೧೦. ದಸಮೋ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ
ರೂಪವಿಭಾಗವಣ್ಣನಾ
೬೨೨. ಆದಿಮ್ಹೀತಿ ಇದಾನೀತಿ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕವಿಭಾವನಾನನ್ತರಂ। ವಿಭಾವನನ್ತಿ ನಿದ್ದೇಸಪಟಿನಿದ್ದೇಸವಸೇನ ಸರೂಪತೋ ಪಕಾಸನಂ।
೬೨೩. ರುಪ್ಪತೀತಿ ಸೀತುಣ್ಹಾದೀಹಿ ವಿಕಾರಮಾಪಜ್ಜತಿ, ಆಪಾದೀಯತೀತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ। ವಿಕಾರಾಪತ್ತಿ ಚ ಸೀತಾದಿವಿರೋಧಿಪಚ್ಚಯಸನ್ನಿಧಾನೇ ವಿಸದಿಸುಪ್ಪತ್ತಿಯೇವ। ನ ಹಿ ಯಥಾಸಕಂ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಠಿತಧಮ್ಮಾನಂ ಅಞ್ಞೇನ ಕೇನಚಿ ವಿಕಾರಾಪಾದನಂ ಸಕ್ಕಾ ಕಾತುಂ, ತಸ್ಮಾ ಪುರಿಮುಪ್ಪನ್ನರೂಪಸನ್ತತಿ ವಿಯ ಅಹುತ್ವಾ ಪಚ್ಛಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾನಂ ವಿಸಭಾಗಪಚ್ಚಯಸಮವಾಯೇನ ವಿಸದಿಸುಪ್ಪತ್ತಿಯೇವ ಇಧ ‘‘ರುಪ್ಪನ’’ನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಸಙ್ಘಿಯಾನಂ ವಿಪರಿಣಾಮವಾದೋ ಪಚ್ಚಕ್ಖತೋ ಹೋತಿ। ನನು ಚ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾನಮ್ಪಿ ವಿರೋಧಿಪಚ್ಚಯಸಮವಾಯೇ ವಿಸದಿಸುಪ್ಪತ್ತಿ ಲಬ್ಭತೀತಿ? ಸಚ್ಚಂ ಲಬ್ಭತಿ, ನ ಪನ ವಿಭೂತತರಾ। ವಿಭೂತತರಾ ಹೇತ್ಥ ವಿಸದಿಸುಪ್ಪತ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ ಉಕ್ಕಟ್ಠಗತಿವಸೇನ ಯಥಾ ‘‘ಅಭಿರೂಪಸ್ಸ ಕಞ್ಞಾ ದಾತಬ್ಬಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೭೮)।
ಕುತೋ ಏತಂ ವಿಞ್ಞಾಯತೀತಿ ಚೇ? ಸೀತಾದಿಗ್ಗಹಣತೋ। ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ –
‘‘ಕಿಞ್ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ರೂಪಂ ವದೇಥ, ರುಪ್ಪತೀತಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಸ್ಮಾ ರೂಪನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಕೇನ ರುಪ್ಪತಿ? ಸೀತೇನಪಿ ರುಪ್ಪತಿ, ಉಣ್ಹೇನಪಿ ರುಪ್ಪತಿ, ಜಿಘಚ್ಛಾಯಪಿ ರುಪ್ಪತಿ, ಪಿಪಾಸಾಯಪಿ ರುಪ್ಪತಿ, ಡಂಸಮಕಸವಾತಾತಪಸರೀಸಪಸಮ್ಫಸ್ಸೇನಪಿ ರುಪ್ಪತಿ, ರುಪ್ಪತೀತಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಸ್ಮಾ ರೂಪನ್ತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೭೯)।
ಏತ್ಥ ಹಿ ಸೀತಾದಿಗ್ಗಹಣಂ ಸೀತಾದಿನಾ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ರುಪ್ಪನಂ ವಿಭೂತತರಂ, ತಸ್ಮಾ ತದೇವೇತ್ಥ ಗಹಿತನ್ತಿ ಞಾಪನತ್ಥಂ। ಇತರಥಾ ರುಪ್ಪತೀತಿ ಸಾಮಞ್ಞವಚನೇನೇವ ಸಿದ್ಧೇ ಸೀತಾದಿಗ್ಗಹಣಂ ನಿರತ್ಥಕಂ ಸಿಯಾತಿ।
ಯದಿ
ರೂಪಯತೀತಿ ವಾತಿ ಸಯಂ ವಿಜ್ಜಮಾನಮೇವ ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನಂ ವಿಕಾರಮಾಪಾದಯತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇತಿ ಪುರಿಮವಿಗ್ಗಹೇನ ವಿಕಾರುಪ್ಪತ್ತಿ ‘‘ರುಪ್ಪನ’’ನ್ತಿ ದೀಪಿತಂ। ಇಮಿನಾ ಪನ ವಿರೋಧಿಪಚ್ಚಯಸನ್ನಿಪಾತೇ ವಿಜ್ಜಮಾನಸ್ಸೇವ ಯೋ ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನೇ ವಿಸದಿಸುಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುಭಾವೋ, ತಂ ರುಪ್ಪನನ್ತಿ ದೀಪಿತಂ ಹೋತಿ। ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪಕ್ಖೇ ಅರೂಪಸ್ಸ ರೂಪಸಮಞ್ಞಾಪಸಙ್ಗೋ ಏವ ನತ್ಥಿ। ನಿರುದ್ಧಮೇವ ಹಿ ತಂ ಅನನ್ತರಾದಿಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಅರೂಪಂ ಉಪ್ಪಾದೇತಿ, ನ ವಿಜ್ಜಮಾನನ್ತಿ। ಘಟ್ಟನೇ ವಿಕಾರಾಪತ್ತಿಯಂ ರೂಪ-ಸದ್ದಸ್ಸ ರುಳ್ಹೀ, ತಸ್ಮಾ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಘಟ್ಟನಾಭಾವತೋ ನ ತೇಸು ರೂಪಸಮಞ್ಞಾತಿ ಕೇಚಿ। ಪಟಿಘಾತೋ ರುಪ್ಪನನ್ತಿ ಅಪರೇ, ತೇಸಂ ಮತೇನ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಸಪ್ಪಟಿಘರೂಪಾನಮೇವ ರೂಪಸಮಞ್ಞಾಪಸಙ್ಗೋ, ಅಥ ಖೋ ಅವಯವವೋಹಾರೇನ ಸಮುದಾಯೋಪಿ ವೋಹರೀಯತೀತಿ ಸಬ್ಬಮೇವ ರೂಪಂ ರೂಪಸಮಞ್ಞಂ ಲಭತಿ। ಕೇಚಿ ಪನೇತ್ಥ ‘‘ರೂಪಯತೀತಿ ವಣ್ಣಾಯತನವಸೇನ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ। ತಞ್ಹಿ ವಣ್ಣವಿಕಾರಂ ಆಪಜ್ಜಮಾನಂ ರೂಪಯತಿ, ಹದಯಙ್ಗತಭಾವಂ ಪಕಾಸೇತೀತಿ। ತಯಿದಂ ಉಪರಿ ವಣ್ಣಾಯತನನಿದ್ದೇಸೇ ವಿಸುಂಯೇವ ವುಚ್ಚತೀತಿ ನ ತಸ್ಸ ಇಧ ಸಂವಣ್ಣನೇ ಪಯೋಜನಂ ಅತ್ಥಿ। ಸುರೂಪೋತಿ ದ್ವತ್ತಿಂಸಮಹಾಪುರಿಸಲಕ್ಖಣಅಸೀತಿಅನುಬ್ಯಞ್ಜನಬ್ಯಾಮಪ್ಪಭಾಕೇತುಮಾಲಾದೀಹಿ ಅಲಙ್ಕತತ್ತಾ ಸೋಭನರೂಪಕಾಯೋ, ಸಭಾವತ್ಥೋ ವಾ ರೂಪ-ಸದ್ದೋ ‘‘ಯಂ ಲೋಕೇ ಸುರೂಪೋತಿ ಸೋಭನಸಭಾವೋ, ತೇನ ದಸಬಲಚತುವೇಸಾರಜ್ಜಾದಿಅಸಾಧಾರಣಗುಣವಿಸೇಸಸಮಾಯೋಗದೀಪನತೋ ಸತ್ಥು ಧಮ್ಮಕಾಯಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾಪಿ ಸೋಭನತಾ ದಸ್ಸಿತಾ ಹೋತಿ।
೬೨೪. ಭೂತೋಪಾದಾಯಭೇದತೋತಿ ಏತ್ಥ ತದಧೀನವುತ್ತಿತಾಯ ಭವತಿ ಏತ್ಥ ಉಪಾದಾರೂಪನ್ತಿ ಭೂತಂ। ಅಥ ವಾ ಮಹಾಭೂತಾಯೇವ ಇಧ ಪುರಿಮಪದಲೋಪವಸೇನ ಭೂತ-ಸದ್ದೇನ ವುತ್ತಾ। ತೇನಾಹ ‘‘ಚತುಬ್ಬಿಧಾ ಮಹಾಭೂತಾ’’ತಿ। ಭೂತಾನಿ ಉಪಾದಿಯತೇವ, ನ ಪನ ಸಯಂ ತೇಹಿ ಅಞ್ಞೇಹಿ ವಾ ಉಪಾದಿಯತೀತಿ ಉಪಾದಾಯಂ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಚತುನ್ನಂ ಮಹಾಭೂತಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಪವತ್ತಮಾನಾನಮ್ಪಿ ಉಪಾದಾಯರೂಪತಾಪಸಙ್ಗೋ ನತ್ಥಿ। ನ ಹಿ ತೇ ಕೇವಲಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಉಪಾದಿಯನ್ತೇವ, ಅಥ ಖೋ ಸಯಂ ಉಪಾದಾಯರೂಪೇಹಿ ಭೂತೋಪಾದಾಯಂ, ತೇಸಂ ವಸೇನ ಭೇದತೋತಿ ಭೂತೋಪಾದಾಯಭೇದತೋ। ಭೂತಸದ್ದಸ್ಸ ಉಭಯಲಿಙ್ಗತ್ತಾ ಆಹ ‘‘ಮಹಾಭೂತಾ’’ತಿ। ಉಪಾದಾತಿ ಉಪಾದಾಯರೂಪಾನಿ ‘‘ಪಟಿಸಙ್ಖಾ ಯೋನಿಸೋ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ ಏತ್ಥ ಯ-ಕಾರಲೋಪೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।
೬೨೫. ಕತಮೇ ಪನ ಚತ್ತಾರೋ ಮಹಾಭೂತಾ, ಕಥಞ್ಚ ತೇ ಮಹಾಭೂತಸಞ್ಞಿತಾ, ಕಾನಿ ಚ ಉಪಾದಾಯರೂಪಾನಿ, ಕಥಞ್ಚ ತಾನಿ ‘‘ಉಪಾದಾಯರೂಪಾನೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತೀತಿ ಇದಂ ಚೋದನಂ ಹದಯೇ ಕತ್ವಾ ಕಮೇನ ಸೋಧೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಪಥವೀಧಾತೂ’’ತಿಆದಿ। ಚತ್ತಾರೋಮೇತಿ ಮಹಾಭೂತೇನ ಸದೇವಕೇ ಲೋಕೇ ಮಹನ್ತಭಾವೇನ ಪಾತುಭೂತೇನ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ –
‘‘ಕಾಲೋ ಘಸತಿ ಭೂತಾನಿ,
ಸಬ್ಬಾನೇವ ಸಹತ್ತನಾ।
ಯೋ ಚ ಕಾಲಘಸೋ ಭೂತೋ,
ಸ ಭೂತಪಚನಿಂ ಪಚೀ’’ತಿ॥ (ಜಾ॰ ೧.೨.೧೯೦) –
ಆದೀಸು ವಿಯ ಭೂತ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಸತ್ತೇಸು, ಖೀಣಾಸವೇಸು ಚ ಪವತ್ತನತೋ ಮಹಾಭೂತೇನಾತಿ ಮಹತಾ ಸತ್ತೇನ, ಮಹಾಖೀಣಾಸವೇನಾತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ। ಖೀಣಾಸವೋಪಿ ಹಿ ಪರಿಕ್ಖೀಣಪಟಿಸನ್ಧಿಕತ್ತಾ ಭೂತೋಯೇವ ನ ಭವತಿ, ನ ಚ ಭವಿಸ್ಸತೀತಿ ಭೂತೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ।
೬೨೬. ಮಹನ್ತಾ ಪಾತುಭೂತಾತಿ ಉಪಾದಿನ್ನಕಸನ್ತಾನೇಪಿ ಅನುಪಾದಿನ್ನಕಸನ್ತಾನೇಪಿ ಸಸಮ್ಭಾರಧಾತುವಸೇನ ಮಹನ್ತಾ ಹುತ್ವಾ ಭೂತಾ ಜಾತಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ತೇಸಂ ಅನುಪಾದಿನ್ನಕಸನ್ತಾನೇ –
‘‘ದುವೇ ಸತಸಹಸ್ಸಾನಿ, ಚತ್ತಾರಿ ನಹುತಾನಿ ಚ।
ಏತ್ತಕಂ ಬಹಲತ್ತೇನ, ಸಙ್ಖಾತಾಯಂ ವಸುನ್ಧರಾ’’ತಿ॥ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೫೮೪) –
ಆದಿನಾ
ಮಹಾಭೂತಸಮಾತಿ
ಯಥಾ ಚ ಯಕ್ಖಾ ಮಹಾಭೂತಾ ಯಂ ಗಣ್ಹನ್ತಿ, ನೇವಸ್ಸ ಅನ್ತೋಸರೀರೇ ಠಾನಂ ಉಪಲಬ್ಭತಿ, ನ ಸರೀರತೋ ಬಹಿ, ನ ಚ ತಸ್ಸ ಅಙ್ಗಮಙ್ಗಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ನ ತಿಟ್ಠನ್ತಿ। ಯದಿ ಹಿ ಸರೀರಸ್ಸ ಅನ್ತೋ ಠಿತಾ, ಸಕಲಸರೀರೇ ಬ್ಯಾಪನಂ ನ ಸಿಯಾ। ಅಥ ಬಹಿ ಠಿತಾ, ಯಕ್ಖಗ್ಗಹಿತಕೇನ ಕತಕುಸಲಾಕುಸಲಂ ಯಕ್ಖಸ್ಸ ನ ಸಿಯಾ। ಯದಿ ಚಸ್ಸ ಅಙ್ಗಮಙ್ಗಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ನ ಠಿತಾ, ಯಕ್ಖಗ್ಗಹಿತಕೇ ಪಹಟೇ ಯಕ್ಖಸ್ಸ ದುಕ್ಖವೇದನುಪ್ಪತ್ತಿ ನ ಸಿಯಾ, ನ ಚ ಸರೀರೇ ರಾಜಿಉಟ್ಠಾನಂ ಭವೇಯ್ಯ। ಯಸ್ಮಾ ಪನೇತಂ ಸಬ್ಬಂ ಅತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ತೇ ಅನಿದ್ದಿಸಿತಬ್ಬಟ್ಠಾನಾ, ಏವಮೇತೇಪಿ ನ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸ್ಸ ಅನ್ತೋ ನ ಬಹಿ ಠಿತಾ ಉಪಲಬ್ಭನ್ತಿ, ನ ಚ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ನ ತಿಟ್ಠನ್ತಿ। ಯದಿ ಹಿ ತೇ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸ್ಸ ಅನ್ತೋ ಠಿತಾ, ನ ಸಕಸಕಕಿಚ್ಚಕರಾ ಸಿಯುಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಅನುಪವೇಸನತೋ। ಅಥ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞತೋ ಬಹಿ ಠಿತಾ, ವಿನಿಬ್ಭುತ್ತಾ ಸಿಯುಂ, ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಅವಿನಿಬ್ಭುತ್ತವಾದೋ ಪರಿಹಾಯೇಯ್ಯ, ತಸ್ಮಾ ಅನಿದ್ದಿಸಿತಬ್ಬಟ್ಠಾನಾತಿ। ಯಕ್ಖಮಹಾಭೂತಸಮಾನತಾಯ ಮಹಾಭೂತಸಮಾ। ಅನಿದ್ದಿಸಿತಬ್ಬಟ್ಠಾನಾಪಿ ಚೇತೇ ಪತಿಟ್ಠಾನಾದಿನಾ ಯಥಾಸಕಕಿಚ್ಚವಿಸೇಸೇನ ಸೇಸಾನಂ ತಿಣ್ಣಂ ಉಪಕಾರಕಾ ಹೋನ್ತಾ ಸಹಜಾತಾದಿನಾ
ವಞ್ಚಕತ್ತಾ ಅಭೂತೇನಾತಿ ಯಕ್ಖಿನೀಆದಯೋ ವಿಯ ಅಭೂತೇನ ಅತಚ್ಛೇನ ಮನಾಪವಣ್ಣಸಣ್ಠಾನಾದಿನಾ ಸತ್ತಾನಂ ವಞ್ಚಕತ್ತಾ ಮಹನ್ತಾನಿ ಅಭೂತಾನಿ ಏತೇಸೂತಿ ಮಹಾಭೂತಾತಿ ಸಮ್ಮತಾ
೬೨೭-೩೦. ಚಕ್ಖುಸೋತನ್ತಿಆದೀಸು ರೂಪಮೇವ ರೂಪತಾ। ಹದಯಞ್ಚ ತಂ ವತ್ಥು ಚ ಮನೋಧಾತುಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂನನ್ತಿ ಹದಯವತ್ಥು, ಹದಯಸ್ಸ ವಾ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ವತ್ಥೂತಿ ಹದಯವತ್ಥು, ಪುರಿಮಪದಲೋಪೇನ ಪನ ‘‘ವತ್ಥು’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಕಬಳೀಕಾರೋ ಆಹಾರೋಯೇವ ಆಹಾರತಾ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣಿಯಂ ರೂಪನಿದ್ದೇಸೇ ಕಬಳೀಕಾರೋ ಆಹಾರೋ ಓಸಾನೇ ಉದ್ದಿಟ್ಠೋ, ಇಧ ಪನ ನಿಪ್ಫನ್ನರೂಪಾನಂ ಏಕಟ್ಠಾನೇ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಹದಯವತ್ಥುಅನನ್ತರಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠೋತಿ। ಲಹುತಾ ಆದಿ ಯಾಸಂ ಮುದುತಾಕಮ್ಮಞ್ಞತಾನನ್ತಿ ಲಹುತಾದಯೋ, ತಾಸಂ ತಯಂ ಲಹುತಾದಿತ್ತಯಂ, ತತ್ಥ ಲಹುಭಾವೋ ಲಹುತಾ, ತಥಾ ಮುದುತಾಪಿ। ಕಮ್ಮನಿ ಸಾಧು ಕಮ್ಮಞ್ಞಂ, ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಕಮ್ಮಞ್ಞತಾ। ಲಹುತಾದೀನಂ ಸಯಂ ಅನಿಪ್ಫನ್ನತ್ತಾ ನಿಪ್ಫನ್ನರೂಪವಿಕಾರಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ರೂಪಸ್ಸಾ’’ತಿ ವಿಸೇಸನಂ ಕತಂ। ಚತುವೀಸತೀತಿ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದೋ, ಬಲವರೂಪಾದೀನಂ ನಿಸೇಧನತ್ಥೋ। ತತ್ಥ ಯಂ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ತಂ ಪರತೋ ಆವಿ ಭವಿಸ್ಸತಿ ನಿಸ್ಸಾಯಾತಿ ನಿಸ್ಸಾಯ ಏವ, ನ ಪನ ನಿಸ್ಸಯವಸೇನಪಿ। ಚತೂಹಿ ಉಪಾದಾನೇಹಿ ನಿಮುತ್ತತಾಯ ನಿಕ್ಖನ್ತಂ ಉಪಾದಾನತೋ ಮಾನಸಂ ಏತಸ್ಸಾತಿ ನಿರುಪಾದಾನಮಾನಸೋ।
೬೩೧-೨. ಪತ್ಥಟತ್ತಾತಿ ಪುಥುತ್ತಾ, ತೇನ ಪುಥುಭಾವತೋ ಪುಥವೀ, ಪುಥವೀ ಏವ ಪಥವೀತಿ ನಿರುತ್ತಿನಯೇನ ಸದ್ದಸಿದ್ಧಿ ದೀಪಿತಾ ಹೋತಿ। ಅಯಂ ಪನ ಸಮ್ಭಾರಪಥವಿಯಾ ವಸೇನ ಯುಜ್ಜತಿ। ಸಾ ಹಿ ಪುಥುಭೂತಾ ಪತ್ಥಟಾತಿ। ಲಕ್ಖಣಪಥವಿಯಾ ವಸೇನ ಪನ ಪಥನಟ್ಠೇನ ಪಥವೀ, ಸಹಜರೂಪಾನಂ ಪತಿಟ್ಠಾಭಾವೇನ ಪಕ್ಖಾಯತಿ ಉಪಟ್ಠಾತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪುರಿಮೋಪಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ ಲಕ್ಖಣಪಥವಿಯಾ ವಸೇನ ಲಬ್ಭತಿ। ವಾಯನತೋತಿ ಸಮುದೀರಣತೋ, ದೇಸನ್ತರುಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುಭಾವೇನ ಭೂತಸಙ್ಘಾಟಸ್ಸ ಪಾಪನತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ತೇಜೇತಿ ಪರಿಪಾಚೇತಿ, ನಿಸೇತಿ ವಾ, ತಿಕ್ಖಭಾವೇನ ಸೇಸಭೂತತ್ತಯಂ ಉಸ್ಮಾಪೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಗಾಥಾಬನ್ಧವಸೇನ ಚೇತ್ಥ ಇತಿ-ಸದ್ದಲೋಪತೋ ‘‘ತೇಜೇತಿ’’ಚ್ಚೇವ ವುತ್ತಂ। ಏವಂ ‘‘ಆಪೇತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ। ತಸ್ಮಾ ತೇಜೇತೀತಿ ತೇಜೋ, ಆಪೇತೀತಿ ಆಪೋತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಆಪೇತಿ ಪಾಲನಾತಿ ಅನುಪಾಲೇತಬ್ಬರೂಪಪರಿಯೋಸಾನಂ ಆಪೇತಿ ಪತ್ಥರತಿ। ತಥಾ ಹೇತಂ ‘‘ಆಬನ್ಧನಕಿಚ್ಚ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಆಪೀಯತೀತಿ ಆಪೋ। ಸೋಸೀಯತಿ ಪಿವೀಯತೀತಿ ಆಪೋ, ಬ್ರೂಹೇತಿ ವಡ್ಢೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಥಾ ಹೇಸ ಪರಿಬ್ರೂಹನರಸೋ। ತೇಸನ್ತಿ ಯಥಾವುತ್ತಾನಂ ಭೂತೋಪಾದಾಯಭೇದಾನಂ ರೂಪಾನಂ। ವಕ್ಖಾಮೀತಿ ಕಥೇಸ್ಸಾಮಿ। ಕಿಂ ಕಾರಣಾತಿ ಆಹ ‘‘ಲಕ್ಖಣಾದೀಸೂ’’ತಿಆದಿ। ಹಿ-ಸದ್ದೋ ಹೇತುಅತ್ಥೋ। ಯಸ್ಮಾ ಲಕ್ಖಣಾದೀಸು ಞಾತೇಸು ಧಮ್ಮಾ ಆವಿ ಭವಿಸ್ಸನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ಪರತೋ ಆವಿಭಾವಹೇತೂತಿ ಅತ್ಥೋ।
೬೩೩-೪. ಕಾನಿ ‘‘ಸಾಮಞ್ಞಂ ವಾ’’ತಿಆದಿ। ಸಾಮಞ್ಞಂ ಸಾಧಾರಣೋ ಅನಿಚ್ಚಾದಿಕೋ। ಸಭಾವೋ ಕಕ್ಖಳಾದಿಫುಸನಾದಿಕೋ ಅಸಾಧಾರಣಭಾವೋ। ಕಿಚ್ಚನ್ತಿ ಸನ್ಧಾರಣಾದಿಕಿಚ್ಚಂ। ಸಮ್ಪತ್ತೀತಿ ಸಮ್ಪನ್ನಭಾವೋ। ‘‘ಸುರಸೋ ಗನ್ಧಬ್ಬೋ’’ತಿಆದೀಸು ಹಿ ಗನ್ಧಬ್ಬಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ರಸ-ಸದ್ದೇನ ವುಚ್ಚಮಾನತ್ತಾ ಸಮ್ಪತ್ತಿ ರಸೋತಿ। ಫಲನ್ತಿ ಸಹಜಾತನಾನಕ್ಖಣಿಕವಸೇನ ಠಿತಂ ಫಲಂ। ಉಪಟ್ಠಾನನಯೋತಿ ಗಹೇತಬ್ಬಭಾವೇನ ಞಾಣಸ್ಸ ಉಪಟ್ಠಾನಾಕಾರೋ। ಆಸನ್ನಕಾರಣನ್ತಿ ಪಧಾನಕಾರಣಂ।
ಲಕ್ಖೀಯತಿ ಏತೇನಾತಿ ಲಕ್ಖಣಂ, ಕಕ್ಖಳತ್ತಂ ಲಕ್ಖಣಮೇತಿಸ್ಸಾತಿ ಕಕ್ಖಳತ್ತಲಕ್ಖಣಾ। ನನು ಚ ಕಕ್ಖಳತ್ತಮೇವ ಪಥವೀಧಾತೂತಿ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ। ತಥಾ ಹಿ ವಿಞ್ಞಾತಾವಿಞ್ಞಾತಸದ್ದತ್ಥತಾವಸೇನ ಅಸಮ್ಭಿನ್ನೇಪಿ ಧಮ್ಮೇ ಕಪ್ಪನಾಸಿದ್ಧೇನ ಭೇದೇನ ಏವಂ ನಿದ್ದೇಸೋ ಕತೋ। ಏವಞ್ಹಿ ಅತ್ಥವಿಸೇಸಾವಬೋಧೋ ಹೋತೀತಿ। ಅಥ ವಾ ಲಕ್ಖೀಯತೀತಿ ಲಕ್ಖಣಂ, ಕಕ್ಖಳಾ ಹುತ್ವಾ ಲಕ್ಖಿಯಮಾನಾ ಧಾತು ಕಕ್ಖಳತ್ತಲಕ್ಖಣಾತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಸೇಸಾಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಪತಿಟ್ಠಾನರಸಾತಿ ಸಹಜಾತಧಮ್ಮಾನಂ ಪತಿಟ್ಠಾನಭಾವಕಿಚ್ಚಾ। ಅಸಹಜಾತಾನಮ್ಪಿ ಸನ್ತತಿವಸೇನ ಪತಿಟ್ಠಾನಭಾವೋ ಹೋತೇವ। ತತೋ ಏವ ನೇಸಂ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಾಕಾರೇನ ಞಾಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾತೀತಿ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ। ಇಮಿನಾ ಕಿಚ್ಚವಸೇನೇವೇತ್ಥ ‘‘ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಪದಟ್ಠಾನಂ ಪನೇತ್ಥ ಚತುನ್ನಮ್ಪಿ ಏಕತೋ ಕತ್ವಾ ವಕ್ಖತಿ।
ಪಗ್ಘರಣಲಕ್ಖಣಾತಿ ದ್ರವತಾಭಾವತೋ ವಿಸ್ಸನ್ದನಲಕ್ಖಣಾ। ಬ್ರೂಹನರಸಾತಿ ಸಹಜಾತಧಮ್ಮಾನಂ ಮಿಲಾತಭಾವೂಪಗಮನಂ ಅದತ್ವಾ ವಡ್ಢನಕಿಚ್ಚಾ। ತಥಾ ಹಿ ಸಾ ತೇಸಂ ಪೀಣಿತಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಸಙ್ಗಹಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾತಿ ಬಾಹಿರಕಉದಕಂ ಪರಿಪಾಚನರಸಾತಿ ಪರಿಣತಭಾವಕರಣರಸಾ। ಮದ್ದವಾನುಪ್ಪದಾನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾತಿ ಬಾಹಿರಗ್ಗಿ ವಿಯ ಜತುಲೋಹಾದೀನಂ ಸಹಜಾತಧಮ್ಮಾನಂ ಮುದುಭಾವಾನುಪ್ಪದಾನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ। ವಿತ್ಥಮ್ಭನಲಕ್ಖಣಾತಿ ಪೂರಣಲಕ್ಖಣಾ। ಸಮುದೀರಣರಸಾತಿ ಕಮ್ಪನರಸಾ। ಅಭಿನೀಹಾರೋ ಭೂತತ್ತಯಸ್ಸ ದೇಸನ್ತರುಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುಭಾವೋ, ನೀಹರಣಂ ವಾ ಬೀಜತೋ ಅಙ್ಕುರಾದಿಕಸ್ಸ ವಿಯ। ಏಕೇಕಾ…ಪೇ॰… ತಬ್ಬಾತಿ ಪಥವೀಧಾತು ಆಪಾದಿಭೂತತ್ತಯಪದಟ್ಠಾನಾ, ಆಪೋಧಾತು ಪಥವೀತೇಜಾದಿಭೂತತ್ತಯಪದಟ್ಠಾನಾತಿ ಏವಂ ಏಕೇಕಾ ಧಾತು ಅವಸಿಟ್ಠಭೂತತ್ತಯಪದಟ್ಠಾನಾ।
ಆರೋಹಪರಿಣಾಹವಸೇನ ಹಿ ಮಜ್ಝಿಮೇ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪರಿಗ್ಗಯ್ಹಮಾನಾ ಪರಮಾಣುಭೇದಸಞ್ಚುಣ್ಣಾ ಸುಖುಮರಜಭೂತಾ ಪಥವೀಧಾತು ದೋಣಮತ್ತಾ ಸಿಯಾ। ಸಾ ಚ ತತೋ ಉಪಡ್ಢಪ್ಪಮಾಣಾಯ ಆಪೋಧಾತುಯಾ ಯಥಾ ನ ವಿಕಿರತಿ, ಏವಂ ಆಬನ್ಧನವಸೇನ ಸಙ್ಗಹಿತಾ। ಯಥಾ ಪನ ಪಗ್ಘರಣಸಭಾವಾಯ ಆಪೋಧಾತುಯಾ ವಸೇನ ಕಿಲಿನ್ನಭಾವಂ ಪಿಚ್ಛಲಭಾವಂ ನಾಪಜ್ಜತಿ, ಏವಂ ತೇಜೋಧಾತುಯಾ ಅನುಪಾಲಿತಾ। ಯಥಾ ಪನ ತಸ್ಸಾ ವಸೇನ ನ ವಿಕಿರೀಯತಿ, ಏವಂ ವಾಯೋಧಾತುಯಾ ವಿತ್ಥಮ್ಭಿತಾ ಸಙ್ಘಾತಭಾವಂ ಪಾಪಿತಾ। ಏವಂ ಸುಖುಮರಜಭೂತಾಪಿ ಆಬನ್ಧನಪರಿಪಾಚನಸಮುದೀರಣಕಿಚ್ಚಾಹಿ ಆಪೋತೇಜೋವಾಯೋಧಾತೂಹಿ ಲದ್ಧಪಚ್ಚಯಾ ಸಿನೇಹೇನ ತೇಮಿತಾ, ತೇಜಸಾ ಪರಿಪಕ್ಕಾ, ವಾಯುನಾ ವಿತ್ಥಮ್ಭಿತಾ ಪಿಟ್ಠಚುಣ್ಣಾನಿ ವಿಯ ನ ಇತೋ ಚಿತೋ ಚ ವಿಕಿರೀಯತಿ ವಿದ್ಧಂಸೀಯತಿ, ಅವಿಕಿರಿಯಮಾನಾ ಅವಿದ್ಧಂಸಿಯಮಾನಾ ನಾನಪ್ಪಕಾರಕಂ ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಲಿಙ್ಗಾದಿಭಾವವಿಭಾಗಂ ಉಪಗಚ್ಛತಿ, ಅಣುಥೂಲದೀಘರಸ್ಸಥಿರಕಥಿನಾದಿಭಾವಞ್ಚ ಪಕಾಸೇತಿ।
ಯೂಸಗತಾ ಆಬನ್ಧನಾಕಾರಭೂತಾ ಪನೇತ್ಥ ಆಪೋಧಾತು ಪಥವೀಪತಿಟ್ಠಿತಾ ತೇಜಾನುಪಾಲಿತಾ ವಾಯೋವಿತ್ಥಮ್ಭಿತಾ ನ ಗಳತಿ
ಅಸಿತಪೀತಾದಿಪರಿಪಾಚಿತಾ ಚೇತ್ಥ ಉಸುಮಾಕಾರಭೂತಾ ಉಣ್ಹತ್ತಲಕ್ಖಣಾ ತೇಜೋಧಾತು ಪಥವೀಪತಿಟ್ಠಿತಾ ಆಪೋಸಙ್ಗಹಿತಾ ವಾಯೋವಿತ್ಥಮ್ಭಿತಾ ಇಮಂ ಕಾಯಂ ಪರಿಪಾಚೇತಿ, ವಣ್ಣಸಮ್ಪತ್ತಿಞ್ಚಸ್ಸ ಆವಹತಿ। ಸಾ ಹಿ ಯಥಾನುಭುತ್ತಸ್ಸ ಆಹಾರಸ್ಸ ಸಮ್ಮಾ ಪರಿಣಾಮನೇನ ರಸಾದಿಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಹೇತುಭಾವಂ ಗಚ್ಛನ್ತೀ ಇಮಂ ಕಾಯಂ ಪರಿಪಾಚೇತಿ, ವಣ್ಣಸಮ್ಪತ್ತಿಞ್ಚ ಆವಹತಿ। ಕಮ್ಮೂಪನಿಸ್ಸಯಾಯ ಹಿ ಚಿತ್ತಪಸಾದಹೇತುಕಾಯ ಚ ಸರೀರೇ ವಣ್ಣಸಮ್ಪದಾಯ ತೇಜೋಧಾತು ವಿಸೇಸಪಚ್ಚಯೋ, ಪಗೇವ ಉತುಆಹಾರಸಮುಟ್ಠಾನಾಯ ರೂಪಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾತಿ। ತಾಯ ಚ ಪನ ಪರಿಪಾಚಿತೋ ಅಯಂ ಕಾಯೋ ನ ಪೂತಿಭಾವಂ ಗಚ್ಛತಿ।
ಅಙ್ಗಮಙ್ಗಾನುಸಟಾ
ಏವಂ ಭೂತರೂಪಾನಂ ಸದ್ಧಿಂ ವಚನತ್ಥೇಹಿ ಲಕ್ಖಣಾದಯೋ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಉಪಾದಾಯರೂಪಾನಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಚಕ್ಖತೀ’’ತಿಆದಿ। ಅನೇಕತ್ಥತ್ತಾ ಧಾತೂನಂ ಚಕ್ಖತಿ-ಸದ್ದಸ್ಸ ವಿಭಾವನತ್ಥತಾಪಿ ಸಮ್ಭವತೀತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ವಿಭಾವೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ। ಚಕ್ಖತೀತಿ ಪನ ವಿಞ್ಞಾಣಾಧಿಟ್ಠಿತಂ ಸಮವಿಸಮಂ ಆಚಿಕ್ಖನ್ತಂ ವಿಯ, ಅಭಿಬ್ಯತ್ತಂ ವದನ್ತಂ ವಿಯ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ಚಕ್ಖತೀತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಾಧಿಟ್ಠಿತಂ ರೂಪಂ ಅಸ್ಸಾದೇನ್ತಂ ವಿಯ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಚಕ್ಖತೀತಿ ಹಿ ಅಯಂ ಸದ್ದೋ ‘‘ಮಧುಂ ಚಕ್ಖತಿ, ಬ್ಯಞ್ಜನಂ ಚಕ್ಖತೀ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ ಅಸ್ಸಾದತ್ಥೋ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ – ‘‘ಚಕ್ಖುಂ ಖೋ, ಮಾಗಣ್ಡಿಯ, ರೂಪಾರಾಮಂ ರೂಪರತಂ ರೂಪಸಮುದಿತ’’ನ್ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೨೦೯)। ವಕ್ಖತಿ ಚ ‘‘ರೂಪೇಸು ಆವಿಞ್ಛನರಸ’’ನ್ತಿ। ಯದಿ ಏವಂ ‘‘ಸೋತಂ ಖೋ, ಮಾಗಣ್ಡಿಯ, ಸದ್ದಾರಾಮ’’ನ್ತಿಆದಿವಚನತೋ (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೨೦೯) ಸೋತಾದೀನಮ್ಪಿ ಸದ್ದಾದಿಅಸ್ಸಾದಕಭಾವೋ ಅತ್ಥೀತಿ ತೇಸಮ್ಪಿ ಚಕ್ಖುಸದ್ದಾಭಿಧೇಯ್ಯತಾ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ? ನಾಪಜ್ಜತಿ ನಿರುಳ್ಹತ್ತಾ। ನಿರುಳ್ಹೋ ಹಿ ಏಸ ಚಕ್ಖು-ಸದ್ದೋ ಲೋಚನೇಯೇವ ಪದುಮಾದೀಸು ಪಙ್ಕಜಾದಿಸದ್ದಾ ವಿಯಾತಿ।
೬೩೫-೬. ಚಕ್ಖುರೂಪಸ್ಸ ನಿದ್ದೇಸಪ್ಪಕರಣೇಪಿ ಚಕ್ಖು-ಸದ್ದಸಾಮಞ್ಞತೋ ಆಗತಂ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಚಕ್ಖುಂ ಪಭೇದತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಚಕ್ಖೂ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಚಕ್ಖುನಿದ್ದೇಸೇ। ಪಞ್ಞಾಮಂಸಪ್ಪಭೇದತೋತಿ ಪಞ್ಞಾಚಕ್ಖು ಮಂಸಚಕ್ಖೂತಿ ಏವಂ ಪಞ್ಞಾಮಂಸಾನಂ ವಸೇನ ಪಭೇದತೋ। ತತ್ಥಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ದುವಿಧೇ ಚಕ್ಖುಮ್ಹಿ। ಪಞ್ಞಾಯೇವ ಪಞ್ಞಾಮಯಂ। ನಾಮತೋತಿ ನಾಮೇಹಿ ಪಞ್ಚವಿಧನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಕತಮೇಹಿ ನಾಮೇಹೀತಿ ಆಹ ‘‘ಬುದ್ಧಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಬುದ್ಧಧಮ್ಮಸಮನ್ತೇಹೀತಿ ಬುದ್ಧಚಕ್ಖು ಧಮ್ಮಚಕ್ಖು ಸಮನ್ತಚಕ್ಖೂತಿ ಇಮೇಹಿ ನಾಮೇಹಿ। ಞಾಣದಿಬ್ಬೇಹೀತಿ ಞಾಣಚಕ್ಖು ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖೂತಿ ಚ ನಾಮೇಹಿ। ಯಥಾನುಕ್ಕಮತೋತಿ ಯಥಾವುತ್ತಅನುಕ್ಕಮತೋ। ನಾನತ್ತನ್ತಿ ಭೇದಂ। ಮೇತಿ ಮಯ್ಹಂ ಸನ್ತಿಕಾ, ಮಯ್ಹಂ ವಚನತೋತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ। ನಿಬೋಧಥ ಜಾನಾಥ।
೬೩೭. ತತ್ಥ ‘‘ಆಸಯಾನುಸಯೇ’’ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಆಸಯಾನುಸಯೇತಿ ಸತ್ತಾನಂ ಆಸಯೇ ಚೇವ ಅನುಸಯೇ ಚ, ತಸ್ಮಿಂ ಪವತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ
‘‘ಸಸ್ಸತುಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠೀ ಚ, ಖನ್ತಿ ಚೇವಾನುಲೋಮಿಕಾ।
ಯಥಾಭೂತಞ್ಚ ಯಂ ಞಾಣಂ, ಏತಂ ಆಸಯಸಞ್ಞಿತ’’ನ್ತಿ॥ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ಮಹಾ॰ ೧.೧೩೬; ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.ಪಠಮಮಹಾಸಙ್ಗೀತಿಕಥಾವಣ್ಣನಾ; ಸಾರತ್ಥ॰ ಟೀ॰ ೧. ಪಠಮಮಹಾಸಙ್ಗೀತಿವಣ್ಣನಾ; ವಿ॰ ವಿ॰ ಟೀ॰ ೧.ವೇರಞ್ಜಕಣ್ಡವಣ್ಣನಾ)
ಅನುಸಯಕಥಾ ಉಪರಿ ಆಗಮಿಸ್ಸತಿ। ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಪರೋಪರೇತಿ ಸದ್ಧಾಪಞ್ಚಮಕಾನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ತಿಕ್ಖಮುದುಭಾವೇ। ತಿಕ್ಖಞ್ಹಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಉಕ್ಕಟ್ಠಗತತ್ತಾ ಪರಂ, ಮುದು ಅಪರಂ ಅನುಕ್ಕಟ್ಠಗತತ್ತಾ। ಇದಂ ಪನ ಬುದ್ಧಚಕ್ಖು ಛಸು ಅಸಾಧಾರಣಞಾಣೇಸು ಪುರಿಮದ್ವಯನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
೬೩೮. ಹೇಟ್ಠಾ…ಪೇ॰… ಸಞ್ಞಿತನ್ತಿ ‘‘ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಆಸನೇ ವಿರಜಂ ವೀತಮಲಂ ಧಮ್ಮಚಕ್ಖುಂ ಉದಪಾದೀ’’ತಿ ಏವಂ ವುತ್ತಂ ಹೇಟ್ಠಾ ತೀಸು ಮಗ್ಗೇಸು ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಚಕ್ಖುನ್ತಿ ಸಞ್ಞಿತಂ। ಞಾಣಂ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾ ಪನಾತಿ ಸಬ್ಬಞ್ಞುಭಾವಸಙ್ಖಾತಂ ಞಾಣಂ। ತಞ್ಹಿ ಸಬ್ಬಞ್ಞೂತಿ ಅಭಿಧಾನಸ್ಸ, ಬುದ್ಧಿಯಾ ಚ ಪವತ್ತಿನಿಮಿತ್ತತಾಯ ಸಬ್ಬಞ್ಞುಭಾವೋ ನಾಮ ಹೋತಿ। ಞೇಯ್ಯಂ ಸಮನ್ತಚಕ್ಖುನ್ತಿ ಖನ್ಧಾದಿವಸೇನ ಸಮನ್ತತೋ ಸಬ್ಬಸೋ ದಸ್ಸನಟ್ಠೇನ ಸಮನ್ತಚಕ್ಖುನ್ತಿ ಞೇಯ್ಯಂ। ತೇನೇವಾಹ –
‘‘ನ ತಸ್ಸ ಅದ್ದಿಟ್ಠಮಿಧತ್ಥಿ ಕಿಞ್ಚಿ,
ಅಥೋ ಅವಿಞ್ಞಾತಮಜಾನಿತಬ್ಬಂ।
ಸಬ್ಬಂ
ತಥಾಗತೋ ತೇನ ಸಮನ್ತಚಕ್ಖೂ’’ತಿ॥ (ಚೂಳನಿ॰ ಮೋಘರಾಜಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೮೫)।
೬೩೯. ಯಂ ಚಕ್ಖುಂ ಉದಪಾದೀತಿ ಆಗತನ್ತಿ ಯಂ ಞಾಣಂ ‘‘ಇದಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪುಬ್ಬೇ ಅನನುಸ್ಸುತೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಚಕ್ಖುಂ ಉದಪಾದಿ, ಞಾಣಂ ಞಾಣಚಕ್ಖು। ಯಾ ಪನ ‘‘ಅದ್ದಸಂ ಖೋ ಅಹಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದಿಬ್ಬೇನ ಚಕ್ಖುನಾ ವಿಸುದ್ಧೇನಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೮೪) ಆಗತಾ ಪಞ್ಚಮಜ್ಝಾನಸಙ್ಖಾತಅಭಿಞ್ಞಾಚಿತ್ತಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ, ಅಯಂ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖೂತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಭಿಞ್ಞಾಚಿತ್ತಜಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಏತ್ಥ ಚ ಪಠಮತತಿಯಞಾಣಾನಿ ಕಾಮಾವಚರಾನಿಯೇವ। ಚತುತ್ಥಮ್ಪಿ ಪನ ಪುರಿಮದ್ವಯಮಿವ ಕಾಮಾವಚರನ್ತಿ ಆನನ್ದಾಚರಿಯೇನ ವುತ್ತಂ। ಞಾಣಚಕ್ಖುಂ ಸಹಅರಿಯಮಗ್ಗವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣನ್ತಿಪಿ ಯುಜ್ಜತೀತಿ ಅಪರೇ। ಅಗ್ಗಮಗ್ಗೇನ ಸಹ ವಿಪಸ್ಸನಾಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣನ್ತಿ ಪನ ಯುತ್ತಂ ವಿಯ ದಿಸ್ಸತಿ।
೬೪೦-೪. ಏವಂ ಪಞ್ಞಾಚಕ್ಖುಸ್ಸ ಪಭೇದಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಪುನ ಮಂಸಚಕ್ಖುಸ್ಸಾಪಿ ಪಭೇದಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಮಂಸಚಕ್ಖುಪೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಸಸಮ್ಭಾರಪಸಾದತೋತಿ ಸಸಮ್ಭಾರಚಕ್ಖು ಪಸಾದಚಕ್ಖೂತಿ ಇಮೇಸಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ವಸೇನ ಸಮ್ಭರೀಯತಿ ಏತೇಹೀತಿ ಸಮ್ಭಾರಾ, ಅವಯವಾ। ತೇ ಪನ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕಭೂತಾ ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಿಕರೂಪಸನ್ತತಿಯೋ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಸಹ ಸಮ್ಭಾರೇಹೀತಿ ಸಸಮ್ಭಾರಂ। ಸಸಮ್ಭಾರಞ್ಚ ನಾಮ ಮಂಸಪಿಣ್ಡೋ ಪವುಚ್ಚತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಅಕ್ಖಿಕೂಪಟ್ಠಿನಾ ಹೇಟ್ಠಾತಿ ಹೇಟ್ಠಾಗತಅಕ್ಖಿಕೂಪಸ್ಸ ಅಟ್ಠಿನಾ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಉದ್ಧನ್ತಿ ಅಕ್ಖಿಕೂಪತೋ ಉದ್ಧಂ। ಉಭತೋ ಅಕ್ಖಿಕೋಟೀಹೀತಿ ಅಕ್ಖಿಕೂಪಸ್ಸ ಉಭಯಭಾಗೇ ಅಕ್ಖಿಕೋಟೀಹಿ। ಮತ್ಥಲುಙ್ಗೇನ ಅನ್ತತೋತಿ ಅಕ್ಖಿಕೂಪಸ್ಸ ಅಬ್ಭನ್ತರೇ ಠಿತೇನ ಮತ್ಥಲುಙ್ಗೇನ। ನ್ಹಾರುಸುತ್ತೇನ ಆಬನ್ಧೋತಿ ನಹಾರುರಜ್ಜೂಹಿ ಅನ್ತೋ ಮತ್ಥಲುಙ್ಗೇನ ಸಹ ಆಬನ್ಧೋ। ಸಕಲೋಪಿ ಚ ಲೋಕೋತಿ ಸಕಲೋಪಿ ಬಾಲಪುಥುಜ್ಜನಲೋಕೋ। ಯನ್ತಿ ಯಂ ಮಂಸಪಿಣ್ಡಂ। ಕಮಲಸ್ಸ ದಲಂ ವಿಯಾತಿ ಪುಥುಲವಿಪುಲನೀಲತಾಯ ನೀಲುಪ್ಪಲದಲಂ ವಿಯ। ಜಾನಾತೀತಿ ಗಣ್ಹಾತಿ। ಚಕ್ಖು ನಾಮ ನ ತಂ ಹೋತೀತಿ ತಥಾ ಗಯ್ಹಮಾನಂ ತಂ ಚಕ್ಖು ನಾಮ ನ ಹೋತಿ। ಕಿಞ್ಚರಹಿ ತನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ವತ್ಥು ತಸ್ಸಾತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ। ತಸ್ಸಾತಿ ತಸ್ಸ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತಸ್ಸ ಪರಮತ್ಥಚಕ್ಖುನೋ। ಇದಂ ಪನಾತಿ ನಿಗಮನಂ।
೬೪೫-೭. ತಂ ‘‘ವಣ್ಣೋ ಗನ್ಧೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಭಾವೋತಿ ಇತ್ಥಿಯಾ ಇತ್ಥಿಭಾವೋ, ಪುರಿಸಸ್ಸ ಪುಮ್ಭಾವೋತಿ ಲಬ್ಭಮಾನಕಭಾವೋ। ಸಮ್ಭವೋತಿ ಆಪೋಧಾತುಮೇವ ಸಮ್ಭವಭೂತಮಾಹ। ಸಣ್ಠಾನನ್ತಿ ಚ ತೇನ ತೇನಾಕಾರೇನ ಸನ್ನಿವಿಟ್ಠೇಸು ಮಹಾಭೂತೇಸು ತಂತಂಸಣ್ಠಾನವಸೇನ ವಿಞ್ಞಾಯಮಾನಂ ವಣ್ಣಾಯತನಮಾಹ। ಆಪೋಧಾತುವಣ್ಣಾಯತನೇಹಿ ಚ ಅನತ್ಥನ್ತರಭೂತಾನಮ್ಪಿ ಸಮ್ಭವಸಣ್ಠಾನಾನಂ ವಿಸುಂ ವಚನಂ ತಥಾಭೂತಾನಂ, ಅತಥಾಭೂತಾನಞ್ಚ ಆಪಾದೀನಂ ಯಥಾವುತ್ತಮಂಸಪಿಣ್ಡೇ ವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ। ಆಪೋಧಾತುವಣ್ಣಾಯತನಾನಞ್ಹಿ ಸನ್ತಾನವಸೇನ ಪವತ್ತಮಾನಾನಂ ಅವತ್ಥಾವಿಸೇಸೋ ಸಮ್ಭವೋ ಸಣ್ಠಾನಞ್ಚಾತಿ। ದಸೇತೇತಿ ಚತಸ್ಸೋ ಧಾತುಯೋ, ತನ್ನಿಸ್ಸಿತಾ ವಣ್ಣಾದಯೋ ಚಾತಿ ಇಮೇ ದಸ। ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಾತಿ ಅನ್ತೋಗತಹೇತ್ವತ್ಥಮಿದಂ ವಿಸೇಸನಂ, ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಿಕತ್ತಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ।
೬೪೮. ಚಕ್ಖು…ಪೇ॰… ಜೀವಿತಮೇವ ಚಾತಿ ಇಮಾನಿ ಏಕನ್ತಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಾನಿ, ಪುರಿಮಾನಿ ಚ ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಾನೀತಿ ಚತ್ತಾಲೀಸಞ್ಚ ಚತ್ತಾರಿ ಚ ರೂಪಾನಿ ಭವನ್ತಿ, ಚತುಚತ್ತಾಲೀಸ ರೂಪಾನಿ ಹೋನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
೬೪೯-೫೨. ಇಮೇಸಂ ಪನ ರೂಪಾನಂ ವಸೇನಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತಾನಂ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಚುದ್ದಸನ್ನಂ, ವಿತ್ಥಾರತೋ ಚತುಚತ್ತಾಲೀಸಾನಞ್ಚ ರೂಪಾನಂ ವಸೇನ। ಪರಿಪಿಣ್ಡಿತನ್ತಿ ಸಮನ್ತತೋ ಪಿಣ್ಡಿತಂ। ಯತ್ಥ ಸೇತಮ್ಪಿ ಅತ್ಥಿ, ಕಣ್ಹಮ್ಪಿ ಲೋಹಿತಮ್ಪಿ ಪಥವೀಪಿ ಆಪೋಪಿ ತೇಜೋಪಿ ವಾಯೋಪಿ, ಇದಂ ಪನ ಸೇಮ್ಹುಸ್ಸದತ್ತಾ ಸೇತಂ ಹೋತಿ, ಪಿತ್ತುಸ್ಸದತ್ತಾ ಪಣ್ಡಿತೇಹಿ ಬುದ್ಧಾದೀಹಿ ಪಕಾಸಿತಂ ಪರಿದೀಪಿತಂ। ಏತ್ಥ ಸಿತೋತಿ ಏತಂ ಸಸಮ್ಭಾರಚಕ್ಖುಂ ನಿಸ್ಸಿತೋ ತದಾಯತ್ತಭೂತೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಏತ್ಥ ಪಟಿಬದ್ಧೋ’’ತಿ। ಚತುನ್ನಂ ಪನ ಭೂತಾನಂ ಪಸಾದೋತಿ ಚತುನ್ನಂ ಭೂತಾನಂ ಪಸನ್ನತಾಸಭಾವೋ ಪಸಾದೋ, ‘‘ಸೇತೇನ ಮಣ್ಡಲೇನಸ್ಸಾ’’ತಿ ಪಾಠೋ ಯುಜ್ಜತಿ। ಪೋತ್ಥಕೇಸು ಪನ ‘‘ಸೇತೇ ತು ಮಣ್ಡಲೇ ತಸ್ಸಾ’’ತಿ ಲಿಖನ್ತಿ। ಕಣ್ಹಮಣ್ಡಲಮಜ್ಝೇತಿ ಇಧಾಪಿ ‘‘ಕಣ್ಹಮಣ್ಡಲಸ್ಸ ಮಜ್ಝೇ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ‘‘ಚತುತ್ಥದೂ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ ಛನ್ದಾನುರಕ್ಖಣತ್ಥಂ ವಿಭತ್ತಿಲೋಪಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಕಣ್ಹಮಣ್ಡಲಮಜ್ಝೇ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಏವಞ್ಹಿ ಅತ್ಥೋ ಚ ಯೋಜನಾ ಚ ಸುಟ್ಠು ಉಪಪನ್ನಾ ಹೋನ್ತಿ। ಅಟ್ಠಕಥಾಯಮ್ಪಿ ಹಿ ‘‘ಸೇತಮಣ್ಡಲಪರಿಕ್ಖಿತ್ತಸ್ಸ ಕಣ್ಹಮಣ್ಡಲಸ್ಸ ಮಜ್ಝೇ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೫೯೬) ವುತ್ತಂ। ಅಪರೇ ಪನ ಯಥಾಠಿತವಸೇನೇವ ಪಾಠಂ ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ಸಬ್ಬಸೋ ಪರಿಕ್ಖಿತ್ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಸಸಮ್ಭಾರಸ್ಸ ದಿಟ್ಠಮಣ್ಡಲೇತಿ ಅಭಿಮುಖೇ ಠಿತಾನಂ ಸರೀರಸಣ್ಠಾನುಪ್ಪತ್ತಿದೇಸಭೂತೇ ದಿಟ್ಠಮಣ್ಡಲೇ।
೬೫೩-೫. ಸನ್ಧಾರಣಾ…ಪೇ॰… ಹುತ್ವಾನಾತಿ ಸನ್ಧಾರಣನಹಾಪನಮಣ್ಡನಬೀಜನಕಿಚ್ಚಾಹಿ ಚತೂಹಿ ಧಾತೀಹಿ ಖತ್ತಿಯಕುಮಾರೋ ವಿಯ ಸನ್ಧಾರಣಾಬನ್ಧನಪರಿಪಾಚನಸಮುದೀರಣಕಿಚ್ಚಾಹಿ ಅತ್ತನಿಸ್ಸಯಭೂತಾಹಿ ಚತೂಹಿ ಧಾತೂಹಿ ಕತೂಪಕಾರಂ ಹುತ್ವಾ। ಉತುಚಿತ್ತಾದಿನಾತಿ ತೀಹಿ ಸನ್ತತಿಸಮುಟ್ಠಾಪಕೇಹಿ ಉತುಚಿತ್ತಾಹಾರೇಹಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಕಲಾಪನ್ತರಗತಾ ಉತುಆಹಾರಾ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾತಿ ವದನ್ತಿ। ಆಯುನಾ ಕತಪಾಲನನ್ತಿ ಚತುಧಾತುನಿಸ್ಸಿತೇನೇವ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯೇನ ರಕ್ಖಿಯಮಾನಂ। ತಥಾ ಹೇತಂ ಕಮ್ಮಜರೂಪಪರಿಪಾಲನಲಕ್ಖಣಂ। ವಣ್ಣಗನ್ಧರಸಾದೀಹೀತಿ ಆದಿ-ಗ್ಗಹಣೇನ ಓಜಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ, ‘‘ವಣ್ಣಗನ್ಧರಸೋಜಾಹೀ’’ತಿ ವತ್ಥುದ್ವಾರಞ್ಚ ಸಾಧಯನ್ತಿ ಯಥಾಯೋಗಂ ವತ್ಥುದ್ವಾರಭಾವಂ ಸಾಧಯಮಾನಂ। ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಹಿ ನಿಸ್ಸಯಭಾವತೋ ವತ್ಥುಭಾವಂ, ಪವತ್ತಿಮುಖಭಾವತೋ ದ್ವಾರಭಾವಞ್ಚ ಸಾಧೇತಿ। ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಾದೀನಂ ಪನ ತದಾರಮ್ಮಣಾವಸಾನಾನಂ ಅಞ್ಞನಿಸ್ಸಿತತ್ತಾ ದ್ವಾರಭಾವಮೇವ ಸಾಧೇತಿ, ನ ವತ್ಥುಭಾವಂ। ಊಕಾಸಿರಸಮಾನೇನ ಪಮಾಣೇನಾತಿ ಊಕಾಸಿರಸಮಾನೇನ ಪದೇಸಪ್ಪಮಾಣೇನ ಲಕ್ಖಿತಂ ಹುತ್ವಾ ಊಕಾಸಿರಸಮಾನಪ್ಪಮಾಣೇ ಠಾನೇತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ। ತಿಟ್ಠತೀತಿ ಸತ್ತ ಅಕ್ಖಿಪಟಲಾನಿ ಬ್ಯಾಪೇತ್ವಾ ಸತ್ತಸು ಪಿಚುಪಟಲೇಸು ಆಸಿತ್ತತೇಲಂ ವಿಯ ತಿಟ್ಠತಿ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಚಕ್ಖುಸ್ಸ ಅನೇಕಕಲಾಪಗತತಾ ಸಿದ್ಧಾ ಹೋತಿ। ಉಪದ್ದವಾನಂ ಪಟಲನಿರಾಕರಣೇಪಿ ಹಿ ಚಕ್ಖು ವಿಜ್ಜತೇವಾತಿ। ಯಥಾ ಚ ಚಕ್ಖು, ಏವಮಿಮಸ್ಸ ನಿಸ್ಸಯಭೂತಾ ಚತಸ್ಸೋ ಧಾತುಯೋ, ಆಯುವಣ್ಣಾದೀನಿ ಚ ಸತ್ತ ಅಕ್ಖಿಪಟಲಾನಿ ಬ್ಯಾಪೇತ್ವಾ ಠಿತಾನೇವ ಅವಿನಿಬ್ಭೋಗವುತ್ತಿತ್ತಾತಿ ಗಹೇತಬ್ಬಂ।
೬೫೬. ವುತ್ತನ್ತಿ ಧಮ್ಮಸೇನಾಪತಿನಾ ವುತ್ತಂ। ರೂಪಾನಿ ಮನುಪಸ್ಸತೀತಿ ಮ-ಕಾರೋ ಪದಸನ್ಧಿಕರೋ ‘‘ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಸಮಣಮಚಲೋ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ। ಅಥ ವಾ ಮನೂತಿ ಮಚ್ಚೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಚಕ್ಖು ರೂಪಂ ನ ಪಸ್ಸತಿ, ಕಿಞ್ಚರಹಿ ತನ್ನಿಸ್ಸಿತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಮೇವ। ತಥಾ ಹಿ ‘‘ಮಞ್ಚಾ ಉಕ್ಕುಟ್ಠಿಂ ಕರೋನ್ತೀ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ ನಿಸ್ಸಿತಕಿರಿಯಂ ನಿಸ್ಸಯೇ ವಿಯ ಕತ್ವಾ ವೋಹಾರಸಮ್ಭವತೋ ‘‘ಚಕ್ಖುಪಸಾದೇನ ಪಸ್ಸತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಆಚರಿಯಜೋತಿಪಾಲತ್ಥೇರೇನಾಪಿ ಹಿ ಇಮಿನಾವ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಇದಂ ವುತ್ತಂ। ಇದಮೇತ್ಥ ಸನ್ನಿಟ್ಠಾನಂ, ಕಿಂ ಚಕ್ಖು ರೂಪಂ ಪಸ್ಸತಿ, ಉದಾಹು ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ, ಕಿಞ್ಚೇತ್ಥ – ಯದಿ ಚಕ್ಖು ಪಸ್ಸೇಯ್ಯ, ಅಞ್ಞವಿಞ್ಞಾಣಸಮಙ್ಗಿನೋಪಿ ಚಕ್ಖು ಪಸ್ಸೇಯ್ಯ। ಅಥ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಕುಟ್ಟಾದಿಅನ್ತರಿತಮ್ಪಿ ಪಸ್ಸೇಯ್ಯ ತಸ್ಸ ಅಪ್ಪಟಿಘಾತತ್ತಾ? ನಾಯಂ ದೋಸೋ। ಯಸ್ಸ ‘‘ಚಕ್ಖು ಪಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಮತಂ, ತಸ್ಸಾಪಿ ನ ಸಬ್ಬಂ ಚಕ್ಖು ಪಸ್ಸತಿ, ಅಥ ಖೋ ವಿಞ್ಞಾಣಾಧಿಟ್ಠಿತಮೇವ। ಯಸ್ಸ ಪನ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಊಕಾಸಿರಸಮೂಪಮನ್ತಿ ಊಕಾಸಿರಸಮಾನೂಪಮಂ, ಊಕಾಸಿರಪ್ಪಮಾಣನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಇದಞ್ಚಸ್ಸ ಪತಿಟ್ಠಾನೋಕಾಸವಸೇನ ವುತ್ತಂ, ನ ಪನ ಅತ್ತನೋ ಪಮಾಣವಸೇನ। ತಞ್ಹಿ ಪರಮಾಣುಪರಿಯನ್ತೇನ ಪಮಾಣೇನ ಅತಿಸುಖುಮಮೇವಾತಿ। ಊಕಾಸಿರಪ್ಪಮಾಣೇ ಪನ ಪದೇಸೇ ಇದಂ ಪವತ್ತತಿ। ನ ಕೇವಲಞ್ಚ ಇದಮೇವ, ಸಬ್ಬಾನಿಪಿ ಸಬ್ಬಟ್ಠಾನಿಕರೂಪಾನಿ ತತ್ಥ ಪವತ್ತನ್ತೇವ। ಇದಞ್ಚ ತತ್ಥ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಂ ತಂ ಪದೇಸಂ ಪೂರೇತ್ವಾ ಏವ ನಿಬ್ಬತ್ತತಿ। ಏಕೂನಪಣ್ಣಾಸಕಲಾಪವಸೇನ ಚ ಸಹೇವ ಪವತ್ತತಿ, ಸತ್ತರಸಚಿತ್ತಕ್ಖಣಾಯುಕತ್ತಾ ರೂಪಾನಂ, ಏಕೇಕಸ್ಸ ಚ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ತೀಸು ತೀಸು ಖಣೇಸು ಕಮ್ಮಜರೂಪಾನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ।
೬೫೭. ಸುಣಾತೀತಿ ಸೋತನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಕಿಂ ಸೋತಂ ಸುಣಾತಿ, ಉದಾಹು ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿಆದಿನಾ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ತನುತಮ್ಬಲೋಮಾಚಿತೇತಿ ಸಸಮ್ಭಾರಸೋತಬಿಲಸ್ಸ ಅನ್ತೋ ಸುಖುಮೇಹಿ ತಮ್ಬವಣ್ಣಲೋಮೇಹಿ ಸಞ್ಚಿತೇ। ಅಙ್ಗುಲಿವೇಧಕಸಣ್ಠಾನೇ ಪದೇಸೇತಿ ಅಙ್ಗುಲಿಮುದ್ದಿಕಾಸಣ್ಠಾನಮಂಸಯುತ್ತೇ ಪದೇಸೇ। ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾಹೀತಿ ಸನ್ಧಾರಣಾದಿಕಿಚ್ಚಾಹಿ। ಆಯುನಾ ಪರಿಪಾಲಿಯಮಾನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ವಣ್ಣಾದೀಹಿ ಪರಿವಾರಿತನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬಂ। ತಿಟ್ಠತೀತಿ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತನಯೇನ ತಂ ಪದೇಸಂ ಪೂರೇತ್ವಾ ತಿಟ್ಠತಿ। ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಘಾಯತೀತಿ ಗನ್ಧೋಪಾದಾನಂ ಕರೋತಿ। ಸಾಯತೀತಿ ರಸಂ ವಿನ್ದತಿ। ಜೀವಿತಮವ್ಹಾಯತೀತಿ ಏತ್ಥ ರಸಗ್ಗಹಣಮೂಲಕತ್ತಾ ಅಜ್ಝೋಹರಣಸ್ಸ ಜೀವಿತನಿಮಿತ್ತಂ ಅಜ್ಝೋಹರಣರಸೋ ಜೀವಿತಂ, ತಂ ಉಪ್ಪಲದಲಗ್ಗಸಣ್ಠಾನೇ ಪದೇಸೇತಿ ಮಜ್ಝೇ ಛಿನ್ನಸ್ಸ ಉಪ್ಪಲದಲಸ್ಸ ಅಗ್ಗಭಾಗಸಣ್ಠಾನೇ ಪದೇಸೇ। ಮಲಾನನ್ತಿ ಕಿಲೇಸಾದಿಮಲಾನಞ್ಚೇವ ಮಲವಿಸಯಾನಞ್ಚ ಸಾಸವಧಮ್ಮಾನಂ ಅನುತ್ತರಿಯಭಾವಂ ಗಚ್ಛನ್ತೇಸು ಕಾಮರಾಗನಿದಾನಕಮ್ಮಜನಿತೇಸು ಕಾಮರಾಗಸ್ಸ ಚ ವಿಸೇಸಪಚ್ಚಯೇಸು ಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯೇಸು ಕಾಯಸ್ಸ ವಿಸೇಸತೋ ಸಾಸವಪಚ್ಚಯತ್ತಾ ಸೋಯೇವ ತೇಸಂ ಆಯೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತೇನ ಹಿ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಸುಖಂ ಅಸ್ಸಾದೇನ್ತಾ ಸತ್ತಾ ಮೇಥುನಮ್ಪಿ ಸೇವನ್ತಿ। ಅಥ ವಾ ಕಾಯಿನ್ದ್ರಿಯವತ್ಥುಕಾ ಚತ್ತಾರೋ ಖನ್ಧಾ ಬಲವಕಾಮರಾಗಾದಿಹೇತುಭಾವತೋ ವಿಸೇಸತೋ ಮಲಾ, ತೇಸಮಯಂ ಆಯೋ ಹೇತೂತಿ ಕಾಯೋತಿ ವುತ್ತೋ। ಇಮಸ್ಮಿಂ ಕಾಯೇತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸಸಮ್ಭಾರಕಾಯೇ। ಸೋಪಿ ಹಿ ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ಕೇಸಾದಿಮಲಾನಂ ಆಯಭಾವತೋ ಕಾಯೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಯಾವತಾ ಉಪಾದಿನ್ನಕಂ ಅತ್ಥೀತಿ ಇಮಿನಾ ಕೇಸಗ್ಗನಖಗ್ಗಾದೀಸು ಕಪ್ಪಾಸಪಟಲೇ ಸ್ನೇಹೋ ವಿಯಾತಿ ಇಮಿನಾಸ್ಸ ನಿರನ್ತರಭಾವಂ। ಇಮೇ ಚ ಪನ ಚಕ್ಖಾದಯೋ ರೂಪಾದಿಗೋಚರನಿನ್ನತಾಯ ವಮ್ಮಿಕಉದಕಆಕಾಸಗಾಮಸಿವಥಿಕಾಸಙ್ಖಾತಗೋಚರನಿನ್ನತಾಯ ಅಹಿಸುಂಸುಮಾರಪಕ್ಖಿಕುಕ್ಕುರಸಿಗಾಲಾ ವಿಯ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ವಿಸಮಜ್ಝಾಸಯತಾಯ ಹಿ ಚಕ್ಖು ವಮ್ಮಿಕಚ್ಛಿದ್ದಾಭಿರತಸಪ್ಪೋ ವಿಯ, ಬಿಲಜ್ಝಾಸಯತಾಯ ಸೋತಂ ಉದಕಬಿಲಾಭಿರತಸುಂಸುಮಾರೋ ವಿಯ, ಆಕಾಸಜ್ಝಾಸಯತಾಯ ಘಾನಂ ಅಜಟಾಕಾಸಾಭಿರತಪಕ್ಖಿ ವಿಯ, ಗಾಮಜ್ಝಾಸಯತಾಯ ಜಿವ್ಹಾ ಗಾಮಾಭಿರತಕುಕ್ಕುರೋ ವಿಯ, ಉಪಾದಿನ್ನಕಜ್ಝಾಸಯತಾಯ ಕಾಯೋ ಆಮಕಸುಸಾನಾಭಿರತಸಿಗಾಲೋ ವಿಯಾತಿ। ವಿಸಮಜ್ಝಾಸಯತಾಯಾತಿ ಚಕ್ಖುಸ್ಸ ವಿಸಮಜ್ಝಾಸಯಂ ವಿಯ ಹೋತೀತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಾ। ಚಕ್ಖುಮತೋ ವಾ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಅಜ್ಝಾಸಯವಸೇನ ಚಕ್ಖು ವಿಸಮಜ್ಝಾಸಯಂ। ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸುಪಿ।
ದಟ್ಠು…ಪೇ॰… ಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ದಟ್ಠುಂ ಕಾಮೇತೀತಿ ದಟ್ಠುಕಾಮೋ ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ದಟ್ಠುಕಾಮತಾ, ರೂಪತಣ್ಹಾಯೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ಸಾ ದಟ್ಠುಕಾಮತಾನಿದಾನಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಭೂತಪಸಾದಲಕ್ಖಣಂ।
ಏತ್ಥ ಚ ಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕಾನಂ ದಿನ್ನಪಟಿಸನ್ಧಿಕಂ, ಅಞ್ಞಂ ವಾ ಕಮ್ಮಂ ಚಕ್ಖಾದೀನಿ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತಿ। ಓಪಪಾತಿಕಾನಂ ಪನ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇವ ಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಾನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತಮಾನಾನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಜನಕಮೇವ ಕಮ್ಮಂ ಪರಿಪುಣ್ಣಸಕಲಮತ್ತಭಾವಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತೀತಿ ಗಹೇತಬ್ಬಂ। ಕಥಂ ಪನ ಏಕಕಮ್ಮುನಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಮಾನಾನಂ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ವಿಸೇಸೋತಿ? ಕಾರಣಸ್ಸ ಭಿನ್ನತ್ತಾ। ತಂತಂಭವಪತ್ಥನಾಭೂತಾ ಹಿ ತಣ್ಹಾ ತಂತಂಭವಪರಿಯಾಪನ್ನಾಯತನಾಭಿಲಾಸತಾಯ ಸಯಂ ವಿಚಿತ್ತರೂಪಾ ಉಪನಿಸ್ಸಯಭಾವೇನ ತಂತಂಭವನಿಬ್ಬತ್ತಕಕಮ್ಮಸ್ಸಪಿ ವಿಚಿತ್ತಭೇದತಂ ವಿದಹತಿ। ಯತೋ ತದಾಹಿತವಿಸೇಸಂ ತಥಾವಿಧಸಮತ್ಥತಾಯೋಗೇನ ಅನೇಕರೂಪಾಪನ್ನಂ ವಿಯ ಅನೇಕವಿಸಿಟ್ಠಸಭಾವಂ ಫಲಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತಿ, ನ ಚೇತ್ಥ ಸಮತ್ಥತಾಸಮತ್ಥತಾಸಭಾವತೋ ಅಞ್ಞಾ
ರೂಪೇಸು ಆವಿಞ್ಛನರಸನ್ತಿ ಆವಿಞ್ಛನಂ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ, ಆವಜ್ಜನಾದಿವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ವಾ ತನ್ನಿನ್ನಭಾವಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಹೇತುಭಾವೋ। ಆಧಾರಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನನ್ತಿ ನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯಭಾವತೋ। ಆಲೋಕಾದಿಸನ್ನಿಸ್ಸಯೇನ ಕದಾಚಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾನಮ್ಪಿ ಹಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕಾಲೇ ಚಕ್ಖುಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಏವ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ। ಏತ್ಥಾಹ – ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣುಪ್ಪತ್ತಿಸಮಯೇ ಸಮ್ಭವನ್ತೇಸು ಮನ್ದಾಮನ್ದಮಜ್ಝಿಮಾಯುಕೇಸು ಏಕೂನಪಣ್ಣಾಸಚಕ್ಖೂಸು ಕತಮಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಆಧಾರಭಾವಂ ಪಚ್ಚನುಭೋತೀತಿ? ವುಚ್ಚತೇ –
‘‘ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಠಾನಪ್ಪತ್ತಂ ಪುರೇಜಾತಂ ವತ್ಥುಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ದುತಿಯಭವಙ್ಗಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಠಾನಪ್ಪತ್ತಂ ಪುರೇಜಾತಂ ವತ್ಥುಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ತತಿಯಭವಙ್ಗಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಯಾವತಾಯುಕಂ ಚಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ’’ತಿ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೭೦೦) –
ಮಗ್ಗಾಮಗ್ಗಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ವುತ್ತನಯೇನ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಾತೀತಂ ಚಕ್ಖು ರೂಪೇ ಘಟ್ಟಿತ್ವಾ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ನಿಸ್ಸಯೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ದ್ವೀಸು ಭವಙ್ಗಚಲನೇಸು ಪುರಿಮಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯಭೂತೇನ ಭವಙ್ಗಚಿತ್ತೇನ ಸಹ ಉಪ್ಪನ್ನನ್ತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ಇಧ ಸೀಹಳಸಂವಣ್ಣನಾಯಂ, ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗಸ್ಸ ಸೀಹಳಸಂವಣ್ಣನಾಯಞ್ಚ ವುತ್ತೋ।
ತಳಾಕಗಾಮಮೂಲವಾಸಿದಾಠಾನಾಗತ್ಥೇರೇನ ಪನ ‘‘ಆವಜ್ಜನೇನ, ತಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯಭೂತೇನ ಭವಙ್ಗೇನ ವಾ ಸಹ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಚಕ್ಖು’’ನ್ತಿ ಆಚರಿಯಧಮ್ಮಪಾಲತ್ಥೇರೇನ ‘‘ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಾದೀನಿ ಚುತಿಆಸನ್ನಾನಿ ತದುದ್ಧಂ ಕಮ್ಮಜರೂಪಸ್ಸ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಏಕಸ್ಮಿಂಯೇವ ಹದಯವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ವತ್ತನ್ತೀ’’ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ಥೇರಸ್ಸ ಮನೋರಥಮೇವಾತಿ ನ ಸಾರತೋ ಪಚ್ಚೇತಬ್ಬಂ।
ಸಹಜಾತೇಸು ಬಹೂಸು ಪಸಾದೇಸು ಕಿಂ ಏಕೋ ನಿಸ್ಸಯೋ ಹೋತಿ, ಉದಾಹು ಸಬ್ಬೇಯೇವಾತಿ? ನನು ವುತ್ತಂ ‘‘ಪುಬ್ಬೇ ಏಕಮ್ಪಿ ಚಕ್ಖು ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀ’’ತಿ, ಕತಮಂ ಪನ ತನ್ತಿ? ಯಂ ತತ್ಥ ವಿಸದಂ ಹುತ್ವಾ ರೂಪಾಭಿಘಟ್ಟನಾರಹಂ। ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗಸೀಹಳಸಂವಣ್ಣನಾಯಂ ಪನ ‘‘ಸಬ್ಬೇಯೇವ ನಿಸ್ಸಯಾ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ ವತ್ವಾ ‘‘ಯದಿ ಏವಂ ‘ಚಕ್ಖುಞ್ಚ ಪಟಿಚ್ಚ ರೂಪೇ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣ’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ‘ರೂಪೇ ಚಾ’ತಿ ವಚನಂ ವಿಯ ‘ಚಕ್ಖೂನೀ’ತಿಪಿ ಬಹುವಚನಂ ಕತ್ತಬ್ಬನ್ತಿ ಆಚರಿಯಧಮ್ಮಪಾಲತ್ಥೇರೇನ ಪನ ತದೇವ ಸೀಹಳಸಂವಣ್ಣನಾವಚನಂ ಅನಿಚ್ಛನ್ತೇನ ‘‘ಏಕಮ್ಪಿ ಚಕ್ಖು ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ರೂಪಂ ಪನ ಅನೇಕಮೇವ ಪಚ್ಚಯಭಾವವಿಸೇಸತೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತಥಾ ಚೇವ ಅಮ್ಹೇಹಿಪಿ ಹೇಟ್ಠಾ ವಿಭಾವಿತನ್ತಿ। ಯೇಸಂ ಭೂತಾನಮಯಂ ಪಸಾದೋ, ತೇಯೇವ ಇಮಸ್ಸ ಆಸನ್ನಕಾರಣನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ದಟ್ಠು…ಪೇ॰… ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ। ಸೋತಪಸಾದಾದೀನಮ್ಪಿ ಲಕ್ಖಣಾದಿನಿದ್ದೇಸೇ ವುತ್ತನಯಾನುಸಾರೇನ ಅತ್ಥೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ।
೬೫೮. ಕೇಚೀತಿ ಮಹಾಸಙ್ಘಿಯೇಸು ಏಕಚ್ಚೇ। ಚಕ್ಖಾದೀಸು ತೇಜಾದಿಅಧಿಕತಾ ನಾಮ ತನ್ನಿಸ್ಸಯಭೂತಾನಂ ತದಧಿಕತಾಯಾತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ತೇಜಾಧಿಕಾನ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ತೇಜಾಧಿಕಾನನ್ತಿ ಪಮಾಣವಸೇನ ಚತುನ್ನಂ ಧಾತೂನಂ ಸಮಾನಭಾವೇಪಿ ಕಿಚ್ಚವಸೇನ ತೇಜೋಧಾತುಅಧಿಕಾನಂ। ಏವಂ ಸೇಸೇಸುಪಿ। ಆಕಾಸ …ಪೇ॰… ಸೇಸಕಾತಿ ಆಕಾಸಾಧಿಕಾನಂ ಭೂತಾನಂ ಪಸಾದೋ ಸೋತಂ, ವಾಯುಅಧಿಕಾನಂ ಘಾನಂ, ತೋಯಾಧಿಕಾನಂ ಜಿವ್ಹಾ, ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಸಙ್ಖಾತಪಥವಾಧಿಕಾನಂ ಕಾಯೋತಿ ಅತ್ಥೋ।
೬೫೯. ಏವಂ ಪನ ವದನ್ತಾನಂ ಕಿಂ ಉತ್ತರನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ತೇ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ಸುತ್ತಂ ಆಹರಥಾತಿ ನ ತುಮ್ಹಾಕಂ ವಚನಮತ್ತೇನೇವ ಅಯಮತ್ಥೋ ಸಕ್ಕಾ ಸದ್ಧಾತುಂ, ತಸ್ಸ ಪನ ಪರಿದೀಪಕಂ ಸುತ್ತಮಾಹರಥ। ಸುತ್ತೇ ಹಿ ಆಹಟೇ ತಸ್ಸ ನೇಯ್ಯತ್ಥತಂ ನೀತತ್ಥತಂ ವಿಚಾರೇತ್ವಾ ಯದಿ ತಸ್ಸ ವಸೇನ ಅಯಮತ್ಥೋ ಪಞ್ಞಾಯೇಥ ಸುತ್ತಮೇವ…ಪೇ॰… ಕಿಞ್ಚಿಪೀತಿ ಇತೋ ಚಿತೋ ಚ ಸುತ್ತಂ ಗವೇಸಮಾನಾಪಿ ಅದ್ಧಾ ಏಕನ್ತೇನ ಕಿಞ್ಚಿಪಿ ಏಕಗಾಥಾಪದಮತ್ತಮ್ಪಿ ತದತ್ಥಪರಿದೀಪಕಂ ಸುತ್ತಂ ನ ದಕ್ಖಿಸ್ಸನ್ತೇವ ತೇಪಿಟಕೇ ಬುದ್ಧವಚನೇ ತಾದಿಸಸ್ಸೇವ ಸುತ್ತನ್ತಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ।
೬೬೦. ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಸುತ್ತನ್ತವಸೇನ ಅಯಮತ್ಥೋ ನ ದಿಸ್ಸತಿ, ಯುತ್ತಿತೋ ಪನ ದಿಸ್ಸತೀತಿ ಚೇ, ತಮ್ಪಿ ನತ್ಥೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ವಿಸೇಸೇ ಸತೀ’’ತಿಆದಿ। ಭೂತಾನಞ್ಹಿ ವಿಸೇಸೇ ಸತಿ ಪಸಾದೋ ಕಥಂ ಭವೇ, ನೇವ ಭವೇಯ್ಯ, ನ ಚ ಭವೇಯ್ಯ, ಕಿಂ ಕಾರಣನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಸಮಾನಾನಞ್ಹಿ ಭೂತಾನಂ, ಪಸಾದೋ ಪರಿದೀಪಿತೋ’’ತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಸಮಾನಾನಮೇವ ಭೂತಾನಂ ಪಸಾದೋ ಪೋರಾಣೇಹಿ ಪರಿದೀಪಿತೋ, ನ ವಿಸಮಾನಾನಂ। ಪಥವೀಧಾತುಅಧಿಕಕಲಾಪಸ್ಸ ಹಿ ಕಕ್ಖಳತ್ತಾ, ಆಪೋಧಾತುಅಧಿಕಕಲಾಪಸ್ಸ ವಿಸ್ಸನ್ದನತೋ, ತೇಜೋಧಾತುಅಧಿಕಕಲಾಪಸ್ಸ ಪರಿಗ್ಗಯ್ಹಮಾನತ್ತಾ, ವಾಯೋಧಾತುಅಧಿಕಕಲಾಪಸ್ಸ ಚ ವಿಸ್ಸರಣತೋ ನ ತೇಸು ಪಸಾದೋ ಪತಿಟ್ಠಾತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ಕಿಚ್ಚತೋ ಸಮಾನಾನಂಯೇವ ಪಸಾದೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯ, ನ ವಿಸಮಾನಾನನ್ತಿ।
೬೬೧-೨. ಯದಿ ಏವಂ ಕಥಂ ಪಸಾದಾನಂ ವಿಸೇಸತಾತಿ ಆಹ ‘‘ತಸ್ಮಾ’’ತಿಆದಿ। ಯಸ್ಮಾ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರೇನ ಪಸಾದವತ್ಥುಕಾನಂ ಭೂತಾನಂ ವಿಸೇಸೇನ ನ ಭವಿತಬ್ಬಂ, ತಸ್ಮಾ ಏತೇಸಂ ಪಸಾದನಿಸ್ಸಯಭೂತಾನಂ ಇದಮೂನಂ, ಇದಮಧಿಕನ್ತಿ ಏತಂ ವಿಸೇಸಪರಿಕಪ್ಪನಂ ಸಬ್ಬಸೋ ಸಬ್ಬಾಕಾರೇನ ಪಹಾಯ ಞೇಯ್ಯಾ ಕಮ್ಮವಿಸೇಸೇನ ಪಸಾದಾನಂ ವಿಸೇಸತಾ। ಯಥಾ ಅವಿಸೇಸೇಪಿ ಭೂತಾನಂ ರೂಪಾನಂ ರಸಾದಯೋ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವಿಸದಿಸಾ ಹೋನ್ತಿ, ಏವಂ ಚಕ್ಖಾದಯೋಪಿ ಭೂತವಿಸೇಸಾಭಾವೇಪಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವಿಸದಿಸಾ ಹೋನ್ತಿ। ಸೋ ಪನಾಯಂ ವಿಸಿಟ್ಠಭಾವೋ ಕಮ್ಮವಿಸೇಸೇನ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ। ಏಕಮ್ಪಿ ಹಿ ಕಮ್ಮಂ ಪಞ್ಚಾಯತನಿಕತ್ತಭಾವಪತ್ಥನಾನಿಪ್ಫನ್ನಂ ಚಕ್ಖಾದಿವಿಸೇಸಹೇತುತಾಯ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸ್ಸ ಅಸಾಧಾರಣವಿಸಿಟ್ಠಂ ‘‘ನ ಹಿ ಭೂತವಿಸೇಸೇನ, ಹೋತಿ ತೇಸಂ ವಿಸೇಸತಾ’’ತಿ ಇದಂ ನಿಗಮನವಸೇನ ವುತ್ತಂ।
೬೬೩. ಏವಂ ಕಮ್ಮವಿಸೇಸತೋ ವಿಸಿಟ್ಠೇಸು ಚ ಏತೇಸು ಆರಮ್ಮಣಗ್ಗಹಣೇಪಿ ಅಯಂ ವಿಸೇಸೋತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಏವಮೇತೇಸೂ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಅಪ್ಪತ್ತಗಾಹಕನ್ತಿ ಅಸಮ್ಪತ್ತಗ್ಗಾಹಕಂ ಅತ್ತನೋ ನಿಸ್ಸಯೇನ ಸಹ ಅನಲ್ಲೀಯನನಿಸ್ಸಯೇ ಏವ ರೂಪಾದಿವಿಸಯೇ ವಿಞ್ಞಾಣುಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುಭಾವತೋ। ಕೇಚಿ ಪನ ತಮ್ಪಿ ‘‘ಸಮ್ಪತ್ತಗ್ಗಾಹಕಮೇವಾ’’ತಿ ವದನ್ತಿ, ತಂ ನ ಸುನ್ದರಂ ಸಾನ್ತರೇ ಅಧಿಕೇ ಚ ವಿಸಯೇ ವಿಞ್ಞಾಣುಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುಭಾವತೋ। ಯದಿ ಹಿ ಚಕ್ಖುಸೋತಾನಿ ಸಮ್ಪತ್ತವಿಸಯಮೇವ ಗಣ್ಹನ್ತಿ, ಚಕ್ಖುಪಸಾದತೋ ವಿಚ್ಛಿನ್ನದೇಸೇ ಠಿತೇಸು ತಾರಕಾದೀಸು ನಿಸ್ಸಯವಸೇನ ಚ ಪಮಾಣತೋ ಅಧಿಕೇಸು ಚನ್ದಮಣ್ಡಲಾದೀಸು ರೂಪಾಯತನೇಸು ಸೋತಪಸಾದತೋ ಚ ವಿಚ್ಛಿನ್ನದೇಸಸಮ್ಭೂತೇಸು ಉದರಚಮ್ಮಸನ್ಧಿಚಮ್ಮಾದಿಅನ್ತರಿತೇಸು ಕುಚ್ಛಿಸದ್ದಸನ್ಧಿಸದ್ದಾದೀಸು ಪುಥುಲೇಸು ಚ ಸಮುದ್ದಸದ್ದಾದೀಸು ಸದ್ದಾಯತನೇಸು ವಿಞ್ಞಾಣುಪ್ಪತ್ತಿ ನ ಸಿಯಾ ಸಮ್ಪತ್ತಗ್ಗಾಹಕಾನಂ ಕಾಯಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಂ ತಥಾ ಅದಸ್ಸನತೋ।
ಏತ್ಥ ಚ ವದೇಯ್ಯ – ಅಧಿಟ್ಠಾನತೋ ಬಹಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಪವತ್ತಿ ಹೋತೀತಿ ಸಮ್ಪತ್ತವಿಸಯಮೇವ ಯತ್ತಕಂ ವಿಸಯಂ, ತತ್ತಕಂ ವಿಸಯಂ ಗಹಣಾಕಾರಂ ಫರಿತ್ವಾ ಗಣ್ಹಾತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅಸಿದ್ಧಮೇತಂ ‘‘ಸಾನ್ತರೇ
‘‘ಸಬ್ಬಗೋಚರಯೋಗೇಪಿ, ದಿಟ್ಠಂ ರೂಪರವೇಸು ಯಂ।
ವಿಚ್ಛಿನ್ನಪುಥುವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಸಮ್ಪತ್ತಗ್ಗಾಹಬಾಧಕ’’ನ್ತಿ॥
ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಸಬ್ಬೇಸಂ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಗೋಚರೇನ ರೂಪಾದಿನಾ ಯೋಗೇ ಏಕಕಾರಿಯಸಾಧಕತ್ತಾ ಸಮ್ಬನ್ಧೇ ಘಟ್ಟನೇ ರೂಪರವೇಸು ರೂಪಸದ್ದಾಯತನೇಸು ವಿಸಯಭೂತೇಸು ಚಕ್ಖಾದಿತೋ ದೂರಭಾವೇನ ಚೇವ ಕೇನಚಿ ಅನನ್ತರಿತಭಾವೇನ ಚ ವಿಚ್ಛಿನ್ನೇಸು ಪಮಾಣತೋ ಪುಥುಲೇಸು ಚ ವಿಸಯೇಸು ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಯಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ತಂ ಚಕ್ಖುಸೋತಾನಂ ಸಮ್ಪತ್ತಗ್ಗಾಹಸ್ಸ ಸಮ್ಪತ್ತಗ್ಗಹಣಸ್ಸ ಬಾಧಕನ್ತಿ।
ಅಪಿಚ ಯದಿ ಚಕ್ಖು ಸಮ್ಪತ್ತಗ್ಗಾಹಕಂ ಸಿಯಾ, ಅತ್ತನೋ ಮಣ್ಡಲೇ ಠಿತಂ ವಣ್ಣಮ್ಪಿ ಪಸ್ಸೇಯ್ಯ। ತಥಾ ಅಕ್ಖಿಪುಟೇ ಅಞ್ಜನಂ ಪಖುಮಮೂಲೇ ಅಕ್ಖಿವಣ್ಣಂ ಪಖುಮಮೂಲೇ ಘಟ್ಟಿಯಮಾನಂ ಅಞ್ಜನಸಲಾಕಮ್ಪಿ ಪಸ್ಸೇಯ್ಯ, ನ ಚ ಪನೇತಂ ದಿಸ್ಸತಿ, ತಸ್ಮಾ ತನ್ನಿಸ್ಸಯೇ ದೇಸೇ ಠಿತಮೇವ ವಿಸಯಂ ಗಣ್ಹಾತಿ। ಸೋತಾಯತನಮ್ಪಿ ಯದಿ ಸಮ್ಪತ್ತಗ್ಗಾಹಕಂ ಅಭವಿಸ್ಸ, ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಸದ್ದಾಯತನಂ ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಕದಾಚಿಪಿ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೋ ನ ಸಿಯಾ। ನ ಹಿ ಬಹಿದ್ಧಾ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ಅತ್ಥಿ। ಪಟ್ಠಾನೇ ಚ ‘‘ಸದ್ದಾಯತನಂ ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯಾ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೨) ಅವಿಸೇಸೇನೇವ ಸದ್ದಸ್ಸ ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣಾರಮ್ಮಣಭಾವೋ ವುತ್ತೋ
ಯದಿ ಏವಂ ಕಥಂ ದೂರೇ ಠಿತೇಹಿ ರಜಕಾದಿಸದ್ದಾ ಚಿರೇನ ಸುಯ್ಯನ್ತಿ। ಅಸಮ್ಪತ್ತಗ್ಗಾಹಕತ್ತೇ ಹಿ ದೂರಾಸನ್ನದೇಸವತ್ತೀನಂ ಸಮಕಮೇವ ಸವನೇನ ಭವಿತಬ್ಬನ್ತಿ? ನಯಿದಮೇವಂ ದೂರಾಸನ್ನಾನಂ ಯಥಾಪಾಕಟೇ ಸದ್ದೇ ಗಹಣವಿಸೇಸತೋ। ಯಥಾ ಹಿ ದೂರಾಸನ್ನಾನಂ ವಚನಸದ್ದೇ ಯಥಾಪಾಕಟೇವ ಗಹಣವಿಸೇಸತೋ ಅಕ್ಖರವಿಸೇಸನಂ ಗಹಣಂ, ಅಗ್ಗಹಣಞ್ಚ ಹೋತಿ, ಏವಂ ರಜಕಾದಿಸದ್ದೇಪಿ ಆಸನ್ನಸ್ಸ ಆದಿತೋ ಪಭುತಿ ಯಾವ ಅವಸಾನಾ ಕಮೇನ ಪಾಕಟೀಭೂತೇ, ದೂರಸ್ಸ ಚ ಅವಸಾನೇ, ಮಜ್ಝೇ ವಾ ಪಿಣ್ಡವಸೇನ ಪವತ್ತಿಪಾಕಟೀಭೂತೇ ಯಥಾಪಾಕಟಂ ನಿಚ್ಛಯಗ್ಗಾಹಕಾನಂ ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣವೀಥಿಯಾ ಪರತೋ ಪವತ್ತಾನಂ ಮನೋದ್ವಾರಿಕಜವನಾನಂ ಗಹಣವಿಸೇಸತೋ ಲಹುಕಂ ಸುತೋ, ಚಿರೇನ ಸುತೋತಿ ಅಭಿಮಾನೋ ಹೋತಿ। ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣಪ್ಪವತ್ತಿ ಪನ ಉಭಯತ್ಥ ಸಮಾನಾ ಸದ್ದಸ್ಸ ಉಪ್ಪನ್ನದೇಸೇ ಠಿತಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ವಿಜ್ಜಮಾನಕ್ಖಣೇಯೇವ ಸೋತಾಪಾಥಗಮನತೋ। ಯದಿ ಸದ್ದಸ್ಸ ಭೂತಪರಮ್ಪರಾಯ ಸಮನ್ತತೋ ಪವತ್ತಿ ನತ್ಥಿ, ಕಥಂ ಪಟಿಘೋಸುಪ್ಪತ್ತೀತಿ? ದೂರೇ ಠಿತೋಪಿ ಸದ್ದೋ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಪಟಿಘೋಸುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ, ಭಾಜನಾದಿಚಲನಸ್ಸ ಚ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ ಅಯೋಕನ್ತೋ ವಿಯ ಅಯೋಚಲನಸ್ಸಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಸೇಸಂ…ಪೇ॰… ಗಾಹಕನ್ತಿ ಯಂ ಪನ ಅವಸೇಸಂ ಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯಸಙ್ಖಾತಂ ಪಸಾದತ್ತಯಂ, ತಂ ಸಮ್ಪತ್ತಗ್ಗಾಹಕಂ
ವಣ್ಣವಿಕಾರಮಾಪಜ್ಜಮಾನನ್ತಿ ದೋಸಾದೀಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಅಮನಾಪವಣ್ಣಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿವಸೇನ ವಣ್ಣವಿಕಾರಂ ಆಪಜ್ಜಮಾನಂ। ಹದಯಙ್ಗತಭಾವನ್ತಿ ಚಿತ್ತಗತಂ ಅಜ್ಝಾಸಯಂ। ಪಕಾಸೇತೀತಿ ರೂಪಮಿವ ಪಕಾಸಂ ಕರೋತಿ, ಸವಿಗ್ಗಹಮಿವ ದಸ್ಸೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅನೇಕತ್ಥತ್ತಾ ಹಿ ಧಾತೂನಂ ಪಕಾಸನತ್ಥೋ ಏವ ರೂಪ-ಸದ್ದೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ತಂ ಪನ ರೂಪನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಚಕ್ಖುಮ್ಹಿ, ಚಕ್ಖುಸ್ಸ ವಾ ಪಟಿಹನನಂ ಲಕ್ಖಣಮೇತಸ್ಸಾತಿ ಚಕ್ಖುಪಟಿಹನನಲಕ್ಖಣಂ। ಏವಂ ಸೋತಪಟಿಹನನಲಕ್ಖಣನ್ತಿಆದೀಸುಪಿ। ಪಟಿಹನನಞ್ಚೇತ್ಥ ವಿಸಯವಿಸಯೀನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾಭಿಮುಖಭಾವೋ ಯೋಗ್ಯದೇಸಾವಟ್ಠಾನಂ ಪಟಿಘಾತೋ ವಿಯಾತಿ ಕತ್ವಾ। ಯಥಾ ಪಟಿಘಾತೇ ಸತಿ ದುಬ್ಬಲಸ್ಸ ಚಲನಂ ಹೋತಿ, ಏವಂ ವಿಸಯಾಭಿಮುಖಭಾವೇ ಸತಿ ವಿಸಯಿನೋ ತಂಸಮ್ಬನ್ಧಸ್ಸ ಚ ವತ್ಥುರೂಪಸ್ಸ, ತನ್ನಿಸ್ಸಿತಸ್ಸ ಚ ಭವಙ್ಗಸ್ಸ ಚಲನಂ ಹೋತಿ। ಸೋ ರೂಪಸ್ಸ ಚಕ್ಖುಮ್ಹಿ, ಚಕ್ಖುಸ್ಸ ವಾ ರೂಪೇ ಹೋತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಯಮ್ಹಿ ಚಕ್ಖುಮ್ಹಿ ಅನಿದಸ್ಸನಮ್ಹಿ ಸಪ್ಪಟಿಘಮ್ಹಿ ರೂಪಂ ಸನಿದಸ್ಸನಂ ಸಪ್ಪಟಿಘಂ ಪಟಿಹಞ್ಞಿ ವಾ, ಯಂ ಚಕ್ಖು ಅನಿದಸ್ಸನಂ ಸಪ್ಪಟಿಘಂ ರೂಪಮ್ಹಿ ಸನಿದಸ್ಸನಮ್ಹಿ ಸಪ್ಪಟಿಘಮ್ಹಿ ಪಟಿಹಞ್ಞಿ ವಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೫೯೭) ಚ ಆದಿ। ವಿಸಯಭಾವೋ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯತಾ। ಗೋಚರಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಅನಞ್ಞಥಾಭಾವೋ ವಿಸಯತಾ, ತಬ್ಬಹುಲತಾ ಗೋಚರಭಾವೋತಿ ಅಯಂ ವಿಸಯಗೋಚರಾನಂ ವಿಸೇಸೋ। ಸದ್ದಾಯತೀತಿ ಉದಾಹರೀಯತಿ, ಸಕೇಹಿ ವಾ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಸೋತವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಭಾವಂ ಉಪನೀಯತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅತ್ತಾನಂ ಗನ್ಧಯತೀತಿ ಸುಗನ್ಧಂ, ದುಗ್ಗನ್ಧನ್ತಿ ವಾ ಅತ್ತಾನಂ ಪಕಾಸೇತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಸೂಚಯತೀ’’ತಿ।
೬೬೪. ಇತ್ಥಿಯಾ ಏವ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯಂ। ಯಥಾ ಚಕ್ಖಾದೀನಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಪುರಿಸಸ್ಸಪಿ ಹೋನ್ತಿ, ನಯಿದಂ ತಥಾ। ಇದಂ ಪನ ನಿಯಮೇನ ಇತ್ಥಿಯಾ ಏವ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಏವಂ ಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯೇಪಿ। ಇತ್ಥಿಯಾ ಭಾವೋ, ಇತ್ಥೀತಿ ಭವತಿ ಏತೇನ ಚಿತ್ತಂ ಇತ್ಥಿಭಾವೋ। ಪಟಿಸನ್ಧಿಸಮುಟ್ಠಿತೋತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂಯೇವ ಸಮುಟ್ಠಿತೋ, ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತೇನ ಸಹ ಏಕಕ್ಖಣೇ ಸಮುಟ್ಠಿತೋ। ಏತೇನ ಠಪೇತ್ವಾ ಲಿಙ್ಗಪರಿವತ್ತನಂ ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಿ ವಿಯ ಇಮಸ್ಸ ಅಪಾತುಭಾವಮಾಹ। ಯಞ್ಚೇತಂ ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಾದೀತಿ ಯಂ ಪನೇತಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಫಲಭೂತಂ ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಾದಿ। ಆದಿ-ಗ್ಗಹಣೇನ ಇತ್ಥಿನಿಮಿತ್ತಇತ್ಥಿಕುತ್ತಇತ್ಥಾಕಪ್ಪಾನಂ ಸಙ್ಗಹೋ। ತತ್ಥ ವಿಸದಅವಿಸದಹತ್ಥಪಾದಾದಿತಾ ಸಣ್ಠಾನಂ ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಂ। ಇತ್ಥೀನಞ್ಹಿ ಹತ್ಥಪಾದಗೀವಾಉರಆದಿಸಣ್ಠಾನಂ ನ ಪುರಿಸಾನಂ ವಿಯ ಹೋತಿ। ತಥಾ ಹಿ ಇತ್ಥಿನಿಮಿತ್ತಂ। ದಹರಕಾಲೇಪಿ ಸುಪ್ಪಕಮುಸಲಕಾದೀಹಿ ಕೀಳಾ ಮಕಚಿವಾಕೇನ ಸುತ್ತಕನ್ತನನ್ತಿ ಚ ಏವಮಾದಿ ಇತ್ಥಿಕುತ್ತಂ, ಇತ್ಥಿಕಿರಿಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅವಿಸದಟ್ಠಾನಗಮನಾದಿಆಕಾರೋ ಇತ್ಥಾಕಪ್ಪೋ। ಪುರಿಸಮ್ಪಿ ಹಿ ಅವಿಸದಂ ದಿಸ್ವಾ ಮಾತುಗಾಮೋ ವಿಯ ತಿಟ್ಠತಿ ನಿಪಜ್ಜತಿ ನಿಸೀದತಿ ಖಾದತಿ ಭುಞ್ಜತೀತಿ ವದನ್ತಿ। ಇದಂ ಪನ ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಾದಿಪರಿದೀಪನಂ ಅಕುಸಲನ್ತಿ ವತ್ವಾ ಅಞ್ಞಥಾಪಿ ವಣ್ಣೇನ್ತಿ ಆಚರಿಯಾ। ಕಥಂ? ಯೋನಿಪದೇಸೋ ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಂ, ಸರಾಧಿಪ್ಪಾಯಾ ಇತ್ಥಿನಿಮಿತ್ತಂ, ಅವಿಸದಟ್ಠಾನಗಮನಾದಯೋ ಇತ್ಥಿಕುತ್ತಂ, ಇತ್ಥಿಸಣ್ಠಾನಂ ಇತ್ಥಾಕಪ್ಪೋತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ ನಾಮ ಪುರಿಸಸ್ಮಿಂ ಮೇಥುನತಣ್ಹಾ। ಸಾ ಹಿ ತಾಸಂ ನಿಚ್ಚಂ ಬಲವತರಾ ಪವತ್ತತಿ, ಅತೋ ಸಾಪಿ ಇತ್ಥೀತಿ ಸಞ್ಜಾನನಸ್ಸ ನಿಮಿತ್ತತಾಯ ‘‘ಇತ್ಥಿನಿಮಿತ್ತ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಇತ್ಥೀತಿ ಸಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ನಿಮಿತ್ತತಾಯ ಕುತ್ತಾಕಪ್ಪಾನಮ್ಪಿ ನಿಮಿತ್ತೇಯೇವ ಅನ್ತೋಗಧತಾ, ತಥಾಪಿ ತೇಸಂ ವಿಸುಂ ಗಹಣತೋ ಸರಾಧಿಪ್ಪಾಯಾ ಏವ ನಿಮಿತ್ತಭಾವೇನ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ।
೬೬೫. ಕಿಂ ಪನೇತಂ ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಾದಿ ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯಂ ವಿಯ ಪಟಿಸನ್ಧಿಸಮುಟ್ಠಿತಂ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಪಟಿಚ್ಚೇವಾ’’ತಿಆದಿ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಹಿ ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಾದೀನಿ ಯಥಾಸಕಂ ಕಮ್ಮಾದಿನಾ ಪಚ್ಚಯೇನ ಸಮುಟ್ಠಹನ್ತಿ ‘‘ಪವತ್ತೇ…ಪೇ॰… ಪಟಿಸನ್ಧಿಯ’’ನ್ತಿ।
೬೬೬-೭. ಸಂಸೇದಜಓಪಪಾತಿಕಾನಂ ಪನ ಕಿಞ್ಚಿ ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯೇನ ಸಹ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಮೇವ ನಿಬ್ಬತ್ತತಿ। ನ ಚಾತಿ ಚ-ಕಾರೋ ವಚನೀಯನ್ತರಸಮುಚ್ಚಯೇ। ‘‘ಕಿಞ್ಚಾ’’ತಿ ಇಮಸ್ಸ ಅತ್ಥೇ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಯಸ್ಮಾ ‘‘ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಾದಯೋ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ತತೋ ಅಞ್ಞಾನಿ ಯಥಾಯೋಗಂ ಸೋತವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾನಿ ಚೇವ ಮನೋವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾನಿ ಚ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ನ ವಾ’’ತಿ। ಯಥಾವುತ್ತೋ ಪಪಞ್ಚೋ ಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯೇಪಿ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋತಿ ಅತಿದೇಸಂ ಕರೋನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಏಸೇವಾ’’ತಿಆದಿ। ಸೇಸೇಪೀತಿ ಏತ್ತಕೇಯೇವ ವುತ್ತೇ ಇತೋ ಸೇಸೇಸು ಸಬ್ಬೇಸುಪೀತಿ ಕದಾಚಿ ಕೋಚಿ ಚಿನ್ತೇಯ್ಯಾತಿ ಆಹ ‘‘ಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯೇ’’ತಿ ಪಠಮಕಪ್ಪಾನನ್ತಿ ಪಠಮಕಪ್ಪಿಕನರಾನಂ। ತೇಸಞ್ಹಿ ಆಭಸ್ಸರಲೋಕತೋ ಚವಿತ್ವಾ ಇಧೂಪಪನ್ನಾನಂ ದೀಘಸ್ಸ ಕಾಲಸ್ಸ ಅಚ್ಚಯೇನ ಓಳಾರಿಕಂ ಆಹಾರಂ ಆಹರತಂ ಮುತ್ತಕರೀಸೇಸು ಸಞ್ಜಾತೇಸು ತೇಸಂ ನಿಕ್ಖಮನತ್ಥಾಯ ವಣಮುಖಾನಿ ಭಿಜ್ಜನ್ತಿ, ಪುರಿಸಸ್ಸ ಪುರಿಸಭಾವೋ, ಇತ್ಥಿಯಾ ಚ ಇತ್ಥಿಭಾವೋ ಪಾತುರಹೋಸಿ। ತಥಾ ಹಿ ಪುರಿಮತ್ತಭಾವೇಸು ಪವತ್ತಉಪಚಾರಝಾನಾನುಭಾವೇನ ಯಾವ ಸತ್ತಸನ್ತಾನೇ ಕಾಮರಾಗವಿಕ್ಖಮ್ಭನವೇಗೋ ನ ಪಟಿಪಸ್ಸಮ್ಭತಿ, ನ ತಾವ ಬಲವಕಾಮರಾಗೂಪನಿಸ್ಸಯಾನಿ ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಪಾತುರಹೇಸುಂ। ಯದಾ ಪನಸ್ಸ ವಿಚ್ಛಿನ್ನತಾಯ ಬಲವಕಾಮರಾಗೋ ಲದ್ಧಾವಸರೋ ಅಹೋಸಿ, ತದಾ ತದೂಪನಿಸ್ಸಯಾನಿ ತಾನಿ ಸತ್ತಾನಂ ಸನ್ತಾನೇ ಸಞ್ಜಾಯನ್ತಿ।
೬೬೮. ಪರತೋತಿ ಪಠಮಕಪ್ಪತೋ ಅಪರಭಾಗೇ। ಪವತ್ತೇ…ಪೇ॰… ಪರಿವತ್ತತೀತಿ ಯಥಾ ತಂ ಸೋರೇಯ್ಯಕಸೇಟ್ಠಿಪುತ್ತಸ್ಸ ವಿಯಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಅಪಿ-ಸದ್ದೇನ ಪಠಮಪಾರಾಜಿಕಾಯಂ ವಿನೀತವತ್ಥುಪಾಳಿಯಂ ಆಗತಭಿಕ್ಖುಸ್ಸ, ಭಿಕ್ಖುನಿಯಾ ವಿಯ ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಸಮುಟ್ಠಿತಸ್ಸಪಿ ಪವತ್ತೇ ಪರಿವತ್ತನಂ ದೀಪೇತಿ। ಯಥಾಹ –
‘‘ತೇನ ಖೋ ಪನ ಸಮಯೇನ ಅಞ್ಞತರಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಂ ಪಾತುಭೂತಂ ಹೋತಿ। ತೇನ ಖೋ ಪನ ಸಮಯೇನ ಅಞ್ಞತರಿಸ್ಸಾ ಭಿಕ್ಖುನಿಯಾ ಪುರಿಸಲಿಙ್ಗಂ ಪಾತುಭೂತಂ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಪಾರಾ॰ ೬೯)।
ಯಸ್ಸ ಪನ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ದ್ವೀಸು ಏಕಮ್ಪಿ ನ ಸಮುಟ್ಠಿತಂ, ಸೋ ಅಭಾವಕೋ ನಾಮ, ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಿಯಮ್ಪಿ ಇನ್ದ್ರಿಯುಪ್ಪತ್ತಿ ನ ಹೋತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
೬೬೯. ಕಿಂ ಪನೇತಸ್ಸ ಉಭಯಸ್ಸಪಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಯಾ, ವಿನಾಸನಸ್ಸ ಚ ಕಾರಣಂ, ಯತೋ ಇದಂ ಸಮುಟ್ಠಾತಿ, ಪರಿವತ್ತತೀತಿ ಚ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಇಮಂ ಅನುಯೋಗಂ ಮನಸಿ ಕತ್ವಾ ಆಹ ‘‘ಮಹತಾ ಪಾಪಕಮ್ಮೇನಾ’’ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಮಹತಾತಿ ಪರದಾರಿಕಕಮ್ಮಾದಿನಾ ಮಹಾಬಲೇನ। ಪಾಪಕಮ್ಮೇನ ಮಹತಾ ಕುಸಲೇನೇವಾತಿ ಇದಂ ಸುಗತಿಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ದುಗ್ಗತಿಯಂ ಪನ ಉಭಯಮ್ಪಿ ಅಕುಸಲಕಮ್ಮೇನೇವ ಜಾಯತಿ।
೬೭೦. ಇನ್ದ್ರಿಯೇ ವಿನಟ್ಠೇ ಏಕನ್ತೇನೇವ ಲಿಙ್ಗಮ್ಪಿ ವಿನಸ್ಸತೇವಾತಿ ಆಹ ‘‘ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಂ ವಿನಸ್ಸತೀ’’ತಿ। ಅಯಂ ಪನೇತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ – ಇಮೇಸು ದ್ವೀಸು ಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಉತ್ತಮಂ, ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಹೀನಂ, ಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಅನ್ತರಧಾನಂ ಮಹನ್ತೇನ ಅಕುಸಲೇನ ಕಮ್ಮೇನ ಹೋತಿ, ಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಮಹನ್ತೇನ ಕುಸಲಕಮ್ಮೇನ, ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಅನ್ತರಧಾನಂ ದುಬ್ಬಲಾಕುಸಲೇನ, ಸಮುಟ್ಠಾನಮ್ಪಿ ದುಬ್ಬಲಕುಸಲೇನ, ದುಗ್ಗತಿಯಂ ಪನ ಉಭಯಸ್ಸಾಪಿ ಅನ್ತರಧಾನಂ, ಸಮುಟ್ಠಾನಞ್ಚ ಅಕುಸಲೇನೇವ ಹೋತೀತಿ। ಯದಿ ಸುಗತಿಯಂ ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯಮ್ಪಿ ಕುಸಲೇನೇವ ನಿಬ್ಬತ್ತತಿ, ಕಥಞ್ಚರಹಿ ‘‘ಪರದಾರಿಕಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ನಿರಯೇ ಪಚ್ಚಿತ್ವಾ ತೇನೇವ ಪಾಪಕಮ್ಮೇನ ಪಞ್ಚಸತಕ್ಖತ್ತುಂ ಮನುಸ್ಸಲೋಕೇ ಇತ್ಥೀ ಹುತ್ವಾ ನಿಬ್ಬತ್ತತೀ’’ತಿಆದಿವಚನನ್ತಿ? ನಾಯಂ ವಿರೋಧೋ ನಿಸ್ಸನ್ದಫಲವಸೇನ ವುತ್ತತ್ತಾ। ತಥಾ ಹಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ತಾವ ಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯನಿಬ್ಬತ್ತನಾರಹಮ್ಪಿ ಕಮ್ಮಂ ಕದಾಚಿ ಪರದಾರಿಕಾದಿನಾ ಬಲವಪಾಪಕಮ್ಮೇನ ಪಟಿಬಾಹಿತಸಾಮತ್ಥಿಯಂ ಅಸ್ಸ, ತದಾ ಅತ್ತನೋ ಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯನಿಬ್ಬತ್ತನೇ ಅಸಮತ್ಥತಾಯ ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯಮೇವ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತಿ। ಪವತ್ತಿಯಂ ಪನ ಅತ್ತನೋ ಬಲವಭಾವೇನ ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯೂಪನಿಸ್ಸಯಂ ಪರದಾರಿಕಮಕುಸಲಕಮ್ಮಂ ಪಟಿಬಾಹಿತ್ವಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇನ್ತಂ ಕದಾಚಿ ಲದ್ಧಸಾಮಗ್ಗಿತಾಸಞ್ಜಾತಬಲವಿಸೇಸೇನ ಪರದಾರಿಕಾದಿನಾ ಕಮ್ಮೇನ ಪಟಿಬಾಹಿತಸಾಮತ್ಥಿಯಂ ಭವೇಯ್ಯ, ತದಾ ಅತ್ತನೋ ದುಬ್ಬಲತಾಯ ಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ ನ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತಿ
೬೭೧-೨. ಯದಾ ಪನ ತಂ ಕಮ್ಮಂ ಪುನ ಸಾಮಗ್ಗಿಪಟಿಲಾಭತೋ, ಪರಿಕ್ಖೀಣಪಾಪಕಮ್ಮತಾಯ ವಾ ಬಲವಪ್ಪತ್ತಂ ಅಭವಿಸ್ಸ, ತದಾ ದಿನ್ನವೇಧಂ ವಿಯ ರುಕ್ಖಂ ತದಪಗಮೇ ಅತ್ತನೋ ಬಲಾನುರೂಪಂ ಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತಿ, ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಪನ ಅತ್ತನೋ ಕಾರಣಾಭಾವತೋ ನುಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಉಭಯಸ್ಸ ಪನ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಯಮ್ಪಿ ವಿಸದಿಸಿನ್ದ್ರಿಯನಿಬ್ಬತ್ತನತೋ ಪುರೇ ಸತ್ತರಸಮಚಿತ್ತಸ್ಸ ಠಿತಿಕಾಲಮುಪಾದಾಯ ತಂತಂಸಮುಟ್ಠಾಪಕಕಮ್ಮಂ ತಂ ತಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ನ ಜನೇತಿ। ಸತ್ತರಸಮಚಿತ್ತೇನ ಸಹ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ವಿಸದಿಸಿನ್ದ್ರಿಯುಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಪುರಿಮಚಿತ್ತೇನ ಸಹ ನಿರುಜ್ಝತಿ। ಯದಿ ಹಿ ಸತ್ತರಸಮಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದತೋ ಪರಮ್ಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯ, ಇತರಂ ನುಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಸನ್ತಾನೇ ದ್ವಿನ್ನಂ ಸಹುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಅನಿಚ್ಛಿತತ್ತಾ। ತೇನೇವ ಹಿ ‘‘ಯಸ್ಸ ವಾ ಪನ ಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಸ ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ (ಯಮ॰ ೩.ಇನ್ದ್ರಿಯಯಮಕ.೧೮೮) ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪಞ್ಹೇ ‘‘ನೋ’’ತಿ (ಯಮ॰ ೩.ಇನ್ದ್ರಿಯಯಮಕ.೧೮೮) ಪಟಿಕ್ಖೇಪೋ ಕತೋತಿ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ವಕ್ಖತಿ ‘‘ಉಭತೋಬ್ಯಞ್ಜನಸ್ಸಾಪೀ’’ತಿಆದಿ ತಸ್ಸಾಪೀತಿ ಯಸ್ಸ ದುವಿಧಂ ಬ್ಯಞ್ಜನಮತ್ಥಿ, ತಸ್ಸಾಪಿ ಏಕಮೇವ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಸಿಯಾ, ಕಿಂ ಪನ ಇತರಸ್ಸಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
ನನು ಚ ದುವಿಧೇ ಬ್ಯಞ್ಜನೇ ಸತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯದ್ವಯೇನಾಪಿ ಭವಿತಬ್ಬಂ, ಬ್ಯಞ್ಜನಞ್ಹಿ ತಂ ತಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಜಾಯತೀತಿ? ಸಚ್ಚಂ ಜಾಯತಿ, ಏತ್ಥಾಪಿ ಇತ್ಥಿಉಭತೋಬ್ಯಞ್ಜನಸ್ಸ ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಇತ್ಥಿನಿಮಿತ್ತಮೇವ ಯಾವಜೀವಂ ಪವತ್ತತಿ, ಪುರಿಸಉಭತೋಬ್ಯಞ್ಜನಸ್ಸ ಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಪುರಿಸನಿಮಿತ್ತಮೇವ, ಇತರಂ ಪನ ನ ತಸ್ಸ ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯಹೇತುತೋ ಜಾಯತಿ। ತಂ ಪನ ಯೇನ ಕಾರಣೇನ ಹೋತಿ, ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಏವಂ ಸನ್ತೇ’’ತಿ ಅನುಯೋಗಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ನ ಚಾಭಾವೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಸೋಧನಂ ತು ವುತ್ತಂ। ಏವಂ ಸನ್ತೇತಿ ಏಕಸ್ಮಿಂಯೇವ ಇನ್ದ್ರಿಯೇ ಸತಿ। ಅಭಾವೋ ಚಾತಿ ಯಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಜಾಯತಿ, ತಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ ಪುರಿಸಉಭತೋಬ್ಯಞ್ಜನಸ್ಸ ಇತ್ಥಿಬ್ಯಞ್ಜನಾಭಾವೋ, ಇತ್ಥಿಉಭತೋಬ್ಯಞ್ಜನಸ್ಸ ಪುರಿಸಬ್ಯಞ್ಜನಾಭಾವೋತಿ ಅತ್ಥೋ ನ ಚಾಭಾವೋ ಸಿಯಾತಿ ನೇವ ದುತಿಯಬ್ಯಞ್ಜನಸ್ಸ ಅಭಾವೋ ಸಿಯಾ। ನ ತಂ ಬ್ಯಞ್ಜನಕಾರಣನ್ತಿ ತಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ದುತಿಯಬ್ಯಞ್ಜನಕಾರಣಂ ನ ಹೋತಿ। ಕಸ್ಮಾ? ಸದಾ ಅಭಾವತೋ। ಇತ್ಥಿಉಭತೋಬ್ಯಞ್ಜನಸ್ಸ ಹಿ ಯದಾ ಇತ್ಥಿಯಾ ರಾಗಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತದಾ ಪುರಿಸಬ್ಯಞ್ಜನಂ ಪಾಕಟಂ ಹೋತಿ, ಇತ್ಥಿಬ್ಯಞ್ಜನಂ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನಂ ಗುಳ್ಹಂ ಹೋತಿ, ತಥಾ ಇತರಸ್ಸ ಇತರಂ। ಯದಿ ಚ ತೇಸಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ದುತಿಯಬ್ಯಞ್ಜನಕಾರಣಂ ಭವೇಯ್ಯ, ಸದಾಪಿ ಬ್ಯಞ್ಜನದ್ವಯಂ ತಿಟ್ಠೇಯ್ಯ, ನ ಪನ ತಿಟ್ಠತಿ, ತಸ್ಮಾ ವೇದಿತಬ್ಬಮೇತಂ ‘‘ನ ತಸ್ಸ ತಂ ಬ್ಯಞ್ಜನಕಾರಣ’’ನ್ತಿ। ಕಿಞ್ಚರಹಿ ಕಾರಣನ್ತಿ ಚೇ? ಆಹ ‘‘ತಸ್ಸಾ…ಪೇ॰… ಕಾರಣ’’ನ್ತಿ। ತತ್ಥ ಕಮ್ಮಸಹಾಯನ್ತಿ ಪುರಿಮಭವಸಿದ್ಧಸ್ಸ ಇನ್ದ್ರಿಯನಿಬ್ಬತ್ತಕಕಮ್ಮಸ್ಸ ಸಹಾಯಂ। ರಾಗಚಿತ್ತನ್ತಿ ಇತ್ಥಿಯಾ ಪುರಿಸಸ್ಮಿಂ, ಪುರಿಸಸ್ಸ ಇತ್ಥಿಯಂ ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಮೇಥುನರಾಗಚಿತ್ತಂ। ತಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಉಪ್ಪನ್ನೇ ತಂ ಪಾಕಟಂ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಿಂ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧೇ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನಂ ಹೋತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪನಿಮಸ್ಸ ಏಕಮೇವ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಇತ್ಥಿಉಭತೋಬ್ಯಞ್ಜನಕೋ ಸಯಮ್ಪಿ ಪರಂ ಉದ್ದಿಸ್ಸ ಗಬ್ಭಂ ಗಣ್ಹಾತಿ, ಅತ್ತಾನಂ ಉದ್ದಿಸ್ಸ ಪರಮ್ಪಿ ಗಣ್ಹಾಪೇತಿ। ಸೋ ಹಿ ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯವನ್ತತಾಯ ಸಯಂ ಗಣ್ಹಾತಿ, ಪರೇಸು ಉಪಕ್ಕಮಕರಣತೋ ಪರಂ ಗಣ್ಹಾಪೇತಿ। ಪುರಿಸಉಭತೋಬ್ಯಞ್ಜನಕೋ ಪರೇಸು ಉಪಕ್ಕಮಕರಣತೋ ಪರಂ ಗಬ್ಭಂ ಗಣ್ಹಾಪೇತಿ, ಸಯಂ ಪನ ಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯವನ್ತತಾಯ ಗಬ್ಭಂ ನ ಗಣ್ಹಾತಿ।
ಯಸ್ಮಾ ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯೇ ಸತಿ ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಾದಯೋ ಹೋನ್ತಿ, ತೇಸು ಚ ಸನ್ತೇಸು ಇತ್ಥೀತಿ ಪಕಾಸೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಇತ್ಥೀತಿ ಪಕಾಸನರಸ’’ನ್ತಿ। ದುವಿಧಮ್ಪಿ ಪನೇತಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಕಾಯಪಸಾದೋ ವಿಯ ಸಕಲಸರೀರಬ್ಯಾಪಕಮೇವ, ನ ಚಸ್ಸ ಕಾಯಪಸಾದೇನ ಸಙ್ಕರೋ ಲಕ್ಖಣಭೇದತೋ, ನಿಸ್ಸಯಭೇದತೋ ಚ।
೬೭೩. ಸಹಜರೂಪಪರಿಪಾಲನಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ಯಥಾ ಅತ್ತನಾ ಸಹಜಾತರೂಪಾನಿ ತೀಸು ಖಣೇಸು ಪವತ್ತನ್ತಿ, ಏವಂ ಅನುಪಾಲನಲಕ್ಖಣಂ। ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಏಕನ್ತಕಮ್ಮಜತ್ತಾ ಸಹಜಗ್ಗಹಣೇನೇವ ಅನುಪಾಲೇತಬ್ಬಾನಮ್ಪಿ ‘‘ತೇಸಂ ಪವತ್ತನರಸ’’ನ್ತಿ। ಪವತ್ತನಞ್ಚೇತ್ಥ ವುತ್ತನಯೇನ ತೇಸಂ ಯಾಪನಂ ಠಪನಂ ಠಿತಿಹೇತುಕತಾ। ನ ಹಿ ಕಮ್ಮಜಾನಂ ಕಮ್ಮಮೇವ ಠಿತಿಹೇತು ಭವಿತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ ಆಹಾರಜಾದೀನಂ ಆಹಾರಾದಿ ವಿಯ। ಕಿಂ ಕಾರಣಂ? ತಙ್ಖಣಾಭಾವತೋ। ಕಮ್ಮಞ್ಹಿ ನಿರುದ್ಧಂ ರೂಪಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ತತೋ ತಂಸಮುಟ್ಠಾನರೂಪಾನಿ ಮತಪಿತಿಕಾ ವಿಯ ಪುತ್ತಾ ಚೂಳಪಿತುಆದಿನಿಸ್ಸಯೇನ ಅಞ್ಞನಿಸ್ಸಯೇನೇವ ಪವತ್ತನ್ತಿ, ಅಞ್ಞಞ್ಚ ತೇಸಂ ಯಾಪನಸಮತ್ಥಂ ನತ್ಥಿ ಅಞ್ಞತ್ರ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯೇನಾತಿ ತದೇವ ತೇಸಂ ಪವತ್ತನರಸಂ। ಆಹಾರಜಾದಯೋ ಪನ ಧರಮಾನಕಪಿತಿಕಾ ವಿಯ ಪುತ್ತಾ ಅಞ್ಞನಿರಪೇಕ್ಖಾ ಸಕಸಕಪಚ್ಚಯವಸೇನೇವ ಪವತ್ತನ್ತಿ। ಆಹಾರಾದಯೋ ಹಿ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ಥಿಕ್ಖಣೇಯೇವ ರೂಪಾನಿ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತ್ವಾ ತೇಸಂ ಠಿತಿಪವತ್ತಿಯಾವ ತಿಟ್ಠನ್ತಿ, ತತೋ ತಂಸಮುಟ್ಠಾನಾನಿ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯನಿರಪೇಕ್ಖಾನಿ। ಸೇಸಾನಿಪಿ ತಂತಂಪಚ್ಚಯವಸೇನೇವ ತಿಟ್ಠನ್ತೀತಿ ನ ಅಞ್ಞಂ ಠಪನಕಾರಣಂ ಪಚ್ಚಾಸೀಸನ್ತಿ। ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಮ್ಪಿ ಚೇತಂ ಉಪ್ಪಾದತೋ ಪಟ್ಠಾಯೇವ ಅನುಪಾಲಕಂ। ಯಾಪೇತಬ್ಬಾನಿ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬಾನಿ ಸಹಜಾತಭೂತಾನಿ ಪದಟ್ಠಾನಮೇತಸ್ಸಾತಿ ಯಾಪೇತಬ್ಬಭೂತಪದಟ್ಠಾನಂ।
೬೭೪. ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂತಿ ಠಪೇತ್ವಾ ಅರೂಪಾವಚರವಿಪಾಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಂ ಅವಸೇಸಾ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು। ತೇನಾಹ ‘‘ಪಞ್ಚವೋಕಾರೇ’’ತಿ। ಪಞ್ಚವೋಕಾರೇ ಮನೋಧಾತು, ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯೋ ಚ ಯಂ ರೂಪಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಪವತ್ತನ್ತಿ, ತಂ ‘‘ವತ್ಥೂ’’ತಿ ಪವುಚ್ಚತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಪಞ್ಚವೋಕಾರೇತಿ ಚ ವಿಸೇಸನಂ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುವಸೇನ ಕತಂ, ಮನೋಧಾತು ಪನ ಚತುವೋಕಾರಭವೇ ನತ್ಥೇವ। ಪಾಳಿಯಂ ಅನಾಗತಸ್ಸಾಪಿ ಹದಯವತ್ಥುನೋ ಆಗಮತೋ, ಯುತ್ತಿತೋ ಚ ಅತ್ಥಿಭಾವೋ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ। ತತ್ಥ ಆಗಮೋ ತಾವ –
‘‘ಯಂ
ಏವಮಾದಿ
‘‘ಕಮ್ಮಜಂ ವತ್ಥುಭಾವಾ ತಂ, ಚಕ್ಖುಂವ ನಿಯತಕ್ರಿಯಂ।
ಚಿನ್ತಾಯ ಚ ಉರೋಖೇದಾ, ತತ್ರ ತಿಟ್ಠನ್ತಿ ವಿಜಾನಿಯ’’ನ್ತಿ॥
ಯದಿ ಉಬ್ಬಾಹನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ।
೬೭೫. ಚತೂಸು ಆಹಾರೇಸು ಇಧ ರೂಪಾಧಿಕಾರತೋ ಕಬಳೀಕಾರೋ ಆಹಾರೋ ಗಹೇತಬ್ಬೋತಿ ಆಹ ‘‘ಆಹಾರತಾತಿ ಕಬಳೀಕಾರೋ ಆಹಾರೋ’’ತಿ। ತತ್ಥ ಕಬಳಂ ಕರೀಯತೀತಿ ಕಬಳೀಕಾರೋ। ಆಹರೀಯತೀತಿ ಆಹಾರೋ, ಕಬಳಂ ಕತ್ವಾ ಅಜ್ಝೋಹರೀಯತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇದಞ್ಚ ಸವತ್ಥುಕಂ ಕತ್ವಾ ಆಹಾರಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಂ। ಕಬಳೀಕಾರಾಹಾರಸ್ಸ ಪನ ಓಜಾ ಇಧ ಆಹಾರೋ ನಾಮ। ತೇನಾಹ ‘‘ಯಾಯ ಓಜಾಯಾ’’ತಿಆದಿ। ಸೋ ಚ ರೂಪಾಹರಣಸಭಾವೋ ಉಪತ್ಥಮ್ಭನಬಲಕರೋ ಅಙ್ಗಮಙ್ಗಾನುಸಾರೀರಸಾಹರಣಭೂತೋ ಭೂತನಿಸ್ಸಿತೋ ಏಕೋ ವಿಸೇಸೋ। ಬಾಹಿರಾಹಾರಪಚ್ಚಯಂ ಪಟಿಲಭಿತ್ವಾ ಏವ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾಹಾರೋ ರೂಪಂ ಉಪ್ಪಾದೇತೀತಿ ಅಯಂ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾಹಾರಸ್ಸ ಉಪನಿಸ್ಸಯಭಾವೇನಾಪಿ ರೂಪಂ ಆಹರತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಓಜಟ್ಠಮಕಂ ರೂಪಂ ಆಹರತೀ’’ತಿ। ಓಜಾ ಅಟ್ಠಮೀ ಯಸ್ಸ ತಂ ಓಜಟ್ಠಮಕಂ। ಯಾಯ ಓಜಾಯಾತಿ ಅತ್ತನೋ ಉದಯಾನನ್ತರಂ ರೂಪಜನನತೋ ಓಜಾಸಙ್ಖಾತಾಯ ಓದನಕುಮ್ಮಾಸಾದಿವತ್ಥುಗತಾಯ ಯಾಯ ಫರಣಓಜಾಯ। ಯತ್ಥ ಯತ್ಥಾತಿ ಯಮ್ಹಿ ಯಮ್ಹಿ ಜನಪದೇ, ನಗರಾದೀಸು ಚ। ‘‘ಕಬಳೀಕಾರೋ ಆಹಾರೋ’’ತಿ ಪವುಚ್ಚತಿ ತಬ್ಬತ್ಥುಕತ್ತಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
೬೭೬. ಕಿಂ ಪನ ವತ್ಥುನೋ ಕಿಚ್ಚಂ, ಕಿಂ ಓಜಾಯಾತಿ ಚೇ? ಪರಿಸ್ಸಯಹರಣಂ ವತ್ಥುಸ್ಸ ಕಿಚ್ಚಂ, ಪಾಲನಂ ಓಜಾಯಾತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಅನ್ನಪಾನಾದಿಕ’’ನ್ತಿಆದಿ। ಅಗ್ಗಿಂ ಹರತಿ ಕಮ್ಮಜನ್ತಿ ಕಮ್ಮಜತೇಜಂ ಗಣ್ಹಾತಿ। ಅನ್ತೋಕುಚ್ಛಿಯಞ್ಹಿ ಓದನಾದಿವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಅಸತಿ ಕಮ್ಮಜತೇಜೋ ಉಟ್ಠಹಿತ್ವಾ ಉದರಪಟಲಸಙ್ಖಾತಮುಪಾದಿನ್ನರೂಪಂ ಗಣ್ಹಾತಿ, ‘‘ಛಾತೋಮ್ಹಿ, ಆಹಾರಂ ಮೇ ದೇಥಾ’’ತಿ ವದಾಪೇತಿ, ಭುತ್ತಕಾಲೇ ಉದರಪಟಲಂ ಮುಞ್ಚಿತ್ವಾ ಅನುಪಾದಿನ್ನಕವತ್ಥುಂ ಗಣ್ಹಾತಿ, ಅಥ ಸತ್ತೋ ಏಕಗ್ಗೋ ಹೋತಿ। ಯಥಾ ಹಿ ಛಾಯಾರಕ್ಖಸೋ ಛಾಯಾಪವಿಟ್ಠಂ ದಿಸ್ವಾ ಗಹೇತ್ವಾ ದೇವಸಙ್ಖಲಿಕಾಯ ಬನ್ಧಿತ್ವಾ ಅತ್ತನೋ ಭವನೇ ಮೋದನ್ತೋ ಛಾತಕಾಲೇ ಆಗನ್ತ್ವಾ ಸೀಸೇ ದಂಸತಿ, ಸೋ ದಟ್ಠತ್ತಾ ವಿರವತಿ, ತಂ ವಿರವಂ ಸುತ್ವಾ ಸಚೇ ಅಞ್ಞೇಪಿ ಮನುಸ್ಸಾ ಆಗಚ್ಛನ್ತಿ, ಸೋ ಆಗತಾಗತೇ ಗಹೇತ್ವಾ ಖಾದಿತ್ವಾ ಸಕಭವನೇ ಮೋದತಿ ಕೇವಲನ್ತಿ ಓಜಾವಿಯುತ್ತಂ ವತ್ಥು ಜೀವಿತಂ ಕಮ್ಮಜಭೂತಂ ತಂ ಪಾಲೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ।
೬೭೭. ಓಜಾ…ಪೇ॰… ಪಾಚಕನ್ತಿ ಓಜಾ ಜೀವಿತಂ ಪಾಲೇತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ, ಕಮ್ಮಜಂ ತೇಜಂ ಹರಿತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ ಆಮಾಸಯಸ್ಸ ಅಪುಣ್ಣತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಉಪತ್ಥಮ್ಭನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋತಿ ಓಜಟ್ಠಮಕರೂಪಹರಣವಸೇನೇವ ಇಮಸ್ಸ ಕಾಯಸ್ಸ ಉಪತ್ಥಮ್ಭನವಸೇನ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾತಿ। ಕಾಯೇನಾತಿ ರೂಪಕಾಯೇನ। ಅತ್ತನೋ ಭಾವನ್ತಿ ಅತ್ತನೋ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಂ। ವಿಞ್ಞಾಪೇನ್ತಾನನ್ತಿ ಪರೇಸಂ ಸಞ್ಞಾಪೇನ್ತಾನಂ। ಕಾಯಗ್ಗಹಣಾನುಸಾರೇನಾತಿ ಫನ್ದಮಾನಕಾಯಗತವಣ್ಣಸ್ಸ ಗಹಣಭೂತಾನಂ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರಿಕಜವನಾನನ್ತರಪ್ಪವತ್ತಾನಂ ನಿಚ್ಛಯಗ್ಗಹಣಸಙ್ಖಾತಾನಂ ಮನೋದ್ವಾರಿಕಜವನಾನಂ ಅನುಸ್ಸರಣೇನ ತೇಸಂ ಅನನ್ತರನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ಹಿ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣೇ ಆಪಾಥಗತೇ ಯಥಾಪಚ್ಚಯಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಜವನೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಭವಙ್ಗಂ ಓತಿಣ್ಣೇ ಮನೋದ್ವಾರಿಕಜವನಂ ತದೇವಾರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಭವಙ್ಗಂ ಓತರತಿ, ಪುನ ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ದ್ವಾರೇ ವಿಸಯಂ ವವತ್ಥಾಪೇತ್ವಾ ಜವನಂ ಭವಙ್ಗಂ ಓತರತಿ, ತಸ್ಮಾ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರಿಕಜವನಾನನ್ತರಪ್ಪವತ್ತಾನಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ಜವನವಾರಾನಮನನ್ತರಂ ತತಿಯವಾರೇ ಪವತ್ತಾಯ ಮನೋದ್ವಾರಜವನವೀಥಿಯಾ ಏವ ಗಹಿತಾಯ ಏತಾಯ ಕರಣಭೂತಾಯ ಚತುತ್ಥವಾರೇ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಜವನೇನೇವ ಭಾವೋ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ। ಏತೇನ ವಿಞ್ಞತ್ತಿ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಕರಣಸಾಧನತಾ ವುತ್ತಾ। ಸಯಂ ವಾತಿಆದಿನಾ ಪನ ಕಮ್ಮಸಾಧನತ್ತಮಾಹ।
ಏವಂ ವಿಞ್ಞತ್ತಿ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಕಾರಕದ್ವಯೇ ಸಮ್ಭವಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಕಾಯ-ಸದ್ದೇನ ಸಹ ಕಮ್ಮಧಾರಯಸಮಾಸಂ ದಸ್ಸೇತುಂ, ‘‘ಕಾಯೋ’’ತಿ ವೋಹಾರಸ್ಸ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಯಮ್ಪಿ ಚ ಪವತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಕಾಯೇನ ಸಂವರೋ’’ತಿಆದಿಸುತ್ತಮಾಹ। ಕಾಯವಿಪ್ಫನ್ದನೇನ ಅಧಿಪ್ಪಾಯವಿಞ್ಞಾಪನಹೇತುತ್ತಾತಿ ವಿಪ್ಫನ್ದಮಾನಕಾಯೇನ ಕರಣಭೂತೇನ ಅಧಿಪ್ಪಾಯವಿಞ್ಞಾಪನಹೇತುಭಾವತೋ ಕಾಯೇನ ವಿಞ್ಞತ್ತೀತಿಪಿ ಕಾಯವಿಞ್ಞತ್ತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಅಯಂ ಪನೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ – ವಿಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಕಾಯವಿಪ್ಫನ್ದನಸ್ಸ ಹೇತುಭಾವತೋ ತಂಹೇತುಕಂ ಕಾಯವಿಪ್ಫನ್ದನಸಙ್ಖಾತಂ ಕಾಯಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಜಾನನತೋ ವಿಞ್ಞತ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯವಿಞ್ಞಾಪನಸ್ಸ ಕಾರಣಭಾವೇನ ಗಯ್ಹತೀತಿ ಕಾಯೇನ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಂ ವಿಞ್ಞಾಪೇತೀತಿ। ತಥಾ ಕಾಯವಿಪ್ಫನ್ದನಂ ಗಹೇತ್ವಾ ತಸ್ಸ ಕಾರಣಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೀತಿ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಗಯ್ಹಮಾನತ್ತಾ ಸಯಞ್ಚ ಕಾಯೇನ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ, ತಸ್ಮಾ ಕಾಯೇನ ವಿಞ್ಞತ್ತೀತಿಪಿ ಕಾಯವಿಞ್ಞತ್ತೀತಿ।
೬೭೮. ಚಿತ್ತಜಾನಿಲಧಾತುಯಾತಿ ಅಭಿಕ್ಕಮಾದಿಪವತ್ತಕಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನವಾಯೋಧಾತುಯಾ। ಆಕಾರವಿಕಾರತಾತಿ
ಯದಿ ಏವಂ, ಕಥಂ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಉಪಾದಾಯರೂಪತ್ತಂ। ‘‘ಚಿತ್ತಜಾನಿಲಧಾತುಯಾ’’ತಿ ಹಿ ವಚನೇನ ವಾಯೋಧಾತುಯಾವ ಆಕಾರವಿಕಾರತಾ ವಿಞ್ಞತ್ತಿ ಆಪಜ್ಜತಿ, ನ ಚ ಏಕಭೂತನಿಸ್ಸಿತಂ ಉಪಾದಾಯರೂಪಂ ನಾಮ ಅತ್ಥಿ ‘‘ಚತುನ್ನಂ ಮಹಾಭೂತಾನಂ ಉಪಾದಾಯರೂಪ’’ನ್ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೫೮೪) ವಚನತೋತಿ? ನಾಯಂ ದೋಸೋ, ಚತುನ್ನಂ ವಿಕಾರತಾ ಚತೂಸು ಏಕಸ್ಸಪಿ ಹೋತಿ ಚತುಸಾಧಾರಣಧನಂ ವಿಯ। ಅನಿಲಧಾತುಅಧಿಕಕಲಾಪೋ ವಾ ಇಧ ‘‘ಅನಿಲಧಾತೂ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತದಧಿಕೇ ತಂವೋಹಾರತೋ
ಕೀದಿಸೀ ಪನಾಯಂ ವಿಕಾರತಾತಿ ಆಹ ‘‘ಸಹಜಾತಸ್ಸ ರೂಪಸ್ಸ ಚಲನೇ ಹೇತೂ’’ತಿ। ತತ್ಥ ಸಹಜಾತಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ತನಾ ಸಹಜಾತಸ್ಸ। ಯಸ್ಮಾ ಉತುಚಿತ್ತಾಹಾರಜಾನಂ ಚಲನಂ ಚಿತ್ತಜರೂಪಸಮ್ಬನ್ಧೇನೇವ ಹೋತಿ, ನದೀಸೋತಚಲನೇನ ತತ್ಥ ಪಕ್ಖಿತ್ತಸುಕ್ಖಗೋಮಯಪಿಣ್ಡಾದೀನಂ ವಿಯ। ವಿಞ್ಞತ್ತಿವಸೇನ ಪನ ಚಿತ್ತಜಾನಮೇವ ಚಲನಂ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸಹಜಾತಸ್ಸಾ’’ತಿ। ರೂಪಸ್ಸಾತಿ ರೂಪಕಾಯಸ್ಸ। ಚಲನೇತಿ ಸನ್ಥಮ್ಭನಸನ್ಧಾರಣಚಲನಸಙ್ಖಾತೇ ಚಲಿತಭಾವೇ। ಸನ್ಥಮ್ಭನಾದಿಕಮ್ಪಿ ಹಿ ಚಲನಾಭಿಮುಖತಾಯ ಚಲನನ್ತಿ ಯುಜ್ಜತಿ। ಹೇತೂತಿ ಹೇತುಭೂತಾ ಸಹಕಾರೀಕಾರಣಭೂತಾ। ಏತ್ತಾವತಾ ಚ ಕಿಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ? ಕಾಯವಿಞ್ಞತ್ತಿ ನಾಮ ನೇವ ಫನ್ದಮಾನರೂಪಕಾಯೋ, ನ ಚ ಫನ್ದಮಾನಾ ವಾಯೋಧಾತು, ಅಥ ಖೋ ಮಹನ್ತಂ ಪಾಸಾಣಂ ಉಕ್ಖಿಪನ್ತಸ್ಸ ಸಬ್ಬಥಾಮೇನ ಗಹಣಕಾಲೇ ಸರೀರಸ್ಸ ಉಸ್ಸಾಹನವಿಕಾರೋ ವಿಯ ರೂಪಕಾಯಸ್ಸ ಪರಿಪ್ಫನ್ದನಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಲಬ್ಭಮಾನೋ ಏಕೋ ಆಕಾರವಿಕಾರೋ ಕಾಯವಿಞ್ಞತ್ತಿ ನಾಮಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ।
ನನು
‘‘ವಿಸಯತ್ತಮನಾಪನ್ನಾ,
ಸದ್ದಾ ನೇವತ್ಥಬೋಧಕಾ।
ನ ಸತ್ತಾಮತ್ತತೋ ಅತ್ಥೇ,
ತೇ ಅಞ್ಞಾತಾ ಪಕಾಸಕಾ’’ತಿ॥
ಯದಿ ವಿಕಾರಗ್ಗಹಣಮೇವ ಕಾರಣಮಧಿಪ್ಪಾಯಗ್ಗಹಣಸ್ಸ, ಕಸ್ಮಾ ಅಗ್ಗಹಿತಸಙ್ಕೇತಾನಂ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಗ್ಗಹಣಂ ನ ಹೋತೀತಿ? ನ ಕೇವಲಂ ವಿಕಾರಗ್ಗಹಣಮೇವ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಸ್ಸ ಗಹಣಸ್ಸ ಕಾರಣಂ, ಅಥ ಖೋ ಪುರಿಮಸಿದ್ಧಸಮ್ಬನ್ಧಗ್ಗಹಣಞ್ಚ ಇಮಸ್ಸ ಉಪನಿಸ್ಸಯೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಯಥಾ ಹಿ ಅರಞ್ಞೇ ಉದಕತಿತ್ಥೇ ಉಸ್ಸಾಪೇತ್ವಾ ಠಪಿತಗೋಸೀಸಾದೀನಿ ಉದಕನಿಮಿತ್ತಾನಿ ದಿಸ್ವಾ ತದನನ್ತರಪ್ಪವತ್ತಾಯ ಅವಿಞ್ಞಾಯಮಾನನ್ತರಾಯ ಮನೋದ್ವಾರಜವನವೀಥಿಯಾ ಗೋಸೀಸಾದೀನಂ ಉದಕಸಹಚಾರೀಪಕಾರಸಞ್ಞಾಣಾಕಾರಂ ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ಉದಕಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೀ’’ತಿ ಜಾನನಂ, ಏವಂ ಫನ್ದಮಾನವಣ್ಣಂ ಗಹೇತ್ವಾ ತದನನ್ತಪ್ಪವತ್ತಾಯ ಅವಿಞ್ಞಾಯಮಾನನ್ತರಾಯ ಮನೋದ್ವಾರವೀಥಿಯಾ ಪುರಿಮಗ್ಗಹಿತಸಮ್ಬನ್ಧೂಪನಿಸ್ಸಯಸಹಿತಾಯ ಸಾಧಿಪ್ಪಾಯವಿಕಾರಗ್ಗಹಣಂ ಹೋತೀತಿ।
೬೮೧-೨. ಸಹಜರೂಪಚಲನಸ್ಸ ವಿಞ್ಞತ್ತಿವಿಕಾರಸಹಿತಾಯ ವಾಯೋಧಾತುಯಾ ಹೇತುಭಾವೋ ಯುತ್ತೋ, ಕಿಂ ಸಬ್ಬಾ ಏವ ವಾಯೋಧಾತು ‘‘ಲಭಿತ್ವಾ ಪನುಪತ್ಥಮ್ಭ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಉಪತ್ಥಮ್ಭೇತೀತಿ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಂ, ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕಪಚ್ಚಯನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏಕಾವಜ್ಜನವೀಥಿಯನ್ತಿ ಮನೋದ್ವಾರಿಕಜವನವೀಥಿಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ ಪಞ್ಚದ್ವಾರಿಕವೀಥಿಯಾ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಸಮುಟ್ಠಾಪಕತ್ತಾಭಾವತೋ। ಹೇಟ್ಠಾಹಿ ಛಹಿ ಚ ಚಿತ್ತೇಹೀತಿ ಸತ್ತಸು ಜವನೇಸು ಹೇಟ್ಠಿಮೇಹಿ ಛಹಿ ಜವನೇಹಿ ಸಮುಟ್ಠಿತಂ ವಾಯೋಧಾತುಂ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಂ ಲಭಿತ್ವಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಕೇಚಿ ಪನ ಪೋತ್ಥಕೇಸು ‘‘ವಾಯೋಧಾತುಸಮುಟ್ಠಿತ’’ನ್ತಿ ಪಾಠಂ ದಿಸ್ವಾ ಉಪತ್ಥಮ್ಭನ್ತಿ ಭಾವಸಾಧನವಸೇನ ಗಹೇತ್ವಾ ಹೇಟ್ಠಾ ಛಹಿ ಚಿತ್ತೇಹಿ ಉಪ್ಪನ್ನವಾಯೋಧಾತುಸಮುಟ್ಠಿತಂ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಸಹಿತತ್ತನಾತಿ ಸಯಂ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಸಹಿತಾ ಅತ್ತನಾ ಸಹಜಾತಂ ಚಿತ್ತಜರೂಪಂ ದೇಸನ್ತರುಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುಭಾವೇನ ಚಲಯತಿ, ನ ಇತರಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಅಯಂ ಪನೇತ್ಥಾಧಿಪ್ಪಾಯೋ – ಯಥಾ ನಾಮ ಸತ್ತಹಿ ಯುಗೇಹಿ ಆಕಡ್ಢಿತಬ್ಬಸಕಟೇ ಸತ್ತಮಯುಗಯುತ್ತಾ ಏವ ಗೋಣಾ ಹೇಟ್ಠಾ ಛಸು ಯುಗೇಸು ಯುತ್ತಗೋಣೇಹಿ ಲದ್ಧುಪತ್ಥಮ್ಭಾ ಸಕಟಂ ಚಾಲೇನ್ತಿ, ಪಠಮಯುಗಾದಿಯುತ್ತಾ ಪನ ಸನ್ಥಮ್ಭನಸನ್ಧಾರಣಮತ್ತಮೇವ ಸಾಧೇನ್ತಾ ತೇಸಂ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕಾ ಹೋನ್ತಿ, ಏವಮೇವಂ ಸತ್ತಮಜವನಸಮುಟ್ಠಿತಾ ವಾಯೋಧಾತು ಹೇಟ್ಠಾ ಛಹಿ ಜವನೇಹಿ ಸಮುಟ್ಠಿತವಾಯೋಧಾತುತೋ ಲದ್ಧುಪತ್ಥಮ್ಭಾ ಚಿತ್ತಜರೂಪಂ ಚಾಲೇತಿ। ಪಠಮಜವನಾದಿಸಮುಟ್ಠಿತಾ ಪನ ಸನ್ಥಮ್ಭನಸನ್ಧಾರಣಮತ್ತಂ ಸಾಧೇನ್ತಾ ತಸ್ಸ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕಾ ಹೋನ್ತಿ, ದೇಸನ್ತರುಪ್ಪತ್ತಿಯೇವ ಚೇತ್ಥ ಚಲನಂ ಉಪ್ಪನ್ನದೇಸತೋ ಕೇಸಗ್ಗಮತ್ತಮ್ಪಿ ಧಮ್ಮಾನಂ ಚಲನಾಭಾವತೋ, ಇತರಥಾ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅಬ್ಯಾಪಾರತಾ, ಖಣಿಕತಾ ಚ ನ ಸಿಯಾ। ಕಥಂ ಪನಸ್ಸ ಸಹಜರೂಪಾನಂ ದೇಸನ್ತರುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಹೇತುಭಾವೋತಿ? ಯಥಾ ಅತ್ತನಾ ಸಹಜರೂಪಾನಿ ಹೇಟ್ಠಿಮಜವನಾದಿಸಮುಟ್ಠಿತರೂಪೇಹಿ ಪತಿಟ್ಠಿತಟ್ಠಾನತೋ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಏವಂ ತೇಹಿ ಸಹ ತತ್ಥ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯೇವಸ್ಸ ದೇಸನ್ತರುಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುಭಾವೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಅಥ
೬೮೩-೪. ಚಿತ್ತಜಾತಾಯ ಪಥವೀಧಾತುಯಾ ಉಪಾದಿನ್ನಕಘಟ್ಟನೇ ಪಚ್ಚಯೋ ಯೋ ಆಕಾರವಿಕಾರೋ, ಅಯಂ ವಚೀವಿಞ್ಞತ್ತಿ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ತತ್ಥ ಚಿತ್ತಜಾತಾಯಾತಿ ವಚೀಭೇದಪ್ಪವತ್ತಕಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾಯ ಉಪಾದಿನ್ನಕಘಟ್ಟನೇತಿ ಉಪಾದಿನ್ನಕಕಲಾಪಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಅಕ್ಖರುಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಘಟ್ಟನಸಞ್ಞಿತೇ ಕಿಚ್ಚೇ ಘಟ್ಟನಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಚ್ಚಯೋತಿ ತಸ್ಸ ಸಹಕಾರೀಕಾರಣಭೂತೋ। ಏಕೋ ಆಕಾರವಿಕಾರೋತಿ ಘಟ್ಟಿಯಮಾನಉಪಾದಿನ್ನರೂಪತೋ, ಘಟ್ಟನ್ತಿ ಯಾ ಪಥವೀಧಾತುತೋ ಚ ವಿನಿವಟ್ಟೋ ಪಥವೀಧಾತುಯಾ ಉಪಾದಿನ್ನಘಟ್ಟನಪಚ್ಚಯಸಭಾವರೂಪೋ ಏಕೋ ಆಕಾರವಿಕಾರವಿಸೇಸೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಥವಿಧಾತುಯಾತಿ ಸಾಮಿವಚನಂ ‘‘ಉಭಯಸಮ್ಬನ್ಧಾಪೇಕ್ಖ’’ನ್ತಿಆದಿ ಕಾಯವಿಞ್ಞತ್ತಿಯಂ ವುತ್ತನಯೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಅಯಂ ಪನ ವಿಸೇಸೋ – ಯಥಾ ತತ್ಥ ಫನ್ದಮಾನವಣ್ಣಗ್ಗಹಣಾನನ್ತರಂ ‘‘ಸದ್ದವಸಾ’’ತಿ। ಅಥ ಘಟ್ಟನಚಲನಾನಂ ಕೋ ವಿಸೇಸೋತಿ? ಘಟ್ಟನಂ ಪಚ್ಚಯವಿಸೇಸೇನ ಭೂತಕಲಾಪಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಸನ್ನತರುಪ್ಪಾದತಾ, ಚಲನಂ ಏಕಸ್ಸಾಪಿ ದೇಸನ್ತರುಪ್ಪಾದನಪರಮ್ಪರತಾತಿ ಅಯಮೇತೇಸಂ ವಿಸೇಸೋ। ಗೋಸೀಸಾದಿಉಪಮಾಪೇತ್ಥ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ। ಸಾವಾತಿ ಸಾ ಏವ ಸಹಸದ್ದಾ ವಿಞ್ಞತ್ತಿ। ಸಕ್ಯಕುಲಿನ್ದುನಾತಿ ಸುಪರಿಸುದ್ಧಗಗನತಲಸ್ಸ ಸಕ್ಕರಾಜಕುಲಸ್ಸ ಅವಭಾಸಕಟ್ಠೇನ ತಸ್ಸ ನಿಸಾಕರಭೂತೇನ। ಅಥ ವಾ ಇನ್ದತಿ ಪರಮಿಸ್ಸರಿಯಂ ಕರೋತೀತಿ ಇನ್ದು। ಇನ್ದು-ಸದ್ದಸ್ಸ ಉತ್ತಮವಾಚಕತ್ತಾ ಸಕ್ಕಕುಲುತ್ತಮೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
೬೮೫. ಅಥ ವಿಞ್ಞತ್ತಿ ತಾವ ಸಹಸದ್ದಾವ, ಸದ್ದೋ ಪನ ಚಿತ್ತಜೋ ಅವಿಞ್ಞತ್ತಿಕೋ ಅತ್ಥೀತಿ ಚೇ? ನತ್ಥೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಸದ್ದೋ ನ ಚಿತ್ತಜೋ’’ತಿಆದಿ। ವಿಞ್ಞತ್ತಿಘಟ್ಟನನ್ತಿ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಪಚ್ಚಯಂ ಪಥವೀಧಾತುಯಾ ಘಟ್ಟನಂ। ಧಾತುಸಙ್ಘಟ್ಟನೇನೇವಾತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತಮೇವತ್ಥಂ ಸಮತ್ಥೇತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಧಾತುಸಙ್ಘಟ್ಟನೇನೇವ ಸದ್ದೋ ಜಾಯತಿ, ನ ತೇನ ವಿನಾ, ತಸ್ಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅನೇನ ಚ ಯೇ ವದನ್ತಿ ‘‘ವಿತಕ್ಕವಿಪ್ಫಾರಸದ್ದೋ ನ ಸೋತವಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋತಿ ಮಹಾಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವುತ್ತತ್ತಾ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನೋ ವಿತಕ್ಕವಿಪ್ಫಾರಸದ್ದೋ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ವಿನಾಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ‘ಯಾ ತಾಯ ವಾಚಾಯ ವಿಞ್ಞತ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಪನಾ’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೬೩೬) ಹಿ ವಚನತೋ ಅಸೋತವಿಞ್ಞೇಯ್ಯೇನ ಸದ್ದೇನ ಸಹ ವಿಞ್ಞತ್ತಿ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತತೋವ ಚಿತ್ತಜೋಪಿ ಸದ್ದನವಕೋ ಅತ್ಥೀ’’ತಿ, ತೇಸಂ ವಾದಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ। ಮಹಾಅಟ್ಠಕಥಾವಾದೋಪಿ ಹಿ ಸದ್ದೋವ ಹೋತಿ, ನ ಸೋತವಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋತಿ ವಿರುದ್ಧಮೇತನ್ತಿ ಮಞ್ಞಮಾನೇಹಿ ಸಙ್ಗಹಕಾರೇಹಿ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತೋವ। ಆನನ್ದಾಚರಿಯೋ ಪನ ಮಹಾಅಟ್ಠಕಥಾವಾದಂ
೬೮೬-೭. ವಿಞ್ಞಾಪನತೋತಿ ವಚೀಘೋಸೇನ ಅಧಿಪ್ಪಾಯವಿಞ್ಞಾಪನಹೇತುತ್ತಾ। ಸಯಂ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯತೋತಿ ಗಹಣಾನುಸಾರೇನ ವಚೀಘೋಸೇನ ವಾ ಹೇತುನಾ ಸಯಂ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯತ್ತಾ। ತಸ್ಸಾತಿ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಸದ್ದಸ್ಸ। ಸಮ್ಭವೋ ಕಾರಕದ್ವಯೇತಿ ವಿಞ್ಞಾಪಯತೀತಿ ವಿಞ್ಞತ್ತಿ, ವಿಞ್ಞಾಯತೀತಿ ವಿಞ್ಞತ್ತೀತಿ ಏವಂ ಹೇತುಮ್ಹಿ, ಕಮ್ಮನಿ ವಾ ತಸ್ಸ ಸಮ್ಭವೋ ನಿಬ್ಬತ್ತಿ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕಿಂ ಪನೇತಂ ವಿಞ್ಞತ್ತಿದ್ವಯಂ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಂ, ಉದಾಹು ಕಮ್ಮಾದಿಸಮುಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ನ ವಿಞ್ಞತ್ತಿದ್ವಯ’’ನ್ತಿಆದಿ। ಅಟ್ಠ ರೂಪಾನಿ ವಿಯಾತಿ ಸಕಸಕಕಲಾಪಗತಅಟ್ಠರೂಪಾನಿ ವಿಯ, ವಿಞ್ಞತ್ತಿದ್ವಯಸ್ಸ ಏಕತೋ ವುಚ್ಚಮಾನತ್ತಾ ಕಾಯವಿಞ್ಞತ್ತಿಸಹಜಕಲಾಪೇ ಸದ್ದೋ ನ ಲಬ್ಭತೀತಿ ವಚೀವಿಞ್ಞತ್ತಿಕಲಾಪೇ ಲಬ್ಭಮಾನಮ್ಪಿ ತಂ ಹಿತ್ವಾ ‘‘ಅಟ್ಠ’’ಇಚ್ಚೇವ ವುತ್ತಂ।
ಯಥಾವುತ್ತವಿಕಾರಗ್ಗಹಣಮುಖೇನ ‘‘ಅಯಂ ಇದಂ ನಾಮ ಕಾತುಕಾಮೋ’’ತಿ ತಂಸಮಙ್ಗಿನೋ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ ವಿಞ್ಞಾಯತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಅಧಿಪ್ಪಾಯಪ್ಪಕಾಸನರಸಾ’’ತಿ। ಕಾಯವಿಪ್ಫನ್ದನಹೇತುಭೂತಾಯ ವಾಯೋಧಾತುಯಾ ವಿಕಾರತ್ತಾ ತಸ್ಸಾ ಕಾಯವಿಪ್ಫನ್ದನಸ್ಸ ಹೇತುಭಾವಾಕಾರೇನ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಕಾಯ…ಪೇ॰… ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ’’ತಿ। ವಾಯೋಧಾತುಯಾ ಕಿಚ್ಚಾಧಿಕತಾಯ ಆಹ ‘‘ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನವಾಯೋಧಾತುಪದಟ್ಠಾನಾ’’ತಿ। ವಚೀಘೋಸಸ್ಸ ಹೇತುಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾತಿ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವಚೀಘೋಸಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಜಸದ್ದಸ್ಸ ಹೇತುಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ।
ಕೇಚಿ ಪನೇತ್ಥ ‘‘ಘಟ್ಟನೇ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ಘಟ್ಟನಾನನ್ತರಂ ಸದ್ದಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ಹೋತೀತಿ ಗಹೇತ್ವಾ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಪಥವೀಧಾತು ಉಪಾದಿನ್ನಘಟ್ಟನಮತ್ತಂ
೬೮೮. ವಿಗ್ಗಹಾಭಾವತೋ ‘‘ನ ಕಸ್ಸತೀತಿ ಆಕಾಸೋ’’ತಿ, ಕೋ ಪನೇಸೋತಿ ಆಹ ‘‘ರೂಪಾನಂ ವಿವರೋ’’ತಿ, ಕಣ್ಣಚ್ಛಿದ್ದಾದಿರೂಪಾನಂ ಅನ್ತರನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅನೇನ ಅಜಟಾಕಾಸಮಾಹ। ಯೋ…ಪೇ॰… ಪರಿಚ್ಛೇದೋತಿ ಪನ ಇಮಿನಾ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಮಾಕಾಸಂ, ಸೋ ಪನ ರುಳ್ಹೀವಸೇನ ಆಕಾಸೋತಿ ಪವುಚ್ಚತಿ।
ರೂಪಾನಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದತಿ, ಸಯಂ ವಾ ತೇಹಿ ಪರಿಚ್ಛಿಜ್ಜತಿ, ತೇಸಂ ವಾ ಪರಿಚ್ಛೇದಮತ್ತನ್ತಿ ರೂಪಪರಿಚ್ಛೇದೋ, ತಂ ಲಕ್ಖಣಮೇತಸ್ಸಾತಿ ರೂಪಪರಿಚ್ಛೇದಲಕ್ಖಣೋ। ಅಯಞ್ಹಿ ತಂ ತಂ ರೂಪಕಲಾಪಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದನ್ತೋ ವಿಯ ಹೋತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ರೂಪಪರಿಯನ್ತಪ್ಪಕಾಸನರಸೋ’’ತಿ। ‘‘ಅಯಂ ರೂಪಾನಂ ಹೇಟ್ಠಿಮೋ ಪರಿಯನ್ತೋ, ಅಯಂ ಉಪರಿಮೋ’’ತಿ ಏವಂ ವಿಭಾವನಕಿಚ್ಚೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅತ್ಥತೋ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ರೂಪಾನಂ ಪರಿಚ್ಛೇದಮತ್ತಂ ಹುತ್ವಾ ಗಯ್ಹತಿ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ರೂಪಮರಿಯಾದಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ’’ತಿ। ಏತ್ಥಾಹ – ಕಿಂ ಪನೇಸ ರೂಪೇ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದನ್ತೋ ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಕಲಾಪತೋ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದತಿ, ಅಥ ಏಕಸಮುಟ್ಠಾನಬಹುಕಲಾಪತೋ, ಉದಾಹು ಏಕೇಕಸಮುಟ್ಠಾನಏಕೇಕಕಲಾಪತೋ, ಏಕೇಕರೂಪತೋ ವಾತಿ? ಏಕೇಕಸಮುಟ್ಠಾನಏಕೇಕಕಲಾಪತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಯದಿ
ಅಸಮ್ಫುಟ್ಠಭಾವಛಿದ್ದವಿವರಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ ವಾತಿ ಅಸಮ್ಫುಟ್ಠಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ ವಾ ಛಿದ್ದವಿವರಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ ವಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಿಂ ಕಲಾಪೇ ಭೂತಾನಂ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ, ತೇಹೇವ ಅಸಮ್ಫುಟ್ಠಭಾವೇನ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನತೋ ಅಸಮ್ಫುಟ್ಠಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಹಿ ಕಲಾಪನ್ತರಭೂತಾ ಕಲಾಪನ್ತರಭೂತೇಹಿ ಸಮ್ಫುಟ್ಠಾವ ಏಕಘನಪಿಣ್ಡಭಾವೇನ ಪವತ್ತತ್ತಾ, ತಥಾಪಿ ಧಮ್ಮತೋ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ವಿವಿತ್ತತ್ತಾ ಅಸಂಕಿಣ್ಣಾ ಏವ। ತೇಸಂ ಯಾ ವಿವಿತ್ತತಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಅಸಂಕಿಣ್ಣತಾ, ಅಯಂ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ। ಭೂತನ್ತರೇಹಿ ವಿಯ ತೇಹಿ ಸೋ ಅಸಮ್ಫುಟ್ಠೋವ, ಇತರಥಾ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತಾ ನ ಸಿಯಾ ತೇಸಂ ಭೂತಾನಂ ಬ್ಯಾಪಿಭಾವಾಪತ್ತಿತೋ। ಅಬ್ಯಾಪಿಭಾವೋ ಹಿ ಅಸಮ್ಫುಟ್ಠತಾ। ತೇನಾಹ ಭಗವಾ ಇಮಸ್ಸ ನಿದ್ದೇಸೇ ‘‘ಅಸಮ್ಫುಟ್ಠಂ ಚತೂಹಿ ಮಹಾಭೂತೇಹೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೬೩೭)।
ಅಥ ‘‘ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನರೂಪಪದಟ್ಠಾನೋ’’ತಿ।
೬೮೯-೯೧. ರೂಪಸ್ಸಲಹುತಾದಿತ್ತಯನಿದ್ದೇಸೇತಿ ರೂಪಸ್ಸಲಹುತಾ ರೂಪಸ್ಸಮುದುತಾ ರೂಪಸ್ಸಕಮ್ಮಞ್ಞತಾತಿ ಇಮಸ್ಸ ರೂಪಲಹುತಾದಿತ್ತಯಸ್ಸ ನಿದ್ದೇಸೇ ಸಮ್ಪತ್ತೇ ಇದಂ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವಾತಿ ಅರೂಪಸ್ಸ ಲಹುತಾದೀಸು ‘‘ಕಾಯಲಹುಭಾವೋ ಕಾಯಲಹುತಾ’’ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತನಯಾನುಸಾರೇನೇವ ‘‘ರೂಪಸ್ಸ ಲಹುಭಾವೋ ಲಹುತಾ’’ತಿಆದಿನಾ ರೂಪಸಮ್ಬನ್ಧೀಭಾವೇನ ರೂಪವಿಕಾರಾಪಿ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಾ। ರೂಪಸ್ಸ ಲಹುಭಾವೋ ಲಹುತಾ, ಸಾ ರೂಪಸ್ಸ ಗರುಭಾವವೂಪಸಮಲಕ್ಖಣಾ, ಗರುಭಾವನಿಮ್ಮದ್ದನರಸಾ, ಅದನ್ಧತಾಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ, ಲಹುರೂಪಪದಟ್ಠಾನಾ। ರೂಪಸ್ಸ ಮುದುಭಾವೋ ಮುದುತಾ, ಸಾ ರೂಪಸ್ಸ ಥದ್ಧಭಾವವೂಪಸಮಲಕ್ಖಣಾ, ಥದ್ಧಭಾವನಿಮ್ಮದ್ದನರಸಾ, ಸಬ್ಬಕಿರಿಯಾಸು ಅವಿರೋಧಿತಾಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ, ಮುದುರೂಪಪದಟ್ಠಾನಾ। ರೂಪಸ್ಸ ಕಮ್ಮಞ್ಞಭಾವೋ ಕಮ್ಮಞ್ಞತಾ, ಸಾ ರೂಪಸ್ಸ ಅಕಮ್ಮಞ್ಞಭಾವವೂಪಸಮಲಕ್ಖಣಾ, ಅಕಮ್ಮಞ್ಞಭಾವನಿಮ್ಮದ್ದನರಸಾ, ಸರೀರಕಿರಿಯಾಸು ಅನುಕೂಲಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ, ಕಮ್ಮಞ್ಞರೂಪಪದಟ್ಠಾನಾತಿ। ಅತ್ಥೋ ಪನೇತ್ಥ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಅಮ್ಹೇಹಿ ವುತ್ತಾನುಸಾರೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಇಮಾ ಪನ ತಿಸ್ಸೋ ರೂಪಾನಂ ವಿಕಾರಭಾವತೋ ‘‘ರೂಪವಿಕಾರಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತೀತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತಿಸ್ಸೋ…ಪೇ॰… ವಿಭಾವಿನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಪನೇತಾ ರೂಪಸ್ಸ ದನ್ಧತ್ತಕರಧಾತುಕ್ಖೋಭಪಟಿಪಕ್ಖಪಚ್ಚಯಸಮುಟ್ಠಾನಾ, ಥದ್ಧತ್ತಕರಧಾತುಕ್ಖೋಭಪಟಿಪಕ್ಖಪಚ್ಚಯಸಮುಟ್ಠಾನಾ, ರೂಪಾನಂ ಸರೀರಕಿರಿಯಾಸು ಅನನುಕೂಲಭಾವಕರಧಾತುಕ್ಖೋಭಪಟಿಪಕ್ಖಪಚ್ಚಯಸಮುಟ್ಠಾನಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ತತ್ಥ ಧಾತುಕ್ಖೋಭೋತಿ ವಾತಪಿತ್ತಸೇಮ್ಹಪಕೋಪೋ, ರಸಾದಿಧಾತೂನಂ ವಾ ವಿಕಾರಾವತ್ಥಾ, ದ್ವಿಧಾ ವುತ್ತಾಪಿ ಅತ್ಥತೋ ಪಥವೀಧಾತುಆದೀನಂಯೇವ ವಿಕಾರೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಪಟಿಪಕ್ಖಪಚ್ಚಯಾ ಸಪ್ಪಾಯಉತುಆಹಾರಾವಿಕ್ಖಿತ್ತಚಿತ್ತತಾ, ಸಾ ಚ ತಂತಂವಿಕಾರಸ್ಸ ವಿಸೇಸಪಚ್ಚಯಭಾವತೋ ವುತ್ತಾ, ಅವಿಸೇಸೇನ ಪನ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಪಚ್ಚಯಾ, ತಥಾ ‘‘ಏತಾಸ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಕಮತೋವ ನಿದಸ್ಸನನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಲಹುತಾಯ ಹಿ ಅರೋಗೀ ನಿದಸ್ಸನಂ, ಮುದುತಾಯ ಮದ್ದಿತಚಮ್ಮಂ, ಕಮ್ಮಞ್ಞತಾಯ ಸುಧನ್ತಸುವಣ್ಣಂ।
ನನು ಚೇತ್ಥ ಅರೋಗಿನೋ ತಾವ ನಿದಸ್ಸನಂ ಯುತ್ತಂ ತಸ್ಸ ಇನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧಸನ್ತಾನತ್ತಾ, ಸುಪರಿಮದ್ದಿತಚಮ್ಮಸುಧನ್ತಸುವಣ್ಣಾನಂ
ಕಮ್ಮಂ ಕಾತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ ಏಕನ್ತೇನ ತಾಸಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಪಚ್ಚಯಾಪೇಕ್ಖತ್ತಾ, ಇತರಥಾ ಸಬ್ಬದಾಭಾವಿನೀಹಿ ಲಹುತಾದೀಹಿ ಭವಿತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾತಿ। ಅದನ್ಧತಾಲಕ್ಖಣಾತಿ ಅಗರುಭಾವಲಕ್ಖಣಾ। ಗರುಭಾವಸ್ಸ ವಿನೋದನಂ ಖಿಪನಂ ಅಪನಯನಂ ಕಿಚ್ಚಮೇತಿಸ್ಸಾತಿ ಗರುಭಾವವಿನೋದನರಸಾ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಹಿ ಅಯಂ ರೂಪಾನಂ ಗರುಭಾವಂ ವಿನೋದೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ, ಗರುರೂಪಪಟಿಪಕ್ಖಾನಂ ಪನ ಅದನ್ಧರೂಪಾನಂ ವಿಕಾರತ್ತಾ ‘‘ಜಾತಿ ನಂ ಉಪ್ಪಾದೇತೀ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ ಪರಿಯಾಯೇನ ಗರುಭಾವಂ ವಿನೋದೇತಿ ನಾಮ। ತಸ್ಸಞ್ಹಿ ವಿಜ್ಜಮಾನಾಯಂ ಉಪ್ಪನ್ನರೂಪಾನಂ ಅಗರುಭಾವೋಯೇವಾತಿ। ಏಸ ನಯೋ ಮುದುತಾಕಮ್ಮಞ್ಞತಾಸು। ಚೇತಸಿಕಲಹುತಾದಯೋ ಪನ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚನೀಕಾನಂ ತಂತಂಅಕುಸಲಧಮ್ಮಾನಂ ವಿದ್ಧಂಸಕಭಾವೇನ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ವಿಕಾರಮತ್ತಭಾವತೋ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನೇವ ತಾಸಂ ತಂಕಿಚ್ಚತಾ ಲಬ್ಭತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಲಹುಪರಿವತ್ತಿತಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾತಿ ಅದನ್ಧಸ್ಸ ಅರೋಗೀಪುರಿಸಸ್ಸ ಅಪರಾಪರಂ ಸಙ್ಕನ್ತಿ ಪರಿವತ್ತನಂ ವಿಯ ಅದನ್ಧಪರಿವತ್ತನಂ ಹುತ್ವಾ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಸ್ಸ ರೂಪಸ್ಸ ಲಹುತಾ, ತತ್ಥೇವ ಲಹುರೂಪಪದಟ್ಠಾನಾ। ಏವಮಿತರಾಸುಪಿ। ಅಥದ್ಧತಾತಿ ಅಕಥಿನತಾ। ಅತ್ತನೋ ಮುದುಭಾವೇನೇವ ಸಬ್ಬಕಿರಿಯಾಸು ಅವಿರುದ್ಧಾ ಹುತ್ವಾ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾತೀತಿ ಅವಿರೋಧಿತಾಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ। ಮುದು ಹಿ ಕತ್ಥಚಿ ನ ವಿರುಜ್ಝತಿ। ತೀಸುಪಿ ಠಾನೇಸು ಪಟಿಪಕ್ಖತ್ಥೇ ಅ-ಕಾರೋ। ದನ್ಧತಾದಿಹೇತೂನಂ ಪಟಿಪಕ್ಖಸಮುಟ್ಠಾನತ್ತಾ ಲಹುತಾದೀನನ್ತಿ ಕೇಚಿ। ಅಪರೇ ಪನ ಸತ್ತಾಪಟಿಸೇಧೇತಿ ವದನ್ತಿ। ಸರೀರೇನ ಕತ್ತಬ್ಬಕಿರಿಯಾನಂ ಅನುಕೂಲತಾಸಙ್ಖಾತೋ ಕಮ್ಮಞ್ಞಭಾವೋ ಲಕ್ಖಣಮೇತಿಸ್ಸಾತಿ ಸರೀರಕಿರಿಯಾನುಕೂಲಕಮ್ಮಞ್ಞಭಾವಲಕ್ಖಣಾ। ಅಕಮ್ಮಞ್ಞಂ ದುಬ್ಬಲಂ ನಾಮ ಹೋತೀತಿ ಕಮ್ಮಞ್ಞತಾ ಅದುಬ್ಬಲಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ ವುತ್ತಾ।
೬೯೨. ರೂಪಾನಮಾಚಯೋ ಯೋತಿಆದೀಸು ಯೋ ನಿಪ್ಫನ್ನರೂಪಾನಂ ಆದಿತೋ ಚಯೋ, ಯಥಾಪಚ್ಚಯಂ ತತೋ ತತೋ ಆಗತಸ್ಸ ವಿಯ ಚಯೋತಿ ವಾ ಆಚಯಸಙ್ಖಾತೋ ರೂಪಾನಂ ಪಠಮುಪ್ಪಾದೋ ವಡ್ಢಿ ಚ, ಸೋ ಉಪಚಯೋತಿ ಉದ್ದೇಸೇ ವುತ್ತೋ ‘‘ಉಪಞ್ಞತ್ತಂ ಉಪಸಿತ್ತ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ವಿಯ ಉಪ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಪಠಮೂಪರಿಅತ್ಥದಸ್ಸನತೋ। ಯಾ ಪನ ತೇಸಂಯೇವ ರೂಪಾನಂ ಅನುಪ್ಪಬನ್ಧತಾ ಅನುಪ್ಪಬನ್ಧವಸೇನ ಪವತ್ತಿ, ಸಾ ಸನ್ತತೀತಿ ಪವುಚ್ಚತಿ। ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ಹಿ ರೂಪುಪ್ಪತ್ತಿಆದಿಚಯಭಾವತೋ ಆಚಯೋ ನಾಮ, ತತೋ ಪರಂ ಯಾವ
‘‘ಯೋ ಆಯತನಾನಂ ಆಚಯೋ, ಸೋ ರೂಪಸ್ಸ ಉಪಚಯೋ। ಯೋ ರೂಪಸ್ಸ ಉಪಚಯೋ, ಸಾ ರೂಪಸ್ಸ ಸನ್ತತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೬೪೧-೬೪೨) –
ಏವಂ ಪಾಳಿಯಾ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ –
‘‘ಆಚಯೋ ನಾಮ ನಿಬ್ಬತ್ತಿ, ಉಪಚಯೋ ನಾಮ ವಡ್ಢಿ, ಸನ್ತತಿ ನಾಮ ಪವತ್ತೀ’’ತಿ ವತ್ವಾ ‘‘ನದೀತೀರೇ ಖತಕೂಪಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಉದಕುಗ್ಗಮನಕಾಲೋ ವಿಯ ಆಚಯೋ ನಿಬ್ಬತ್ತಿ, ಪರಿಪುಣ್ಣಕಾಲೋ ವಿಯ ಉಪಚಯೋ ವಡ್ಢಿ, ಅಜ್ಝೋತ್ಥರಿತ್ವಾ ಗಮನಕಾಲೋ ವಿಯ ಸನ್ತತಿ ಪವತ್ತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೬೪೧; ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೪೪೪) –
ಉಪಮಾ ವುತ್ತಾ। ‘‘ರೂಪಾನಮಾಚಯೋ’’ತಿ ಚೇತ್ಥ ಬಹುವಚನನಿದ್ದೇಸೇನ ಉಪ್ಪಾದೋ ನಾಮ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾನಂ ವಿಕಾರೋ। ವಿಕಾರತ್ತೇ ಚ ಸತಿ ಅತ್ತನೋ ವಿಕಾರವನ್ತಧಮ್ಮಭೇದಭಿನ್ನತ್ತಾ ಏಕಕ್ಖಣೇಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾನಂ ಬಹೂನಮ್ಪಿ ರೂಪಾನಂ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂಯೇವ ಉಪ್ಪಾದವಿಕಾರಭಾವೋ, ನ ಪಿಣ್ಡಸ್ಸೇವಾತಿ ದೀಪಿತಂ ಹೋತಿ। ನ ಕೇವಲಞ್ಚ ರೂಪಾನಮೇವ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ಈದಿಸೀ, ಅಥ ಖೋ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾನಮ್ಪಿ ಉಪ್ಪಾದೋ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಜರತಾ, ಅನಿಚ್ಚತಾ, ರೂಪಸ್ಸ ಲಹುಮುದುಕಮ್ಮಞ್ಞತಾ ಚಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
೬೯೩. ಜಾತಿರೂಪನ್ತಿ ದೀಪಿತಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಸು ಉಭಯಸ್ಸಪಿ ರೂಪುಪ್ಪಾದಸಭಾವತ್ತಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಯದಿ ಏವಂ, ಕಸ್ಮಾ ವಿಭಜ್ಜ ವುತ್ತಂ? ಭಗವತಾ ತಥೇವ ದೇಸಿತತ್ತಾ। ಭಗವತಾಪಿ ಕಸ್ಮಾ ತಥಾ ದೇಸಿತನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ವುತ್ತಮಾಕಾರನಾನತ್ತಾ’’ತಿಆದಿ। ಆಕಾರನಾನತ್ತಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವಿಭಾವಿತಮೇವ। ಅಕ್ಖರಸ್ಸ ಪಠಮುಪ್ಪತ್ತಿ ಉಪಚಯೋ, ಪುನಪ್ಪುನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ಸನ್ತತಿ। ಏವಂ ತಿಸಮುಟ್ಠಾನರೂಪಾನಮ್ಪಿ ದಟ್ಠಬ್ಬನ್ತಿ ಏವಂ ತೇಸಂ ಆಕಾರನಾನತ್ತಂ ವಣ್ಣೇನ್ತಿ। ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ವಸೇನ ವಾತಿ ತದಾ ಕಿರ ಸೋತೂನಂ ಏವಂ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ, ಅಯಂ ಜಾತಿ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಭವೋ, ಸಯಂ ಪನ ನ ಕುತೋಚಿ ಜಾಯತಿ, ಯಥಾ ತಂ ‘‘ಪಕತಿವಾದೀನಂ ಪಕತೀ’’ತಿ। ತೇಸಂ ಮಿಚ್ಛಾಗಾಹಂ ವಿಧಮೇನ್ತೋ ‘‘ಜಾತಿ ನಾಮ ನ ಅಞ್ಞಾ, ಉಪಚಯಸನ್ತತಿವಸೇನ ಠಿತಾ ರೂಪುಪ್ಪತ್ತಿಯೇವ
ಪುಬ್ಬನ್ತತೋ ಪುಬ್ಬಕೋಟ್ಠಾಸತೋ, ಅನಾಗತಭಾವತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೇ ರೂಪಧಮ್ಮೇ ಉಪ್ಪಾದೋ ಅನಾಗತಕ್ಖಣತೋ ಉಮ್ಮುಜ್ಜಾಪೇನ್ತೋ ವಿಯ ಹೋತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಉಮ್ಮುಜ್ಜಾಪನರಸೋ’’ತಿ। ‘‘ಇಮೇ ರೂಪಧಮ್ಮಾ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛಥ ನೇ’’ತಿ ನಿಯ್ಯಾತೇನ್ತೋ ವಿಯ ಗಯ್ಹತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ನಿಯ್ಯಾತನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ’’ತಿ। ಪರಿಪುಣ್ಣಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನತಾ ಉಪರಿ ಚಯೋ ಉಪಚಯೋತಿ ಇಮಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಯಥಾ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣಪ್ಪತ್ತಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ನಾಮ ಹೋತಿ ಆದಿಕಮ್ಮೇ ತಪ್ಪಚ್ಚಯವಸೇನ, ಏವಂ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣಗತಂ ಉಪಚಿತಂ ನಾಮ ಹೋತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಉಪಚಿತರೂಪಪದಟ್ಠಾನೋ’’ತಿ।
ಪವತ್ತಿಲಕ್ಖಣಾತಿ ಅನುಪ್ಪಬನ್ಧತೋ ಉಪ್ಪತ್ತಿವಸೇನ ಪವತ್ತಮಾನರೂಪಾನಂ ಪವತ್ತನನ್ತಿ ಲಕ್ಖಿತಬ್ಬಾ। ಅನುಪ್ಪಬನ್ಧನರಸಾತಿ ಪುಬ್ಬಾಪರವಸೇನ ಅನುಪ್ಪಬನ್ಧನಕಿಚ್ಚಾ। ಅಸತಿ ಹಿ ಉಪ್ಪಾದೇ ಪುಬ್ಬಾಪರವಸೇನ ಅನುಪ್ಪಬನ್ಧೋ ನ ಸಿಯಾ। ಅನುಪ್ಪಬನ್ಧರಸತ್ತಾಯೇವ ಅನುಪಚ್ಛೇದವಸೇನ ಗಹೇತಬ್ಬತೋ ಆಹ ‘‘ಅನುಪಚ್ಛೇದಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ’’ತಿ। ಪುಬ್ಬಾಪರವಸೇನ ಘಟಿತರೂಪೇಸು ಉಪಲಬ್ಭನತೋ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅನುಪ್ಪಬನ್ಧರೂಪಪದಟ್ಠಾನಾ’’ತಿ।
೬೯೪. ಜೀರಣನ್ತಿ ಜಿಣ್ಣಭಾವೋ, ಅಭಿನವಭಾವಹಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಪಾಕಟಾ ರೂಪಧಮ್ಮೇಸು ಖಣ್ಡಿಚ್ಚಾದಿಭಾವೇನ ದನ್ತಾದೀಸು ವಿಕಾರದಸ್ಸನತೋ, ಇತರಾ ತದಭಾವತೋ ಅಪಾಕಟಾ। ಕಾಮಂ ರೂಪಧಮ್ಮಾನಮ್ಪಿ ಖಣಿಕಜರಾ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನಾ ಏವ, ಯಾ ‘‘ಅವೀಚಿಜರಾ’’ತಿ ವಾ ವುಚ್ಚತಿ। ಅರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಪನ ಜರಾಯ ಸುಟ್ಠು ಪಟಿಚ್ಛನ್ನಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಪಾಕಟಾ ರೂಪಧಮ್ಮೇಸೂ’’ತಿ ಅವಿಸೇಸೇನ ವುತ್ತಂ। ಖಣ್ಡಿಚ್ಚಾದಿವಿಕಾರೋ ಪನ ಖಣಿಕಜರಾಯ ನತ್ಥಿ। ರೂಪಪರಿಪಾಕೋ ರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಜಿಣ್ಣತಾ, ಜರಂ ಪತ್ತಸ್ಸ ಭಙ್ಗೋ ಅವಸ್ಸಂಭಾವೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಉಪನಯನರಸಾ’’ತಿ, ಭಙ್ಗೂಪನಯನಕಿಚ್ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಭಾವಾನಪಗಮೇಪೀತಿಕಕ್ಖಳತ್ತಾದಿಸಭಾವಾನಪಗಮೇಪಿ, ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ಹಿ ಜರಾ ನಾಮ, ನ ಚ ತದಾ ಧಮ್ಮಸಭಾವಂ ವಿಜಹತಿ। ನವಭಾವೋ ಉಪ್ಪಾದಾವತ್ಥಾ, ತಸ್ಸಾ ಅಪಗಮಭಾವೇನ ಗಯ್ಹತೀತಿ ಆಹ ‘‘ನವಭಾವಾಪಗಮಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ’’ತಿ। ವೀಹಿಪುರಾಣಭಾವೋ ವಿಯಾತಿ ವೀಹಿಭಾವಾನಪಗಮೇಪಿ ಅಭಿನವಭಾವಾಪಗಮನಕರೋ ವೀಹಿಪುರಾಣಭಾವೋ ವಿಯ। ವೀಹಿಪುರಾಣಭಾವೋ ಸಬ್ಬಾವತ್ಥಾನಿ ಅಪನೇತಿ, ಅಯಂ ಪನ ಕೇವಲಂ ಉಪ್ಪಾದಾವತ್ಥಮೇವ ಅಪನೇತಿ। ಪರಿತೋ ಸಬ್ಬತೋ ಭಿಜ್ಜನನ್ತಿ ಲಕ್ಖಿತಬ್ಬಾತಿ ಪರಿಭೇದಲಕ್ಖಣಾ ಅನಿಚ್ಚತಾ। ಸಾ ಪನ ಠಿತಿಪ್ಪತ್ತರೂಪಂ ಠಿತಿಯಮೇವ ವಿನಾಸನಭಾವೇನ ಸಂಸೀದೇನ್ತೀ ವಿಯ ಹೋತೀತಿ ಸಂಸೀದನರಸಾ। ಯಸ್ಮಾ ಚ ಸಾ ಭಙ್ಗಭಾವತೋ ಖಯವಯಾಕಾರೇನೇವ ಗಯ್ಹತಿ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಖಯವಯಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ’’ತಿ। ಅನುಕ್ಕಮೇನ ವಿನಾಸೋ ಖಯೋ ನಾಮ, ದೀಪವಟ್ಟಿಕಾಯ ಸಹ ತೇಲಸ್ಸ ವಿಯ ಸಹ ನಿರೋಧೋ ವಯೋತಿ ವದನ್ತಿ।
೬೯೬-೭. ಸಮೋಧಾನತೋತಿ ರಾಸಿತೋ। ಕೇಚೀತಿ ಅಭಯಗಿರಿವಾಸಿನೋ। ಮಿದ್ಧರೂಪಸ್ಸ ವದನಸೀಲಾ, ಮಿದ್ಧವಾದೋ ವಾ ಏತೇಸನ್ತಿ ಮಿದ್ಧವಾದಿನೋ। ಮಿದ್ಧರೂಪಂ ನಾಮಾತಿ ಉತುಚಿತ್ತಾಹಾರವಸೇನ ತಿಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಮಿದ್ಧಂ ನಾಮ ರೂಪಂ। ತೇ ಪಟಿಕ್ಖಿಪಿತಬ್ಬಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಕಥಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪಿತಬ್ಬಾತಿ ಆಹ ‘‘ಮುನೀಸೀ’’ತಿಆದಿ। ನತ್ಥಿ ನೀವರಣಾತಿ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೇನ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾನೀವರಣಸ್ಸ, ಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೇನ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಬ್ಯಾಪಾದಕುಕ್ಕುಚ್ಚನೀವರಣಾನಂ, ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೇನ ಥಿನಮಿದ್ಧನೀವರಣಾನಞ್ಚ ಪಹೀನತ್ತಾ। ಅಯಞ್ಹೇತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ – ಯದಿ ಮಿದ್ಧಂ ರೂಪಂ ಸಿಯಾ, ಅಪ್ಪಹಾತಬ್ಬಂ ಭವೇಯ್ಯ। ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋ ನ ಪಹಾತಬ್ಬೋ ನ ಭಾವೇತಬ್ಬೋ ನ ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬೋ। ‘‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ನೇವದಸ್ಸನೇನನಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಾ। ಚತೂಸು ಭೂಮೀಸು ಕುಸಲಂ, ಚತೂಸು ಭೂಮೀಸು
‘‘ಯಾ ಮೇ ಕಙ್ಖಾ ಪುರೇ ಆಸಿ, ತಂ ಮೇ ಅಕ್ಖಾಸಿ ಚಕ್ಖುಮಾ।
ಅದ್ಧಾ ಮುನೀಸಿ ಸಮ್ಬುದ್ಧೋ, ನತ್ಥಿ ನೀವರಣಾ ತವಾ’’ತಿ॥ (ಸು॰ ನಿ॰ ೫೪೬) –
ನೀವರಣಪ್ಪಹಾನೇನ ಭಗವತೋ ಥೋಮನಂ ಯುಜ್ಜೇಯ್ಯ। ಯದಿ ಸಿಯಾ, ‘‘ರೂಪಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ನ ತುಮ್ಹಾಕಂ, ತಂ ಪಜಹಥಾತಿಆದಿವಚನತೋ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪೭; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೩೩-೩೪) ರೂಪಸ್ಸ ಪಹಾತಬ್ಬತಾಪಿ ಪಞ್ಞಾಯತೀತಿ? ತಂ ನ, ತಬ್ಬಿಸಯಛನ್ದರಾಗಪ್ಪಹಾನಸ್ಸ ತತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ। ತೇನಾಹ ಭಗವಾ ‘‘ಯೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ರೂಪೇ ಛನ್ದರಾಗವಿನಯೋ, ತಂ ತತ್ಥ ಪಹಾನ’’ನ್ತಿ। ನ ಚ ಪನೇತಂ ನ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ ಏತ್ಥಾಪಿ ‘‘ತಬ್ಬಿಸಯಛನ್ದರಾಗಪ್ಪಹಾನವಸೇನೇವ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ ಸಾಧಕವಚನಭಾವತೋ, ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದೀನಂ ತತ್ಥ ಪಹಾನಸ್ಸ ಅನಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ ಚ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ನತ್ಥಿ ನೀವರಣಾ ತವಾ’’ತಿಆದಿವಚನೇಹಿ ವಿರುಜ್ಝನತೋ ನ ಮಿದ್ಧಂ ರೂಪನ್ತಿ।
ಯದಿ ‘‘ಥಿನಮಿದ್ಧನೀವರಣ’’ನ್ತಿಆದಿ। ಥಿನಮಿದ್ಧನೀವರಣಞ್ಚೇವ ಅವಿಜ್ಜಾನೀವರಣಞ್ಚ ನೀವರಣೇನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ‘‘ಚತೂಹಿ ಸಮ್ಪಯೋಗೋ’’ತಿ (ಧಾತು॰ ೩) ವಚನತೋ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾನಮೇವ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸ್ಸ ಸಮ್ಪಯೋಗೋ ಲಬ್ಭತಿ, ನ ರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಅರೂಪೇನ ವಾ, ತಸ್ಮಾ ಯದಿ ಮಿದ್ಧಂ ರೂಪಂ ಸಿಯಾ, ನ ತಂ ಸಮ್ಪಯೋಗವಚನಮರಹತೀತಿ। ಅಥ ಸಿಯಾ – ಯಥಾಲಾಭವಚನಮೇತ್ಥ ಸಕ್ಕಾ ಪಟ್ಠಾನಪ್ಪಕರಣೇ ‘‘ನೀವರಣಂ ಧಮ್ಮಂ ಪಟಿಚ್ಚ…ಪೇ॰… ಪಚ್ಚಯಾ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೩.೮.೮) ಇಮಸ್ಸ ವಿಭಙ್ಗೇ ‘‘ಅರೂಪೇ…ಪೇ॰… ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೩.೮.೮) ವುತ್ತಂ ಅರೂಪಭವುಪ್ಪತ್ತಿಮ್ಪಿ ಆಹರನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಮಹಾಪಕರಣಪಟ್ಠಾನೇ’’ತಿಆದಿ। ಝಾನನಿಕನ್ತಿಆದೀನಮ್ಪಿ ಧಮ್ಮತೋ ಲೋಭಾದಿಭಾವತೋ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದನೀವರಣಾದೀಹಿ ಅಭಿನ್ನತ್ತಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಕಾಮಚ್ಛನ್ದನೀವರಣ’’ನ್ತಿಆದಿ।
ಏತ್ಥ ಸಿಯಾ – ‘‘ಪಞ್ಚಿಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಆವರಣಾ ನೀವರಣಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಅ॰ ನಿ॰ ೫.೫೧) ಥಿನಮಿದ್ಧಸ್ಸ ನೀವರಣಭಾವೇನ ಏಕತೋ ಆಗತತ್ತಾ ಇಧಾಪಿ ‘‘ಥಿನಮಿದ್ಧನೀವರಣ’’ನ್ತಿ ಏಕತೋ ವುತ್ತಂ, ಥಿನಮೇವ ಚ ಪನ ಅರೂಪಭವೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಥಿನಮಿದ್ಧನ್ತಿ? ತಯಿದಮಸಾರಂ, ಕುಕ್ಕುಚ್ಚಸ್ಸ ನ ಗಹಿತತ್ತಾ। ಯದಿ ಹಿ ಏಕತೋ ಗಹಿತಮತ್ತೇನೇವ ಇಧಾಪಿ ಏಕತೋ ಗಹಣಂ ಸಿಯಾ, ಕುಕ್ಕುಚ್ಚಸ್ಸಪಿ ತತ್ಥ ಏಕತೋ ವುತ್ತಸ್ಸ ಇಧ ಗಹಣಂ ಸಮ್ಭವೇಯ್ಯ, ನ ಚ ಪನೇವಂ ಅತ್ಥಿ ಉದ್ಧಚ್ಚನೀವರಣನ್ತ್ವೇವ ವುತ್ತತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ನ ತಸ್ಸ ಅರೂಪಭವುಪ್ಪತ್ತಿಂ ಸಕ್ಕಾ ಪಟಿಬಾಹಿತುನ್ತಿ। ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ಕೇವಲೋ ಹಾಯಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅಕುಸಲರಾಸಿ, ಯದಿದಂ ಪಞ್ಚ ನೀವರಣಾ (ಅ॰ ನಿ॰ ೫.೫೨), ಇಮೇ ಪಞ್ಚ ನೀವರಣೇ ಪಹಾಯ, ವಿಗತಥಿನಮಿದ್ಧೋತಿ ತಸ್ಸ ಥಿನಮಿದ್ಧಸ್ಸ ಚತ್ತತ್ತಾ
ಯದಿಪಿ ಸಿಯಾ ದುವಿಧಂ ಮಿದ್ಧಂ ರೂಪಂ, ಅರೂಪಞ್ಚ। ತತ್ಥ ಯಂ ಅರೂಪಂ, ತಂ ನೀವರಣೇಸು ದೇಸಿತಂ, ನ ರೂಪನ್ತಿ? ತಮ್ಪಿ ನ, ವಿಸೇಸವಚನಾಭಾವತೋ। ನ ಹಿ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ಮಿದ್ಧಂ ನೀವರಣೇಸು ದೇಸಿತಂ ‘‘ಯದಪಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಥಿನಂ, ತದಪಿ ನೀವರಣಂ, ಯದಪಿ ಮಿದ್ಧಂ, ತದಪಿ ನೀವರಣಂ, ಥಿನಮಿದ್ಧಂ ನೀವರಣನ್ತಿ ಇತಿ ಹಿದಂ ಉದ್ದೇಸಂ ಆಗಚ್ಛತೀ’’ತಿ ಅವಿಸೇಸೇನ ವುತ್ತತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ಮಿದ್ಧಸ್ಸ ದುವಿಧತಂ ಪರಿಕಪ್ಪೇತ್ವಾಪಿ ನ ಸಕ್ಕಾ ನೀವರಣಭಾವಂ ನಿವತ್ತೇತುಂ। ಸಕ್ಕಾ ಹಿ ವತ್ತುಂ ಯಂ ತಂ ಅರೂಪತೋ ಅಞ್ಞಂ ಮಿದ್ಧಂ ಪರಿಕಪ್ಪಿತಂ, ತಮ್ಪಿ ನೀವರಣಂ ಮಿದ್ಧಸಭಾವತ್ತಾ ಇತರಂ ನೀವರಣಂ ವಿಯಾತಿ। ಯದಿ ಮಿದ್ಧಸ್ಸ ರೂಪಭಾವಂ ನ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛಥ, ಕಥಂ ಭಗವತೋ ನಿದ್ದಾ ಹೋತಿ, ನನು ಮಿದ್ಧಸ್ಸ ‘‘ನಿದ್ದಾ ಪಚಲಾಯಿಕಾ’’ತಿಆದಿನಾ ವಿಭಙ್ಗೇ ವುತ್ತತ್ತಾ ನಿದ್ದಾಭಾವೋ ಸಿದ್ಧೋತಿ? ನಯಿದಮೇವಂ, ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಾದೀಸು ವಿಯ ನಿದ್ದಾಹೇತುನೋ ಮಿದ್ಧಸ್ಸ ನಿದ್ದಾಭಾವೇನ ವಿಭತ್ತತ್ತಾ। ಏವಮ್ಪಿ ನಿದ್ದಾಹೇತುನೋ ಮಿದ್ಧಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ ಕಥಂ ಭಗವತೋ ನಿದ್ದಾತಿ ಚೇ? ಸಾ ಭಗವತೋ ನತ್ಥೀತಿ ನ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ ‘‘ಅಭಿಜಾನಾಮಿ ಖೋ ಪನಾಹಂ ಅಗ್ಗಿವೇಸ್ಸನ…ಪೇ॰… ದಿವಾ ಸುಪಿತಾ’’ತಿಆದಿವಚನತೋ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೩೮೭) ನ ನಿದ್ದಾ ಭಗವತೋ ಮಿದ್ಧೇನ, ಅಥ ಖೋ ಸರೀರಗೇಲಞ್ಞೇನ, ತಞ್ಚ ಭಗವತೋ ನತ್ಥೀತಿ ನ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ ‘‘ಪಿಟ್ಠಿ ಮೇ ಆಗಿಲಾಯತಿ, ತಮಹಂ ಆಯಮಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೨೨; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೪೩) ವಚನತೋ। ನ ಚೇತ್ಥ ಏವಮವಧಾರಣಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ ‘‘ಮಿದ್ಧಮೇವ ನಿದ್ದಾಹೇತೂ’’ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅಞ್ಞೋಪಿ ಅತ್ಥಿ ನಿದ್ದಾಹೇತು। ಕೋ ಪನ ಸೋತಿ? ಸರೀರಗೇಲಞ್ಞಂ, ತಸ್ಮಾ ನ ಭಗವತೋ ನಿದ್ದಾ ಮಿದ್ಧಹೇತುಕಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
೬೯೮. ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಅಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾತಿ ವಾಯೋಧಾತುಆದಿತೋ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ನತ್ಥಿಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ। ಕಥಂ ಪನ ಸೋ ದಸ್ಸಿತಬ್ಬೋತಿ ‘‘ವಾಯೋಧಾತುಯಾ’’ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಕಾಯಬಲಂ ನಾಮ ಅತ್ಥತೋ ವಾಯೋಧಾತುಯಾ ಪವತ್ತಿಆಕಾರವಿಸೇಸೋ ತಸ್ಸಾ ವಿಪ್ಫಾರಭಾವತೋ। ಯತೋ ಬಾಲಾನಂ ಬಲನ್ತಿ ವದನ್ತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ವಾಯೋಧಾತುಯಾ ಗಹಿತಾಯ ಬಲರೂಪಂ ಗಹಿತಮೇವಾ’’ತಿ। ಸಮ್ಭವೋ ಕಾಮಧಾತುಯಂ ಏಕಚ್ಚಸತ್ತಾನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಪರಿಪಾಕಪಚ್ಚಯೋ ಆಪೋಧಾತುಯಾ ಪವತ್ತಿಆಕಾರವಿಸೇಸೋತಿ ಆಹ ‘‘ಆಪೋಧಾತುಯಾ ಸಮ್ಭವರೂಪ’’ನ್ತಿ। ಗಹಿತಾಯ ಗಹಿತಮೇವಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಉಪಚಯಸನ್ತತಿವಿನಿಮುತ್ತೋ ರೂಪುಪ್ಪಾದೋ ನತ್ಥಿ, ಉಪ್ಪಾದಾವತ್ಥಾಯ ಚ ಅಞ್ಞಾ ಜಾತಿ ನಾಮ ನತ್ಥೇವಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಉಪಚಯಸನ್ತತೀಹಿ ಜಾತಿರೂಪ’’ನ್ತಿ। ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸಪಿ ರೋಗಸ್ಸ ವಿಸಭಾಗಪಚ್ಚಯಸಮುಪ್ಪನ್ನೋ ಧಾತುಕ್ಖೋಭೋ ಆಸನ್ನಕಾರಣಂ ‘‘ಜರತಾಅನಿಚ್ಚತಾದೀಹಿ ರೋಗರೂಪಂ ಗಹಿತ’’ನ್ತಿ।
೬೯೯-೭೦೪. ರೂಪಾನಿ ಸಮುಟ್ಠಹನ್ತಿ ಜಾಯನ್ತಿ ಏತೇಹೀತಿ ರೂಪಸಮುಟ್ಠಾನಾನಿ। ಕಾನಿ ಪನ ತಾನೀತಿ ಆಹ ‘‘ಉತುಚಿತ್ತಾಹಾರಕಮ್ಮಾನೀ’’ತಿ।
ಆಹಾರೋ ರೂಪಹೇತುಯೋತಿ ಏತ್ಥ ಇತಿ-ಸದ್ದೋ ಪಕ್ಖಿಪಿತಬ್ಬೋ, ಕಮ್ಮಂ, ಉತು ಚ ಚಿತ್ತಞ್ಚ ಆಹಾರೋತಿ ಇಮೇ ರೂಪಹೇತುಯೋತಿ। ರೂಪಹೇತುಯೋತಿ ಚ ರೂಪಸ್ಸ ಜನಕಪಚ್ಚಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಏತೇಹೇವಾ’’ತಿಆದಿ। ಏಕಮೇಕಂಯೇವ ಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಏತೇಸನ್ತಿ ಏಕಸಮುಟ್ಠಾನಾ। ನನು ಏಕತೋ ಏವ ಪಚ್ಚಯತೋ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ನತ್ಥೀತಿ? ಸಚ್ಚಂ ನತ್ಥಿ, ರೂಪಜನಕಪಚ್ಚಯೇಸು ಏಕತೋತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಅಭಿಸನ್ಧಿ। ಅಟ್ಠಿನ್ದ್ರಿಯಾನೀತಿ ಚಕ್ಖಾದೀನಿ ಪಞ್ಚ, ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯದ್ವಯಂ, ಜೀವಿತಞ್ಚಾತಿ ಅಟ್ಠಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ। ಕಾಯವಚೀವಿಞ್ಞತ್ತಿವಸೇನ ವಿಞ್ಞತ್ತಿದ್ವಯಂ।
ದ್ವೀಹೀತಿ ಚಿತ್ತೇನ, ಕೋಚಿ ಉತುನಾ ಚಾತಿ ಏವಂ ದ್ವೀಹಿ। ನ ಹಿ ಏಕಸ್ಸೇವ ದ್ವೇ ಏಕಕ್ಖಣೇ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ। ಏವಂ ಸೇಸೇಸುಪಿ। ಉತುಆಹಾರ…ಪೇ॰… ಕತನ್ತಿ ಏಕೇಕಂ ಉತುನಾ, ಆಹಾರೇನ, ಚಿತ್ತೇನ ಚಾತಿ ತೀಹಿ ಕತಂ। ಚತಸ್ಸೋ ಚಾಪಿ ಧಾತುಯೋತಿ ಚತ್ತಾರಿ ಮಹಾಭೂತಾನಿ। ತಾನಿ ಹಿ ನಿಸ್ಸತ್ತನಿಜ್ಜೀವಟ್ಠೇನ ಧಾತೂತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ಕಮ್ಮಾದೀಹಿ ಚತೂಹಿ ಭವನ್ತೀತಿ ಚತುಬ್ಭವಾ। ದ್ವೇತಿ ಜರತಾ ಅನಿಚ್ಚತಾ।
೭೦೫-೬. ಇದಾನಿ ಮಿಸ್ಸಕಸಮುಟ್ಠಾನಾನಿಪಿ ಗಹೇತ್ವಾ ತಂತಂಪಚ್ಚಯಜಾತಾನಂ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕಮ್ಮೇನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಅಟ್ಠಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ವತ್ಥು ಸುದ್ಧಟ್ಠಕಂ ಸನ್ತತ್ಯೂಪಚಯಾಕಾಸಾತಿ ವೀಸತಿ ಕಮ್ಮಜಾ। ವಿಞ್ಞತ್ತಿದ್ವಯಂ ಸದ್ದೋ ಲಹುತಾದಿತ್ತಯಂ ಸುದ್ಧಟ್ಠಕಾದಯೋ ಏಕಾದಸಾತಿ ಸತ್ತರಸ ಚೇತಸಾ ಜಾಯರೇ, ಚಿತ್ತಜಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸದ್ದೋ ಲಹುತಾದಿತ್ತಯಂ ಸುದ್ಧಟ್ಠಕಾದಯೋ ಏಕಾದಸಾತಿ ದಸಪಞ್ಚೇವ ಪನ್ನರಸ ಉತುನಾ ಜಾಯರೇ। ಲಹುತಾದಿತ್ತಯಂ ಸುದ್ಧಟ್ಠಕಾದಯೋ ಏಕಾದಸಾತಿ ಚುದ್ದಸ ಆಹಾರತೋ। ಜರತಾಅನಿಚ್ಚತಾಹಿ ತೇ ಅಟ್ಠಸಟ್ಠಿ ಚ ಹೋನ್ತೇವಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ।
೭೦೭-೮. ‘‘ಜರತಾ…ಪೇ॰… ಸಮುಟ್ಠಿತಾ’’ತಿ ವತ್ವಾ ಪುನ ತತ್ಥ ಕಾರಣಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಜಾತಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಜಾತಸ್ಸ ಪಾಕಭೇದತ್ತಾತಿ ಜರತಾಯ ಜಾತಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪಾಕತ್ತಾ, ಅನಿಚ್ಚತಾಯ ‘‘ಜಾಯೇಯ್ಯು’’ನ್ತಿಆದಿ। ಹೋನ್ತು ನಾಮ ತೇಸಮ್ಪಿ ಪಾಕಭೇದಾ ‘‘ನ ಹೀ’’ತಿಆದಿ। ಪಾಕೋ ನ ಪರಿಪಚ್ಚತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ಏತೇನ ನ ಭಿಜ್ಜತೀತಿ ದೀಪಿತಂ ಹೋತಿ। ಪಕ್ಕಸ್ಸ ಹಿ ಭಙ್ಗೋ ನಿಯತೋ। ಭೇದೋ ವಾ ನ ಚ ಭಿಜ್ಜತೀತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಪಾಕಭಾವೋಪಿ ವುತ್ತೋವ। ನ ಹಿ ಅಪಕ್ಕಂ ಭಿಜ್ಜತೀತಿ, ಅಞ್ಞಥಾ ಉಪ್ಪಾದಭಙ್ಗಾನಂ ಅನಞ್ಞತ್ತಪ್ಪಸಙ್ಗತೋ। ನತ್ಥಿ ತನ್ತಿ ಪಾಕಭೇದಾನಂ ಪಚ್ಚನಂ ಭಿಜ್ಜನಂ ನತ್ಥೀತಿ ವುತ್ತಮೇವತ್ಥಂ ಸಙ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಆಹ।
ಏತ್ತಾವತಾ ಚ ಕಿಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ? ಯದಿ ಜರತಾಅನಿಚ್ಚತಾ ಕೇನಚಿ ಪಚ್ಚಯೇನ ಜಾಯೇಯ್ಯುಂ, ತದಾ ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ನಾಮ ಜರಾಯ, ಭಙ್ಗೇನ ಚ ಭವಿತಬ್ಬನ್ತಿ ತೇಸಂ ಜರತಾಅನಿಚ್ಚತಾಪಿ ಸಿಯುಂ, ನ ಚ ಪನೇತಾ ಉಪಲಬ್ಭನ್ತಿ। ಕಸ್ಮಾ? ಯಸ್ಮಾ ನ ಜರತಾ ಅಞ್ಞಜರಾಯ ಜೀರತಿ, ಭಿಜ್ಜತಿ ವಾ, ನ ಚ ಭಙ್ಗೋ ಅಞ್ಞೇನ ಭಙ್ಗೇನ ಭಿಜ್ಜತಿ, ಜೀರತಿ ವಾ, ಇತರಥಾ ಸಾಪಿ ಜರಾ ಅಪರಾಯ ಜರಾಯ, ಭಙ್ಗೇನ ಚ ಜೀರತಿ, ಭಿಜ್ಜತಿ, ಸೋ ಚ ಭಙ್ಗೋ ಅಞ್ಞಾಯ ಜರಾಯ, ಅಞ್ಞೇನ ಭಙ್ಗೇನ ಜೀರತಿ, ಭಿಜ್ಜತೀತಿ ಅನವಟ್ಠಾನಪ್ಪಸಙ್ಗತೋತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ।
೭೦೯-೧೦. ‘‘ಜಾತಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿ ನಿಗಮನಂ। ಅಥ ವಾ ಉತ್ತರಿ ವತ್ತಬ್ಬಚೋದನಾಯ ಫಲಠಪನಂ। ‘‘ಸಿಯಾ ಕತ್ಥಚೀ’’ತಿಆದಿ ಪರಮತಾಸಙ್ಕನಂ। ಏತ್ಥಾತಿ ಏತಸ್ಮಿಂ ‘‘ಜರತಾಅನಿಚ್ಚತಾದ್ವಯಂ ನ ಪಚ್ಚತಿ, ನ ಭಿಜ್ಜತಿ ವಾ’’ತಿ ಅಧಿಕಾರೇ। ರೂಪಸ್ಸೂಪಚಯೋತೀತಿ ಇತಿ-ಸದ್ದೋ ಆದಿಅತ್ಥೋ, ತೇನ ‘‘ರೂಪಸ್ಸ ಉಪಚಯೋ ಸನ್ತತೀ’’ತಿ ವಚನೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏವಂ ಪಾಕೋಪಿ ಪಚ್ಚತು, ಭೇದೋಪಿ ಪರಿಭಿಜ್ಜತೂತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಅಯಂ ಪನೇತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ – ಯಥಾ ಕಮ್ಮಾದೀಹಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕರೂಪನಿದ್ದೇಸೇ ‘‘ಕತಮಂ ತಂ ರೂಪಂ ಉಪಾದಿನ್ನಂ? ಚಕ್ಖಾಯತನಂ…ಪೇ॰… ಕಾಯಾಯತನಂ ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಂ, ಯಂ ವಾ ಪನಞ್ಞಮ್ಪಿ ಅತ್ಥಿ ರೂಪಂ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ ರೂಪಾಯತನಂ…ಪೇ॰… ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾಯತನಂ ಆಕಾಸಧಾತು ರೂಪಸ್ಸ ಉಪಚಯೋ ರೂಪಸ್ಸ ಸನ್ತತಿ ಕಬಳೀಕಾರೋ ಆಹಾರೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಧ॰ ಸ॰ ೬೫೨) ಉಪಚಯಸನ್ತತೀನಂ ನಿದ್ದಿಟ್ಠತ್ತಾ ಜಾತಿ
೭೧೧. ‘‘ನ ಚೇವಾ’’ತಿಆದಿ ಯಥಾಸಙ್ಕಿತಪರಮತಸ್ಸ ಪಟಿಕ್ಖಿಪನಂ। ಯದಿ ಜಾಯತೀತಿ ನ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ, ಏವಞ್ಚ ಸತಿ ನಿದ್ದೇಸೇ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಜಾಯಮಾನಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಅಸತಿಪಿ ಜಾತಿಯಾ ಜಾಯಮಾನತ್ತೇ ಜಾಯಮಾನಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಿಭಾವತೋ ತಸ್ಸಾ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಭಾವವೋಹಾರೋ ಅನುಮತೋತಿ ತತ್ಥ ವುತ್ತಾ, ನ ಪನ ಪರಮತ್ಥತೋ ಜಾಯಮಾನತ್ತಾ। ಜಾಯಮಾನಸ್ಸ ಹಿ ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಿಮತ್ತಂ ಜಾತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅಸಿದ್ಧೇನ ಅಸಿದ್ಧಸಾಧನಮೇತನ್ತಿ।
೭೧೨-೭. ‘‘ತತ್ಥಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಪುನಪಿ ಪರಮತಾಸಙ್ಕಂ ಕತ್ವಾ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ। ತತ್ಥ ಯೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಯಾ ಜಾತಿ, ಸಾ ತಪ್ಪಚ್ಚಯತ್ತವೋಹಾರಂ, ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಿಸಮ್ಮುತಿಞ್ಚ ಲಭತೇವಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ತಥಾತಿ ಯಥಾ ಲಭತೇವ, ತಥಾ। ಯಂತಂ-ಸದ್ದಾ ಹಿ ಅಬ್ಯಭಿಚಾರಿತಸಮ್ಬನ್ಧಾ। ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಚ್ಚಯಾ ಏತಿಸ್ಸಾತಿ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಾ, ತಸ್ಸಾ ಭಾವೋ ತಪ್ಪಚ್ಚಯತ್ತಂ, ತಪ್ಪಚ್ಚಯತ್ತೇನ ಪವತ್ತೋ ವೋಹಾರೋ ತಪ್ಪಚ್ಚಯತ್ತವೋಹಾರೋ, ತಂ ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯಭಾವಾದಿವೋಹಾರನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಿಸಮ್ಮುತಿನ್ತಿ ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತತಿ ಜಾಯತೀತಿ ಏವಂ ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಿವಸೇನ ಪವತ್ತಸಮ್ಮುತಿಂ। ಕಮ್ಮಾದಿಸಮ್ಭವನ್ತಿ ಕಮ್ಮಾದಿಚತುಪಚ್ಚಯಸಮುಟ್ಠಾನಂ। ಜನಕಾನಂ ಪಚ್ಚಯಾನಂ ಆನುಭಾವಕ್ಖಣುಪ್ಪಾದೇ ಅಭಾವತೋತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಅಯಂ ಪನೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ – ಯೇ ತೇ ರೂಪಾನಂ ಜನಕಪಚ್ಚಯಾ, ತೇಸಂ ತದುಪ್ಪಾದನಂ ಪತಿ ಅನುಪರತಬ್ಯಾಪಾರಾನಂ ಯೋ ಸೋ ಪಚ್ಚಯೂಪಲಕ್ಖಣಿಯೋ ಕಿಚ್ಚಾನುಭಾವಕ್ಖಣೋ, ತದಾ ಜಾಯಮಾನಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ವಿಕಾರಭಾವೇನ ಲಬ್ಭಮಾನತಂ ಸನ್ಧಾಯ ವಿನೇಯ್ಯಪುಗ್ಗಲವಸೇನ ಜಾತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯತೋ ಜಾತತ್ತಂ ಅನುಞ್ಞಾತಂ ತತೋ ಪುರೇ ‘‘ಜಾತಿಯಾ ಪನ ಲಬ್ಭತೀ’’ತಿ। ಜರಾಭಙ್ಗಾನಂ ಪನ ಪಚ್ಚಯಾನುಭಾವಕ್ಖಣತೋ ಉತ್ತರಿ ಠಿತಿಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇಸು ಲಬ್ಭಮಾನತ್ತಾ ನ ಏವಂ ಅನುಞ್ಞಾತುಂ ಸಕ್ಕಾತಿ, ಜಾತಿಯಾ ಪನ ಲಬ್ಭತಿ ಸೋ ವೋಹಾರೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ತಪ್ಪಚ್ಚಯತ್ತವೋಹಾರನ್ತಿಆದಿಗಾಥಾದ್ವಯಂ ನಿಗಮನವಸೇನ ವುತ್ತಂ।
೭೧೮-೯. ಅಥ ಕಿಂ ಇಮಾಯ ಗೀವಾಕಣ್ಡೂಯಾಯ, ನನು ವುತ್ತಂ ಭಗವತಾ ಸುತ್ತನ್ತೇ ‘‘ಜರಾಮರಣಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅನಿಚ್ಚಂ ಸಙ್ಖತಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನ’’ನ್ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೨೦), ತಸ್ಮಾ ಕಥಮೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ, ಜರತಾ ಅನಿಚ್ಚತಾ ಚೇವ ನ ಕೇಹಿಚಿ ಸಮುಟ್ಠಿತಾತಿ ಯೋ ವದೇಯ್ಯ, ತಸ್ಸ ವಿತಕ್ಕಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಪಟಿಕ್ಖಿಪಿತುಂ ‘‘ಅನಿಚ್ಚ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಕಸ್ಮಾ ನ ವತ್ತಬ್ಬನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಸಾ ಹಿ ಪರಿಯಾಯದೇಸನಾ’’ತಿ। ಪರಿಯಾಯದೇಸನತ್ತಮೇವ ವಿಭಾವೇತುಂ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತಥಾ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ಸಙ್ಖತಾನ’’ನ್ತಿ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ।
೭೨೦-೩. ಅನಿಚ್ಚಂ ಸಙ್ಖತಞ್ಚಾತಿ ಚ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನ’’ನ್ತಿ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಅಯಞ್ಹೇತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ – ಅನಿಚ್ಚಸಙ್ಖತಧಮ್ಮಾನಂ ಜರಾಮರಣತ್ತಾ ತೇಸು ಸನ್ತೇಸು ಹೋತಿ, ಅಸನ್ತೇಸು ನ ಹೋತಿ। ನ ಹಿ ಅಜಾತಂ ಪರಿಪಚ್ಚತಿ, ಭಿಜ್ಜತಿ ವಾ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ಜಾತಿಪಚ್ಚಯತಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಜರಾಮರಣಂ ಸಙ್ಖತಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಂ, ತತೋಯೇವ ಚ ಅನಿಚ್ಚ’’ನ್ತಿ ಪರಿಯಾಯೇನ ಸುತ್ತೇ ಆಗತಂ। ಯಥಾ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಆದೀನಂ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನತಾಭಾವೇಪಿ ಚಿತ್ತಜಾನಂ ವಿಕಾರತ್ತಾ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಭಾವೋತಿ। ವಿಞ್ಞತ್ತಿಯೋ ವಿಯಾತಿ ಚ ನಿದಸ್ಸನಮತ್ತಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ ಲಹುತಾದೀನಮ್ಪಿ ಚಿತ್ತಜಾದಿಭಾವಸ್ಸ ಪರಿಯಾಯೇನೇವ ಇಚ್ಛಿತತ್ತಾ। ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಅಟ್ಠಾರಸೇವ ನಿಪ್ಫನ್ನರೂಪಾನಿ ಕಮ್ಮಾದಿಸಮುಟ್ಠಾನಾನೀತಿ। ತಯನ್ತಿ ಜಾತಿಜರಾಭಙ್ಗಸಙ್ಖಾತಾನಂ ಲಕ್ಖಣರೂಪತ್ತಯಂ।
ಖಂಪುಪ್ಫಂವಾತಿ ನಿಚ್ಚಂ ವಾಸಙ್ಖತಂ ವಿಯಾತಿ ಯಥಾ ಅಸಙ್ಖತಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಕೇನಚಿ ಅಸಙ್ಖತತ್ತಾ ನಿಚ್ಚಂ ಧುವಂ, ಏವಮಿದಮ್ಪಿ ಕೇನಚಿ ಅಸಙ್ಖತತ್ತಾ ನಿಚ್ಚಂ ಸಸ್ಸತಂ ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ನೋಭಯಂ ಪನಿದನ್ತಿ ಇದಂ ಪನ ಉಭಯಮ್ಪಿ ಖಂಪುಪ್ಫಂ ವಿಯ ನೋ ನತ್ಥಿ, ನ ಚ ನಿಬ್ಬಾನಂ ವಿಯ ಅಸಙ್ಖತಂ ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ನಿಸ್ಸಯಾಯತ್ತವುತ್ತಿತೋತಿ ಜಾಯಮಾನಪರಿಪಚ್ಚಮಾನಭಿಜ್ಜಮಾನಾನಂ ಜಾತಿಆದಿಮತ್ತಭಾವೇನ ಜಾಯಮಾನಾದಿನಿಸ್ಸಯಪಟಿಬದ್ಧವುತ್ತಿತ್ತಾ। ತಮೇವ ನಿಸ್ಸಯಾಯತ್ತವುತ್ತಿತಂ ಸಮತ್ಥೇತುಂ ‘‘ಭಾವೇ ಪಥವಿಯಾದೀನ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಅಯಂ ಪನೇತ್ಥ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ – ಪಥವೀಆದೀನಂ ನಿಸ್ಸಯಾನಂ ಭಾವೇ ಜಾತಿಆದಿತ್ತಯಂ ಪಞ್ಞಾಯತಿ, ತಸ್ಮಾ ನೋ ನತ್ಥಿ, ಯಸ್ಮಾ ಚ ತೇಸಂ ಅಭಾವೇ ನ ಪಞ್ಞಾಯತಿ, ತಸ್ಮಾ ನ ನಿಚ್ಚನ್ತಿ ಇಮಮೇವ ಚ ಅಭಿನಿವೇಸಂ ನಿಸೇಧೇತುಂ ಭಗವತಾ ಜಾತಿಯಾ ಚತುಜತ್ತಂ, ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ಚ ಅನಿಚ್ಚಾದಿಪರಿಯಾಯೋ ವುತ್ತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
೭೨೪-೫. ನಿಪ್ಫನ್ನಾನಿ ನಾಮಾತಿ ‘‘ರೂಪಸ್ಸ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ, ರೂಪಸ್ಸ ವಿಕಾರೋ, ರೂಪಸ್ಸ ಲಕ್ಖಣ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಪರಿಚ್ಛೇದಾದಿಭಾವಂ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಅತ್ತನೋ ಕಕ್ಖಳತ್ತಾದಿನಾ ಸಭಾವೇನ ಪರಿಚ್ಛಿಜ್ಜ ಗಹೇತಬ್ಬತ್ತಾ, ಅಪರಿಯಾಯೇನೇವ ಕಮ್ಮಾದಿಪಚ್ಚಯೇಹಿ ನಿಪ್ಫನ್ನತ್ತಾ ವಾ ನಿಪ್ಫನ್ನಾನಿ ನಾಮ। ತಬ್ಬಿಪರೀತತೋ ಅನಿಪ್ಫನ್ನಾ।
ಸೇಸಕಾ ಅನಿಪ್ಫನ್ನಾತಿ ಸುತ್ವಾ ಪರೋ ಅನಿಟ್ಠಂ ಆಪಾದೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಯದಿ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿಆದಿ। ‘‘ತೇಸಮೇವಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಪನ ತಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ। ಕಾಯವಿಕಾರೋ ಕಾಯವಿಞ್ಞತ್ತಿ ನಾಮ, ವಚೀವಿಕಾರೋ ವಚೀವಿಞ್ಞತ್ತಿ ನಾಮ, ಛಿದ್ದಂ ವಿವರಂ ಆಕಾಸಧಾತು ನಾಮ, ಲಹುಭಾವೋ ಲಹುತಾ ನಾಮ, ಮುದುಭಾವೋ ಮುದುತಾ ನಾಮ
೭೨೬-೭. ಇತ್ಥಿಭಾವೋ…ಪೇ॰… ವಣ್ಣಿತಾತಿ ಫಲಠಪನಂ। ‘‘ಏವಂ ಸನ್ತೇ’’ತಿಆದಿ ಚೋದನಾ। ‘‘ಅಞ್ಞಂ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ ಪರಿಹಾರೋ। ತತ್ಥ ಚಕ್ಖುಕಾಯಪಸಾದಾನಂ, ಏಕತ್ತಂ ಉಪಪಜ್ಜತೀತಿ ಚಕ್ಖುಪಸಾದೇ ಕಾಯಪಸಾದಭಾವಸ್ಸ, ಕಾಯಪಸಾದೇ ಚಕ್ಖುಪಸಾದಭಾವಸ್ಸ ಸಬ್ಭಾವತೋ ಪುರಿಮಸ್ಸ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾವಭಾಸನಂ, ಇತರಸ್ಸ ಚ ರೂಪಾವಭಾಸನಂ ಹೋತೀತಿ ಚಕ್ಖುಕಾಯಪಸಾದಾನಂ ಏಕೀಭಾವೋ ಭವೇಯ್ಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ನಿದಸ್ಸನಮತ್ತಞ್ಚೇತಂ। ಸೋತಕಾಯಪಸಾದಾದೀನಮ್ಪಿ ಹಿ ವುತ್ತನಯೇನ ಏಕತ್ತಂಯೇವಾತಿ।
೭೨೮-೩೦. ಅಞ್ಞಂ ಪನ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ನ ಚತ್ಥೀತಿ ಠಪೇತ್ವಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾವಿನಿಬ್ಭೋಗವಸೇನ ಪವತ್ತಿಂ ಅಞ್ಞಂ ರೂಪಂ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ರೂಪೇ ಪರಮತ್ಥತೋ ನೇವತ್ಥಿ ಭಿನ್ನನಿಸ್ಸಯಭಾವೇನ ಕಲಾಪನ್ತರಗತತ್ತಾ। ಚಕ್ಖುಪಸಾದೋ ಹಿ ದಟ್ಠುಕಾಮತಾನಿದಾನಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಿತಭೂತನಿಸ್ಸಿತೋ, ಕಾಯಪಸಾದೋ ಫುಸಿತುಕಾಮತಾನಿದಾನಕಮ್ಮಜಭೂತನಿಸ್ಸಿತೋ। ಅಸಙ್ಕರನ್ತಿ ಅಸಂಕಿಣ್ಣಂ। ಯದಿ ಏವಂ, ನ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಕಾಯಾಯತನಾದಿಕನ್ತಿ? ತಮ್ಪಿ ನತ್ಥಿ ಪರಮತ್ಥತೋ। ವಿನಿಬ್ಭುಜಿತ್ವಾ ಹಿ ನೇಸಂ ನಾನಾಕರಣಂ ಪಞ್ಞಾಪೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕಾ, ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾವಿನಿಬ್ಭೋಗವಸೇನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾ…ಪೇ॰… ಪವತ್ತಿತೋತಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಸನ್ತಾನತೋ ಅವಿನಿಬ್ಭುಜ್ಜನವಸೇನ ಅವಿಸಂಸಟ್ಠವಸೇನ ಪವತ್ತನತೋ। ಅವಿನಿಬ್ಭೋಗರೂಪವಸೇನಾತಿ ಪನ ಅತ್ಥೋ ನ ಹೋತಿ। ನ ಹಿ ಚಕ್ಖುಕಾಯಪಸಾದಾನಂ ಏಕಕಲಾಪಗತಅವಿನಿಬ್ಭೋಗರೂಪಾ ಠಾನನ್ತರಂ ವತ್ತುಂ ಸಕ್ಕಾತಿ ಅತ್ಥಿ ಕಾಯಪಸಾದೋತೀತಿ ಇತಿಸದ್ದೋ ‘‘ತಸ್ಮಾ’’ತಿ ಇಮಸ್ಸ ಅತ್ಥೇ। ತೇನಾಹ ‘‘ತಸ್ಮಾ’’ತಿ। ಏವಮುದೀರಿತನ್ತಿ ಸಬ್ಬಟ್ಠಾನಿಕನ್ತಿ ಏವಮುದೀರಿತಂ।
೭೩೧-೨. ಲಕ್ಖಣಾದಿವಸೇನಾಪೀತಿ ಯಥಾವುತ್ತಲಕ್ಖಣರಸಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಪದಟ್ಠಾನವಸೇನಾಪಿ। ಧಜಾನಂ …ಪೇ॰… ಗತಾತಿ ಪಞ್ಚವಣ್ಣಾನಂ ನೀಲಾದಿಪಞ್ಚವಣ್ಣಸುತ್ತಮಯಾನಂ ಏಕಮೇಕಸ್ಸ ವಾ ಏಕೇಕವಣ್ಣವಸೇನ ಧಜಾನಂ ಛಾಯಾ ತೇಸಂ ಉಪಮತಂ ಉಪಮಾಭಾವಂ ಗತಾ ಸಮ್ಪತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಛಾಯಾ ಉಪಮಾ ಏತೇಸನ್ತಿ ಛಾಯಾಉಪಮಾ, ಛಾಯಾಉಪಮಾನಂ ಭಾವೋ ಛಾಯಾಉಪಮತಾ, ತಂ ಗತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ವದನ್ತಿ। ತಂ ಪನ ತೇಹಿ ‘‘ಛಾಯಾಉಪಮತಂ ಗತಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಬಹುಬ್ಬೀಹಿವಸೇನೇವ ರಸ್ಸತ್ತನ್ತಿ ಮಞ್ಞಮಾನೇಹಿ ವುತ್ತಂ ಭವೇಯ್ಯ। ಗಾಥಾಬನ್ಧತ್ಥಂ ಪನ ರಸ್ಸತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ‘‘ಚತುತ್ಥದೂ’’ತಿಆದೀಸು ಹಿ ವಿಭತ್ತಿಲೋಪಮ್ಪಿ ಕತ್ವಾ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಚರಿಯೋ ನ ಈದಿಸೇಸು ಠಾನೇಸು ಬ್ಯಞ್ಜನೇ ಆದರಂ ಜನೇತಿ। ಯಂ ಪನ ‘‘ತೇಸ’’ನ್ತಿ ಹೇಟ್ಠಾಪದಂ, ‘‘ಧಮ್ಮಾನ’’ನ್ತಿ ಉಪರಿಪದಂ ವಾ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತುಂ ಅನಿಚ್ಛನ್ತೇಹಿ ವುಚ್ಚತಿ ತತ್ಥ ‘‘ನಾನತ್ತಂ ಸಮುಪಾಗತ’’ನ್ತಿ। ತಂ ಏತ್ಥ ಅಕಾಮಾಪಿ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬಮೇವ। ನ ಹಿ ನಾನತ್ತಂ ಸಮುಪಾಗತಂ ತೇಸನ್ತಿ ನಾಪೇಕ್ಖತೀತಿ। ಅಥಾಪಿ ತತ್ಥ ‘‘ನಾನತ್ತಂ ಸಮುಪಾಗತಾ’’ತಿ ಪಾಠಂ ಪರಿಕಪ್ಪೇಯ್ಯುಂ, ಹೋತು ತಾವ ಪೋತ್ಥಕೇಸು ಅದಿಸ್ಸಮಾನಮ್ಪಿ ಪಾಠಂ ಪರಿಕಪ್ಪೇತ್ವಾ ತೇಸಂ ತುಟ್ಠಿ। ಅಯಂ ಪನೇತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ – ಯಥಾ ಪಞ್ಚವಣ್ಣಾನಂ ಧಜಾನಂ ಏಕತೋ ಕತ್ವಾ ಉಸ್ಸಾಪಿತಾನಂ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಛಾಯಾ ಏಕಾಬದ್ಧಾ ವಿಯ ಹೋತಿ, ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಪನ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸಾವ, ಏವಮೇವ ಇಮೇ ಸಬ್ಬಟ್ಠಾನಿಕರೂಪಾ
೭೩೩. ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಲೋಕೇ ನಿಯುತ್ತಂ, ವಿದಿತನ್ತಿ ವಾ ಲೋಕಿಕಂ, ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಲೋಕಿಕತ್ತಂ। ಹಿನೋತಿ ಪತಿಟ್ಠಹತಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮರಾಸಿ ಏತೇನಾತಿ ಹೇತು, ಮೂಲಟ್ಠೇನ ಉಪಕಾರಕೋ ಲೋಭಾದಿಕೋ ಚ ಅಲೋಭಾದಿಕೋ ಚ, ತಾದಿಸೋ ಹೇತು ನ ಹೋತೀತಿ ನಹೇತು। ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಸಙ್ಖತಂ ಅಭಿಸಙ್ಖತನ್ತಿ ಸಙ್ಖತಂ। ಆಭವಗ್ಗಾ, ಆಗೋತ್ರಭು ವಾ ಸವನ್ತೀತಿ ಆಸವಾ, ಸಹ ಆಸವೇಹೀತಿ ಸಾಸವಂ, ಆಸವೇಹಿ ಆಲಮ್ಬಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಚ್ಚಯಾಯತ್ತವುತ್ತಿತೋತಿ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚಯಾಧೀನಪ್ಪವತ್ತಿತಾಯ ಸಪ್ಪಚ್ಚಯತ್ತಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ನಿದಸ್ಸನಮತ್ತಮೇತಂ। ಕಾಮಾವಚರತ್ತಾ ಅಹೇತುಕತ್ತಾ ಹೇತುವಿಪ್ಪಯುತ್ತತ್ತಾ ಸಂಯೋಜನಿಯತ್ತಾ ಗನ್ಥನಿಯತ್ತಾ ಉಪಾದಾನಿಯತ್ತಾ ಓಘನಿಯತ್ತಾ ಯೋಗನಿಯತ್ತಾ ನೀವರಣಿಯತ್ತಾ ಸಂಕಿಲೇಸಿಕತ್ತಾ ಪರಾಮಟ್ಠತ್ತಾ ಅಚೇತಸಿಕತ್ತಾ ಚಿತ್ತವಿಪ್ಪಯುತ್ತತ್ತಾ ನ ರೂಪಾವಚರತ್ತಾ ನ ಅರೂಪಾವಚರತ್ತಾ ನ ಅಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತಾ ಅನಿಯ್ಯಾನಿಕತ್ತಾ ಅನಿಚ್ಚತ್ತಾತಿ ಏವಮಾದಿನಾಪಿ ಕಾರಣೇನ ಏಕವಿಧಮೇವಾತಿ।
೭೩೪-೮. ಏವಂ ಏಕವಿಧನಯಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಸಙ್ಗಹಿತದುವಿಧತಾದಿನಯಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಬಹಿದ್ಧಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕದುಕಾದಯೋ ಆರದ್ಧಾ। ತತ್ಥ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕದುಕೇ ತಾವ ಆಹಿತೋ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾನಿ। ಕಾಮಂ ಅಞ್ಞೇಪಿ ಅಜ್ಝತ್ತಸಮ್ಭೂತಾ ಅತ್ಥಿ, ರುಳ್ಹೀವಸೇನ ಪನ ಚಕ್ಖಾದೀನೇವ ‘‘ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾನೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ಅಥ ವಾ ‘‘ಯದಿ ಮಯಂ ನ ಹೋಮ, ತ್ವಂ ಕಟ್ಠಕಲಿಙ್ಗರೂಪಮೋ ಭವಿಸ್ಸಸೀ’’ತಿ ವದನ್ತಾ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿನ್ದ್ರಿಯಾತಿ ಆಧಿಪಚ್ಚಟ್ಠೇನ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ, ಸೇಸಂ ತದಭಾವತೋ ಅನಿನ್ದ್ರಿಯಂ। ತತ್ಥ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀಸು ಅಧಿಪತೇಯ್ಯಂ ತೇಸಂ ಪಟುಮನ್ದಭಾವಾದಿಅನುವತ್ತನತೋ, ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯದ್ವಯಸ್ಸ ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಾದಿಹೇತುಭಾವೇ, ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಚ ಸಹಜರೂಪಾನುಪಾಲನೇತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ವಿಸಯವಿಸಯೀಭಾವತೋ ಘಟ್ಟನವಸೇನ ಗಹೇತಬ್ಬತ್ತಾ ಓಳಾರಿಕಂ, ತಬ್ಬಿಪರೀತತ್ತಾ ಸುಖುಮಂ। ಉಪಾದಿನ್ನನ್ತಿ ಕಮ್ಮುನಾ ಗಹಿತಂ। ಕಮ್ಮನಿಬ್ಬತ್ತಞ್ಹಿ ‘‘ಮಮೇತಂ ಫಲ’’ನ್ತಿ ತೇನ ಕಮ್ಮುನಾ ಗಹಿತಂ ವಿಯ ಹೋತಿ।
ಏಕಾದಸ…ಪೇ॰… ಸಪ್ಪಟಿಘನ್ತಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾವಿಞ್ಞೇಯ್ಯತ್ತಾ ಸನಿದಸ್ಸನತ್ತಾಭಾವತೋ ಅನಿದಸ್ಸನಂ, ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಪತನವಸೇನ ಪನ ಪಟಿಘಸಬ್ಭಾವತೋ ಸಪ್ಪಟಿಘಂ, ಉಭಯಪಟಿಕ್ಖೇಪೇನ ಅನಿದಸ್ಸನಅಪ್ಪಟಿಘಂ। ಕಮ್ಮತೋ ಜಾತನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಯಂ ಏಕನ್ತತೋ ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಅಟ್ಠಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ, ವತ್ಥು ಚಾತಿ ನವವಿಧಂ ರೂಪಂ। ಯಞ್ಚ ಏಕಾದಸವಿಧೇ ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನೇ ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಏಕಾದಸವಿಧಮೇವ ರೂಪನ್ತಿ ಏವಂ ವೀಸತಿವಿಧಮ್ಪಿ ಕಮ್ಮತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ಕಮ್ಮಜಂ। ಯಞ್ಹಿ ಜಾತಂ, ಯಞ್ಚ ಜಾಯತಿ, ಯಞ್ಚ ಜಾಯಿಸ್ಸತಿ, ತಂ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ‘‘ಕಮ್ಮಜ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ ಯಥಾ ‘‘ದುದ್ಧ’’ನ್ತಿ। ಕಮ್ಮತೋ ಅಞ್ಞಂ ಅಕಮ್ಮಂ, ಅಕಮ್ಮತೋ ಜಾತಂ ಅಕಮ್ಮಜಂ। ಅಞ್ಞತ್ಥೇ ಹಿ ಅಯಂ ಅ-ಕಾರೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ತದಞ್ಞಪಚ್ಚಯಾಜಾತ’’ನ್ತಿ। ಕಮ್ಮತೋ ಅಞ್ಞಪಚ್ಚಯತೋ ಜಾತಂ, ಉತುಚಿತ್ತಾಹಾರಜನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಚಿತ್ತಜತ್ತಿಕಾದೀನಿ ವುತ್ತಾನುಸಾರೇನ ಯೋಜೇತುಂ ಸಕ್ಕಾತಿ ನ ದಸ್ಸಿತಾನಿ।
ದಿಟ್ಠಚತುಕ್ಕೇ ದಟ್ಠಬ್ಬನ್ತಿ ದಿಟ್ಠಂ। ಯಂ ರೂಪಾಯತನಂ ಅದಕ್ಖಿ, ಯಞ್ಚ ದಕ್ಖಿಸ್ಸತಿ, ಯಞ್ಚ ದಕ್ಖತಿ, ಯಞ್ಚ ಪಸ್ಸೇಯ್ಯ, ತಂ ಸಬ್ಬಂ ದಿಟ್ಠಂ ನಾಮ ತಂಸಭಾವಾನತಿವತ್ತನತೋ ಯಥಾ ‘‘ಇಟ್ಠ’’ನ್ತಿ। ಏಸ ನಯೋ ಸುತಾದೀಸುಪಿ। ದಿಟ್ಠಂ ನಾಮ ರೂಪಾಯತನಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣವಿಞ್ಞೇಯ್ಯತ್ತಾ। ಸುತಂ ನಾಮ ಸದ್ದಾಯತನಂ ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣವಿಞ್ಞೇಯ್ಯತ್ತಾ। ಮುತಂ ನಾಮ ಗನ್ಧರಸಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾಯತನತ್ತಯಂ ಮುತ್ವಾ ಪತ್ವಾ ಗಹೇತಬ್ಬತೋ ವಿಞ್ಞಾತಂ ನಾಮ ಅವಸೇಸಂ ಕೇವಲಂ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣವಿಞ್ಞೇಯ್ಯತ್ತಾ।
ದ್ವಾರಞ್ಚೇವ ವತ್ಥು ಚಾತಿ ಅತ್ತನಿಸ್ಸಿತಾನಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ, ಅಞ್ಞನಿಸ್ಸಿತಾನಂ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಾದೀನಞ್ಚ ಪವತ್ತಿಮುಖಭಾವತೋ ದ್ವಾರಞ್ಚೇವ ಅತ್ತನಿಸ್ಸಿತಾನಂ ಆಧಾರಭಾವತೋ ವತ್ಥು ಚ। ದ್ವಾರಮೇವ ಹುತ್ವಾ ನ ವತ್ಥೂತಿ ಕೇವಲಂ ಕಮ್ಮದ್ವಾರಭಾವತೋ ದ್ವಾರಮೇವ, ತನ್ನಿಸ್ಸಿತಸ್ಸ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ ನ ವತ್ಥು। ವತ್ಥುಮೇವ ಹುತ್ವಾ ನ ದ್ವಾರನ್ತಿ ಮನೋಧಾತುಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂನಂ ನಿಸ್ಸಯಭಾವತೋ ವತ್ಥುಮೇವ, ಚಕ್ಖಾದಯೋ ವಿಯ ಸಪರನಿಸ್ಸಿತಾನಂ ಪವತ್ತಿದ್ವಾರಾಭಾವತೋ ನ ದ್ವಾರಂ। ಸೇಸಂ ಏಕವೀಸತಿವಿಧಂ ರೂಪಂ ವುತ್ತವಿಪರಿಯಾಯತೋ ನೇವ ದ್ವಾರಂ ನ ವತ್ಥು ಚ। ಚತುತ್ಥಚತುಕ್ಕೇತಿ ವತ್ಥುಚತುಕ್ಕೇ। ತತಿಯಪದನ್ತಿ ‘‘ವತ್ಥುಮೇವ ಹುತ್ವಾ ನೇವಿನ್ದ್ರಿಯ’’ನ್ತಿ ಪದಂ।
೭೩೯-೪೦. ಪುನ ಪಞ್ಚವಿಧನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಚತುಜನ್ತಿ ಪಕಾಸಿತಂ ಚತೂಹಿಯೇವ ಸಮುಟ್ಠಾನತೋ।
ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ ರೂಪಾಯತನಂ ತೇನ ಗಹೇತಬ್ಬತೋ, ನ ಪನ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣೇನೇವ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯತೋ। ತಥಾ ಹೇತಂ ಆವಜ್ಜನಾದೀಹಿ ಚೇವ ಮನೋದ್ವಾರಿಕಜವನೇಹಿ ಚ ವಿಞ್ಞಾಯತೀತಿ। ಏಸ ನಯೋ ಸೋತವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾದೀಸುಪಿ। ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ ಪನ ಕೇವಲಂ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣೇನೇವ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ। ನ ಹಿ ರೂಪಾದಿತೋ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಿ ಪವತ್ತನ್ತಿ।
ಛವತ್ಥುಅವತ್ಥುಭೇದತೋತಿ ಛನ್ನಂ ವತ್ಥೂನಂ, ಅವತ್ಥುಸ್ಸ ಚ ಭೇದತೋ। ಮನೋಧಾತುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ ರೂಪಾದಿಪಞ್ಚಕಂ।
ಮನಾಯತನಸ್ಸ ಅರೂಪತ್ತಾ, ಧಮ್ಮಾಯತನಸ್ಸ ಚ ಏಕದೇಸತೋ ರೂಪತ್ತಾ ಆಹ ‘‘ಆಯತನಭೇದತೋ ಏಕಾದಸವಿಧ’’ನ್ತಿ।
೭೪೩-೫. ಅರೂಪಭವೇ ‘‘ಕಾಮರೂಪಭವದ್ವಯೇ’’ತಿ। ಭುಮ್ಮವಜ್ಜೇಸೂತಿ ಭುಮ್ಮದೇವಾನಂ ವಜ್ಜನಂ ಯೋನಿವಿಭಾಗಂ ಪತ್ವಾ ತೇಸಂ ಮನುಸ್ಸಸದಿಸತ್ತಾ। ಪುರಿಮಾ ತಿಸ್ಸೋತಿ ಅಣ್ಡಜಜಲಾಬುಜಸಂಸೇದಜಯೋನಿಯೋ। ತಾ ಹಿ ಯಥಾವುತ್ತಪ್ಪಭೇದೇಸು ನ ಲಬ್ಭನ್ತಿ, ತಾಸಞ್ಚ ಪಟಿಕ್ಖೇಪೇನ ಪಚ್ಛಿಮಾ ಓಪಪಾತಿಕಯೋನಿ ಅನುಞ್ಞಾತಾತಿ ಅತ್ಥತೋ ಆಪನ್ನಮೇವ ಹೋತೀತಿ। ತತ್ಥ ನಿರಯೇತಿ ಉಸ್ಸದಾನಮ್ಪಿ ಗಹಣತೋ ಅವೀಚಿಮಹಾನಿರಯೇ ಕೀಟಪಾಣಕಾನಮ್ಪಿ ಸರೀರಂ ಪಚ್ಛಾ ವಡ್ಢನಕಂ ಹುತ್ವಾವ ನಿಬ್ಬತ್ತತಿ, ನಿಜ್ಝಾಮತಣ್ಹಿಕಪೇತಾನಂ ನಿಚ್ಚಾತುರತಾಯ ಕಾಮಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ ಗಬ್ಭಗ್ಗಹಣಂ ನ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅಣ್ಡಜಜಲಾಬುಜಯೋನಿಯೋ ತತ್ಥ ನ ‘‘ನಿಜ್ಝಾಮತಣ್ಹಿಕೇ’’ತಿ। ಅಥ ಸಂಸೇದಜಓಪಪಾತಿಕಯೋನೀನಂ ಕೋ ವಿಸೇಸೋತಿ? ಸಂಸೇದಜೋ ತಾವ ಖುದ್ದಕಸರೀರೋ ಹುತ್ವಾ ಪದುಮಗಬ್ಭಾದಿಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ನಿಬ್ಬತ್ತೋ ಕಮೇನ ವಡ್ಢತಿ। ಇತರೋ ಪನ ಯತ್ಥ ಯತ್ಥ ನಿಬ್ಬತ್ತತಿ, ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಪ್ಪಮಾಣಸರೀರೋವ ಸೋಳಸವಸ್ಸುದ್ದೇಸಿಕೋ ವಿಯ ಪರಿಪುಣ್ಣಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗೋ ಪಾತುರಹೋಸಿ।
ಸೇಸೇ ಗತಿತ್ತಯೇತಿ ಠಪೇತ್ವಾ ದೇವಗತಿಂ, ನಿರಯಗತಿಞ್ಚ ಅವಸೇಸಮನುಸ್ಸಪೇತತಿರಚ್ಛಾನಸಞ್ಞಿತೇ ಗತಿತ್ತಯೇ। ಮನುಸ್ಸೇಸು ಹಿ ಕೇಚಿ ಅಣ್ಡಜಾಪಿ ಹೋನ್ತಿ ಕುನ್ತಪುತ್ತದ್ವೇಭಾತಿಕತ್ಥೇರಾ ವಿಯ, ಕೇಚಿ ಸಂಸೇದಜಾಪಿ ಹೋನ್ತಿ ಪದುಮಗಬ್ಭೇ ನಿಬ್ಬತ್ತಪೋಕ್ಖರಸಾತಿಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಯೋ ವಿಯ, ಕೇಚಿ ಓಪಪಾತಿಕಾಪಿ
೭೪೬-೭. ಗಬ್ಭೇ ಮಾತುಕುಚ್ಛಿಯಂ ಸೇತೀತಿ ಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕೋ, ಸೋಯೇವ ರೂಪಾದೀಸು ಸತ್ತತಾಯ ಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕಸತ್ತೋ। ತಸ್ಸ ಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕಸತ್ತಸ್ಸ। ತಿಂಸ ರೂಪಾನೀತಿ ಕಾಯಭಾವವತ್ಥುದಸಕವಸೇನ ಸಮತಿಂಸ ಕಮ್ಮಜರೂಪಾನಿಯೇವ। ತದಾ ಹಿ ನೇವ ಚಿತ್ತಜರೂಪಮತ್ಥಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಸ್ಸ ರೂಪಸಮುಟ್ಠಾಪಕತ್ತಾಭಾವತೋ, ನಾಪಿ ಉತುಜಂ ಪುರಿಮುಪ್ಪನ್ನಉತುನೋ ಅಭಾವಾ। ಉತು ಹಿ ಠಾನಪ್ಪತ್ತಂ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ, ನ ಚ ಆಹಾರಜಂ ತಸ್ಮಿಂ ಕಾಯೇ ಅಜ್ಝೋಹಟಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ, ತಸ್ಮಾ ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಾನಿಯೇವ ತಿಂಸ ರೂಪಾನಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ, ಯಾನೀ ‘‘ಕಲಲರೂಪ’’ನ್ತಿ ಪವುಚ್ಚನ್ತಿ, ಪರಿಪಿಣ್ಡಿತಾನಿ ಚ ತಾನಿ ಜಾತಿಉಣ್ಣಾಯ ಏಕಸ್ಸ ಅಂಸುನೋ ಪಸನ್ನತಿಲತೇಲೇ ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಉದ್ಧಟಸ್ಸ ಪಗ್ಘರಿತ್ವಾ ಅಗ್ಗೇ ಠಿತಬಿನ್ದುಮತ್ತಾನಿ ಅಚ್ಛಾನಿ ವಿಪ್ಪಸನ್ನಾನಿ ಪಸನ್ನತೇಲಬಿನ್ದುಸಮಾನಾನಿ ಹೋನ್ತಿ। ಯಥಾಹು –
‘‘ತಿಲತೇಲಸ್ಸ ಯಥಾ ಬಿನ್ದು,
ಸಪ್ಪಿಮಣ್ಡೋ ಅನಾವಿಲೋ।
ಏವಂ ವಣ್ಣಪಟಿಭಾಗಂ,
ಕಲಲನ್ತಿ ಪವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ॥ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨೬)।
ಸಭಾವಸ್ಸೇವಾತಿ ‘‘ಅಭಾವ…ಪೇ॰… ಕಾಯವತ್ಥುವಸೇನ ತೂ’’ತಿ। ಅಭಾವಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಾನನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಅಭಾವಓಪಪಾತಿಕಾನಂ ನ ಏವನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತೀತಿ ಕೇಚಿ। ಪುಬ್ಬೇ ಸಭಾವಕಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕಸ್ಸ ಪನ ವತ್ವಾ ತತೋ ನಿವತ್ತನತ್ಥಂ ‘‘ಅಭಾವಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕಸತ್ತಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಪುಬ್ಬೇ ಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕ-ಗ್ಗಹಣೇನ ಅಣ್ಡಜಾನಮ್ಪಿ ಗಹಣೇ ಇಧ
೭೪೮. ಗಹಿತಾಗಹಣೇನೇತ್ಥ, ಏಕಾದಸ ಭವನ್ತಿ ತೇತಿ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಕಲಾಪೇ ಗಹಿತರೂಪಾನಂ ಅಪರಕಲಾಪೇ ಅಗ್ಗಹಣವಸೇನ ಸುದ್ಧಟ್ಠಕಂ, ಜೀವಿತಂ, ಕಾಯಪಸಾದೋ, ವತ್ಥುರೂಪನ್ತಿ ಅಭಾವಕಸ್ಸ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ಏಕಾದಸ ರೂಪಾನಿ ಭವನ್ತಿ, ಸಭಾವಕಸ್ಸ ಪನ ದ್ವೀಸು ಭಾವೇಸು ಏಕೇನ ಸಹ ದ್ವಾದಸ ರೂಪಾನಿ ಹೋನ್ತಿ। ಏಸೇವ ಚ ನಯೋತಿ ವುತ್ತೇಸು, ವಕ್ಖಮಾನೇಸು ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣಿಕಕಲಾಪೇಸು ಅಗ್ಗಹಿತಗ್ಗಹಣೇನ ರೂಪಗ್ಗಹಣೇ ನಯೋ ಏಸೇವ ಞೇಯ್ಯೋ।
೭೪೯. ನನು ಚ ‘‘ಸಬ್ಬೇಸು ದಸಕೇಸೂ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಕಥಂ ಪನ ತೇ ದಸಕಾ ಜಾನಿತಬ್ಬಾತಿ ಆಹ ‘‘ಜೀವಿತೇನಾ’’ತಿಆದಿ। ಸುದ್ಧಕಮಟ್ಠಕನ್ತಿ ಚತ್ತಾರಿ ಮಹಾಭೂತಾನಿ, ತನ್ನಿಸ್ಸಿತಾ ಚ ವಣ್ಣಗನ್ಧರಸಓಜಾತಿ ಇದಂ ಜೀವಿತಾದಿನಾ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸಂ ಸುದ್ಧಟ್ಠಕಂ। ಇಮಾನಿಯೇವ ಹಿ ಅಟ್ಠ ಕತ್ಥಚಿ ಅವಿನಿಬ್ಭೋಗವಸೇನಪಿ ಪವತ್ತಿತೋ ಅವಿನಿಬ್ಭೋಗರೂಪಾನಿ ಅವಕಂಸತೋ ಏಕೋ ಕಲಾಪೋತಿ ಚ ವುಚ್ಚತಿ। ಆಚರಿಯಜೋತಿಪಾಲತ್ಥೇರೇನ ಪನ ‘‘ನಿಪ್ಫನ್ನಾನಿಪ್ಫನ್ನವಸೇನ ದಸ ರೂಪಾನಿ ಅವಿನಿಬ್ಭೋಗವುತ್ತಿಕಾನಿ ಏಕೋ ಕಲಾಪೋ’’ತಿ ವತ್ವಾ ಪುನ ತಂಸಮತ್ಥನತ್ಥಂ ಇದಂ ವುತ್ತಂ –
‘‘ಅವಿನಿಬ್ಭೋಗವುತ್ತೀನಿ, ಚತುಜಾನೇಕಲಕ್ಖಣಾ।
ನಿಪ್ಫನ್ನಾನಟ್ಠ ವಾ ತೇಸು, ಹಿತ್ವಾನ ಕಾಯಲಕ್ಖಣೇ’’ತಿ॥
೭೫೦. ಕಾಯದಸಕನ್ತಿ ಕಾಯೋ ದಸಮೋ ಏತ್ಥಾತಿ ಕಾಯದಸಕಂ, ಅಸಾಧಾರಣೇನ ವಾ ಕಾಯೇನ ಲಕ್ಖಿತಂ ದಸಕಂ ಕಾಯದಸಕಂ। ಏಸ ನಯೋ ಚಕ್ಖುದಸಕಾದೀಸು। ಪರಿಯಾಪುಟಂ ಞಾತಂ, ಕಥಿತನ್ತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ।
೭೫೨-೩. ಕಾಮಾವಚರದೇವೇಸು ‘‘ನಿಚ್ಚಂ ರೂಪಾನಿ ಸತ್ತತೀ’’ತಿ। ನ ಹಿ ತೇ ಕದಾಚಿಪಿ ವಿಕಲಿನ್ದ್ರಿಯಾ, ಅಭಾವಕಾ ವಾ ಹೋನ್ತಿ। ‘‘ಮನುಸ್ಸೇಸು ಓಪಪಾತಿಕಸತ್ತಾನ’’ನ್ತಿ ಅವಿಸೇಸೇನ ವುತ್ತೇಪಿ ಆದಿಕಪ್ಪಿಕಾನಂ ಭಾವದಸಕಸ್ಸ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ಅಭಾವತೋ ತೇಸಂ ಸಟ್ಠಿ ರೂಪಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಜೀವಿತನವಕಮ್ಪಿ ಓಪಪಾತಿಕಾನಂ, ಸಂಸೇದಜಾನಞ್ಚ ಕಾಮಾವಚರಸತ್ತಾನಂ ಪವತ್ತೇಯೇವ ಹೋತಿ ತಸ್ಸ ಪಾಚಕಗ್ಗಿನಾ ಸಹವುತ್ತಿತ್ತಾ, ತಸ್ಸ ಚ ಅಜ್ಝೋಹಟಾಹಾರಸನ್ನಿಸ್ಸಯೇನ ಸಮ್ಭವತೋ। ಸಂಸೇದಜಾನಮ್ಪಿ ಪರಿಪುಣ್ಣಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಾನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತನತೋ ಓಪಪಾತಿಕೇಹಿ ವಿಸೇಸೋ ನತ್ಥೀತಿ ತೇಸಂ ವಿಸುಂ ಅಗ್ಗಹಣಂ। ವಿಭಙ್ಗೇಪಿ ಹಿ –
‘‘ಕಾಮಧಾತುಯಾ ಉಪಪತ್ತಿಕ್ಖಣೇ ಕಸ್ಸಚಿ ಏಕಾದಸಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತಿ, ಕಸ್ಸಚಿ ದಸಾಯತನಾನಿ, ಕಸ್ಸಚಿ ಅಪರಾನಿ ದಸಾಯತನಾನಿ, ಕಸ್ಸಚಿ ನವಾಯತನಾನಿ, ಕಸ್ಸಚಿ ಸತ್ತಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೧೦೦೯) –
ಇಮಸ್ಸ ನಿದ್ದೇಸೇ ‘‘ಓಪಪಾತಿಕಸತ್ತಾನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಓಪಪಾತಿಕ-ಗ್ಗಹಣಮೇವ ಕತಂ, ನ ಸಂಸೇದಜ-ಗ್ಗಹಣಂ। ತಞ್ಚ ಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಾನಂ ಸಂಸೇದಜಾನಂ ಓಪಪಾತಿಕೇಸು ಸಙ್ಗಣ್ಹನತೋ। ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ಸಂಸೇದಜಯೋನಿಕಾ ಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಭಾವೇನ ಓಪಪಾತಿಕಸಙ್ಗಹಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಾ’’ತಿ। ಪಧಾನಾಯ ವಾ ಯೋನಿಯಾ ಸಬ್ಬಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಯೋನಿಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಓಪಪಾತಿಕಸತ್ತಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ।
೭೫೪-೫. ಚಕ್ಖುಸೋತವತ್ಥುವಸಾತಿ ಚಕ್ಖುದಸಕಸೋತದಸಕವತ್ಥುದಸಕವಸಾ। ಆನನ್ದಾಚರಿಯೋ ಪನೇತ್ಥ ‘‘ರೂಪಧಾತುಯಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣೇನ ಸಹ ಚಕ್ಖುಸೋತವತ್ಥುಸತ್ತಕಾನಂ ಜೀವಿತಛಕ್ಕಸ್ಸಾತಿ ಚತುನ್ನಂ ಕಲಾಪಾನಂ ವಸೇನ ಸತ್ತವೀಸತಿ ‘‘ಪಾಳಿಯಞ್ಹಿ ‘ರೂಪಧಾತುಯಾ ಉಪಪತ್ತಿಕ್ಖಣೇ ಠಪೇತ್ವಾ ಅಸಞ್ಞಸತ್ತಾನಂ ದೇವಾನಂ ಪಞ್ಚಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತಿ, ಪಞ್ಚ ಧಾತುಯೋ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’ತಿ (ವಿಭ॰ ೧೦೧೫) ವುತ್ತಂ। ತಥಾ ‘ರೂಪಧಾತುಯಾ ಛ ಆಯತನಾನಿ ನವ ಧಾತುಯೋ’ತಿ (ವಿಭ॰ ೯೯೪) ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಕವಸೇನ ತತ್ಥ ವಿಜ್ಜಮಾನಾಯತನಧಾತುಯೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಂ। ಕಥಾವತ್ಥುಮ್ಹಿ ಚ ಘಾನಾಯತನಾದೀನಂ ವಿಯ ಗನ್ಧಾಯತನಾದೀನಞ್ಚ ತತ್ಥ ಭಾವೋ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತೋ ‘ಅತ್ಥಿ ತತ್ಥ ಘಾನಾಯತನನ್ತಿ? ಆಮನ್ತಾ। ಅತ್ಥಿ ತತ್ಥ ಗನ್ಧಾಯತನನ್ತಿ? ನ ಹೇವಂ ವತ್ತಬ್ಬೇ’ತಿಆದಿನಾ (ಕಥಾ॰ ೫೨೦)। ನ ಚ ಅಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾಯತನಾನಂ ಪಥವೀಧಾತುಆದೀನಂ ವಿಯ ಅಗನ್ಧರಸಾಯತನಾನಂ ಗನ್ಧರಸಾನಂ ತತ್ಥ ಭಾವೋ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ ಫುಸಿತುಂ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯತಾವಿನಿಮುತ್ತಸ್ಸ ಪಥವೀಆದಿಸಭಾವಸ್ಸ ವಿಯ ಗನ್ಧರಸಾಯತನಭಾವವಿನಿಮುತ್ತಸ್ಸ ಗನ್ಧರಸಭಾವಸ್ಸ ಯಮಕೇ ವುತ್ತೋ ‘ಧಮ್ಮೋ ಆಯತನನ್ತಿ? ಆಮನ್ತಾ’ತಿ (ಯಮ॰ ೧.ಆಯತನಯಮಕ.೧೩), ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ಗನ್ಧರಸಾಯತನಭಾವಾಭಾವೇಪಿ ಕೋಚಿ ಆಯತನಭಾವೋ ವತ್ತಬ್ಬೋ। ಯದಿ ಚ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಭಾವತೋ ಅಞ್ಞೋ ಪಥವೀಆದಿಭಾವೋ ವಿಯ ಗನ್ಧರಸಭಾವತೋ ಅಞ್ಞೋ ತೇಸಂ ಕೋಚಿ ಸಭಾವೋ ಸಿಯಾ, ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾಯತನಸಙ್ಗಹೋ। ಗನ್ಧರಸಭಾವೇ, ಪನ ಆಯತನಭಾವೇ ಚ ಸತಿ ಗನ್ಧೋ ಚ ಸೋ ಆಯತನಞ್ಚ ಗನ್ಧಾಯತನಂ, ರಸೋ ಚ ಸೋ ಆಯತನಞ್ಚ ರಸಾಯತನನ್ತಿ ಇದಮಾಪನ್ನಮೇವಾತಿ ಗನ್ಧರಸಾಯತನಭಾವೋ ಚ ನ ಸಕ್ಕಾ ನಿವಾರೇತುಂ, ‘ತಯೋ ಆಹಾರಾ’ತಿ
ಆಚರಿಯಜೋತಿಪಾಲಧಮ್ಮಪಾಲತ್ಥೇರಾ ಪನ ತಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪನ್ತಿ। ತಥಾ ಚ ವುತ್ತಂ ತೇಹಿ ‘‘ರೂಪಾವಚರಸತ್ತಾನಂ ಘಾನಜಿವ್ಹಾಯತನಾಭಾವತೋ ವಿಜ್ಜಮಾನಾಪಿ ಗನ್ಧರಸಾ ಆಯತನಕಿಚ್ಚಂ ನ ಕರೋನ್ತೀ’’ತಿ, ತೇ ಅನಾಮಸಿತ್ವಾ ಪಾಳಿಯಂ ‘‘ಪಞ್ಚಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’’ತಿ ‘‘ಛ ಆಯತನಾನೀ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೯೯೩-೯೯೪) ಚ ಆದಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ತಯೋ ಆಹಾರಾ’’ತಿ ಚ ಅಜ್ಝೋಹರಿತಬ್ಬಸ್ಸ ಆಹಾರಸ್ಸ ಅಭಾವೇನ ಓಜಟ್ಠಮಕರೂಪಸಮುಟ್ಠಾಪನಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಆಹಾರಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಅಕರಣತೋ, ನ ಸಬ್ಬೇನ ಸಬ್ಬಂ ಗನ್ಧರಸಾನಂ, ಓಜಾಯ ಚ ಅಭಾವತೋ। ಇತಿ ವಿಸಯಿನೋ ಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಅಭಾವೇನ ವಿಸಯೋ ಕಿಚ್ಚಭಾವಧಮ್ಮೋ ನ ವುತ್ತೋ। ಯಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಭವೇ ವಿಸಯೀ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಿಂ ತಂಹೇತುಕೋ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ವಿಸಯಸ್ಸ ಆಯತನಭಾವೋ ನತ್ಥೀತಿ ವಿಜ್ಜಮಾನಸ್ಸಾಪಿ ಅವಚನಂ, ಯಥಾ ತತ್ಥೇವ ರೂಪಭವೇ ಪಥವೀತೇಜೋವಾಯೋಧಾತೂನಂ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾಯತನಭಾವೇನ। ಯಸ್ಸ ಪನ ಯತ್ಥ ವಚನಂ, ತಸ್ಸ ತತ್ಥ ವಿಸಯೀಸಬ್ಭಾವಹೇತುಕೋ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಆಯತನಭಾವೋ ವುತ್ತೋ, ಯಥಾ ತತ್ಥೇವ ರೂಪಾಯತನಸ್ಸ। ಯದಿ ವಿಸಯೀಸಬ್ಭಾವಹೇತುಕೋ ವಿಸಯಸ್ಸ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಆಯತನಭಾವೋ, ಕಥಮಸಞ್ಞಸತ್ತಾನಂ ದ್ವೇ ಆಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತಿ। ಅಸಞ್ಞಸತ್ತಾನಞ್ಹಿ ಚಕ್ಖಾಯತನಂ ನತ್ಥಿ। ಅಥ ತದಭಾವೇನ ರೂಪಾಯತನಂ ಅಞ್ಞೇಸಂ ಅವಿಸಯೋತಿ? ನಾಯಂ ವಿರೋಧೋ। ಯೇನ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ರೂಪಧಾತುಯಂ ಸಞ್ಞೀನಂ ಗನ್ಧಾಯತನಾದೀನಂ ಅವಚನಂ, ತೇನ ನ ರೂಪಾಯತನಸ್ಸಾಪಿ ಅವಚನನ್ತಿ ಅಸಞ್ಞೀನಂ ಏಕಂ ಆಯತನಂ ನ ವತ್ತಬ್ಬಂ। ಯಥಾಸಕಞ್ಹಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಗೋಚರಭಾವಾಪೇಕ್ಖಾಯ ಯೇಸಂ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಆಯತನಭಾವೋ ಅತ್ಥಿ, ತೇಸು ಪಾಳಿಯಂ ವುತ್ತಂ। ಏತದತ್ಥಞ್ಹಿ ಧಮ್ಮಾಯತನನ್ತಿ ಸಾಮಞ್ಞತೋ ನಾಮಕರಣಂ ಪಿಟ್ಠಿವಟ್ಟಕಾನಿ ವಾ ತಾನಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಪಞ್ಚಾಯತನಾನೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಯೇನ ಚ ಪನ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಅಸಞ್ಞೀನಂ ರೂಪಾಯತನಂ ವುತ್ತಂ, ತೇನ ಸಞ್ಞೀನಂ, ಅಸಞ್ಞೀನಮ್ಪಿ ಗನ್ಧಾಯತನಾದೀನಂ ವಿಸುಂ ಗಹಣಂ ಕಾತಬ್ಬನ್ತಿ ಇಮಸ್ಸ ನಯಸ್ಸ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಅಸಞ್ಞಸತ್ತಾನಂ ದೇವಾನಂ ದ್ವೇ ಆಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೧೦೧೭) ವುತ್ತಂ।
ಅಸತಿಪಿ ಹಿ ತತ್ಥ ಅತ್ತನೋ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಸು ರೂಪಸ್ಸ ವಣ್ಣಾಯತನಸಭಾವಾತಿಕ್ಕಮೋ ನತ್ಥೇವಾತಿ ತಂ ರೂಪಾಯತನನ್ತ್ವೇವ ವುಚ್ಚತಿ। ಇಮಿನಾ ಚ ನಯದಸ್ಸನೇನ ಗನ್ಧಾದೀನಿ ತೀಣಿ ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಸಞ್ಞೀನಂ ಅಟ್ಠ ಆಯತನಾನಿ, ಅಸಞ್ಞೀನಂ ಪಞ್ಚಾತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ದಸ್ಸಿತೋ ಹೋತಿ। ಏವಞ್ಚೇತಂ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛಿತಬ್ಬಂ, ಅಞ್ಞಥಾ ರೂಪಲೋಕೇ ಫುಸಿತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯತಾಯ ಪಥವೀಆದೀನಂ ಬ್ರಹ್ಮೂನಂ ವಚೀಘೋಸೋ ಏವ ಚ ನ ಸಿಯಾ। ನ ಹಿ ಪಟಿಘಟ್ಟನನಿಘಂಸನಮನ್ತರೇನ ಸದ್ದಪ್ಪವತ್ತಿ ಅತ್ಥಿ, ನ ಚ ಫುಸನಸಭಾವಾನಂ ಕತ್ಥಚಿ ಅಫುಸನಸಭಾವತಾ ಸಕ್ಕಾ ವಿಞ್ಞಾತುಂ, ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾಯತನಸ್ಸ ಚ ಭೂತತ್ತಯಸ್ಸ ಅಭಾವೇ ರೂಪಭವೇ ರೂಪಾಯತನಾದೀನಮ್ಪಿ ಸಮ್ಭವೋ ಏವ ನ ಸಿಯಾ, ತಸ್ಮಾ ಫುಸಿತುಂ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯತಾಯಪಿ ಪಥವೀಆದೀನಂ ತತ್ಥ ಕಾಯಿನ್ದ್ರಿಯಾಭಾವೇನ ತೇಸಂ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಭಾವೋ ನ ವುತ್ತೋ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ರೂಪಧಾತುಯಂ ತೇಸಂ ಸಪ್ಪಟಿಘತಾವಚನಞ್ಚ ಸಮತ್ಥಿತಂ ಹೋತಿ। ವುತ್ತಞ್ಹಿ ‘‘ಅಸಞ್ಞಸತ್ತಾನಂ ಅನಿದಸ್ಸನಸಪ್ಪಟಿಘಂ ಏಕಂ ಮಹಾಭೂತಂ ಪಟಿಚ್ಚ…ಪೇ॰… ದ್ವೇ ಮಹಾಭೂತಾ’’ತಿಆದಿ।
ಪಟಿಘೋ ಚ ನಾಮ ಭೂತತ್ತಯಸ್ಸ ಕಾಯಪಸಾದಂ ಪತಿ ತನ್ನಿಸ್ಸಯಭೂತಘಟ್ಟನಂ ದ್ವಾರೇನ ಅಭಿಮುಖಭಾವೋ, ಇಧ ಪನ ತಂಸಭಾವತಾ, ಸೋ ಚ ಫುಸಿತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಭಾವೋ ಘಟ್ಟನಾಯ
ಅಸಞ್ಞೀನಞ್ಹಿ ರೂಪಾಯತನಂ ಸಮಾನತಲವಾಸೀನಂ ವೇಹಪ್ಫಲಾನಂ, ಉಪರಿಭೂಮಿಕಾನಞ್ಚ ಸುದ್ಧಾವಾಸಾನಂ ಪಸಾದಸ್ಸ ಕಥಾವತ್ಥುಮ್ಹಿ ಚ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಗನ್ಧಾಯತನಾದೀನಂ ಅತ್ಥಿಭಾವಂ ಪರಿಜಾನನ್ತಂ ಸನ್ಧಾಯ ಪಟಿಸೇಧೋ ಕತೋ। ಯದಿಪಿ ಚೇತಂ ವಚನಂ ತತ್ಥ ಗನ್ಧಾಯತನಾದೀನಂ ಅಭಾವವಿಭಾವನಂ ನ ಹೋತಿ, ಅತ್ಥಿಭಾವದೀಪನಮ್ಪಿ ಪನ ಅಞ್ಞವಚನಂ ನತ್ಥೇವಾತಿ? ನಯಿದಮೇವಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಸು ತತ್ಥ ತೇಸಂ ಅತ್ಥಿಭಾವಸ್ಸ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ವುತ್ತತ್ತಾ। ಯಞ್ಹಿ ಅಟ್ಠಕಥಾವಚನಂ ಪಾಳಿಯಾ ನ ವಿರುಜ್ಝತಿ, ತಂ ಪಾಳಿ ವಿಯ ಪಮಾಣಭೂತಂ ಅವಿಗರಹಿತಾಯ ಆಚರಿಯಪರಮ್ಪರಾಯ ಯಾವಜ್ಜತನಾ ಆಗತತ್ತಾ। ತತ್ಥ ಸಿಯಾ ‘‘ಯಂ ಪಾಳಿಯಾ ನ ವಿರುಜ್ಝತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾವಚನಂ, ತಂ ಪಮಾಣಂ, ಇದಂ ಪನ ವಿರುಜ್ಝತೀ’’ತಿ? ನಯಿದಮೇವಂ, ಯಥಾ ನ ವಿರುಜ್ಝತಿ, ತಥಾ ಪಟಿಪಾದಿತತ್ತಾ। ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಆಯತನಾನಂ, ತನ್ನಿಸ್ಸಯಾನಞ್ಚ ವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ಸತ್ತಸುಞ್ಞತಾಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಭಗವತೋ ಧಾತುದೇಸನಾತಿ ಆಯತನಭಾವೇನ ವುತ್ತಾನಂಯೇವ ಧಾತುಭಾವದೀಪನತೋ ಧಾತುಭಾವಸ್ಸಾಪಿ ತೇಸಂ ಅವಚನಂ ಯುಜ್ಜತಿ ಏವ, ತಸ್ಮಾ ಯಥಾ ಪಾಳಿಯಾ ಅವಿರೋಧೋ ಹೋತಿ, ತಥಾ ಚಕ್ಖುದಸಕಾದಿವಸೇನ ಇಧ ರೂಪಗಣನಾ ಕತಾತಿ ನ ಏತ್ಥ ಧಮ್ಮತಾವಿಲೋಮನಾಸಙ್ಕಾಯ ಓಕಾಸೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬನ್ತಿ।
೭೫೬. ಜಚ್ಚನ್ಧಬಧಿರಾತಿ ವತ್ಥುಕಾಯಜಿವ್ಹಾದಸಕವಸೇನ ಇಧ ತಿಂಸಾತಿ ಯುಜ್ಜತಿ, ಇದಞ್ಚ ‘‘ಓಪಪಾತಿಕಸ್ಸ ಜಚ್ಚನ್ಧಬಧಿರಘಾನರಹಿತೇ ನಪುಂಸಕೇ ಜಿವ್ಹಾಕಾಯವತ್ಥುದಸಕಾನಂ ವಸೇನ ತಿಂಸ ರೂಪಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀ’’ತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾವಾದಂ ಗಹೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಆನನ್ದಾಚರಿಯೋ ಪನ ತಂ ‘‘ಪಾಳಿಯಾ ನ ಸಮೇತೀ’’ತಿ ವತ್ವಾ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ। ತಥಾ ಚಾಹ ‘‘ನೇತಂ ಪಾಳಿಯಾ ಸಮೇತೀ’’ತಿ। ನ ಹಿ ಪಾಳಿಯಂ ಕಾಮಾವಚರಾನಂ ಸಂಸೇದಜೋಪಪಾತಿಕಾನಂ ಅಘಾನಕಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ವುತ್ತಾ।
ಧಮ್ಮಹದಯವಿಭಙ್ಗೇ ಹಿ –
‘‘ಕಾಮಧಾತುಯಾ ಉಪಪತ್ತಿಕ್ಖಣೇ ಕಸ್ಸಚಿ ಏಕಾದಸಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತಿ, ಕಸ್ಸಚಿ ದಸಾಯತನಾನಿ, ಕಸ್ಸಚಿ ಅಪರಾನಿ ದಸಾಯತನಾನಿ, ಕಸ್ಸಚಿ ನವಾಯತನಾನಿ, ಕಸ್ಸಚಿ ಸತ್ತಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೧೦೦೯) –
ವುತ್ತಂ, ನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅಟ್ಠಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’’ತಿ। ಯದಿ ಹಿ ಅಘಾನಕಸ್ಸಾಪಿ ಉಪಪತ್ತಿ ಸಿಯಾ, ತಿಕ್ಖತ್ತುಂ ‘‘ದಸಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ, ತಿಕ್ಖತ್ತುಞ್ಚ ‘‘ನವಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’’ತಿ, ನ ಚೇತಂ ವುತ್ತಂ। ಯಮಕೇ ಚ ಘಾನಜಿವ್ಹಾನಂ ಸಹಪ್ಪವತ್ತಿ ವುತ್ತಾತಿ ತಂ ಉಪಪರಿಕ್ಖಿತ್ವಾ ಧಮ್ಮಹದಯವಿಭಙ್ಗಪಾಳಿಯಞ್ಹಿ ‘‘ಏಕಾದಸಾ’’ತಿ ಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಸ್ಸ ಸದ್ದಾಯತನವಜ್ಜಾನಿ ಏಕಾದಸಾಯತನಾನಿ ವುತ್ತಾನಿ, ‘‘ಕಸ್ಸಚಿ ದಸಾಯತನಾನೀ’’ತಿ ಅನ್ಧಸ್ಸ ಚಕ್ಖಾಯತನವಜ್ಜಾನಿ, ‘‘ಅಪರಾನಿ ದಸಾಯತನಾನೀ’’ತಿ ಬಧಿರಸ್ಸ ಸೋತಾಯತನವಜ್ಜಾನಿ, ‘‘ನವಾಯತನಾನೀ’’ತಿ ಅನ್ಧಬಧಿರಸ್ಸ ಚಕ್ಖುಸೋತವಜ್ಜಾನಿ, ‘‘ಸತ್ತಾಯತನಾನೀ’’ತಿ ಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕಸ್ಸ ರೂಪಗನ್ಧರಸಕಾಯಫೋಟ್ಠಬ್ಬಮನಧಮ್ಮಾಯತನವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ಯದಿ ಚಕ್ಖುಸೋತಘಾನವಿಕಲೋಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯ, ತಸ್ಸ ಅಟ್ಠೇವಾಯತನಾನಿ
ಜೋತಿಪಾಲತ್ಥೇರಾದಯೋ ಪನ ‘‘ಸಂಸೇದಜಸ್ಸ ಜಚ್ಚನ್ಧಬಧಿರಅಘಾನಕನಪುಂಸಕಸ್ಸ ಜಿವ್ಹಾಕಾಯವತ್ಥುದಸಕಾನಂ ವಸೇನ ತಿಂಸರೂಪಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ವುತ್ತಂ, ನ ಓಪಪಾತಿಕಸ್ಸ। ಧಮ್ಮಹದಯವಿಭಙ್ಗಪಾಳಿಯಞ್ಚ ‘ಉಪಪತ್ತಿಕ್ಖಣೇ’ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ಓಪಪಾತಿಕಸ್ಸೇವ ವಸೇನ ನಯೋ ನೀತೋ। ಯಮಕಟ್ಠಕಥಾಯಞ್ಚ ವುತ್ತಂ ‘ಕಾಮಧಾತುಯಂ ಅಘಾನಕೋ ಓಪಪಾತಿಕೋ ನತ್ಥಿ। ಯದಿ ಭವೇಯ್ಯ, ಕಸ್ಸಚಿ ಅಟ್ಠಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀತಿ ವದೇಯ್ಯಾ’ತಿ, ಯಮ್ಪಿ ಧಮ್ಮಹದಯವಿಭಙ್ಗೇ ‘ಕಾಮಧಾತುಯಾ ಉಪಪತ್ತಿಕ್ಖಣೇ ಕಸ್ಸಚಿ ಏಕಾದಸಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’ತಿಆದೀನಂ ನಿದ್ದೇಸೇ ‘ಓಪಪಾತಿಕಾನಂ ಪೇತಾನ’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಓಪಪಾತಿಕ-ಗ್ಗಹಣಮೇವ ಕತಂ, ನ ಪನ ಸಂಸೇದಜ-ಗ್ಗಹಣಂ, ತಂ ಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಾನಂಯೇವ ಸಂಸೇದಜಾನಂ ಓಪಪಾತಿಕೇಸು ಸಙ್ಗಹವಸೇನ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘ಸಂಸೇದಜಯೋನಿಕಾ ಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಭಾವೇನ ಓಪಪಾತಿಕಸಙ್ಗಹಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಾ’ತಿ, ಪಧಾನಾಯ ವಾ ಯೋನಿಯಾ ಸಬ್ಬಂ ಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಂ ಯೋನಿಂ ಸಙ್ಗಹೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘ಓಪಪಾತಿಕಾನ’ನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಚ, ತಸ್ಮಾ ನ ಕೋಚಿ ಪಾಳಿವಿರೋಧೋ’’ತಿ ವದನ್ತಿ।
ಅಪರೇ ಪನಾಹು – ‘‘ಕಾಮಧಾತುಯಂ ಅಘಾನಕೋ ಓಪಪಾತಿಕೋ ನತ್ಥಿ। ಯದಿ ಭವೇಯ್ಯ, ಕಸ್ಸಚಿ ಅಟ್ಠಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀತಿ ಆನನ್ದಾಚರಿಯಾದೀನಂ ಮತೇನ ಪಟಿಕ್ಖೇಪಾರಹಮೇವಾತಿ।
೭೫೭-೮. ಉಕ್ಕಂಸಸ್ಸಾವಕಂಸಸ್ಸ ಅನ್ತರೇತಿ ‘‘ಸತ್ತತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಉಕ್ಕಂಸಪರಿಚ್ಛೇದಸ್ಸ, ‘‘ತಿಂಸಾ’’ತಿ ವುತ್ತಅವಕಂಸಪರಿಚ್ಛೇದಸ್ಸ ಚ ಮಜ್ಝೇ। ಅನುರೂಪತೋ…ಪೇ॰… ವಿಭಾವಿನಾತಿ ಜಾತಿಅನ್ಧಸ್ಸ ಸಟ್ಠಿ ರೂಪಾನಿ ಚಕ್ಖುದಸಕಾಭಾವತೋ, ತಥಾ ಬಧಿರಸ್ಸ ಸೋತದಸಕಾಭಾವತೋ, ಅನ್ಧಬಧಿರಸ್ಸ ಪನ ಪಣ್ಣಾಸ ಚಕ್ಖುಸೋತದಸಕಾಭಾವತೋತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾಪೇಕ್ಖಾಯ ಪರಿಪುಣ್ಣಾ ಪರಿಪುಣ್ಣಾನಂ ರೂಪಾನಂ ಪಾಣೀನಂ ವಸೇನ ರೂಪಾನಂ ಸಮುಪ್ಪತ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಂ ಪನೇತ್ಥ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ತಂ ವುತ್ತಮೇವಾತಿ।
೭೫೯-೬೦. ಏವಂ ತೀಸು ಭವೇಸು ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ರೂಪಪ್ಪವತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಪವತ್ತಿಯಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸತ್ತವೀಸತಿ ರೂಪಾನೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಕಾಮಾವಚರಸತ್ತಸ್ಸ ಹಿ ಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಸ್ಸ ಅಸತಿ ಅನ್ಧಬಧಿರಾದಿಪಸಾದವಿಘಾತೇ ಯಾವ ಮರಣಚಿತ್ತಸ್ಸ ಹೇಟ್ಠಾ ಸತ್ತರಸಮಚಿತ್ತಂ, ತಾವ ಸತ್ತವೀಸತಿ ರೂಪಾನಿ ಪವತ್ತನ್ತಿ। ಅಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಸ್ಸ ಪನ ಜಚ್ಚನ್ಧಾದಿಕಸ್ಸ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನ ರೂಪಾನಂ ಹಾಯನವಡ್ಢನಾನಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ। ನನು ಅಟ್ಠವೀಸತಿಯೇವ ರೂಪಾನಿ ಕಾಮಭವೇ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಅಪ್ಪವತ್ತನತೋ’’ತಿಆದಿ।
ಘಾನಂ…ಪೇ॰… ನ ವಿಜ್ಜರೇತಿ ಕಾಮವಿರಾಗಭಾವನಾವಸೇನ ಗನ್ಧಾದಿಗ್ಗಾಹಕೇಸು ಪಸಾದೇಸು ವಿರತ್ತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಘಾನಾದಿತ್ತಯಂ ನತ್ಥಿ। ಚಕ್ಖುಸೋತೇಸು ಪನ ಅನುತ್ತರದಸ್ಸನಾದಿಅತ್ಥಂ ವಿರತ್ತಾ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ ತಾನಿ ತೇಸಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ। ಭಾವದ್ವಯಂ ಕಾಮರಾಗೂಪನಿಸ್ಸಯತ್ತಾ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಲಹುತಾದಿತ್ತಯಮ್ಪಿ ರೂಪಭವೇ
೭೬೧. ಚತುಸನ್ತತೀತಿ ರೂಪೇ ಹೋನ್ತಿ ತಿಸನ್ತತೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂ ಅನಾಹಾರಭಾವೇನ ಆಹಾರಜರೂಪಾನಂ ಅಭಾವತೋ ತಿಸ್ಸೋ ಸನ್ತತಿಯೋ। ದ್ವಿಸನ್ತತೀತಿ ಚಿತ್ತಜಾಹಾರಜಾನಂ ಅಭಾವತೋ ದ್ವೇ ಸನ್ತತಿಯೋ। ಬಹಿದ್ಧಾ ಏಕಸನ್ತತೀತಿ ಕಮ್ಮಜಾದೀನಂ ತಿಸ್ಸನ್ನಮ್ಪಿ ಅಭಾವತೋ ಉತುಜಸನ್ತತಿಯೇವ।
೭೬೨-೪. ಏವಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಪವತ್ತೀಸು ರೂಪಾನಂ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದಂ ವತ್ವಾ ಇದಾನಿ ತತ್ಥ ನೇಸಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ರೂಪಂ ನಿಬ್ಬತ್ತಮಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಸಬ್ಬೇಸನ್ತಿ ಕಾಮರೂಪಭವಿಕಾನಂ ಸಬ್ಬಸತ್ತಾನಂ। ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ಪನಾತಿ ಏತ್ಥ ದಸಕತ್ತಯಂ ಹೋತೀತಿ ಪಾಠಸೇಸೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಯಥೇವಾ’’ತಿಆದಿ। ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ದಸಕತ್ತಯಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತಮ್ಪಿ ‘‘ತಞ್ಚ ಖೋ ಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿಕಂ ವಿಸೇಸಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಪುನ ವುತ್ತಂ। ಚಿತ್ತಸ್ಸ ತೀಸು ಖಣೇಸು ಕಮ್ಮಜರೂಪಾನಂ ಸಮುಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಆಹ ‘‘ತಥೇವಾ’’ತಿಆದಿ। ತಿಂಸ ತಿಂಸೇವಾತಿ ತಿಂಸ ತಿಂಸೇವ ಕಮ್ಮಜರೂಪಾನಿ।
ಆನನ್ದಾಚರಿಯೋ ಪನ ‘‘ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಠಿತಿಕ್ಖಣಮೇವ ನತ್ಥಿ, ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ಚ ರೂಪುಪ್ಪಾದೋ ನತ್ಥೀತಿ ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಿಕಾನಿಪಿ ರೂಪಾನಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇಯೇವ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ ಆಹ। ವುತ್ತಞ್ಹಿ ತೇನ ಚಿತ್ತಯಮಕೇ ಹಿ ‘‘ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನ’’ನ್ತಿ (ಯಮ॰ ೨.ಚಿತ್ತಯಮಕ.೮೧) ಏತಸ್ಸ ವಿಭಙ್ಗೇ ‘‘ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ನೋ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನ’’ನ್ತಿ (ಯಮ॰ ೨.ಚಿತ್ತಯಮಕ.೮೧) ಏತ್ತಕಮೇವ ವುತ್ತಂ, ನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ಚಾ’’ತಿ। ತಥಾ’’ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ನ ಉಪ್ಪನ್ನ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ‘‘ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ನೋ ಚ ನ ಉಪ್ಪನ್ನ’’ನ್ತಿ ಏತ್ತಕಮೇವ ವುತ್ತಂ, ನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ಚಾ’’ತಿ। ಏವಂ ‘‘ನ ನಿರುದ್ಧಂ ನ ನಿರುಜ್ಝಮಾನ’’ನ್ತಿ ಏತೇಸಂ ಪರಿಪುಣ್ಣವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇ ‘‘ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ಅನಾಗತಞ್ಚಾ’’ತಿ ವತ್ವಾ ‘‘ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ’’ತಿ ಅವಚನಂ, ಅತಿಕ್ಕನ್ತಕಾಲವಾರೇ ಚ ‘‘ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣಂ ವೀತಿಕ್ಕನ್ತ’’ನ್ತಿ (ಯಮ॰ ೨.ಚಿತ್ತಯಮಕ.೮೩) ವತ್ವಾ ‘‘ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ’’ತಿ ಅವಚನಂ ಠಿತಿಕ್ಖಣಾಭಾವಂ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ದೀಪೇತಿ। ಸುತ್ತೇಪಿ ಹಿ ‘‘ಠಿತಸ್ಸ ಅಞ್ಞಥತ್ತಂ ಪಞ್ಞಾಯತೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೪೭) ತಸ್ಸೇವ ಏಕಸ್ಸ ಅಞ್ಞಥತ್ತಾಭಾವತೋ ಯಸ್ಸಾ ಅಞ್ಞಥತ್ತಂ ಪಞ್ಞಾಯತಿ, ಸಾ ಸನ್ತತಿಟ್ಠಿತೀತಿ ನ ನ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ। ವಿಜ್ಜಮಾನಂ ತಂಖಣದ್ವಯಸಮಙ್ಗೀ ಠಿತನ್ತಿ। ಯೋ ಚೇತ್ಥ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ನಿರೋಧಕ್ಖಣೇ ರೂಪುಪ್ಪಾದೋ ವುತ್ತೋ, ಸೋ ಚ ವಿಚಾರೇತಬ್ಬೋ। ಕಸ್ಮಾ? ‘‘ಯಸ್ಸ ವಾ ಪನ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ ನಿರುಜ್ಝತಿ, ತಸ್ಸ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ? ನೋ’’ತಿ (ಯಮ॰ ೧.ಸಚ್ಚಯಮಕ.೧೩೬) ವುತ್ತನ್ತಿ, ನ
ಆಚರಿಯಸ್ಸ ಹಿ ಅಯಮಧಿಪ್ಪಾಯೋ – ಉಪ್ಪನ್ನಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನವಾರಾದೀಸು ‘‘ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ’’ತಿ ಅವಚನಂ ‘‘ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಠಿತಿಕ್ಖಣಂ ನಾಮ ನತ್ಥೀ’’ತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದೀಪೇತಿ। ನ ಹಿ ಯಥಾಧಮ್ಮಸಾಸನೇ ಅಭಿಧಮ್ಮೇ ಲಬ್ಭಮಾನಸ್ಸ ಅವಚನೇ ಕಾರಣಂ ದಿಸ್ಸತಿ। ನ ಕೇವಲಂ ಅಭಿಧಮ್ಮೇ ಅವಚನಮೇವ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಠಿತಿಕ್ಖಣಭಾವಜೋತಕಂ, ಅಪಿಚ ಖೋ ‘‘ಠಿತಸ್ಸ ಅಞ್ಞಥತ್ತಂ ಪಞ್ಞಾಯತೀ’’ತಿ ಏವಮಾಗತಾ ಸುತ್ತನ್ತಪಾಳಿಪಿ। ಅಞ್ಞಥತ್ತಂ ನಾಮ ಪುಬ್ಬಾಪರವಿಸೇಸೋ। ಅಪಿಚ ಯಥಾ ಭೂತೋ ಧಮ್ಮೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಕಿಂ ತಥಾ ಭೂತೋವ ಭಿಜ್ಜತಿ, ಉದಾಹು
ಆಚರಿಯಜೋತಿಪಾಲಧಮ್ಮಪಾಲತ್ಥೇರಾನಂ ಪನೇತಂ ನಕ್ಖಮತಿ। ತೇಹಿ ‘‘ಏಕಧಮ್ಮಾಧಾರಭಾವೇಪಿ ಉಪ್ಪಾದನಿರೋಧಾನಂ ಅಞ್ಞೋ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೋ, ಅಞ್ಞೋ ನಿರೋಧಕ್ಖಣೋ। ಉಪ್ಪಾದಾವತ್ಥಞ್ಹಿ ಉಪಾದಾಯ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೋ, ನಿರೋಧಾವತ್ಥಂ ಉಪಾದಾಯ ನಿರೋಧಕ್ಖಣೋ। ಉಪ್ಪಾದಾವತ್ಥಾಯ ಚ ಭಿನ್ನಾ ನಿರೋಧಾವತ್ಥಾತಿ ಏಕಸ್ಮಿಂಯೇವ ಚ ಸಭಾವಧಮ್ಮೇ ಯಥಾ ಇಚ್ಛಿತಬ್ಬಾ, ಅಞ್ಞಥಾ ಅಞ್ಞೋಯೇವ ಧಮ್ಮೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಅಞ್ಞೋ ನಿರುಜ್ಝತೀತಿ ಆಪಜ್ಜೇಯ್ಯ, ಏವಂ ನಿರೋಧಾವತ್ಥಾಯ ವಿಯ ನಿರೋಧಾಭಿಮುಖಾವತ್ಥಾಯಪಿ ಭವಿತಬ್ಬಂ, ಸಾ ಠಿತಿ ಜರತಾ ಚಾ’’ತಿ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛಿತಬ್ಬಮೇತಂ।
ಯದಿ ಏವಂ, ಕಸ್ಮಾ ಪಾಳಿಯಂ ಠಿತಿಕ್ಖಣೋ ನ ವುತ್ತೋತಿ? ವಿನೇಯ್ಯಜ್ಝಾಸಯಾನುರೋಧೇನ ನಯದಸ್ಸನವಸೇನ ಪಾಳಿಗತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾತಿ। ಅಭಿಧಮ್ಮದೇಸನಾಪಿ ಹಿ ಕದಾಚಿ ವಿನೇಯ್ಯಜ್ಝಾಸಯಾನುರೋಧೇನ ಪವತ್ತತಿ, ಯಥಾ ರೂಪಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದೋ ‘‘ಉಪಚಯೋ ಸನ್ತತೀ’’ತಿ ಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ದೇಸಿತೋ। ಹೇತುಸಮ್ಪಯುತ್ತದುಕಾದಿದೇಸನಾ ಚೇತ್ಥ ನಿದಸ್ಸಿತಬ್ಬಾ। ‘‘ಯಸ್ಸ ವಾ ಪನಾ’’ತಿಆದಿಪುಚ್ಛಾಯ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇ ಚ ಅರೂಪಲೋಕಂ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನರೂಪಂ ವಾ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ನೋ’’ತಿ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ। ಅಯಞ್ಹಿ ಯಮಕದೇಸನಾಯ ಪಕತಿ, ಯದಿದಂ ಯಥಾಸಮ್ಭವಯೋಜನಾತಿ। ಅಥ ವಾ ಪಚ್ಚಾಸತ್ತಿಞಾಯೇನ ಯಂ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ ನಿರುಜ್ಝತಿ, ತೇನ ಯಂ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ ಉಪ್ಪಾದೇತಬ್ಬಂ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕತಪ್ಪಟಿಬದ್ಧರೂಪಸಙ್ಖಾತಂ, ತಸ್ಸ
ಉತುಜರೂಪಾನಿ ಪನ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಸ್ಸ ಠಿತಿಕ್ಖಣತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಅಟ್ಠಕನವಕವಸೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ। ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ಹಿ ಉಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಕಮ್ಮಜರೂಪಾನಂ ಅಬ್ಭನ್ತರೇ ಸಹುಪ್ಪಾದಏಕನಿರೋಧತೇಜೋಧಾತು ಠಾನಂ ಪತ್ವಾ ತಸ್ಸ ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ಅಟ್ಠ ರೂಪಾನಿ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ, ತತ್ಥ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ತೇಜೋಧಾತು ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಸ್ಸ ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ, ತತ್ಥ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಪಠಮಭವಙ್ಗಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇತಿ ಏವಮಾದಿನಾ ಅಟ್ಠಕಂ, ಕದಾಚಿ ಸದ್ದಪಾತುಭಾವಕಾಲೇ ತೇನ ಸಹ ಸದ್ದನವಕಞ್ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಚಿತ್ತಜರೂಪಾನಿ ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿತೋ ಅನನ್ತರಂ ಪಠಮಭವಙ್ಗತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ರೂಪಜನಕಚಿತ್ತಾನಂ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ಅಟ್ಠಕವಸೇನ, ಸದ್ದಪಾತುಭಾವಾದಿಕಾಲೇ ಸದ್ದನವಕಾದಿವಸೇನ ಚ ಪವತ್ತನ್ತಿ। ಆಹಾರಜಾನಿ ಪನ ಏಕಸ್ಸ, ದ್ವಿನ್ನಂ ವಾ ಸತ್ತಾಹಾನಂ ಅತಿಕ್ಕಮೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ। ನನು ಚ ಅಜ್ಝೋಹಟಾಹಾರಪಚ್ಚಯೇನ ಆಹಾರೋ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ, ಗಬ್ಭೇ ಸಯನ್ತಸ್ಸ ಚ ಕುತೋ ಅಜ್ಝೋಹರಣಾಹಾರೋತಿ? ಸಮಾತಿತೋ। ಮಾತರಾ ಹಿ ಭುತ್ತಂ ಕುಚ್ಛಿಗತಸ್ಸ ಸರೀರೇ ಅಬ್ಭಞ್ಜನಂ ವಿಯ ಆಹಾರಕಿಚ್ಚಂ ಕರೋತಿ। ತೇನಾಹು ಪೋರಾಣಾ –
‘‘ಯಞ್ಚಸ್ಸ ಭುಞ್ಜತೀ ಮಾತಾ,
ಅನ್ನಂ ಪಾನಞ್ಚ ಭೋಜನಂ।
ತೇನ ಸೋ ತತ್ಥ ಯಾಪೇತಿ,
ಮಾತುಕುಚ್ಛಿಗತೋ ನರೋ’’ತಿ॥ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೨೩೫)।
ತಸ್ಮಾ ಮಾತರಾ ಅಜ್ಝೋಹಟಾಹಾರೇನ ಅನುಗ್ಗಹಿತೇ ಸರೀರೇ ಅಬ್ಭನ್ತರಿಕಾ ಓಜಾ ಲದ್ಧಪ್ಪಚ್ಚಯಾ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ, ಚಕ್ಖುಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾದಸಕಾ ಪನ ಪಞ್ಚಪಸಾದಾವತ್ಥಂ ಅತಿಕ್ಕಮ್ಮ ಪಚ್ಛಾ ಸತ್ತಮೇ ಸತ್ತಾಹೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ‘‘ಏಕಾದಸಮೇ ಸತ್ತಾಹೇ’’ತಿ (ಯಮ॰ ಮೂಲಟೀ॰ ಆಯತನಯಮಕ ೨೨-೨೫೪) ಆನನ್ದಾಚರಿಯೋ ಅವೋಚ। ಅಯಮೇತ್ಥ ಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕಾನಂ ರೂಪಪ್ಪವತ್ತಿನಯೋ।
ಓಪಪಾತಿಕಾನಮ್ಪಿ
‘‘ಆಯು ಉಸ್ಮಾ ಚ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಯದಾ ಕಾಯಂ ಜಹನ್ತಿಮಂ।
ಅಪವಿದ್ಧೋ ತದಾ ಸೇತಿ, ನಿರತ್ಥಂವ ಕಲಿಙ್ಗರ’’ನ್ತಿ॥ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೯೫)।
ಸತ್ತರಸಮೇನ ಸಹ ಉಪ್ಪನ್ನಞ್ಚ ತಂ ಚುತಿಚಿತ್ತೇನ ಸಹ ನಿರುಜ್ಝತಿ, ಅಪರಞ್ಚ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಆಯುಕ್ಖಯಾ, ಕಮ್ಮಕ್ಖಯಾ, ಉಭಯಕ್ಖಯಾ, ಉಪಕ್ಕಮೇನ ವಾ ಕಸ್ಸಚೀತಿ ಏವಂ ಕಮ್ಮಜರೂಪಸ್ಸೇವ ಹಿ ಮರಣಂ ಹೋತಿ ಸತಿಪಿ ಆಹಾರಜೇ, ಅಟ್ಠಕಥಾಮತೇನ ಚಿತ್ತಜೇ ಚ। ತಮ್ಪಿ ಅಪಗತಜೀವಸ್ಸ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಉತುಜರೂಪಂ ಪನ ಪವತ್ತತಿ ಏವ। ತಥಾ ಸಂಸೇದಜಾನಂ, ಓಪಪಾತಿಕಾನಂ ಪನ ಸರೀರನಿಕ್ಖೇಪಾಭಾವತೋ ತಮ್ಪಿ ನ ಪವತ್ತತಿ।
೭೬೫-೬. ಉಪ್ಪಾದವಯವನ್ತತಾಯ ಅನಿಚ್ಚೋ, ನಿಚ್ಚಖಣಿಕತಾಯ ವಾ ನ ಇಚ್ಚೋ ಸಸ್ಸತಾದಿವಸೇನ ಅನುಪಗನ್ತಬ್ಬೋತಿ ಅನಿಚ್ಚೋ। ಅಯಞ್ಹಿ ವಿನಾಸೋ ಜನಕಪಚ್ಚಯತೋ ಅಞ್ಞಹೇತುನಿರಪೇಕ್ಖತಾಯ ನಿಚ್ಚಖಣಿಕೋವ ಹೋತಿ। ಧುವಸಾರವಿರಹಿತತ್ತಾ ಅದ್ಧುವೋ। ಅವಸವತ್ತನಟ್ಠೇನ ಅನತ್ತಾ। ಉದಯವಯಪಟಿಪೀಳನೇನ, ದುಕ್ಖವತ್ಥುತಾಯ ಚ ದುಕ್ಖಾನಂ ಖನ್ಧೋ ಸಮೂಹೋತಿ ದುಕ್ಖಕ್ಖನ್ಧೋ। ಏವಂವಿಧೋ ಪನ ಸುಖೇಹಿ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸೋಯೇವಾತಿ ಆಹ ‘‘ಕೇವಲೋ’’ತಿ। ಕಸ್ಸಚಿಪಿ ವಾ ರೂಪಸ್ಸ ಸುಖಸಭಾವಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ ಸಕಲೋಪಿ ದುಕ್ಖಕ್ಖನ್ಧೋತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ದುಕ್ಖಕ್ಖನ್ಧೋ ಚ ಕೇವಲೋ’’ತಿ। ಪಚ್ಚಯಯಾಪನಿಯತಾಯ ಚ ರೋಗಮೂಲತಾಯ ಚ ರೋಗತೋ। ಸೋ ಹಿ ಯಥಾರಹಂ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಯಾಪೇತಬ್ಬತಾಯ ಯಾಪ್ಯರೋಗೋ ವಿಯಾತಿ ರೋಗತೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಯಾಪ್ಯಬ್ಯಾಧಿ ಹಿ ರೋಗೋ, ಇತರೋ ಆಬಾಧೋ, ಮೂಲಬ್ಯಾಧಿ ವಿಯ ಚೇಸ ಅನುಬದ್ಧಬ್ಯಾಧೀನಂ ಕಿಲೇಸರೋಗಾದೀನಂ ಮೂಲಭಾವತೋ ರೋಗತೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ದುಕ್ಖತಾಸೂಲಯೋಗಿತಾಯ, ಕಿಲೇಸಾಸುಚಿಪಗ್ಘರಣತಾಯ ಗಣ್ಡತೋ। ಸೋ ಹಿ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖತಾ ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖತಾ ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖತಾತಿ ತಿವಿಧದುಕ್ಖತಾಸಙ್ಖಾತೇನ ರುಜ್ಜನೇನ ಯುತ್ತತಾಯ, ಯಥಾರಹಮಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ಚ ಸಮನ್ನಾಗಮವಸೇನ ಚ ರಾಗಾದಿಕಿಲೇಸಾಸುಚಿವಿಸ್ಸನ್ದನತೋ, ಅಹುತ್ವಾ ಸಮ್ಭವನತೋ, ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಉದ್ಧುಮಾತತ್ತಾ ಜರಾಭಙ್ಗೇಹಿ ಚ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಪರಿಪಕ್ಕಪಭಿನ್ನಭಾವತೋ ಗಣ್ಡಸದಿಸೋತಿ ಗಣ್ಡತೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಅವಸವತ್ತನತಾಯ, ಅವಿಧೇಯ್ಯತಾಯ ಚ ಪರತೋ। ಯಥಾ ಹಿ ಪರೋ ಪತನ್ತೋ ಪರಸ್ಸ ವಸಂ ನ ಗಚ್ಛತಿ, ಏವಮೇತಂ ಸುಭಸುಖಾದಿಭಾವೇನ ವಸೇ ವತ್ತೇತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯತಾಯ ಅವಸವತ್ತನತೋ ‘‘ಮಾ ಜೀರಥ, ಮಾ ಮರಥಾ’’ತಿಆದಿನಾ ವಿಧಾತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯತಾಯ ಅವಿಧೇಯ್ಯಭಾವತೋ ಪರತೋ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಬ್ಯಾಧಿಜರಾಮರಣೇಹಿ ಪಲುಜ್ಜನತೋ, ಆಬ್ಯಾಸನತೋ ಚ ಪಲೋಕತೋ। ಇದಂ ಬ್ಯಾಧಿಆದೀಹಿ ಪಕಾರೇಹಿ ಛನ್ದನ್ತಿ ರಜ್ಜನವಸೇನ ಪವತ್ತಂ ಛನ್ದಂ।
೭೬೭. ಧಮ್ಮಸೇನಾಪತಿನಾತಿ ಧಮ್ಮಸೇನಾಯ ಪತಿ ನಾಯಕೋತಿ ಧಮ್ಮಸೇನಾಪತಿ, ಸಾರಿಪುತ್ತತ್ಥೇರೋ, ತೇನ। ಹಿತಸಙ್ಖಾತೋ ಅತ್ಥೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಹಿತತ್ಥಿ, ತೇನ। ಸಕ್ಕಚ್ಚಾತಿ ಉಗ್ಗಹಣಧಾರಣಾದೀಸು ಅತನ್ದಿತೋ ಹುತ್ವಾ।
ಇತಿ ಅಭಿಧಮ್ಮತ್ಥವಿಕಾಸಿನಿಯಾ ನಾಮ
ಅಭಿಧಮ್ಮಾವತಾರಸಂವಣ್ಣನಾಯ
ರೂಪವಿಭಾಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।