೮. ಅಟ್ಠಮೋ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ
ಪಕಿಣ್ಣಕನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೪೭೫-೬. ಇದಾನಿ ಯಥಾವುತ್ತಾನಂ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಚಿತ್ತಾನಂ ಪಾಕಟಭಾವತ್ಥಂ –
‘‘ಸುತ್ತಂ ದೋವಾರಿಕೋ ಚೇವ,
ಗಾಮಿಲ್ಲೋ ಅಮ್ಬಗೋಳಿಯೋ।
ಜಚ್ಚನ್ಧೋ ಪೀಠಸಪ್ಪೀ ಚ,
ಉಪನಿಸ್ಸಯಮತ್ಥಸೋ’’ತಿ॥ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೪೯೮ ವಿಪಾಕುದ್ಧಾರಕಥಾ) –
ಅಟ್ಠಕಥಾಯ ಆಗತಮಾತಿಕಾಯ ವಸೇನ ಪಕಿಣ್ಣಕನಯಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಇದಾನಿ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ। ತತ್ಥ ಮನಸನ್ತಿ ಚಿತ್ತಾನಂ। ‘‘ಮಾನಸ’’ನ್ತಿಪಿ ಪಠನ್ತಿ, ತಂ ನ ಸುನ್ದರಂ। ಪನ್ಥಮಕ್ಕಟಕೋತಿ ಪಾಣಕಪಟಙ್ಗಾದೀನಂ ದಿಸಾಸು ಪನ ಪಞ್ಚಸೂತಿ ಉಪಮೇತಬ್ಬಾನಂ ಪಞ್ಚಪಸಾದಾನಂ ವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥಾತಿ ಮಗ್ಗೇ, ತತ್ಥ ಜಾಲಮಜ್ಝೇತಿ ವಾ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಸುತ್ತಂ ಪಸಾರೇತ್ವಾತಿ ಜಾಲಬನ್ಧನಮಾಹ।
೪೭೮-೮೦. ನ್ತಿ ರುಧಿರಮಾಹ। ದಿಸಾಸು ದುತಿಯಾದೀಸು ಸುತ್ತೇ…ಪೇ॰… ಘಟ್ಟಿತೇತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ‘‘ಪಸಾದಾ ಪಞ್ಚ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ’’ತಿಆದಿ ಉಪಮಾಸಂಸನ್ದನಂ ಚಿತ್ತಂ…ಪೇ॰… ವಿಯಾತಿ ಹದಯವತ್ಥುಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಪವತ್ತಮಾನಚಿತ್ತಂ ಜಾಲಮಜ್ಝೇ ನಿಪನ್ನಮಕ್ಕಟಕೋ ವಿಯ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
೪೮೨-೫. ಪಸಾದಘಟ್ಟನನ್ತಿ ಪಸಾದೇ ಘಟ್ಟಿತಂ। ಭವಙ್ಗಾವಟ್ಟನನ್ತಿ ಭವಙ್ಗಂ ಆವಟ್ಟೇನ್ತಂ। ಧಮ್ಮತೋ ಅಞ್ಞಾ ಕಾಚಿ ಕಿರಿಯಾ ನಾಮ ನತ್ಥೀತಿ ಧಮ್ಮಮೇವ ಚಲನೇನ ಸಹ ಉಪಮೇತಿ। ಸುತ್ತಾನುಸಾರಂವಾತಿ ಸುತ್ತಾನುಸಾರೇನ ಗಮನಂ ವಿಯ। ಜವನಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣರಸಾನುಭವನತೋ ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಿ ಯೂಸಪಾನೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಉಪಮೇತ್ವಾ ವುತ್ತಾ। ವತ್ಥುಂಯೇವಾತಿ ಯಥಾ ಪುರಿಮಚಿತ್ತಾನಿ ಹದಯವತ್ಥುನಿಸ್ಸಿತಾನಿ ಪಸಾದವತ್ಥುಂ ಅನುಗತಾನಿ ಅಞ್ಞಾರಮ್ಮಣಾನಿ ಚ ಹೋನ್ತಿ, ನ ಏವಂ ಭವಙ್ಗಂ। ತಂ ಪನ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣನ್ತರರಹಿತಂ ಕೇವಲಂ ಹದಯವತ್ಥುಮೇವ ನಿಸ್ಸಾಯ ಪವತ್ತತೀತಿ ದೀಪೇತಿ। ಪರಿವತ್ತನನ್ತಿ ಪುನ ಭವಙ್ಗಭಾವೇನ ಪರಿವತ್ತನಂ। ಭವಙ್ಗಾವಜ್ಜನಾದೀನಂ ಧಮ್ಮತೋ ಭೇದೇಪಿ ಸನ್ತತಿವಸೇನ ಏಕತ್ತಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಏಕೇನೇವ ಮಕ್ಕಟಕೇನ ಉಪಮಾಸಂಸನ್ದನಂ ವುತ್ತಂ।
೪೮೬-೯೦. ಉಪಮಾ ಏವ ಓಪಮ್ಮಂ। ತತೋ ಪಸಾದವತ್ಥುತೋ ಚಿತ್ತಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ದೀಪಿತಂ ಇಮಿನಾ ಓಪಮ್ಮೇನ। ಏಕೇಕಾರಮ್ಮಣನ್ತಿ ರೂಪಾದೀಸು ಪಞ್ಚಸು ಏಕೇಕಂ ಆರಮ್ಮಣಂ। ಸಬ್ಬಸೋತಿ ಸಬ್ಬೇಸು ಚಕ್ಖಾದೀಸು ಯತ್ಥ ಕತ್ಥಚೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇದಾನಿ ಏಕೇಕಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ದ್ವೀಸು ದ್ವೀಸು ಆಪಾಥಗಮನಂ ಪಕಾಸೇತುಂ ‘‘ರೂಪಂ ಚಕ್ಖುಪಸಾದಮ್ಹೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಖೇ ಆಕಾಸೇ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಖಗೋ, ಪಕ್ಖಿ। ಸಾಖಿನೋತಿ ರುಕ್ಖಸ್ಸ।
೪೯೨-೩. ರೂಪಸ್ಸಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೇ ಸಾಮಿವಚನಂ, ತಸ್ಸ ಪನ ಘಟ್ಟನಂ, ಆಪಾಥಗಮನಮ್ಪಿ ಚಾತಿ ದ್ವೀಹಿ ಸಹ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಪಸಾದಸ್ಸಾತಿ ಕಮ್ಮತ್ಥೇ ಸಾಮಿವಚನಂ, ಅತ್ಥತೋ ಆಪಾಥಗಮನಮ್ಪಿ ಚಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ, ಆಪಾಥಂ ಆಗಚ್ಛನ್ತಸ್ಸಪಿ ಪಸಾದಘಟ್ಟನೇನ ಚ ಭವಙ್ಗಚಲನಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಆಪಾಥಂ ವಿಯ ಉಪಗಮನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
೪೯೪-೫. ತತೋತಿ ಕುಸಲಂ ಜವನಂ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಜವನಚಿತ್ತಂ ಅಕುಸಲಮೇವ ವಾತಿ ವಾ-ಸದ್ದೇನ ಕಿರಿಯಾಬ್ಯಾಕತಚಿತ್ತಮ್ಪಿ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಏತ್ಥ ಸಿಯಾ – ಕೋ ಪನೇತಂ ಜವನಂ ಕುಸಲತಾಯ ವಾ ಅಕುಸಲತಾಯ ವಾ ನಿಯಮೇತೀತಿ? ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋ ಚೇವ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋ ಚ। ಯಸ್ಸ ಹಿ ಚತುಚಕ್ಕಸಮ್ಪದಾವಸೇನ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋ ಪವತ್ತತಿ, ಆವಜ್ಜನಂ, ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಞ್ಚ ಯೋನಿಸೋವ ಆವಟ್ಟೇತಿ, ವವತ್ಥಾಪೇತಿ ಚ, ತಸ್ಸ ಅಕುಸಲುಪ್ಪತ್ತಿ ನತ್ಥಿ। ಯಸ್ಸ ಪನ ವುತ್ತವಿಪರಿಯಾಯೇನ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋ ಚ ಹೋತಿ, ಆವಜ್ಜನಂ, ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಞ್ಚ ಅಯೋನಿಸೋ ಚ ಆವಟ್ಟೇತಿ, ವವತ್ಥಾಪೇತಿ ಚ, ತಸ್ಸ ಕುಸಲಜವನುಪ್ಪತ್ತಿ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋ ಕುಸಲತಾಯ, ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋ ಅಕುಸಲತಾಯ ಚ ನಿಯಮೇತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಕಿರಿಯಾಜವನಂ ಪನ ಅರಹತ್ತಮೇವ ನಿಯಮೇತಿ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಕಿರಿಯಾಜವನಂ ಪನ ಮನಸಿಕಾರೋ ಚ ನಿಯಮೇತಿ। ಯಥಾ ಹಿ ಆವಜ್ಜನಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಏವಂ ಕಿರಿಯಾಜವನಸ್ಸಾಪೀ’’ತಿ ವದನ್ತಿ।
೪೯೭. ದೋವಾರಿಕೋಪಮಾದೀನೀತಿ ಏತ್ಥ ಏಕೋ ರಾಜಾ ಸಯನಗತೋ ನಿದ್ದಾಯತಿ, ತಸ್ಸ ಪರಿಚಾರಕೋ ಪಾದೇ ಪರಿಮಜ್ಜನ್ತೋ ನಿಸೀದಿ, ಬಧಿರದೋವಾರಿಕೋ ದ್ವಾರೇ ಠಿತೋ, ತಯೋ ಪಟಿಹಾರಾ ಸಯನಸ್ಸ, ದ್ವಾರಸ್ಸ ಚ ಮಜ್ಝೇ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಠಿತಾ। ಅಥೇಕೋ ಪಚ್ಚನ್ತವಾಸೀ ಮನುಸ್ಸೋ ಪಣ್ಣಾಕಾರಂ ಆದಾಯ ದ್ವಾರಂ ಆಕೋಟೇಸಿ, ಬಧಿರದೋವಾರಿಕೋ ಸದ್ದಂ ನ ಸುಣಾತಿ, ಪಾದಪರಿಮಜ್ಜಕೋ ಸಞ್ಞಂ ಅಕಾಸಿ, ತಾಯ ಸಞ್ಞಾಯ ದ್ವಾರಂ ವಿವರಿತ್ವಾ ಪಸ್ಸಿ, ಪಠಮಪಟಿಹಾರೋ ಪಣ್ಣಾಕಾರಂ ಗಹೇತ್ವಾ ದುತಿಯಸ್ಸ ಅದಾಸಿ, ದುತಿಯೋ ತತಿಯಸ್ಸ, ತತಿಯೋ ರಞ್ಞೋ, ರಾಜಾ ಪರಿಭುಞ್ಜಿ। ತತ್ಥ ರಾಜಾ ವಿಯ ಜವನಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ಪಾದಪರಿಮಜ್ಜಕೋ ವಿಯ ಆವಜ್ಜನಂ, ಬಧಿರದೋವಾರಿಕೋ ವಿಯ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ, ತಯೋ ಪಟಿಹಾರಾ
‘‘ಇದಂ
ಇದಂ ಓಪಮ್ಮಂ ಕಿಂ ದೀಪೇತಿ? ಕಿರಿಯಾಮನೋಧಾತು ಅದಿಸ್ವಾವ ಭವಙ್ಗಂ ಆವಟ್ಟೇತಿ, ವಿಪಾಕಮನೋಧಾತು ಅದಿಸ್ವಾವ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛತಿ, ವಿಪಾಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ಅದಿಸ್ವಾವ ಸನ್ತೀರೇತಿ, ಕಿರಿಯಾಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ಅದಿಸ್ವಾವ ವವತ್ಥಾಪೇತಿ, ಜವನಂ ಅದಿಸ್ವಾವ ಆರಮ್ಮಣರಸಂ ಅನುಭವತಿ, ಏಕನ್ತೇನ ಪನ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಮೇವ ದಸ್ಸನಕಿಚ್ಚಂ ಸಾಧೇತೀತಿ ದೀಪೇತಿ। ಜಚ್ಚನ್ಧಪೀಠಸಪ್ಪೀಉಪಮಾ ಉಪರಿ ಆಗಮಿಸ್ಸತಿ।
೪೯೮-೫೦೯. ಏತ್ತಕಾ ಉಪಮಾ ಸಙ್ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ದೋವಾರಿಕೋಪಮಾದೀನೀ’’ತಿ ವತ್ವಾ ‘‘ಉಪನಿಸ್ಸಯಮತ್ಥಸೋ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಉಪನಿಸ್ಸಯಭಾವಂ ಪಕಾಸೇತುಂ ‘‘ಅಸಮ್ಭೇದೇನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಅಸಮ್ಭೇದೇನಾತಿ ಅವಿನಟ್ಠಭಾವೇನ, ವಾತಪಿತ್ತಾದೀಹಿ ಅನುಪಹತಭಾವೇನ ಚ। ವಾತಪಿತ್ತಾದಿಉಪಹತಮ್ಪಿ ಹಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವಾನುಪಗಮನತೋ ಸಮ್ಭಿನ್ನಮೇವ ನಾಮ ಹೋತಿ, ಪಞ್ಚಿನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಅತ್ಥಿಕ್ಖಣೇಯೇವ ನಿಸ್ಸಯಭಾವೂಪಗಮನತೋ ಖಣವಸೇನ ಅಸಮ್ಭೇದೋಪಿ ಯುಜ್ಜತಿ। ಏಸ ನಯೋ ಸೋತಪಸಾದಾದೀಸುಪಿ। ರೂಪಾಪಾಥಗಮೇನಾತಿ ದೂರೇ ಠಿತಸ್ಸ ಫಲಿಕಾದೀಹಿ ಅನ್ತರಿತಸ್ಸ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಭವಿತುಂ ಯೋಗ್ಯದೇಸೇ ಅವಟ್ಠಿತವಸೇನ ರೂಪಸ್ಸ ಆಪಾಥಗಮನೇನ। ಏವಞ್ಚ ಆಲೋಕನಿಸ್ಸಯೇನಾಪೀತಿ ರೂಪಾವಭಾಸನಸಮತ್ಥಆಲೋಕಸಙ್ಖಾತನಿಸ್ಸಯೇನ। ಆಲೋಕೇ ಸತಿ ಸಮ್ಭವೋ ಚೇತ್ಥ ಆಲೋಕನಿಸ್ಸಯತಾ, ನ ಆಲೋಕಸ್ಸ ನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯತ್ತಾ। ಮನಕ್ಕಾರೋವ ಹೇತು ಮನಕ್ಕಾರಹೇತು, ತೇನ ಸಹ ವತ್ತತೀತಿ ಸಮನಕ್ಕಾರಹೇತು। ತೇನ ಆಲೋಕನಿಸ್ಸಿತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸಮೇತೇಹೀತಿ ಸಂಯುತ್ತೇಹಿ ಏಕೀಭೂತೇಹಿ, ನ ಏಕಸ್ಸಪಿ ವಿರಹೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಆಕಾಸನಿಸ್ಸಯೇನಾತಿ ಕಣ್ಣಚ್ಛಿದ್ದಸಙ್ಖಾತಆಕಾಸನಿಸ್ಸಯೇನ। ತೇನೇವ ಹಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ನ ಹಿ ಪಿಹಿತಕಣ್ಣಚ್ಛಿದ್ದಸ್ಸ ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪವತ್ತತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಬಾಹಿರಾಕಾಸಮ್ಪಿ ಪನ ಇಚ್ಛಿತಮೇವ। ತಥಾ ಹಿ ಅವಿವರೇ ಗೇಹೇ ನಿಸೀದಿತ್ವಾ ವುಚ್ಚಮಾನಾನಂ ಬಹಿ ಠಿತಾ ನ ಸುಣನ್ತಿ। ವಾಯೋಸನ್ನಿಸ್ಸಯೇನಾತಿ ನಾಸಿಕಚ್ಛಿದ್ದಂ ಪವಿಸನವಾಯುಸನ್ನಿಸ್ಸಯೇನ। ಆಪೋಸನ್ನಿಸ್ಸಯೇನಾತಿ ಖೇಳಸಙ್ಖಾತಆಪೋಸನ್ನಿಸ್ಸಯೇನ। ಪಥವೀಸನ್ನಿಸ್ಸಯೇನಾತಿ ಕಾಯಪಸಾದವತ್ಥುಸ್ಸ ಪಥವೀಧಾತುಸನ್ನಿಸ್ಸಯೇನ। ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಜವನಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಂ।
೫೧೦-೧೧. ಮನೋ…ಪೇ॰… ವೇದಿತಬ್ಬನ್ತಿ ‘‘ಅಸಮ್ಭೇದಾ ಮನಸ್ಸಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ವುತ್ತಂ ಮನೋ ಭವಙ್ಗಚಿತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ತಂ ಪನ ಚುತಿವಸೇನ ನಿರುದ್ಧಮ್ಪಿ ಕಿರಿಯಾಮಯಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವಂ ಅನುಪಗನ್ತ್ವಾ ಕೇವಲಂ ಭವಙ್ಗಪ್ಪವತ್ತಿವಸೇನ ಮನ್ದಥಾಮಗತಂ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತನಮ್ಪಿ ಸಮ್ಭಿನ್ನಮೇವಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ನಾಯಂ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಚತುವೋಕಾರೇ ಅಲಬ್ಭನತೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಭವಂ ತು ಪಞ್ಚವೋಕಾರ’’ನ್ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ವೋಕಾರೋ ಏತ್ಥಾತಿ ಪಞ್ಚವೋಕಾರೋ। ಹೋತಿ ಹಿ ಭಿನ್ನಾಧಿಕರಣಮ್ಪಿ ಅಞ್ಞಪದತ್ಥಸಮಾಸೋ ಯಥಾ ‘‘ಉರಸಿಲೋಮೋ’’ತಿ। ಅಥ ವಾ ಯಥಾಪಚ್ಚಯಂ ಪಞ್ಚಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ವೋಕರೀಯತೀತಿ ಪಞ್ಚವೋಕಾರೋ। ‘‘ಅತ್ಥತೋ’’ತಿ ಏವಮಾದಿಕಂ ಪದಂ ಚಕ್ಖಾದೀನಿ ದಸ್ಸನಾದಿಕಿಚ್ಚಾನೀತಿ ಏತ್ತಕಮೇವ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ, ನ ಅಞ್ಞಂ ಕಿಞ್ಚಿ ವಿಸೇಸನನ್ತಿ ನ ತತ್ಥ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ವುತ್ತೋ।
೫೧೨-೪. ಸಬ್ಬಾನೀತಿ ಕಮ್ಮನ್ತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿನಿಬ್ಬತ್ತಕಾ ಉಪಪಜ್ಜವೇದನೀಯಭೂತಾ, ಅಪರಾಪರಿಯವೇದನೀಯಭೂತಾ ವಾ ಚೇತನಾ। ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ಯಂ ವತ್ಥುಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಆಯೂಹನಕಾಲೇ ಕಮ್ಮಂ ಆಯೂಹತಿ, ತಂ ದಾನೂಪಕರಣಾದಿಕಂ, ಪಾಣಘಾತೋಪಕರಣಾದಿಕಞ್ಚ। ಗತಿನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ಭವನ್ತರಮುಪಪಜ್ಜಿತಬ್ಬಭವಪರಿಯಾಪನ್ನವಣ್ಣಾಯತನಂ, ತಂ ಪನ ಸುಗತಿಯಂ ಮನುಸ್ಸಲೋಕೇ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಸ್ಸ ರತ್ತಕಮ್ಬಲಸದಿಸಮಾತುಕುಚ್ಛಿವಣ್ಣವಸೇನ, ದೇವಲೋಕೇ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಸ್ಸ ಉಯ್ಯಾನಕಪ್ಪರುಕ್ಖವಣ್ಣವಸೇನ, ದುಗ್ಗತಿಯಂ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಸ್ಸ ‘‘ತಿವಿಧ’’ನ್ತಿ ಇದಂ ಯಥಾಸಮ್ಭವವಸೇನ ವುತ್ತಂ, ರೂಪಾರೂಪಸಮ್ಬನ್ಧೀನಂ ಪನ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಮೇವ ಆರಮ್ಮಣಂ ಹೋತಿ। ತಥಾ ಹಿ ಮಹಗ್ಗತವಿಪಾಕಾನಿ ಏಕನ್ತೇನ ಕಮ್ಮಸದಿಸಾರಮ್ಮಣಾನಿ ವುತ್ತಾನಿ।
ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಮತೀತಂ ವಾತಿ ಖಣವಸೇನ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಮತೀತಂ ವಾ। ತತ್ಥ ಗತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಏಕನ್ತೇನ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಮೇವ, ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಮತೀತಂ ವಾ, ಕಮ್ಮಂ ಪನ ಅತೀತಮೇವ। ಅನಾಗತಾರಮ್ಮಣಂ ಪನ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಗತಿನಿಮಿತ್ತಂ ವಿಯ ಅನಾಪಾಥಗತತ್ತಾ, ಅತೀತಕಮ್ಮಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ವಿಯ ಅನನುಭೂತತ್ತಾ ಚ ವಿಭೂತಂ ಹುತ್ವಾ ನೋಪತಿಟ್ಠಾತೀತಿ ಅತಿಸನ್ತಭಾವೇನ ಪವತ್ತಮಾನಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ತಂ ಆರಬ್ಭ ಪವತ್ತಿತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ನತ್ಥಿ ಅನಾಗತ’’ನ್ತಿ। ಮಹಗ್ಗತಪಟಿಸನ್ಧೀನಂ ಏಕನ್ತೇನ ಕಮ್ಮಸದಿಸಾರಮ್ಮಣಭಾವೇನ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ವಿಯ ಅತೀತನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣತ್ತಾ ನ ತಾಸಂ ವಿಸುಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಉದ್ಧಟಂ। ತತ್ಥ ದುತಿಯಚತುತ್ಥಾರೂಪಪಟಿಸನ್ಧೀನಂ ಅತೀತಮೇವ ಆರಮ್ಮಣಂ ಇತರಾಸಂ ನವತ್ತಬ್ಬನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
೫೧೭-೨೦. ಮಹಾವಿಪಾಕಾನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಾದಿಚತುಕಿಚ್ಚವಸೇನೇವ ಪವತ್ತನತೋ ರೂಪಾರೂಪಭವೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿಭವಙ್ಗಚುತಿವಸೇನ ತಂತಂವಿಪಾಕಸ್ಸೇವ ಪವತ್ತಿತೋ, ತದಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಚ ಅಭಾವೇನ ತತ್ಥ ನ ಲಬ್ಭತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಮಹಾಪಾಕಾ…ಪೇ॰… ದ್ವಯೇ’’ತಿ। ಅನಿಟ್ಠರೂಪಾನಂ
ಕದಾಚಿಪೀತಿ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣೇಸು ಪರಿತ್ತಜವನಾನಂ ಉಪ್ಪಾದೇಪಿ। ‘‘ಬೀಜಸ್ಸಾಭಾವತೋ’’ತಿ ರೂಪಾರೂಪಭವದ್ವಯೇ ತದಾರಮ್ಮಣಾಭಾವಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ವತ್ವಾ ತಮೇವ ಪಕಾಸೇತುಂ ‘‘ಪಟಿಸನ್ಧಿಬೀಜ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಪಟಿಸನ್ಧಿಯೇವ ಬೀಜಭೂತನ್ತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಬೀಜಂ। ತಸ್ಸಾತಿ ತದಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ।
೫೨೧. ಯದಿ ಏವಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಮ್ಪಿ ಕಾಮಾವಚರಪಟಿಸನ್ಧಿಬೀಜತ್ತಾ ತತ್ಥ ಅಭಾವೋ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ ಚೋದೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನ’’ನ್ತಿಆದಿ। ಇನ್ದ್ರಿಯಾನನ್ತಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ವತ್ಥುದ್ವಾರಭೂತಾನಂ ಚಕ್ಖಾದೀನಮಿನ್ದ್ರಿಯಾನಂ। ಪವತ್ತಾನುಭಾವತೋತಿ ತೇಸಂ ತತ್ಥ ಅತ್ಥಿತಾನುಭಾವತೋ
೫೨೩-೪. ಅಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮೇತಿ ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮತೋ ಅಞ್ಞೇ ಮಹಗ್ಗತಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮೇ। ನಾನುಬನ್ಧತೀತಿ ನಾನುವತ್ತತಿ। ಜನಕಂ…ಪೇ॰… ಅನುಬನ್ಧತೀತಿ ಯಥಾ ನಾಮ ಗೇಹತೋ ನಿಕ್ಖಮಿತ್ವಾ ಬಹಿ ಗನ್ತುಕಾಮೋ ತರುಣದಾರಕೋ ಅತ್ತನೋ ಜನಕಂ ಪಿತರಂ ವಾ ಅಞ್ಞಂ ವಾ ಪಿತುಸದಿಸಂ ಹಿತಕಾಮಂ ಞಾತಿಂ ಅಙ್ಗುಲಿಯಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಅನುಬನ್ಧತಿ, ನ ಅಞ್ಞಂ ರಾಜಪುರಿಸಾದಿಂ, ತಥಾ ಏತಮ್ಪಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾದಿನ್ತಿ ಆದಿ-ಗ್ಗಹಣೇನ ಕಿರಿಯಾಬ್ಯಾಕತಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಆನನ್ದಾಚರಿಯೋ ಪನ ಪಟ್ಠಾನೇ ‘‘ಕುಸಲಾಕುಸಲೇ ನಿರುದ್ಧೇ ವಿಪಾಕೋ ತದಾರಮ್ಮಣತಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೩.೧.೯೮) ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಧಮ್ಮಾನಮೇವಾನನ್ತರಂ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ವುತ್ತಂ। ವಿಪ್ಫಾರವನ್ತಞ್ಹಿ ಜವನಂ ನಾವಂ ವಿಯ ನದೀಸೋತೋ ಭವಙ್ಗಂ ಅನುಬನ್ಧತಿ, ನ ಪನ ಛಳಙ್ಗುಪೇಕ್ಖಾವತೋ ಸನ್ತವುತ್ತಿಂ ಕಿರಿಯಾಜವನಂ ಪಣ್ಣಪುಟಂ ವಿಯ ನದೀಸೋತೋತಿ ಕಿರಿಯಾಜವನಾನನ್ತರಂ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನ ಇಚ್ಛತಿ, ಆಚರಿಯಜೋತಿಪಾಲತ್ಥೇರಾದಯೋ ಪನ ‘‘ಲಬ್ಭಮಾನಸ್ಸಪಿ ಕೇನಚಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಕತ್ಥಚಿ ಅವಚನಂ ದಿಸ್ಸತಿ, ಯಥಾ ತಂ ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಹೇ ಅಕುಸಲನಿದ್ದೇಸೇ ಲಬ್ಭಮಾನೋಪಿ ಅಧಿಪತಿ ನ ವುತ್ತೋ, ತಸ್ಮಾ ಯದಿ ಅಬ್ಯಾಕತಾನನ್ತರಮ್ಪಿ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ವುಚ್ಚೇಯ್ಯ, ತದಾ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಾನನ್ತರಮ್ಪಿ ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಿಂ ಮಞ್ಞೇಯ್ಯುನ್ತಿ ಕಿರಿಯಾಜವನಾನನ್ತರಂ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನ ವುತ್ತಂ, ನ ಪನ ಅಲಬ್ಭನತೋ। ಯಞ್ಚೇತ್ಥ ಪಣ್ಣಪುಟಂ ನಿದಸ್ಸಿತಂ, ತಂ ನಿದಸ್ಸಿತಬ್ಬೇನ ಸಮಾನಂ ನ ಹೋತಿ, ನಾವಾಪಣ್ಣಪುಟಾನಞ್ಹಿ ನದೀಸೋತಸ್ಸ ಆವಟ್ಟನಂ ಗತಿ ಚ ವಿಸದಿಸೀತಿ ನಾವಾಯಂ ನದೀಸೋತಸ್ಸ ಅನುಬನ್ಧನಂ, ಪಣ್ಣಪುಟಸ್ಸ ಅನನುಬನ್ಧನಞ್ಚ ಯುಜ್ಜತಿ, ಇಧ ಪನ ಕಿರಿಯಾಜವನೇತರಜವನಾನಂ ಭವಙ್ಗಸೋತಸ್ಸ ಆವಟ್ಟನಂ ಗತಿ ಚ ಸದಿಸೀತಿ ಏತಸ್ಸ ಅನನುಬನ್ಧನಂ, ಇತರಸ್ಸ ಅನುಬನ್ಧನಞ್ಚ ನ ಯುಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಮಾ ವಿಚಾರೇತಬ್ಬಮೇವ ತ’’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ।
೫೨೫-೬. ಯಥಾ ಚೇತಂ ಮಹಗ್ಗತಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮೇ ನಾನುವತ್ತತಿ, ತಥಾ ಯದಾ ಏತೇ ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮಾಪಿ ಮಹಗ್ಗತಾನುತ್ತರಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಾ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತನ್ತಿ, ತದಾ ತೇಪಿ ನಾನುಬನ್ಧತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮಾಪೀ’’ತಿಆದಿ। ಮಹಗ್ಗತಾ-ಗ್ಗಹಣೇನ ಚೇತ್ಥ ಲೋಕುತ್ತರಾನಮ್ಪಿ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ತೇ ಚಾಪೀತಿ ಚ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣತ್ತಾ’’ತಿಆದಿ। ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣತ್ತಾತಿ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನ ಕಾಮಾವಚರವಿಪಾಕಾನಂ ಏಕನ್ತೇನ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣತ್ತಾ। ತಥಾಪರಿಚಿತತ್ತಾತಿ ಯಥಾ ಜವನಂ, ಏವಂ ಅಪರಿಚಿತತ್ತಾ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಯಥಾ ಹಿ ಸೋ ಪಿತರಂ, ಪಿತುಸದಿಸಂ ವಾ ಕಞ್ಚಿ ಅನುಬನ್ಧನ್ತೋ ತರುಣದಾರಕೋ ಘರದ್ವಾರನ್ತರವೀಥಿಚತುಕ್ಕಾದಿಮ್ಹಿ ಪರಿಚಿತೇಯೇವ ದೇಸೇ ಅನುಗಚ್ಛತಿ, ನ ಅರಞ್ಞಂ ವಾ ರಕ್ಖಸಭೂಮಿಂ ವಾ ಗಚ್ಛನ್ತಂ, ಏವಂ ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮೇ ಅನುಬನ್ಧನ್ತಮ್ಪಿ ಪರಿತ್ತಮ್ಹಿ ಪರಿಚಿತೇಯೇವ ದೇಸೇ ಪವತ್ತಮಾನೇ ತೇ ಧಮ್ಮೇ ಅನುಬನ್ಧತಿ, ನ ಮಹಗ್ಗತಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮೇ ಆರಬ್ಭ ಪವತ್ತಮಾನೇಪಿ।
೫೨೭-೩೨. ಇದಾನಿ ಕಿಂ ಇಮಾಯ ಯುತ್ತಿಕಥಾಯ, ಅಟ್ಠಕಥಾಪಮಾಣತೋ ಚೇತಂ ಗಹೇತಬ್ಬನ್ತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಕಿಂ ತೇನಾ’’ತಿಆದಿ। ಜವನೇತಿ ಕಾಮಾವಚರಜವನೇ। ತದಾರಮ್ಮಣಚಿತ್ತಾನಿ ‘‘ತದಾರಮ್ಮಣ’’ನ್ತಿ ಲದ್ಧನಾಮಾನಿ ಚಿತ್ತಾನಿ ತದಾರಮ್ಮಣಭಾವಂ ನ ಗಣ್ಹನ್ತಿ, ತದಾರಮ್ಮಣಭಾವೇನ ನ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ ನಾಮಗೋತ್ತಂ ಆರಬ್ಭ ಜವನೇ ಜವಿತೇ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ತಸ್ಸ ಜವನಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಂ ನ ಗಣ್ಹನ್ತಿ ನ ಲಬ್ಭನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸು ವಾತಿ ವಾ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ಜವನೇ ಜವಿತೇಪಿ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನ ಗಣ್ಹನ್ತೀ’’ತಿ ಆಕಡ್ಢತಿ। ಪಣ್ಣತ್ತಿಂ ಆರಬ್ಭಾತಿ ಕಾಮಭವೇಪಿ ಪಣ್ಣತ್ತಿಂ ಆರಬ್ಭ। ಲಕ್ಖಣಾರಮ್ಮಣಾಯಾತಿ ಅನಿಚ್ಚಾದಿಲಕ್ಖಣತ್ತಯಾರಮ್ಮಣಾಯ, ಬಲವವಿಪಸ್ಸನಾಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ತೀಣಿ ಲಕ್ಖಣಾನಿ, ತಿಸ್ಸೋ ಚ ಪಞ್ಞತ್ತಿಯೋ ಕುಸಲತ್ತಿಕೇ ನ ಲಬ್ಭನ್ತೀ’’ತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯ ವುತ್ತತ್ತಾ ತಿಣ್ಣಂ ಲಕ್ಖಣಾನಂ ಧಮ್ಮತೋ ಅಭಾವೇನ ತಂ ಆರಬ್ಭ ಪವತ್ತಾಯ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ತದಾರಮ್ಮಣಾನಿ ನ ಲಬ್ಭನ್ತಿ। ಪಟ್ಠಾನೇ ಪನ ‘‘ಸೇಖಾ ವಾ ಪುಥುಜ್ಜನಾ ವಾ ಕುಸಲಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ದುಕ್ಖತೋ ಅನತ್ತತೋ ವಿಪಸ್ಸನ್ತಿ, ಕುಸಲಾಕುಸಲೇ ನಿರುದ್ಧೇ ವಿಪಾಕೋ ತದಾರಮ್ಮಣತಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೪೦೬) ವಚನತೋ ಖನ್ಧಾರಮ್ಮಣಿಕವಿಪಸ್ಸನಾಯ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ಮಿಚ್ಛತ್ತನಿಯತೇಸೂತಿ ‘‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಮಿಚ್ಛತ್ತನಿಯತಾ? ಚತ್ತಾರೋ ದಿಟ್ಠಿಗತಸಮ್ಪಯುತ್ತಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೪೨೬) ಏವಮಾಗತೇಸು ಮಿಚ್ಛಾಗಾಹವಸೇನ ಪವತ್ತೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಜವನಂ ಹುತ್ವಾ ಜವಿತೇಸು। ಕಸ್ಮಾ ಪನ ತೇಸು ಜವಿತೇಸು ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನ ಲಬ್ಭತೀತಿ? ಕಾಮಾವಚರವಿಪಾಕಾನಞ್ಹಿ ನಿಯತಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ ವಿಯ ‘‘ಅತ್ತಾ ಓಚ್ಛಿಜ್ಜತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಅತ್ತಪರಿಕಪ್ಪನಾವಸೇನ ಅಪ್ಪವತ್ತನತೋ ನಿಯತಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿವಸಪ್ಪವತ್ತೇಸು ತೇಸು ಜವಿತೇಸು ತದನನ್ತರಂ ತದಾರಮ್ಮಣಾನಿ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಅನಿಯತಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿವಸಪ್ಪವತ್ತೇಸು ಪನ ಜವಿತೇಸು ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನುಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ನತ್ಥಿ। ಅಥ ವಾ ಮಿಚ್ಛತ್ತನಿಯತೇಸೂತಿ ಮಿಚ್ಛಾಭಾವನಿಯತಸಭಾವೇಸು ತಂವಿಸಯೇಸೂತಿ ಅತ್ಥೋ। ಮಿಚ್ಛತ್ತನಿಯತಧಮ್ಮಾನಂ ಧಮ್ಮಸಭಾವಂ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಮಿಚ್ಛತ್ತನಿಯತಸಭಾವಸ್ಸೇವ ಗಹಣತೋ, ತಸ್ಸ ಚ ವಿಪಾಕಾನಂ ಅವಿಭೂತತ್ತಾ ಮಿಚ್ಛತ್ತನಿಯತಸಭಾವೇ ಆರಬ್ಭ ಪಿ-ಸದ್ದೇನ ಸಮ್ಮತ್ತನಿಯತೇಸುಪೀತಿ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡೇತಿ, ‘‘ಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮೇ ಆರಬ್ಭಾ’’ತಿ ವಾ ಏತೇನ ಸಿದ್ಧತ್ತಾ ನ ತೇಸಂ ವಿಸುಂ ಉದ್ಧರಣಂ ಕತಂ। ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ಮಿಚ್ಛತ್ತನಿಯತಸಮ್ಮತ್ತನಿಯತಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವೇನ ಬಲವಭಾವತೋ ತದಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಅವತ್ಥುಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಮಿಚ್ಛತ್ತನಿಯತಾನನ್ತರಂ ಸಮ್ಮತ್ತನಿಯತಾಪಿ ಉದ್ಧಟಾ। ಮಿಚ್ಛತ್ತನಿಯತಸಭಾವಸ್ಸ ವಿಯ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಸಭಾವಸ್ಸಪಿ ಕಾಮಾವಚರವಿಪಾಕಾನಂ ಅವಿಭೂತಭಾವೇನ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಾನಿ ಆರಬ್ಭ ಜವನೇ ಜವಿತೇ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನ ಲಬ್ಭತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಾನೀ’’ತಿಆದಿ। ಮನೋದ್ವಾರೇಪೀತಿ ನ ಕೇವಲಂ ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇಸುಯೇವ, ಅಥ ಖೋ ಮನೋದ್ವಾರೇಪಿ। ಸಬ್ಬೇಸನ್ತಿ ಅಹೇತುಕದುಹೇತುಕಾದೀನಂ ಸಬ್ಬೇಸಂ। ಅನುಪುಬ್ಬತೋತಿ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತಅನುಕ್ಕಮತೋ।
೫೩೩. ನ ವಿಜ್ಜತೀತಿ ಮನೋದ್ವಾರಸ್ಸ ಅಪ್ಪಟಿಘಭಾವೇನ ನ ವಿಜ್ಜತಿ। ಭವಙ್ಗತೋತಿ ಭವಙ್ಗಸನ್ತಾನತೋ, ತಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣತೋ ವುಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಭವಙ್ಗಸನ್ತಾನೇ, ತಸ್ಸಾರಮ್ಮಣೇ ವಾ ಸತಿ ತಸ್ಸ ವುಟ್ಠಾನಂ।
೫೩೫-೬. ಸತ್ತ ಸತ್ತಾತಿ ಏಕೇಕಸ್ಸ ಸತ್ತ ಸತ್ತಾತಿ ಕತ್ವಾ। ಪಾಪಪಾಕಾತಿ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಾ। ‘‘ದ್ವಾದಸಾಪುಞ್ಞಚಿತ್ತಾನ’’ನ್ತಿ ವತ್ವಾ ‘‘ಪಾಪಪಾಕಾ’’ತಿ ವಚನಂ ‘‘ತತ್ರಿದಂ ಸುಗತಸ್ಸ ಸುಗತಚೀವರಪ್ಪಮಾಣ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ವಿಯ ಸಞ್ಞಾಸದ್ದವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ಏವಂ ಪವತ್ತಿಯಂ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಾನಂ ಪವತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಏಕಾದಸವಿಧಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಉದ್ಧಚ್ಚಚೇತನಾಯ ಪವತ್ತಿವಿಪಾಕದಾನಮತ್ತಂ ವಿನಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿದಾನಾಭಾವತೋ ಆಹ ‘‘ಹಿತ್ವಾ ಉದ್ಧಚ್ಚಮಾನಸ’’ನ್ತಿ। ಕಿಂ ಪನೇತ್ಥ ಕಾರಣಂ, ಅಧಿಮೋಕ್ಖವಿರಹೇನ ಸಬ್ಬದುಬ್ಬಲಮ್ಪಿ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಸಹಗತಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಆಕಡ್ಢತಿ, ಅಧಿಮೋಕ್ಖಸಭಾವತೋ ತತೋ ಬಲವತರಮ್ಪಿ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಂ ನಾಕಡ್ಢತೀತಿ? ಪಟಿಸನ್ಧಿದಾನಸಭಾವಾಭಾವತೋ। ‘‘ಬಲವಂ ಆಕಡ್ಢತಿ, ದುಬ್ಬಲಂ ನಾಕಡ್ಢತೀ’’ತಿ ಹಿ ಅಯಂ ವಿಚಾರಣಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿದಾನಸಭಾವೇಸುಯೇವ। ಯಸ್ಸ ಪನ ಪಟಿಸನ್ಧಿದಾನಸಭಾವೋ ಏವ ನತ್ಥಿ, ನ ತಸ್ಸ ಬಲವಭಾವೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಆಕಡ್ಢನೇ ಕಾರಣನ್ತಿ।
ಕಥಂ ಪನೇತಂ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ‘‘ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಸ್ಸ ಪಟಿಸನ್ಧಿದಾನಸಭಾವೋ ನತ್ಥೀ’’ತಿ? ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬೇಸು ಅನಾಗತತ್ತಾ। ತಿವಿಧಾ ಹಿ ಅಕುಸಲಾ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಾ, ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಾ, ಸಿಯಾ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಾ ಸಿಯಾ ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಾತಿ। ತತ್ಥ ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯುತ್ತವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಸಹಗತಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಾ ನಾಮ। ಯಥಾಹ ‘‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಾ? ಚತ್ತಾರೋ ದಿಟ್ಠಿಗತಸಮ್ಪಯುತ್ತಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾ ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬೋ ನಾಮ। ಯಥಾಹ ‘‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಾ? ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತೋ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೋ’’ತಿ। ಸೋ ಹಿ ಅಗ್ಗಮಗ್ಗೇನ ಪಹಾತಬ್ಬತ್ತಾ ‘‘ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬೋ’’ತಿ ವುತ್ತೋ। ಉಪರಿಮಗ್ಗತ್ತಯಞ್ಹಿ ಪಠಮಮಗ್ಗೇನ ದಿಟ್ಠಸ್ಮಿಂಯೇವ ಭಾವನಾವಸೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ನ ಅದಿಟ್ಠಪುಬ್ಬಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಪಸ್ಸತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಭಾವನಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ದಿಟ್ಠಿವಿಪ್ಪಯುತ್ತದೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾ ಪನ ಸಿಯಾ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಾ ಸಿಯಾ ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಾ ನಾಮ। ಯಥಾಹ ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ದಿಟ್ಠಿಗತವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾ ಲೋಭಸಹಗತಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾ ದ್ವೇ ದೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾ। ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಸಿಯಾ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಾ ಸಿಯಾ ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೪೦೯)। ತೇ ಹಿ ಅಪಾಯನಿಬ್ಬತ್ತಕಾವತ್ಥಾಯ ಪಠಮಮಗ್ಗೇನ, ಸೇಸಾವತ್ಥಾಯ ಉಪರಿಮಗ್ಗೇಹಿ ಪಹೀಯಮಾನತ್ತಾ ಸಿಯಾ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಾ ಸಿಯಾ ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಾ ನಾಮ। ತತ್ಥ ಸಿಯಾ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಮ್ಪಿ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಸಾಮಞ್ಞೇನ ಇಧ ‘‘ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಾ’’ತ್ವೇವ ವೋಹರನ್ತಿ। ಯದಿ ಚ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ದದೇಯ್ಯ, ತದಾ ಅಕುಸಲಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಸುಗತಿಯಂ ಅಸಮ್ಭವತೋ ಅಪಾಯೇಸ್ವೇವ ದದೇಯ್ಯ, ಅಪಾಯಗಮನೀಯಞ್ಚ ಏಕನ್ತೇನ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಾ ಸಿಯಾ, ಇತರಥಾ ಅಪಾಯಗಮನೀಯಸ್ಸ ಅಪ್ಪಹೀನತ್ತಾ ಸೇಖಾನಂ ಅಪಾಯುಪ್ಪತ್ತಿ ಆಪಜ್ಜತಿ, ನ ಚ ಪನೇತಂ ಯುತ್ತಂ, ‘‘ಚತೂಹಪಾಯೇಹಿ ಚ ವಿಪ್ಪಮುತ್ತೋ (ಖು॰ ಪಾ॰ ೬.೧೧; ಸು॰ ನಿ॰ ೨೩೪), ಅವಿನಿಪಾತಧಮ್ಮೋ’’ತಿಆದಿವಚನೇಹಿ ಸಹ ವಿರುಜ್ಝನತೋ, ಸತಿ ಚ ಪನೇತಸ್ಸ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಭಾವೇ ‘‘ಸಿಯಾ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಾ’’ತಿ ಇಮಸ್ಸ ವಿಭಙ್ಗೇ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ, ನ ಚ ಪನೇತಂ ವುತ್ತನ್ತಿ। ಅಥ ಸಿಯಾ ‘‘ಅಪಾಯಗಮನೀಯೋ ರಾಗೋ ದೋಸೋ ಮೋಹೋ ತದೇಕಟ್ಠಾ ಚ ಕಿಲೇಸಾ’’ತಿ ಏವಂ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬೇಸು ವುತ್ತತ್ತಾ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಸ್ಸಾಪಿ ತತ್ಥ ಸಙ್ಗಹೋ ಸಕ್ಕಾ ಕಾತುನ್ತಿ? ತಂ ನ, ತಸ್ಸ ನಿಯಾಮತೋ ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಭಾವೇನ ವುತ್ತತ್ತಾತಿ
ನನು ಚ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾವಿಭಙ್ಗೇ –
‘‘ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಅಕುಸಲಂ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತಿ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಂ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ, ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ…ಪೇ॰… ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ ಯಂ ಯಂ ವಾ ಪನಾರಬ್ಭ, ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಫಸ್ಸೋ ಹೋತಿ…ಪೇ॰… ಅವಿಕ್ಖೇಪೋ ಹೋತಿ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅಕುಸಲಾ। ಇಮೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ತೇಸಂ ವಿಪಾಕೇ ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೭೩೧) –
ಏವಂ ಪಟ್ಠಾನೇ ಪನ –
‘‘ಸಹಜಾತಾ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಾ ಚೇತನಾ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾನಂ ರೂಪಾನಂ ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ, ನಾನಕ್ಖಣಿಕಾ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಾ ಚೇತನಾ ವಿಪಾಕಾನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಕಟತ್ತಾ ಚ ರೂಪಾನಂ ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೨.೮.೮೯) –
ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಚೇತನಾಯ ಏವ ಸಹಜಾತನಾನಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯಭಾವಂ ಉದ್ಧರಿತ್ವಾವ ‘‘ಸಹಜಾತಾ ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಾ ಚೇತನಾ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾನಂ ರೂಪಾನಂ ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಚೇತನಾಯ ಸಹಜಾತಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯಭಾವೋವ ಉದ್ಧಟೋ, ನ ಪನ ನಾನಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯಭಾವೋ। ತಥಾ ಪಚ್ಚನೀಯನಯೇಪಿ –
‘‘ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬೋ ಧಮ್ಮೋ ನೇವದಸ್ಸನೇನನಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ, ಸಹಜಾತ… ಉಪನಿಸ್ಸಯ…ಪೇ॰… ಪಚ್ಛಾಜಾತ… ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೨.೮.೯೮) –
ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಸ್ಸೇವ
‘‘ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬೋ ಧಮ್ಮೋ ನೇವದಸ್ಸನೇನನಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ, ಸಹಜಾತ… ಉಪನಿಸ್ಸಯ… ಪಚ್ಛಾಜಾತಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೨.೮.೯೯) –
ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಸಹಜಾತಾದಿಪಚ್ಚಯಭಾವೋವ ವುತ್ತೋ, ನ ಪನ ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯಭಾವೋ, ನ ಚ ನಾನಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯಂ ವಿನಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಆಕಡ್ಢನಂ ಅತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ನತ್ಥಿ ತಸ್ಸ ಸಬ್ಬಥಾಪಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿದಾನಂ। ಪವತ್ತಿವಿಪಾಕಂ ಪನಸ್ಸ ನ ಸಕ್ಕಾ ನಿವಾರೇತುಂ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾವಿಭಙ್ಗೇ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಾನಮ್ಪಿ ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಉದ್ಧಟತ್ತಾ, ನಾನಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಪಾಕಮೇವ ಸನ್ಧಾಯ ಅನುದ್ಧಟತ್ತಾ। ಏವಞ್ಚ ಪನ ಕತ್ವಾ ಯದೇಕೇ ಆಚರಿಯಾ ವದನ್ತಿ ‘‘ಉದ್ಧಚ್ಚಚೇತನಾ ಉಭಯವಿಪಾಕಮ್ಪಿ
ಯದಿ ಚ ತೇ ವದೇಯ್ಯುಂ – ಯಥಾ ‘‘ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ವಿಪಾಕ-ಸದ್ದೇನ ವಿಪಾಕಾರಹತಾ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಂ ಇಧಾಪಿ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಾನಂ ವಿಪಾಕಾರಹತಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ತೇಸಂ ವಿಪಾಕೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಯಥಾ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯವಿನಿಮುತ್ತಸ್ಸ ಅಧಿಮುಚ್ಚನಟ್ಠಸ್ಸ ಅಭಾವೇಪಿ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಅಧಿಮುಚ್ಚನಸತ್ತಿವಿಸೇಸಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಧಮ್ಮೋ ಅಧಿಮುಚ್ಚನಟ್ಠೋ ಅತ್ಥೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಮಿಧಾಪಿ ಧಮ್ಮವಿನಿಮುತ್ತಸ್ಸ ವಿಪಾಕಾರಹಭಾವಸ್ಸ ಅಭಾವೇಪಿ ಧಮ್ಮಾನಮೇವ ವಿಪಾಕಾರಹಸಾಮತ್ಥಿಯಂ ಗಹೇತ್ವಾ ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಿಭಾವೋ ವುತ್ತೋ। ಯದಿ ಚ ತೇ ಪವತ್ತಿವಿಪಾಕಂ ದದೇಯ್ಯುಂ, ಯಥಾ –
‘‘ಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ ಧಮ್ಮೋ ದುಕ್ಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ, ನಾನಕ್ಖಣಿಕಾ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೨.೫೭) –
ಪವತ್ತಿವಿಪಾಕಸ್ಸಪಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ಯಥಾ ಚ ಅಭಿಞ್ಞಾಚೇತನಾ, ಏವಮುದ್ಧಚ್ಚಚೇತನಾಪಿ ‘ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣ’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಅಪನೇತಬ್ಬಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ತಮ್ಪಿ ಉದ್ಧಚ್ಚಚೇತನಾಯ ತತ್ಥ ನಿದ್ದಿಸಿಯಮಾನಾಯ ಯಥಾ ಇತರಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಪವತ್ತಿವಸೇನ ದುವಿಧಸ್ಸಪಿ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ, ಏವಮುದ್ಧಚ್ಚಚೇತನಾಪೀತಿ ಗಣ್ಹೇಯ್ಯುನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ನ ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಿವಿಪಾಕಾಭಾವತೋತಿ।
ಆಚರಿಯಬುದ್ಧಮಿತ್ತಾದಯೋ ಉದ್ಧಚ್ಚನ್ತಿ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಂ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ, ನ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬೇಸುಪಿ ಲಬ್ಭಮಾನಚೇತಸಿಕಂ ಉದ್ಧಚ್ಚಂ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಅಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯನಿದ್ದೇಸೇ ‘‘ದಿಟ್ಠಿಂ ಗರುಂ ಕತ್ವಾ ಅಸ್ಸಾದೇತಿ ಅಭಿನನ್ದತಿ, ತಂ ಗರುಂ ಕತ್ವಾ ರಾಗೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ದಿಟ್ಠಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೪೧೫) ಏತ್ತಕಮೇವ ವುತ್ತಂ, ನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಉದ್ಧಚ್ಚಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸೇಖಸನ್ತಾನಪ್ಪವತ್ತಾನಮಕುಸಲಾನಂ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಾನಂ ಕೇನಚಿ ಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯತ್ತಾಭಾವತೋ ಪುಥುಜ್ಜನಾನಂ ಸನ್ತಾನೇವ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಾನಮಕುಸಲಾನಂ ಪಚ್ಚಯಾ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ ನ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುನ್ತಿ ಪಟ್ಠಾನೇ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಾನಂ ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಾರಮ್ಮಣಾಧಿಪತಿಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯತ್ತಾನುದ್ಧರಣಂ ಸೇಖಸನ್ತಾನಪ್ಪವತ್ತಾನಂ ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಪರಿಯಾಯಭಾವಂ ಸಾಧೇತಿ, ಪುಥುಜ್ಜನಸನ್ತಾನೇಯೇವ ನದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಾನಮಕುಸಲಾನಂ ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಪರಿಯಾಯಭಾವಂ ನ ಸಾಧೇತಿ, ತಸ್ಮಾ ದಸ್ಸನಭಾವನಾಹಿ ಪಹಾತಬ್ಬಾನಂ ಅತೀತಾದಿಭಾವೇನ ನವತ್ತಬ್ಬತ್ತೇಪಿ ಯಾದಿಸಾನಂ ತಾಹಿ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿಧಮ್ಮತಾ ಆಪಾದೇತಬ್ಬಾ, ತೇ ಪುಥುಜ್ಜನೇಸು ಪವತ್ತಮಾನಾ
ಯದಿ ಏವಂ, ಅಪೇಕ್ಖಿತಬ್ಬದಸ್ಸನಭಾವನಾರಹಿತಾನಂ ಅಕುಸಲಾನಂ ‘‘ನೇವದಸ್ಸನೇನನಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಾ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬತಾ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ? ನಾಪಜ್ಜತಿ, ಅಪ್ಪಹಾತಬ್ಬಸಭಾವಾನಂ ಕುಸಲಾದೀನಂ ‘‘ನೇವದಸ್ಸನೇನನಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಾ’’ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ, ಅಪ್ಪಹಾತಬ್ಬವಿರುದ್ಧಸಭಾವತ್ತಾ ಚ ಅಕುಸಲಾನಂ
ಅಥ ವಾ ಯಥಾ ಸಪ್ಪಟಿಘೇಹಿ ಸಮಾನಸಭಾವತ್ತಾ ರೂಪಧಾತುಯಂ ‘‘ತಯೋ ಮಹಾಭೂತಾ ಸಪ್ಪಟಿಘಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ, ಯಥಾಹ ‘‘ಅಸಞ್ಞಸತ್ತಾನಂ ಅನಿದಸ್ಸನಸಪ್ಪಟಿಘಂ ಏಕಂ ಮಹಾಭೂತ’’ನ್ತಿ, ಏವಂ ಪುಥುಜ್ಜನಾನಂ ಪವತ್ತಮಾನಾ ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಸಮಾನಸಭಾವಾ ‘‘ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚೇಯ್ಯುನ್ತಿ ನತ್ಥಿ ನವತ್ತಬ್ಬತಾಪಸಙ್ಗೋ। ಏವಞ್ಚ ಸತಿ ಪುಥುಜ್ಜನಾನಂ ಪವತ್ತಮಾನಾಪಿ ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಾ ಸಕಭಣ್ಡೇ ಛನ್ದರಾಗಾದಯೋ ಪರಭಣ್ಡೇ ಛನ್ದರಾಗಾದೀನಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೋ, ರಾಗೋ ಚ ರಾಗದಿಟ್ಠೀನಂ ಅಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯೋತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ಲದ್ಧೋ ಹೋತಿ। ತೇನೇವ ಹಿ –
‘‘ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬೋ ಧಮ್ಮೋ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ, ಆರಮ್ಮಣೂಪನಿಸ್ಸಯೋ, ಪಕತೂಪನಿಸ್ಸಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೨.೮.೮೪) –
ಇಮಿಸ್ಸಾ ನಿದ್ದೇಸೇ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಾನಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯಭಾವೀಧಮ್ಮೇ ನಿದ್ದಿಸನ್ತೇನ ಭಗವತಾ –
‘‘ಪಕತೂಪನಿಸ್ಸಯೋ – ಪತ್ಥನಂ ಉಪನಿಸ್ಸಾಯ ಪಾಣಂ ಹನತಿ…ಪೇ॰… ಸಙ್ಘಂ ಭಿನ್ದತಿ, ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬೋ ರಾಗೋ ದೋಸೋ ಮೋಹೋ ಮಾನೋ ಪತ್ಥನಾ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಸ್ಸ ರಾಗಸ್ಸ ದೋಸಸ್ಸ ಮೋಹಸ್ಸ ಮಾನಸ್ಸ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಪತ್ಥನಾಯ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ
ಪುಥುಜ್ಜನಸನ್ತಾನೇ
ಏವಮ್ಪಿ ಯಥಾ ಅಫೋಟ್ಠಬ್ಬತ್ತಾ ರೂಪಧಾತುಯಂ ತಯೋ ಮಹಾಭೂತಾ ನ ಪರಮತ್ಥತೋ ಸಪ್ಪಟಿಘಾ, ಏವಂ ಅಪೇಕ್ಖಿತಬ್ಬಭಾವನಾರಹಿತಾ ಪುಥುಜ್ಜನೇಸು ಪವತ್ತಮಾನಾ ಸಕಭಣ್ಡೇ ಛನ್ದರಾಗಾದಯೋ ಪನ ಪರಮತ್ಥತೋ ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಾತಿ ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಾನಂ ನಾನಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯತಾ ನ ವುತ್ತಾ, ನ ಚ ‘‘ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಾ ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಾನಂ ಕೇನಚಿ ಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ಯೇ ಹಿ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಪಚ್ಚಯಾ ಕಿಲೇಸಾ, ನ ತೇ ದಸ್ಸನತೋ ಉದ್ಧಂ ಪವತ್ತನ್ತಿ। ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಪಚ್ಚಯಸ್ಸಾಪಿ ಪನ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಸ್ಸ ಸಹಾಯವೇಕಲ್ಲಮತ್ತಮೇವ ದಸ್ಸನೇನ ಕತಂ, ನ ತಸ್ಸ ಕೋಚಿ ಭಾವೋ ದಸ್ಸನೇನ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿಧಮ್ಮತಂ ಆಪಾದಿತೋತಿ ತಸ್ಸ ಏಕನ್ತಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬತಾ ವುತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ಉದ್ಧಚ್ಚಭಾವೇನ ಏಕಸಭಾವಸ್ಸೇವ ತಸ್ಸ ಸತಿ ಸಹಾಯೇ ವಿಪಾಕುಪ್ಪಾದನವಚನಂ, ಅಸತಿ ಚ ವಿಪಾಕಾನುಪ್ಪಾದನವಚನಂ ನ ವಿರುಜ್ಝತಿ। ತಯಿದಂ ಸಬ್ಬಮೇತೇಸಂ ಆಚರಿಯಾನಂ ಅಹೋಪುರಿಸಿಕಾರಮತ್ತಂ। ಕಸ್ಮಾ? ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಸ್ಸ ಏಕನ್ತಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಭಾವೇನ ವುತ್ತತ್ತಾ। ಏವಞ್ಹಿ ವುತ್ತಂ ಭಗವತಾ ‘‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಾ। ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತೋ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೋ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೪೦೬)। ಯದಿ ಚ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಂ ನಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಂ ಅಭವಿಸ್ಸ, ಯಥಾ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣತ್ತಿಕೇ ‘‘ನಿಯೋಗಾ ಅನಾಗತಾರಮ್ಮಣಾ ನತ್ಥೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೪೩೩) ವತ್ವಾ ವಿಭಜ್ಜ ವುತ್ತಂ, ಏವಮಿಧಾಪಿ ‘‘ನಿಯೋಗಾ ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಾ ನತ್ಥೀ’’ತಿ ವತ್ವಾ ‘‘ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತೋ ಸಿಯಾ ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬೋ ಸಿಯಾ ನವತ್ತಬ್ಬೋ ‘ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬೋ’ತಿಪಿ ‘ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬೋ’ತಿಪೀ’’ತಿಆದಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ
೫೩೭-೮. ಯನ್ತಿ ಯಂ ಆವಜ್ಜನದ್ವಯಂ। ಕರಣಮತ್ತತ್ತಾತಿ ಕರಣಮತ್ತಮೇವ ಠಪೇತ್ವಾ ಫಲದಾನಾಭಾವತೋ। ವಾತಪುಪ್ಫಸಮನ್ತಿ ಮೋಘಪುಪ್ಫಸಮಂ, ಯಥಾ ತಂ ಪಠಮಸಞ್ಜಾತಂ ಅಚ್ಛಿನ್ನಮೂಲೇಪಿ ರುಕ್ಖೇ ಜವನತ್ತಂ ತು ಸಮ್ಪತ್ತನ್ತಿ ಅಟ್ಠಾರಸವಿಧಂ ಖೀಣಾಸವಾವೇಣಿಕಂ ವಿಞ್ಞಾಣಮಾಹ। ಕಿಚ್ಚಸಾಧನತೋತಿ ಭವತಣ್ಹಾಮೂಲಸ್ಸ ಅವೋಚ್ಛಿನ್ನಭಾವೇ ಸತಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲಕಮ್ಮಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಸಾಧನತೋ, ದಾನಾದಿತಂತಂಕಿಚ್ಚಸಾಧನವಸೇನ ವಾ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಯಥಾ ಹಿ ಛಿನ್ನಮೂಲಸ್ಸ ರುಕ್ಖಸ್ಸ ಪುಪ್ಫಂ ಪುಪ್ಫನಮತ್ತಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಅಫಲಮೇವ ಹೋತಿ, ಏವಮೇತಮ್ಪಿ ತಂತಂಕಿಚ್ಚಸಾಧನಮತ್ತಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ನಭವತಣ್ಹಾಮೂಲೇ ಸನ್ತಾನೇ ಪವತ್ತನತೋ ಅಫಲಮೇವಾತಿ।
೫೩೯-೪೦. ಪಟಿಚ್ಚಾತಿ ಹೇತುಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪಟಿಮುಖಂ ಗನ್ತ್ವಾ ತಂ ಅಪಚ್ಚಕ್ಖಾಯ। ಏತೀತಿ ಪವತ್ತತಿ, ತಿಟ್ಠತಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ವಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ‘‘ಏತೀ’’ತಿ ಹಿ ಇದಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಿತೀನಂ ಸಾಧಾರಣವಸೇನ ಪವತ್ತಿಪರಿದೀಪಕಂ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಠಿತಿಯುಪ್ಪತ್ತಿಯಾಪಿ ವಾ’’ತಿ। ಏಕಚ್ಚೋ ಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಠಿತಿಯಾ ಏವ ಉಪಕಾರಕೋ ಹೋತಿ ಯಥಾ ಪಚ್ಛಾಜಾತಪಚ್ಚಯೋ, ಏಕಚ್ಚೋ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಏವ ಯಥಾ ಅನನ್ತರಾದಿಕೋ, ಏಕಚ್ಚೋ ಉಭಯಸ್ಸ ಯಥಾ ಹೇತುಆದಯೋ। ಏವಂ ಪಚ್ಚಯ-ಸದ್ದಸ್ಸ ವಚನತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಪಚ್ಚಯಲಕ್ಖಣಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಯೋ ಧಮ್ಮೋ’’ತಿಆದಿ। ಯೋತಿ ಹೇತುಧಮ್ಮೋ। ಯಸ್ಸಾತಿ ಯಸ್ಸ ಫಲಧಮ್ಮಸ್ಸ। ಠಿತಿಯುಪ್ಪತ್ತಿಯಾಪಿ ವಾತಿ ಠಿತಿತ್ಥಂ, ಉಪ್ಪತ್ತಿತ್ಥಂ ವಾ। ಠಿತಿಯಾತಿ ವಾ ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ, ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾತಿ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ। ಯಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಉಪಕಾರೋ, ಯಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಠಿತಿಯುಪ್ಪತ್ತಿಯಾತಿ ವಾ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ‘‘ಉಪಕಾರೋ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಧಮ್ಮೇನ ಧಮ್ಮಸತ್ತಿಉಪಕಾರಕಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ‘‘ಸಮ್ಭವೋ’’ತಿಆದಿ ಪಚ್ಚಯಸ್ಸೇವ ಪರಿಯಾಯದಸ್ಸನಂ। ಸಮ್ಭವತಿ ಏತಸ್ಮಾತಿ ಸಮ್ಭವೋ। ತಥಾ ಪಭವೋ। ಹಿನೋತಿ ಪತಿಟ್ಠಾತಿ ಏತ್ಥಾತಿ ಹೇತು। ಅನೇಕತ್ಥತ್ತಾ ಧಾತುಸದ್ದಾನಂ ಹಿ-ಸದ್ದೋ ಮೂಲ-ಸದ್ದೋ ವಿಯ ಪತಿಟ್ಠತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ ಹೇತು। ಅತ್ತನೋ ಫಲಂ ಕರೋತೀತಿ ಕಾರಣಂ। ಪಚ್ಚಯೋ ಮತೋತಿ ಪಚ್ಚಯೋವ ‘‘ಸಮ್ಭವೋ’’ತಿಆದಿತೋ ಮತೋ। ಅತ್ಥತೋ ಏತೇ ಸಮಾನಾ, ಬ್ಯಞ್ಜನಮತ್ತಂಯೇವ ನೇಸಂ ನಾನತ್ತನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ।
೫೪೧-೫. ಏವಂ ಪಟ್ಠಾನೇ ಆಗತಸಬ್ಬಪಚ್ಚಯಾನಂ ಸಾಧಾರಣವಸೇನ ಅತ್ಥಂ ವತ್ವಾ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಸ್ಸ ಹೇತುಪಚ್ಚಯಸ್ಸೇವ ಸರೂಪಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಲೋಭಾದಿ ಪನ ಯೋ ಧಮ್ಮೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಮೂಲಟ್ಠೇನಾತಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತಭಾವಸಾಧನಸಙ್ಖಾತಮೂಲಟ್ಠೇನ। ಛಳೇವಾತಿ ಮೂಲಟ್ಠೇನೂಪಕಾರಕಭಾವಸ್ಸ ತೇಸಮೇವ ಆವೇಣಿಕಭಾವೇನ ಏತೇ ಛಳೇವ। ಜಾತಿತೋತಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಜಾತಿತೋ। ನವಧಾತಿ ತಯೋ ಕುಸಲಹೇತೂ, ತಯೋ ಅಕುಸಲಹೇತೂ, ತಯೋ ಅಬ್ಯಾಕತಹೇತೂತಿ ನವಧಾ। ಧಮ್ಮಾನಂ…ಪೇ॰… ಸಾಧಕೋತಿ ಯಥಾ ಸಾಲಿವೀಹಿಬೀಜಾದೀನಿ ಸಾಲಿವೀಹಿಆದಿಭಾವಸ್ಸ ಸಾಧಕಾನಿ, ಮಣಿಆದಿಪಭಾವತ್ಥೂನಞ್ಚ ನೀಲಾದಿವಣ್ಣಾನಿ ನೀಲಾದಿಮಣಿಪಭಾಯ ಸಾಧಕಾನಿ, ಏವಂ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೋ ಯಥಾರಹಂ ಅತ್ತನೋ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ಕುಸಲಾದಿತ್ತಸಾಧಕೋತಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಧಮ್ಮಾನಂ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಭಾವಸಾಧಕೋ ಮೂಲಟ್ಠೋತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ। ಏಕೇ ಆಚರಿಯಾತಿ ರೇವತಾಚರಿಯಂ, ತಸ್ಸ ಸಿಸ್ಸಾನುಸಿಸ್ಸೇ ಚ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ಅಥ ವಾ ಗರುಮ್ಹಿ ಬಹುವಚನಮ್ಪಿ ಯುಜ್ಜತೀತಿ ರೇವತಾಚರಿಯಮೇವ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಏಕೇ ಆಚರಿಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
ಏವಂ ಸನ್ತೇತಿ ಯದಿ ಮೂಲಟ್ಠೋ ಕುಸಲಾದಿಭಾವಸಾಧಕೋ, ಏವಂ ಸತಿ। ಯಥಾ ಚಿತ್ತಂ ಚಿತ್ತಜರೂಪಾನಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಏವಂ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾಪೀತಿ ಆಹ ‘‘ತಂಸಮುಟ್ಠಾನರೂಪಿಸೂ’’ತಿ, ಹೇತುಸಮುಟ್ಠಾನರೂಪೇಸೂತಿ ಅತ್ಥೋ। ನೇವ ಸಮ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ನ ಸಿಜ್ಝತಿ, ‘‘ಹೇತೂ ಹೇತುಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ತಂಸಮುಟ್ಠಾನಾನಞ್ಚ ರೂಪಾನಂ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇನ ‘‘ನ ಹೀ’’ತಿಆದಿ। ಯದಿ ಕುಸಲಾದಿಭಾವಂ ನ ಸಾಧೇನ್ತಿ, ಪಚ್ಚಯಾಪಿ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ ವದೇಯ್ಯಾತಿ ಆಹ ‘‘ನ ತೇಸ’’ನ್ತಿಆದಿ। ‘‘ಹೇತೂ ಹೇತುಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ತಂಸಮುಟ್ಠಾನಾನಞ್ಚ ರೂಪಾನಂ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೧) ವಚನತೋ ತೇ ಅಲೋಭಾದಯೋ ತೇಸಂ ರೂಪಾನಂ ಪಚ್ಚಯಾ ನ ನ ಹೋನ್ತಿ, ಭವನ್ತೇವಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
೫೪೬-೭. ನ ಗನ್ತಬ್ಬೋತಿ ನ ಪಚ್ಚೇತಬ್ಬೋ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಯದಿ ಕುಸಲಾದಿಹೇತುಯೋ ಅತ್ತನೋ ವಿಯ ಅತ್ತಹೇತುಕಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಕುಸಲಾದಿಭಾವಂ ಸಾಧೇನ್ತಿ, ಕುಸಲಾಕುಸಲಹೇತುಪಚ್ಚಯಸಮ್ಭೂತಾ ರೂಪಧಮ್ಮಾಪಿ ತೇ ವಿಯ ಕುಸಲಾದಯೋ ಸಿಯುಂ, ಹೇತುಯೋ ವಾ ರೂಪಾನಂ ಪಚ್ಚಯಾ ನ ಸಿಯುಂ, ನ ಚ ಪನೇತಂ ಉಭಯಮ್ಪಿ ಅತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ಕುಸಲಾದೀನಂ ಕುಸಲಾದಿಭಾವಸಾಧಕೋ ಮೂಲಟ್ಠೋತಿ ನ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬನ್ತಿ। ಅಪಿಚ ಯದಿ ಹೇತುಪಟಿಬದ್ಧೋ ಕುಸಲಾದಿಭಾವೋ, ತದಾ ಅಬ್ಯಾಕತಭಾವೋಪಿ ತಪ್ಪಟಿಬದ್ಧೋ ಸಿಯಾ, ಅಹೇತುಕಾನಂ ಅಬ್ಯಾಕತಭಾವೋ ನ ಸಿಜ್ಝತಿ। ಯದಿ ಚ ಹೇತುಪಟಿಬದ್ಧೋ ಕುಸಲಾದಿಭಾವೋ, ಹೇತೂನಮ್ಪಿ ಕುಸಲಾದಿಭಾವೋ ಅಪ್ಪಟಿಬದ್ಧೋ ಸಿಯಾ। ಅಥ ತೇಸಮ್ಪಿ ಸೇಸಹೇತುಪಟಿಬದ್ಧೋ, ಏವಮ್ಪಿ ಮೋಮೂಹಚಿತ್ತಸಮ್ಪಯುತ್ತಸ್ಸ ಹೇತುನೋ ಅಕುಸಲಭಾವೋ ನ ಸಿಜ್ಝೇಯ್ಯ। ಅಥ ತಸ್ಸ ಸೋ ಅಞ್ಞಹೇತುಕೋ ಸಿಯಾ, ಏವಂ ಸತಿ ಸೇಸಹೇತೂನಮ್ಪಿ ತಂಹೇತುಕೋವ ಸಿಯಾ। ಯಥಾ ಚ ಸೇಸಹೇತೂನಂ, ಏವಂ ಅವಸೇಸಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾನಮ್ಪಿ ತಂಹೇತುಕೋವ ಸಿಯಾ। ಅಥ ಸಿಯಾ ಹೇತೂನಂ ಸಭಾವತೋವ ಕುಸಲಾದಿಭಾವೋ, ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ಪನ
‘‘ಯೋನಿಸೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮನಸಿ ಕರೋತೋ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಚೇವ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಚ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಅಭಿವಡ್ಢನ್ತೀ’’ತಿಆದಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೧.೬೭)।
ಸಮಯಞ್ಞುನಾತಿ ಆಭಿಧಮ್ಮಿಕಮತವೇದಿನಾ। ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತಭಾವಸ್ಸ ಸಾಧನೇನಾತಿ ಅತ್ತಹೇತುಕಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮ್ಮಾ ಪತಿಟ್ಠಿತಭಾವಸ್ಸ ಥಿರಭಾವಸ್ಸ ಸಾಧನೇನ। ಲದ್ಧಹೇತುಪಚ್ಚಯಾ ಹಿ ಧಮ್ಮಾ ವಿರುಳ್ಹಮೂಲಾ ವಿಯ ಪಾದಪಾ ಥಿರಾ ಹೋನ್ತಿ ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತಾ, ಅಹೇತುಕಾ ತಿಲಬೀಜಾದಿಸೇವಾಲಾ ವಿಯ ನ ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತಾತಿ।
೫೪೮. ಸಬ್ಬಸೋತಿ ಕಾಮಾವಚರಾದಿಸಬ್ಬಭಾಗೇನ।
೫೫೦-೧. ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ‘‘ಅತ್ತನಾ…ಪೇ॰… ಜಾತಾನ’’ನ್ತಿ। ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ ಏವ ಚ ಉಪಚಿತತ್ತಾ ಚ ನ ಇಸ್ಸರಾದಿಹೇತುನೋ ಸಮ್ಭೂತಾನಿ ರೂಪಾನಿ ಕಟತ್ತಾರೂಪಾನಿ, ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನರೂಪಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ ಕಟತ್ತಾರೂಪಜಾತಾನಿ। ತಥೇವಾತಿ ಯಥಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಕಟತ್ತಾರೂಪಾನಂ, ಏವನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಚಿತ್ತಜಾನಞ್ಚಾತಿ ಚ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ಅತ್ತನಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನ’’ನ್ತಿ ಆಕಡ್ಢತಿ।
೫೫೩. ಲೋಕುತ್ತರವಿಪಾಕಾನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ಅಪ್ಪವತ್ತನತೋ ನತ್ಥಿ ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋತಿ ಆಹ ‘‘ಚಿತ್ತಜಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ।
೫೫೫. ಹೇತುಪಚ್ಚಯಸಮ್ಭವೋತಿ ಹೇತುಪಚ್ಚಯಸಮ್ಭೂತಧಮ್ಮೋ, ಹೇತುಪಚ್ಚಯತೋ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮ್ಭವಾಕಾರೋ ವಾ। ಸಞ್ಜಾತಸುಖಹೇತುನಾತಿ ಸಞ್ಜಾತಞಾಣೇನ, ಸಮ್ಪಜಞ್ಞೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಞಾಣಞ್ಹಿ ‘‘ಸುಖಿನೋ ಚಿತ್ತಂ ಸಮಾಧಿಯತಿ, ಸಮಾಹಿತೋ ಯಥಾಭೂತಂ ಪಜಾನಾತೀ’’ತಿಆದಿವಚನತೋ ಸುಖಂ ಹೇತು ಏತಸ್ಸಾತಿ,
‘‘ದಿಟ್ಠೇ ಧಮ್ಮೇ ಚ ಯೋ ಅತ್ಥೋ,
ಯೋ ಚತ್ಥೋ ಸಮ್ಪರಾಯಿಕೋ।
ಅತ್ಥಾಭಿಸಮಯಾ ಧೀರೋ,
ಪಣ್ಡಿತೋತಿ ಪವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ॥ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೨೯) –
ಆದಿವಚನತೋ ಸುಖಸ್ಸ ಹೇತೂತಿ ವಾ ‘‘ಸುಖಹೇತೂ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ।
೫೫೬. ಲೋಕಸ್ಸ ಅಧಿಪತಿ ಲೋಕಾಧಿಪತಿ, ಸಕಲಲೋಕನಾಯಕೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅತ್ತಾಧೀನಾನಂ ಪತಿನೋತಿ ಅಧಿಪತೀ। ಛನ್ದಂ ತು ಜೇಟ್ಠಕಂ ಕತ್ವಾತಿ ‘‘ಛನ್ದವತೋ ಕಿಂ ನಾಮ ನ ಸಿಜ್ಝತೀ’’ತಿಆದಿಕಂ ಪುರಿಮಾಭಿಸಙ್ಖಾರೂಪನಿಸ್ಸಯಂ ಲಭಿತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೇ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇ ಛನ್ದೋ ಜೇಟ್ಠಕಭೂತೋ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮೇ ವಸೇ ವತ್ತಮಾನೋ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತತಿ, ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾ ಚ ತಸ್ಸ ವಸೇ ಪವತ್ತನ್ತಿ ಹೀನಾದಿಭಾವೇನ ತದನುವತ್ತನತೋತಿ ಆಹ ‘‘ಛನ್ದಂ ತು ಜೇಟ್ಠಕಂ ಕತ್ವಾ’’ತಿಆದಿ। ಕತ್ವಾ ಧುರನ್ತಿ ಸಹಜಾತಪುಬ್ಬಙ್ಗಮವಸೇನ ಛನ್ದಾಧಿಪತಿ ನಾಮ ಸೋ ವಾ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೋ ಛನ್ದಾಧಿಪತಿ ನಾಮ ‘‘ಛನ್ದೋ ಏಸೇವಾತಿ ‘‘ಚಿತ್ತಂ ಧುರಂ ಕತ್ವಾ…ಪೇ॰… ಕಾಲಸ್ಮಿಂ ಚಿತ್ತಾಧಿಪತಿ ನಾಮಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಯಥಾವುತ್ತೋವ ನಯೋ। ಸೇಸೇಸೂತಿ ಚಿತ್ತಾದೀಸು। ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಛನ್ದಂ…ಪೇ॰… ಕಾಲಸ್ಮಿ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಕಾಲಸ್ಸ ನಿಯಮಿತತ್ತಾ ಚತ್ತಾರೋಪೇತೇ ಏಕಕ್ಖಣೇ ಅಧಿಪತೀ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಪಟ್ಠಾನೇ ‘‘ಛನ್ದಾಧಿಪತಿ ಛನ್ದಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ತಂಸಮುಟ್ಠಾನಾನಞ್ಚ ರೂಪಾನಂ ಅಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೩) ಚತುನ್ನಮ್ಪಿ ಅಧಿಪತೀನಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂಯೇವ ಉದ್ಧಟೋ। ಯದಿ ಹಿ ತೇ ಏಕಕ್ಖಣೇಯೇವ ಅಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯಾ ಸಿಯುಂ, ತದಾ ಯಥಾ ಹೇತುಪಚ್ಚಯನಿದ್ದೇಸೇ ‘‘ಹೇತೂ ಹೇತುಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಾನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಅವಿಸೇಸೇನ ವುತ್ತಂ ಮೂಲಟ್ಠೇನ ಉಪಕಾರಕಭಾವಸ್ಸ ವಿಜ್ಜಮಾನೇನ ದ್ವಿನ್ನಂ, ತಿಣ್ಣಮ್ಪಿ ಹೇತೂನಂ ಏಕಕ್ಖಣೇ ಪಚ್ಚಯಭಾವೂಪಗಮನತೋ, ಏವಂ ಏಕಕ್ಖಣೇಯೇವ ಬಹೂನಂ ಜೇಟ್ಠಕಭಾವೇ ಸತಿ ಅಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯನಿದ್ದೇಸೇಪಿ ‘‘ಅಧಿಪತೀ ಅಧಿಪತಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಾನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಏವಂ ಅವತ್ವಾ ‘‘ಛನ್ದಾಧಿಪತಿ ಛನ್ದಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಾನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಚತ್ತಾರೋವ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ವುತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ಏಕೇಕಧಮ್ಮೋಯೇವ ಏಕಕ್ಖಣೇ ಅಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಜೇಟ್ಠಟ್ಠೇನಾತಿ ಪಮುಖಭಾವೇನ।
ಸೋಭನಾ ಮತಿ, ಸೋಭನಂ ವಾ ಮತಂ ಏತೇಸಂ ಅತ್ಥೀತಿ ಸುಮತಿನೋ, ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಕಾತಿ ಅತ್ಥೋ, ತೇಸಂ ಮತಿಂ ವಿಬೋಧೇತಿ ಪಬೋಧೇತೀತಿ ಸುಮತಿಮತಿವಿಬೋಧನಂ। ಕುಚ್ಛಿತಾ ಮತಿ, ಕುಚ್ಛಿತಂ ವಾ ಮತಂ ಏತೇಸನ್ತಿ ಕುಮತಿನೋ, ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಕಾ, ತೇಸಂ ಮತಿಭೂತಾ ಮತಿಭಾವೇನ ಪರಿಕಪ್ಪಿತತ್ತಾತಿ ಕುಮತಿಮತಿ, ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ, ಸಾಯೇವ ಇನ್ಧನಸದಿಸತಾಯ ಇನ್ಧನಂ ತಸ್ಸ ಪಾವಕಂ ಅಗ್ಗಿ ವಿಯಾತಿ ಕುಮತಿ…ಪೇ॰… ಪಾವಕಂ। ಅತಿಮಧುರನ್ತಿ ನಿಪುಣಗಮ್ಭೀರೇನ ಅತ್ಥರಸೇನ ಅವೇದೀತಿ ಓಗಾಹೇತ್ವಾ ಜಾನಾತಿ। ಯೋ ಯೋತಿ ಥೇರನವಮಜ್ಝಿಮೇಸು ಯೋ ಕೋಚಿ। ಜಿನವಚನಂ ಸಕಲಂ ಅವೇದೀತಿ ತೇಪಿಟಕಸ್ಸಪಿ ಸಕಲಜಿನವಚನಸ್ಸ ಗಹಣಸಮತ್ಥತಾಪಟಿಲಾಭೇನ ತಂ ಅವಗಚ್ಛತಿ।
ಇತಿ ಅಭಿಧಮ್ಮತ್ಥವಿಕಾಸಿನಿಯಾ ನಾಮ
ಅಭಿಧಮ್ಮಾವತಾರಸಂವಣ್ಣನಾಯ
ಪಕಿಣ್ಣಕನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।