನಿಟ್ಠಮಜ್ಝತ್ತವಿಸಯೇಸು ಪವತ್ತಿವಚನೇನ ತಬ್ಬಿಪರಿಯಾಯೇನ ಕುಸಲವಿಪಾಕಾನಂ ಇಟ್ಠಇಟ್ಠಮಜ್ಝತ್ತವಿಸಯೇಸು ಪವತ್ತಿ ಅತ್ಥತೋ ಆಪನ್ನಾತಿ ಸಾ ವಿಸುಂ ನ ವುತ್ತಾ। ಸುಖಾದಿತ್ತಯಯುತ್ತಾತಿ ಸುಖಸೋಮನಸ್ಸುಪೇಕ್ಖಾಯುತ್ತಾ।
‘‘ಏವ’’ನ್ತಿಆದಿ ಯಥಾವುತ್ತವಿಪಾಕಾನಂ ನಿಗಮನಂ।
ಅಕುಸಲವಿಪಾಕವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ವಿಪಾಕಚಿತ್ತವಣ್ಣನಾ
೫೫. ಪಾಕಸ್ಸ ಪಾಕಸಾಸನಪೂಜಿತೋ। ಪಾಕಂ ವಾ ಪರಿಪಕ್ಕಂ ಸಾಸನಮೇತೇಸೂತಿ ಪಾಕಸಾಸನಾ, ಖೀಣಾಸವಾ, ತೇಹಿ ಪೂಜಿತೋತಿ ಪಾಕಸಾಸನಪೂಜಿತೋ।
ವಿಪಾಕಚಿತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ದಾನಾದಿವಸೇನಾತಿ ಪವತ್ತಾಕಾರಮತ್ತತೋ ದಾನಾದಿವಸೇನ, ನ ಪನ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥುವಸೇನ ಖೀಣಾಸವಸನ್ತಾನಗತಸ್ಸ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯಭಾವಾಭಾವತೋತಿ ವುತ್ತೋವಾಯಮತ್ಥೋ।
ಆವಜ್ಜತೀತಿ ಆವಜ್ಜನಂ, ಆಭುಞ್ಜತಿ ಓಣೋಜೇತಿ ಪರಿಣಾಮೇತಿ ವಾರೇತೀತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ। ತಞ್ಹಿ ಆಪಾಥಗತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಪಠಮಮಾಭುಞ್ಜತಿ, ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಿ ವೀಥಿಚಿತ್ತಾನಿ ಆಪಾಥಗತಾರಮ್ಮಣಾಭಿಮುಖಂ ಓಣೋಜೇತಿ, ಚಿತ್ತಸನ್ತಾನಂ ವಾ ಪುರಿಮಾಕಾರತೋ ಅಞ್ಞಥಾ ಪರಿಣಾಮೇತಿ, ಅನುಪ್ಪಬನ್ಧತೋ ಪವತ್ತನಕಂ ಭವಙ್ಗಚಿತ್ತಸನ್ತಾನಂ ಪರತೋ ಪವತ್ತಿತುಂ ಅದತ್ವಾ ಆಪಾಥಗತಂ ಹಸಿತುಪ್ಪಾದಚಿತ್ತಂ। ವೋಟ್ಠಪೇತೀತಿ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಂ। ಕಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಆವಜ್ಜನವೋಟ್ಠಬ್ಬನಾನಿ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಾನಿ, ಹಸಿತುಪ್ಪಾದಞ್ಚ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತನ್ತಿ? ವುಚ್ಚತೇ – ಆವಜ್ಜನಂ ತಾವ ಅಪುಬ್ಬಾರಮ್ಮಣೇ ಸಕಿದೇವ ಚ ಪವತ್ತಮಾನಸನ್ತತಿವಿಚ್ಛೇದವಸೇನ ಪವತ್ತನತೋ, ದುಬ್ಬಲಭವಙ್ಗಪಚ್ಚಯಂ ವಾ ಸಬ್ಬಥಾ ವಿಸಯರಸಮನುಭವಿತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತೀತಿ ಇಟ್ಠಾದೀಸು ಸಬ್ಬತ್ಥ ಉಪೇಕ್ಖಾಯುತ್ತಮೇವ ಹೋತಿ। ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಞ್ಚ ವುತ್ತವಿಪರಿಯಾಯೇನ ವೇದನಾಭೇದಾರಹಮ್ಪಿ ಸಮಾನಂ ವಿಪಾಕಪ್ಪಬನ್ಧಂ ವಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ವಿಸದಿಸಚಿತ್ತಪ್ಪಬನ್ಧಸ್ಸ ನಿಬ್ಬತ್ತನತೋ ಸನ್ತತಿಪರಿಣಾಮನೇಯೇವ ಕಿಚ್ಚನ್ತರೇ ಬ್ಯಾವಟತ್ತಾ ವಿಪಾಕಂ ವಿಯ ಆರಮ್ಮಣರಸಸ್ಸಾದೇ ಅಸಮತ್ಥಮೇವಾತಿ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಮೇವ। ಹಸಿತುಪ್ಪಾದಂ ಪನ ವುತ್ತವಿಪರೀತತೋ ಪರಿಹೀನವಿಪಲ್ಲಾಸಾನಂ ಖೀಣಾಸವಾನಂ ಸನ್ತಾನೇ ಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣೇಯೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ಸಬ್ಬಥಾ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಮೇವಾತಿ।
ಲಕ್ಖಣಾದಿತೋ ಪನೇತಾಸು ಪುರಿಮಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಪುರೇಚರಂ ರೂಪಾದಿವಿಜಾನನಲಕ್ಖಣಂ, ಆವಜ್ಜನರಸಂ
ಭವಙ್ಗಂ ಆವಟ್ಟಯಮಾನಾತಿ ಭವಙ್ಗಸನ್ತಾನಂ ಆವಟ್ಟಯನ್ತೀ ವಿಯ। ಸಾಧಾರಣಾತಿ ಸೇಕ್ಖಾಸೇಕ್ಖಪುಥುಜ್ಜನಾನಂ ಸಾಧಾರಣಾ। ಅಸಾಧಾರಣಾತಿ ಅಸೇಕ್ಖಾನಂಯೇವ ಆವೇಣಿಕಾ। ತೇನಾಹ ‘‘ಖೀಣಾಸವಸ್ಸಾ’’ತಿ। ಛಸು ದ್ವಾರೇಸು…ಪೇ॰… ಆರಮ್ಮಣೇಸೂತಿ
ಮನೋದ್ವಾರೇ ಪನ ಯಥಾವುತ್ತೇಸ್ವೇವ ಪಞ್ಚಸು ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣೇಸು ಘಟಿಕಾರಸುತ್ತಾದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೨೮೨ ಆದಯೋ) ವಿಯ ಭಗವತೋ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಞಾಣೇನ ಪರಿಞ್ಞಾತೇ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣೇ, ‘‘ಅಟ್ಠಿಸ್ಸರೋ ನಾಮ ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧೋ ಭವಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಪ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೧೬ ದೇವದತ್ತವತ್ಥು) ಆಗತಟ್ಠಾನಾದೀಸು ವಿಯ ಅನಾಗತಂಸಞಾಣೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ಅನಾಗತಾರಮ್ಮಣೇ ಚಾತಿ ಏವಂ ಛಸ್ವೇವಾರಮ್ಮಣೇಸು ಹಸಿತಂ ಉಪ್ಪಾದೇತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ನನು ಚ ಅತೀತಂಸಾದೀಸು ಅಪ್ಪಟಿಹತಾದೀಸು ಅಪ್ಪಟಿಹತಞಾಣಂ ವತ್ವಾ ‘‘ಇಮೇಹಿ ತೀಹಿ ಧಮ್ಮೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತಸ್ಸ ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಸಬ್ಬಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ಞಾಣಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಂ ಞಾಣಾನುಪರಿವತ್ತ’’ನ್ತಿ ವಚನತೋ ವಿಚಾರಣಪಞ್ಞಾರಹಿತಾಯ ಏತಾಯ ಕಥಂ ಭಗವತೋ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ಯುಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ? ಹಸಿತುಪ್ಪಾದಚಿತ್ತೇನ ಪವತ್ತಿಯಮಾನಮ್ಪಿ ಭಗವತೋ ಸಿತಕರಣಂ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಅನಾಗತಂಸಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಾನಂ ಅನುವತ್ತಕತ್ತಾ ಞಾಣಾನುಪರಿವತ್ತಿಯೇವ, ಏವಂ ಪನ ಞಾಣಾನುಪರಿವತ್ತಿಭಾವೇ ಸತಿ ನ ಕೋಚಿ ಪಾಳಿವಿರೋಧೋ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ತೇಸಂ ಞಾಣಾನಂ ಚಿಣ್ಣಪರಿಯನ್ತೇ ಇದಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ‘‘ಸೋಮನಸ್ಸಿತೋ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೫೬೮) ಏತ್ತಕಮೇವ ವುತ್ತಂ, ಮನೋದ್ವಾರೇ ಚ ‘‘ಹಾಸಯಮಾನ’’ನ್ತಿ। ಇಧ ಪನ ‘‘ಹಸಿತುಪ್ಪಾದಕಿಚ್ಚಾ’’ತಿ ಅವಿಸೇಸವಚನಂ ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ಸೋಮನಸ್ಸಕರಣವಸೇನ ಪವತ್ತಸ್ಸಪಿ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಹಾಸಜನನಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಹಸಿತುಪ್ಪಾದಕಿಚ್ಚಾತಿ ಹಸಿತಸ್ಸೇವ ಉಪ್ಪಾದನಕಿಚ್ಚಾ। ತೇನೇವ ಹಿ ತಂ ‘‘ಹಸಿತುಪ್ಪಾದ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ನ ಪನ ಅಞ್ಞೇಸಂ ಹಸಿತುಪ್ಪಾದಚಿತ್ತಾನಂ ಅಭಾವತೋ। ತಥಾ ಹಿ ವಕ್ಖತಿ ‘‘ಕುಸಲತೋ ಚತೂಹೀ’’ತಿಆದಿ।
ಛ ಅಸಾಧಾರಣಞಾಣಾನೀತಿ ಆಸಯಾನುಸಯಞಾಣಂ, ಇನ್ದ್ರಿಯಪರೋಪರಿಯಞಾಣಂ, ಯಮಕಪಾಟಿಹಾರಿಯಞಾಣಂ, ಮಹಾಕರುಣಾಸಮಾಪತ್ತಿಞಾಣಂ, ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಂ, ಅನಾವರಣಞಾಣನ್ತಿ ಇಮಾನಿ ಛ ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾದೀಹಿ ಅಸಾಧಾರಣಾನಿ ಞಾಣಾನಿ। ನನು ಚ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಮೇವ ಅನಾವರಣಞಾಣಂ, ಇತರಥಾ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾನಾವರಣಞಾಣಾನಂ ಅಸಬ್ಬಞ್ಞುತಸಾವರಣಞಾಣತಾ ಚ ಆಪಜ್ಜೇಯ್ಯ, ತಥಾ ಹಿ ಯದಿ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣತೋ ಅಞ್ಞಮನಾವರಣಞಾಣಂ ಸಿಯಾ, ತಸ್ಸ ಸಾವರಣತ್ತಾ ಸಾವರಣೇ ಚ ವಿಸಯೇ ಸಭಾವಪಟಿವೇಧಾಭಾವತೋ ಸಬ್ಬಞ್ಞುಭಾವಂ ನ ಸಿಜ್ಝೇಯ್ಯ, ಅನಾವರಣಞಾಣಸ್ಸ ಚ ಅಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಭಾವೇನ ಯತ್ಥ ತಂ ನ ಪವತ್ತತಿ, ತತ್ಥಾವರಣಸಮ್ಭವತೋ ಅನಾವರಣಭಾವೋಪಿ ನ
‘‘ಸಬ್ಬಂ ಸಙ್ಖತಮಸಙ್ಖತಂ ಅನವಸೇಸಂ ಜಾನಾತೀತಿ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಂ, ತತ್ಥ ಆವರಣಂ ನತ್ಥೀತಿ ಅನಾವರಣಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೧೧೯)।
ಇಧ ಠತ್ವಾತಿ ಹಸಿತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದನತೋ ಹಸಿತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದನನ್ತಿ ವುತ್ತಚಿತ್ತಸ್ಸ ಆಗತಟ್ಠಾನೇ ಠತ್ವಾ। ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಿತಬ್ಬಾನೀತಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಗಣ್ಹಿತಬ್ಬಾನಿ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ರೂಪಾವಚರಕಿರಿಯಾನಂ ಝಾನಙ್ಗಪ್ಪಹಾನಂ ವಿಪಾಕೇ ವಿಯ ಆಗಮನತೋ ಅಹುತ್ವಾ ಕುಸಲೇ ವಿಯ ಭಾವನಾವಿಸೇಸೇನ ಪವತ್ತಾಕಾರಮತ್ತಂವ
೫೭. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಭಾವನಾವಸೇನ ಪವತ್ತಾಕಾರಮತ್ತಂ ವಿನಾ ಭಾವನಾಯ ಕಾತಬ್ಬಸ್ಸ ನೀವರಣಪ್ಪಹಾನಾದಿಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ ಉಜುಕಂ ಭಾವನಾ ನಾಮ ನ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಭಾವನಾಕಾರವಸಪ್ಪವತ್ತಾನೀ’’ತಿ ಆಕಾರ-ಗ್ಗಹಣಂ ಕತನ್ತಿ।
೫೮-೯. ನನ್ತಿ ತಂ ಯಥಾವುತ್ತರೂಪಾರೂಪಸಮಾಪತ್ತಿಂ। ಸಮಾಪನ್ನಾ ಸಚೇ ಕ್ರಿಯಾತಿ ಏತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಸಾ ಏವ ಸಮಾಪತ್ತಿ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಂ ನ ಸಕ್ಕಾ, ನಿರುದ್ಧಾನಂ ಅನುಪ್ಪನ್ನತೋ, ಪಟಿಲದ್ಧಸಮಾಪತ್ತಿಕಸ್ಸೇವ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಕಾಮತಾಯ ಸದ್ಧಿಂಯೇವ ಸಮಾಪಜ್ಜನತೋ, ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದಿಕಮೇವ ಪಟಿಲಭಿತ್ವಾ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಾದಿಕಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಭಾವತೋ ಚ, ಪುಬ್ಬೇ ಪಟಿಲದ್ಧಸಮಾಪತ್ತಿಸದಿಸಂ ಪುನ ಸಮಾಪಜ್ಜನತೋ ಪುಥುಜ್ಜನಕಾಲಸ್ಮಿಂ ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಿತಸಮಾಪತ್ತಿಸದಿಸಾ ಏತ್ಥ ಸಾ ಏವ ತಥಾ ವುತ್ತಾ।
೬೧. ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣತ್ತಾತಿ
೬೨. ಕ್ರಿಯಾ…ಪೇ॰… ದೇಸಕೋತಿ ಯಾ ಆಪತ್ತಿಯೋ ಕಾಯವಾಚಾಹಿ ಅಕಾತಬ್ಬಂ ಕತ್ವಾ ಆಪಜ್ಜತಿ, ತಾ ಕಿರಿಯಾ, ಯಾ ಪನ ಆಪತ್ತಿಯೋ ಕಾಯವಾಚಾಹಿ ಕಾತಬ್ಬಂ ಅಕರೋನ್ತೋ ಆಪಜ್ಜತಿ, ತಾ ಅಕಿರಿಯಾ, ಕಿರಿಯಾ ಚ ಅಕಿರಿಯಾ ಚಾತಿ ಕಿರಿಯಾಕಿರಿಯಾ, ಕಿರಿಯಾಕಿರಿಯಾ ಚ ತಾ ಆಪಜ್ಜಿತಬ್ಬತೋ ಆಪತ್ತಿಯೋ ಚಾತಿ ಕಿರಿಯಾಕಿರಿಯಾಪತ್ತಿಯೋ, ತಾಸಂ ವಿಭಾಗಂ ದೇಸೇತೀತಿ ಕಿರಿಯಾ…ಪೇ॰… ದೇಸಕೋ। ಅಥ ವಾ ಕಿರಿಯಾಝಾನಭೂತಾ ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ ಕಿರಿಯಾಪತ್ತಿಯೋ, ಕುಸಲಭೂತಾ ಪನ ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ ಅಕಿರಿಯಾಪತ್ತಿಯೋ, ತಾಸಂ ವಿಭಾಗಂ ದೇಸೇತೀತಿ ಕ್ರಿಯಾ…ಪೇ॰… ದೇಸಕೋ। ಯಂ ಕಿರಿಯಾಕಿರಿಯಂ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಮಾರಾನಂ ಜಿತತ್ತಾ ಜಿನೋ। ಹಿತಾಹಿತಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥಾನತ್ಥಾನಂ। ಸಾತಿ ಸೋ ಜಿನೋ। ಕ್ರಿಯಾಕ್ರಿಯಾರತೋತಿ ಸಬ್ಬಸತ್ತಾನಂ ಹಿತಸ್ಸ ಕರಣೇ, ಅಹಿತಸ್ಸ ಚ ಅಕರಣೇ ನಿರತೋ। ಅಥ ವಾ ಏಕನ್ತಮಿಟ್ಠವಿಪಾಕತ್ತಾ ಹಿತಾತಿ ಕುಸಲಾನಮೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ ಅಹಿತಾತಿ ಅಕುಸಲಾನಮೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ತೇಸಂ ಕಿರಿಯಾಯಂ, ಅಕಿರಿಯಾಯಞ್ಚ ರತೋತಿ ಹಿತಾಹಿತಾನಂ…ಪೇ॰… ರತೋ। ಅಥ ವಾ ಹಿತಾಹಿತಾತಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾ ಏವ, ತೇಸಂ ಕಿರಿಯಾಕಿರಿಯಾಮತ್ತಮವಿಪಾಕಭಾವಂ ಕಾತುಂ ಇಚ್ಛತೀತಿ ಹಿತಾಹಿತಾನಂ…ಪೇ॰… ರತೋ। ಅಥ ವಾ ಹಿತಾಹಿತಾನಂ ಪುಗ್ಗಲಾನಂ ಸಕಿರಿಯಾಕಿರಿಯಾಯ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ತನೋ ಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಇಧಲೋಕಪರಲೋಕನಿಪ್ಫಾದನಸ್ಸ ಹಿತಾಹಿತಾನಂ…ಪೇ॰… ರತೋ।
೬೪-೬. ಸಬ್ಬೇ ಲೋಕುತ್ತರೇ ಅಟ್ಠ ಕತ್ವಾ ಯೇ ಏಕೂನನವುತಿ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾ ವುತ್ತಾ, ತಾನಿ ಚಿತ್ತಾನಿ ಮಯಾ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಪಾಟವಂ ಅತ್ಥೇನ್ತಿ ಪತ್ಥೇನ್ತಿ, ಪಾಟವಸಙ್ಖಾತೋ ವಾ ಅತ್ಥೋ ಏತೇಸನ್ತಿ ಪಾಟವತ್ಥಿನೋ। ಉಗ್ಗಹೇತಬ್ಬೋತಿ ಸವನಪಟಿಪುಚ್ಛಾವಸೇನ ಉಗ್ಗಹಿತಬ್ಬೋ, ಉಗ್ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ಪನ ನ ಕೇವಲಂ ಉಗ್ಗಹಣಮತ್ತೇಯೇವ ಠಾತಬ್ಬನ್ತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಚಿನ್ತೇತಬ್ಬೋ ಪುನಪ್ಪುನ’’ನ್ತಿ, ನ ಹಿ ಸಕ್ಕಾ ಉಗ್ಗಹಣಮತ್ತೇನೇವೇತ್ಥ ಸಬ್ಬಥಾ ಸನ್ನಿಟ್ಠಾನಂ ಗನ್ತುನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಅಭಿಧಮ್ಮಮಹೋದಧಿನ್ತಿ ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣೀಆದಿಸತ್ತಪ್ಪಕರಣವಸೇನ ಠಿತಮಭಿಧಮ್ಮಪಿಟಕಮಹಣ್ಣವಂ, ಖನ್ಧಾಯತನಾದಿವಸೇನ ಠಿತಂ ಪರಮತ್ಥಮಹಣ್ಣವಂ ವಾ। ತರನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥಗ್ಗಹಣವಸೇನ ಉತ್ತರನ್ತಿ, ಸುತಮಯಞಾಣಮೂಲಕೇನ ವಾ ಭಾವನಾಞಾಣೇನ ಓತರನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇಮಂ ಲೋಕನ್ತಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಭವಂ। ಪರಂ ಲೋಕನ್ತಿ ಅನಾಗತಭವಂ। ತರನ್ತೀತಿ ಅತಿಕ್ಕಮನ್ತಿ। ಇಧ ಲೋಕಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಛನ್ದರಾಗಪ್ಪಹಾನವಸೇನ ಇಮಂ ಲೋಕಂ ತರನ್ತಿ, ಆಯತಿಂ ಭವೂಪಪಾದಕಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕಮ್ಮಕ್ಖಯಕರಞಾಣೇನ ವಿನಾಸನತೋ ಪರಲೋಕಂ ತರನ್ತಿ, ಅನುಪಾದಾಪರಿನಿಬ್ಬಾನವಸೇನ ಪರಿನಿಬ್ಬಾಯನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಇತಿ ಅಭಿಧಮ್ಮತ್ಥವಿಕಾಸಿನಿಯಾ ನಾಮ
ಅಭಿಧಮ್ಮಾವತಾರಸಂವಣ್ಣನಾಯ
ಚಿತ್ತನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।