೧೭. ಸತ್ತರಸಮೋ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ
ಅಭಿಞ್ಞಾರಮ್ಮಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೧೧೦೪-೫. ಪಞ್ಚ ಇದ್ಧಿವಿಧಾದೀನೀತಿ –
‘‘ಇದ್ಧಿವಿಧಂ ದಿಬ್ಬಸೋತಂ, ಪರಚಿತ್ತವಿಜಾನನಾ।
ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿ, ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖೂತಿ ಪಞ್ಚಧಾ’’ತಿ॥ –
ಏವಮಾಗತಾ ಪಞ್ಚ। ಸತ್ತಾಭಿಞ್ಞಾ ಇಮಾ ಪನಾತಿ ಅತೀತಂಸಞಾಣಸ್ಸ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿಞಾಣೇ, ಮನೋಮಯಞಾಣಸ್ಸ ಚ ಇದ್ಧಿವಿಧಞಾಣೇ ಅನ್ತೋಗಧತ್ತಾ ವುತ್ತಂ। ಅತೀತಂಸಞಾಣಂ ನಾಮ ಪರೇಸಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಭವೇ ಯಾವ ಪಟಿಸನ್ಧಿಪರಿಯೋಸಾನಂ ಪವತ್ತಚಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಂ ಞಾಣಂ। ಮನೋಮಯಞಾಣಮ್ಪಿ ನಾಮ ಮನೋಮಯಕಾಯಾಭಿನಿಮ್ಮಾನಾದಿವಸಪ್ಪವತ್ತಂ ಇದ್ಧಿವಿಧಞಾಣಂ।
೧೧೦೬. ಇದಾನಿ ಇಮೇಸಂ ಅಭಿಞ್ಞಾಞಾಣಾನಂ ಆರಮ್ಮಣವಿನಿಚ್ಛಯೇ ಅಸಮ್ಮೋಹತ್ಥಂ ತಂ ದಸ್ಸೇತುಮಾರಭನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಸತ್ತನ್ನ’’ನ್ತಿಆದಿ ಚತ್ತಾರೋ ಆರಮ್ಮಣತ್ತಿಕಾತಿ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣತ್ತಿಕೋ ಮಗ್ಗಾರಮ್ಮಣತ್ತಿಕೋ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣತ್ತಿಕೋ ಅಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣತ್ತಿಕೋತಿ ಇಮೇ ಚತ್ತಾರೋ ಆರಮ್ಮಣತ್ತಿಕಾ। ಏತ್ಥಾತಿ ಇದಂ ಪಚ್ಚಾಮಸನಂ ಕಿಂ ತಿಕಾನಂ, ಉದಾಹು ಆರಮ್ಮಣಾನನ್ತಿ, ಕಿಞ್ಚೇತ್ಥ – ಯದಿ ತಿಕಾನಂ, ತದಯುತ್ತಂ। ನ ಹಿ ತಿಕೇಸು ಅಭಿಞ್ಞಾಞಾಣಾನಿ ಪವತ್ತನ್ತಿ। ಅಥ ಆರಮ್ಮಣಾನಂ, ತಮ್ಪಿ ಅಯುತ್ತಂ। ನ ಹಿ ಅಞ್ಞಂ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಪಚ್ಚಾಮಸನಂ ಯುತ್ತನ್ತಿ। ಯಥಾ ಇಚ್ಛಸಿ, ತಥಾ ಹೋತು। ಭವತು ತಾವ ತಿಕಾನಂ, ನನು ವುತ್ತಂ ‘‘ತಿಕೇಸು ಅಭಿಞ್ಞಾಞಾಣಾನಿ ನಪ್ಪವತ್ತನ್ತೀ’’ತಿ? ನಾಯಂ ವಿರೋಧೋ ತಿಕವೋಹಾರೇನ ಆರಮ್ಮಣಾನಂಯೇವ ಗಯ್ಹಮಾನತ್ತಾ। ಅಥ ವಾ ಪನ ಹೋತು ಆರಮ್ಮಣಾನಂ, ನನು ವುತ್ತಂ ‘‘ಅಞ್ಞಂ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಪಚ್ಚಾಮಸನಂ ಅಯುತ್ತ’’ನ್ತಿ। ಅಯಮ್ಪಿ ನ ದೋಸೋ ಯಥಾವುತ್ತಕಾರಣೇನೇವಾತಿ।
೧೧೦೭-೧೦. ಪರಿತ್ತಾದೀಸು ಸತ್ತಸೂತಿ ಅಸತಿಪಿ ವತ್ಥುಭೇದೇ ಭೂಮಿಕಾಲಸನ್ತಾನಭೇದವಸೇನ ಭಿನ್ನೇಸು ಚಿತ್ತವಸೇನಾತಿ ಮಹಗ್ಗತಚಿತ್ತವಸೇನ ಪರಿಣಾಮೇತೀತಿ ಪಾಠಸೇಸೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ತಂ ಮಹಗ್ಗತೇ ಚ ಚಿತ್ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಾರೋಪೇತೀ’’ತಿ। ಪಾದಕಜ್ಝಾನಞ್ಹಿ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾಯ ‘‘ಅಯಂ ಕಾಯೋ ಇದಂ ಚಿತ್ತಂ ವಿಯ ಅದಿಸ್ಸಮಾನೋ, ಸೀಘಗಮನೋ ಚ ಹೋತೂ’’ತಿ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕರೋತಿ, ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಪನ ಕತ್ವಾ ಪುನ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ‘‘ಕಾಯಾರಮ್ಮಣತೋ’’ತಿ, ಕಾಯೇ ವಣ್ಣಾರಮ್ಮಣತೋತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಕಾಯಸನ್ನಿಸ್ಸಿತಂ ಕತ್ವಾ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ಏತ್ಥ ನ ಚಿತ್ತಂ ಕಾಯಂ ವಿಯ ದನ್ಧಂ ದಿಸ್ಸಮಾನಂ ಕರೋತಿ, ಕಿನ್ತು ದನ್ಧದಿಸ್ಸಮಾನಗತಿಕರಣಮತ್ತಮೇವಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
೧೧೧೨-೩. ಅನಾಗತಮತೀತಞ್ಚ ಕರೋತಿ ವಿಸಯಂ ಯದಾತಿ ಮಹಾಧಾತುನಿಧಾನೇ ಮಹಾಕಸ್ಸಪತ್ಥೇರಾದೀನಂ ವಿಯ ಅನಾಗತಂ ಅಧಿಟ್ಠಹನ್ತಾನಂ ಅನಾಗತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕರೋತಿ, ಕಾಯವಸೇನ ಚಿತ್ತಪರಿಣಾಮನಕಾಲೇ ತದೇವ ಚಿರನಿರುದ್ಧಂ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕರೋನ್ತಾನಂ ಅತೀತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕರೋತಿ, ತದಾ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಂ, ಅನಾಗತಗೋಚರಞ್ಚ ಹೋತಿ, ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೋ ಗೋಚರೋ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ರೂಪಕಾಯಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಕರಣತೋ। ಹತ್ಥಿಆದಯೋ ಅಭಿನಿಮ್ಮಿನನ್ತಸ್ಸಾಪಿ ಹಿ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಅನಾಗತಾರಮ್ಮಣಂ ಹೋತಿ, ಅಧಿಟ್ಠಾನಚಿತ್ತಂ ಪನ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಮೇವ। ಉಪಚಾರಾರಮ್ಮಣಂ ವಿಯ ಹಿ ಪಟಿಭಾಗನಿಮಿತ್ತಂ ತೇನ ಸಹ ಪಾತುಭೂತಮೇವ ತಸ್ಸಾರಮ್ಮಣಂ ಹೋತಿ।
೧೧೧೪-೫. ಕಾಯಂ …ಪೇ॰… ಸಿಯಾತಿ ಅತ್ತನೋ ಕಾಯಂ ಚಿತ್ತವಸೇನ ಪರಿಣಾಮನಕಾಲೇ ಅಜ್ಝತ್ತಸ್ಸ ಕಾಯಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಕರಣತೋ, ಅತ್ತನೋ ಚಿತ್ತಂ ಕಾಯವಸೇನ ಪರಿಣಾಮನಕಾಲೇ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಕರಣತೋ। ವಾ-ಸದ್ದೇನ ಅವುತ್ತಸಮುಚ್ಚಯತ್ಥೇನ ಗಹಿತೇ ಅತ್ತನೋ ಕುಮಾರವಣ್ಣಾದಿಅಭಿನಿಮ್ಮಾನಕಾಲೇ ಕಾಯಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಕರಣತೋ ಚ ಅಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣಂ ಸಿಯಾ। ಬಹಿದ್ಧಾ ರೂಪದಸ್ಸನೇತಿ ಬಹಿದ್ಧಾ ಹತ್ಥಿಅಸ್ಸಾದಿರೂಪದಸ್ಸನಕಾಲೇ।
೧೧೧೬-೮. ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೇ ಪರಿತ್ತೇ ಚಾತಿ ಸರೂಪವಿಭಾವನಮೇತಂ। ದಿಬ್ಬಸೋತಸ್ಸ ಹಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೋವ ಸದ್ದೋ ಆರಮ್ಮಣಂ ಹೋತಿ, ಸೋ ಚ ಸಭಾವತೋ ಪರಿತ್ತೋವ। ಕುಚ್ಛಿಸದ್ದಸ್ಸಾತಿ ಕುಚ್ಛಿಯಂ ವಾತಸದ್ದಸ್ಸ। ತತ್ಥ ಪಾಣಕಸದ್ದಸ್ಸ ಪನ ಸವನೇ ಬಹಿದ್ಧಾರಮ್ಮಣಮೇವ। ವಸಿತಾಪತ್ತಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ವಿತಕ್ಕವಿಪ್ಫಾರಸದ್ದಸವನೇಪಿ ಅಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣನ್ತಿ ವದನ್ತಿ, ತಂ ಪನ ಏಕಾದಸಭವಙ್ಗಚಿತ್ತತೋ ಉಪರಿ ಭವಙ್ಗಂ ಪವತ್ತಿತುಮದತ್ವಾ ಭವಙ್ಗತೋ ವುಟ್ಠಾಯ ಆವಜ್ಜನಸಮತ್ಥತಾವಸೇನ ವಸಿತಾಪತ್ತಸ್ಸೇವ ಯುಜ್ಜತಿ। ‘‘ಪರಸ್ಸ ಚ ಸದ್ದಸ್ಸಾ’’ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬಂ। ನ ಹಿ ಪರಸ್ಸ ಕುಚ್ಛಿಸದ್ದಸವನೇಯೇವ ಬಹಿದ್ಧಾರಮ್ಮಣಂ ಹೋತಿ, ಅಥ ಖೋ ಪರಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಸದ್ದಸವನೇಪೀತಿ।
೧೧೧೯-೨೨. ಪರಿತ್ತಾದೀಸೂತಿ ಪರಿತ್ತಮಹಗ್ಗತಅಪ್ಪಮಾಣಮಗ್ಗಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಬಹಿದ್ಧಾರಮ್ಮಣೇಸು। ಪರಿತ್ತಾನನ್ತಿ ಕಾಮಾವಚರಚಿತ್ತಾನಂ। ಮಜ್ಝಿಮಾನನ್ತಿ ಪರಿತ್ತಅಪ್ಪಮಾಣಾನಂ ಮಜ್ಝೇ ಭವತ್ತಾ ಮಜ್ಝಿಮಸಙ್ಖಾತಾನಂ ರೂಪಾರೂಪಾವಚರಚಿತ್ತಾನಂ। ಮಜ್ಝೇಭವತಾ ಚ ದೇಸನಾವಸೇನ, ನ ಸಭಾವವಸೇನ। ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣಂ ಪರಸ್ಸ ಚಿತ್ತಮೇವ ಜಾನಾತಿ, ಅವಸೇಸಕ್ಖನ್ಧತ್ತಯಂ ಪನ ನ ಜಾನಾತೀತಿ ಇಮಂ ಮಹಾಅಟ್ಠಕಥಾವಾದಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ ‘‘ಮಗ್ಗಚಿತ್ತಸ್ಸ ಜಾನನೇ’’ತಿಆದಿ। ಅಯಞ್ಹೇತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ – ಯಸ್ಮಾ ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣಂ ಚಿತ್ತಮೇವ ಜಾನಾತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ಮಗ್ಗಾರಮ್ಮಣಂ ನ ಹೋತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಅನುಞ್ಞಾತಾತಿ। ಪಟ್ಠಾನೇ ಪನ –
‘‘ಕುಸಲಾ ಖನ್ಧಾ ಇದ್ಧಿವಿಧಞಾಣಸ್ಸ ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣಸ್ಸ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿಞಾಣಸ್ಸ ಯಥಾಕಮ್ಮೂಪಗಞಾಣಸ್ಸ ಅನಾಗತಂಸಞಾಣಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೪೦೪) –
ವುತ್ತತ್ತಾ
೧೧೨೩-೫. ಅತೀತಸತ್ತದಿವಸಬ್ಭನ್ತರೇ, ಅನಾಗತಸತ್ತದಿವಸಬ್ಭನ್ತರೇಯೇವ ಚ ಪವತ್ತಂ ಪರಚಿತ್ತಂ ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣಂ ಜಾನಾತಿ, ತತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಪನ ಪಟಿಸನ್ಧಿಪರಿಯೋಸಾನಂ, ಚುತಿಪರಿಯೋಸಾನಞ್ಚ ಪವತ್ತಂ ಅತೀತಂಸಞಾಣಸ್ಸ, ಅನಾಗತಂಸಞಾಣಸ್ಸ ಚ ಗೋಚರನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನಾಹ ‘‘ಅತೀತೇ’’ತಿಆದಿ। ಅತೀತಸ್ಸ, ಅನಾಗತಸ್ಸ ಚ ಪರಚಿತ್ತಸ್ಸ ಜಾನನಂ ಸಮ್ಭವತಿ, ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಪನ ನ ಸಮ್ಭವತೀತಿ ಪುಚ್ಛತಿ ‘‘ಕಥಞ್ಚ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ಇತರೋ ಯತ್ಥ ಸಮ್ಭವತಿ, ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ತಾವ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ತಿಧಾ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ಖಣಸನ್ತತಿಅದ್ಧತೋತಿ ಖಣಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ಸನ್ತತಿಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ಅದ್ಧಾಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನನ್ತಿ ಏವಂ ಖಣಸನ್ತತಿಅದ್ಧಾವಸೇನ ತಿಧಾ ವುತ್ತಂ।
೧೧೨೬. ತಿಕ್ಖಣಸಮ್ಪತ್ತನ್ತಿ ಉಪ್ಪಾದಟ್ಠಿತಿಭಙ್ಗವಸೇನ ಖಣತ್ತಯಪರಿಯಾಪನ್ನಂ। ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಖಣಾದಿಕನ್ತಿ ಖಣ-ಸದ್ದಾದಿಕಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ಖಣಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಏಕದ್ವೇಸನ್ತತಿವಾರಪರಿಯಾಪನ್ನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಅನ್ಧಕಾರೇ ನಿಸೀದಿತ್ವಾ ಆಲೋಕಟ್ಠಾನಂ ಗತಸ್ಸ ನ ಚ ತಾವ ಆರಮ್ಮಣಂ ಪಾಕಟಂ ಹೋತಿ, ಯಾವ ಪನ ತಂ ಪಾಕಟಂ ಹೋತಿ, ಏತ್ಥನ್ತರೇ ಪವತ್ತಾ ರೂಪಸನ್ತತಿ, ಅರೂಪಸನ್ತತಿ ವಾ ‘‘ಏಕದ್ವೇಸನ್ತತಿವಾರಾ’’ತಿ ಮಜ್ಝಿಮಭಾಣಕತ್ಥೇರಾ ವದನ್ತಿ।
ಸಂಯುತ್ತಭಾಣಕಾ ಪನ ‘‘ರೂಪಸನ್ತತಿ ಅರೂಪಸನ್ತತೀತಿ ದ್ವೇ ಸನ್ತತಿಯೋ ವತ್ವಾ ಉದಕಂ ಅಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಗತಸ್ಸ ಯಾವ ತೀರೇ ಅಕ್ಕನ್ತಉದಕಲೇಖಾ ನ ವಿಪ್ಪಸೀದತಿ, ಅದ್ಧಾನತೋ ಆಗತಸ್ಸ ಯಾವ ಕಾಯೇ ಉಸುಮಭಾವೋ ನ ವೂಪಸಮ್ಮತಿ, ಆತಪಾ ಆಗನ್ತ್ವಾ ಗಬ್ಭಂ ಪವಿಟ್ಠಸ್ಸ ಯಾವ ಅನ್ಧಕಾರಭಾವೋ ನ ವಿಗಚ್ಛತಿ, ಅನ್ತೋಗಬ್ಭೇ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಮನಸಿಕತ್ವಾ ದಿವಾ ವಾತಪಾನಂ ವಿವರಿತ್ವಾ ಓಲೋಕೇನ್ತಸ್ಸ ಯಾವ ಅಕ್ಖೀನಂ ಫನ್ದನಭಾವೋ ನ ವೂಪಸಮ್ಮತಿ, ಅಯಂ ರೂಪಸನ್ತತಿ ನಾಮ। ದ್ವೇ ತಯೋ ಜವನವಾರಾ ಅರೂಪಸನ್ತತಿ ನಾಮಾತಿ ವತ್ವಾ ತದುಭಯಮ್ಪಿ ಸನ್ತತಿಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ನಾಮಾ’’ತಿ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೪೧೬) ಏವಂ ಆಚರಿಯಧಮ್ಮಪಾಲತ್ಥೇರೋ ಪನ ‘‘ಅತಿಪರಿತ್ತಸಭಾವಉತುಆದಿಸಮುಟ್ಠಾನಾ ವಾ ಏಕದ್ವೇಸನ್ತತಿವಾರಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ’’ತಿಪಿ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ಮಹಾ॰ ೨.೪೧೬) ಆಹ।
೧೧೨೭-೮. ಏಕಬ್ಭವಪರಿಚ್ಛಿನ್ನನ್ತಿ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಭವೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚುತಿವಸೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಏಕಭವಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ಧಮ್ಮಜಾತಂ। ಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ ‘‘ಯೋ ಚಾವುಸೋ ಮನೋ, ಯೇ ಚ ಧಮ್ಮಾ, ಉಭಯಮೇತಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ, ತಸ್ಮಿಂ ಚೇ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೇ ಛನ್ದರಾಗಪಟಿಬದ್ಧಂ ಹೋತಿ ವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದಿ, ಸನ್ತತಿಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಞ್ಚೇತ್ಥ ಅಭಿಧಮ್ಮಟ್ಠಕಥಾಸು ಆಗತಂ, ಅದ್ಧಾಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ಸುತ್ತೇ। ಕೇಚೀತಿ ಅಭಯಗಿರಿವಾಸಿನೋ।
೧೧೨೯-೩೦. ಯಥಾ ಚಾತಿಆದಿ ಏತ್ಥ ತೇಸಂ ಓಪಮ್ಮದಸ್ಸನಂ। ಏಕಪುಪ್ಫಂ ಅತ್ತನೋ ವಣ್ಟೇನ ಏಕಸ್ಸ ವಣ್ಟಂ ವಿಜ್ಝತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಮಹಾಜನಸ್ಸಾಪಿ…ಪೇ॰… ವಿಜ್ಝತೀತಿ ‘‘ಅತೀತಂ ಚಿತ್ತಂ, ಅನಾಗತಂ ಚಿತ್ತಂ, ಇಮಸ್ಸ ಚಿತ್ತಂ, ಅಸುಕಸ್ಸ ಚಿತ್ತ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ವಿಭಾಗಂ ಅಕತ್ವಾ ಪರಸ್ಸ ಚಿತ್ತಂ ಜಾನಾಮಿಚ್ಚೇವ ರಾಸಿವಸೇನ ಮಹಾಜನಸ್ಸ ಚಿತ್ತೇ ಆವಜ್ಜಿತೇ ಏಕಸ್ಸ ಚಿತ್ತಂ ಏಕೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ವಾ ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ವಾ ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ವಾ ಏಕನ್ತೇನ ಪಟಿವಿಜ್ಝತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
೧೧೩೧-೨. ತಂ ಪನ ತೇಸಂ ವಚನಂ ಅಯುತ್ತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯೇನಾವಜ್ಜತೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ವಸ್ಸಸಹಸ್ಸಮ್ಪಿ ಹಿ ಏವಂ ಆವಜ್ಜಯತೋ ಆವಜ್ಜನಜವನಾನಂ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಆರಮ್ಮಣೇ ಠಾನಂ ನತ್ಥಿ, ಅಭಿಞ್ಞಾಚಿತ್ತಞ್ಚ ಸಚೇ ಖಣಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ಜಾನಾತಿ, ಆವಜ್ಜನೇನ ಸಹ ಏಕಾರಮ್ಮಣೇ ವತ್ತಮಾನಮೇವ ಜಾನಾತಿ, ನೋ ಅಞ್ಞಥಾ, ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ಆವಜ್ಜನಜವನಾನಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ಸಹ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಆರಮ್ಮಣೇ ಅಟ್ಠಾನಾಭಾವತೋ ತಂ ನ ಯುಜ್ಜತಿ। ಭವತು ತಾವ ಕೋ ಏತ್ಥ ದೋಸೋತಿ ಚೇ ಆಹ ‘‘ಆವಜ್ಜನಜವನಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಮಗ್ಗಫಲವೀಥಿತೋ ಅಞ್ಞಂ ಅನಿಟ್ಠಟ್ಠಾನಂ। ಮಗ್ಗಫಲವೀಥಿಯಞ್ಹಿ ಆವಜ್ಜನಾದೀನಂ ಸಙ್ಖಾರಾರಮ್ಮಣತ್ತಾ, ಗೋತ್ರಭುಆದೀನಞ್ಚ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣತ್ತಾ ನಾನಾರಮ್ಮಣತಾ ಇಟ್ಠಾ, ಅಞ್ಞತ್ಥ ಪನ ಅನಿಟ್ಠಾ, ತಸ್ಮಾ ಅನಿಟ್ಠೇ ಠಾನೇ ಜವನಾವಜ್ಜನಾನಂ ನಾನಾರಮ್ಮಣತಾಪತ್ತಿದೋಸೋ ಅಯುತ್ತೋತಿ ತಂ ತೇಸಂ ವಚನಂ ಅಯುತ್ತನ್ತಿ ಪಕಾಸಿತಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಸೂತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
೧೧೩೩-೪. ಯದಿ ಏವಂ, ಕಥಂ ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಂ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ತಸ್ಮಾ’’ತಿಆದಿ। ಯಸ್ಮಾ ಏವಂ ಅಯುತ್ತನ್ತಿ ಪಕಾಸಿತಂ, ತಸ್ಮಾ। ಜವನವಾರತೋತಿ ಏಕಜವನವಾರವಸೇನ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೪೧೬) ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ಜವನವಾರತೋತಿ ದ್ವಿತಿಜವನವಾರವಸೇನ ದೀಪೇತಬ್ಬಂ, ನ ಸಕಲೇನ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನದ್ಧುನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ನಿದ್ದಿಟ್ಠಂ ಸಂಯುತ್ತಟ್ಠಕಥಾಯಂ। ತತ್ರಾಯಂ ದೀಪನಾತಿಆದಿ ಜವನವಾರಸ್ಸ ಅದ್ಧಾಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಭಾವದೀಪನಮುಖೇನ ಇದ್ಧಿಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಿಆಕಾರದೀಪನಂ।
೧೧೩೯-೪೧. ಸನ್ತತಿಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಮ್ಪಿ ಅದ್ಧಾಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೇನೇವ ಸಙ್ಗಹೇತ್ವಾ ಆಹ ‘‘ಅದ್ಧಾವಸಾ…ಪೇ॰… ಪನಾ’’ತಿ। ಆನನ್ದಾಚರಿಯೋ ಪನೇತ್ಥ ಅಭಿಧಮ್ಮಮಾತಿಕಾಯ ಆಗತಸ್ಸ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಪದಸ್ಸ ಅದ್ಧಾಸನ್ತತಿಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಪದತ್ಥತಾ ನ ಕತ್ಥಚಿ ಪಾಳಿಯಂ ವುತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ಚಿತ್ತಸಾಮಞ್ಞೇನ ಚಿತ್ತಂ ಆವಜ್ಜಯಮಾನಂ ಅಭಿಮುಖೀಭೂತಂ ವಿಜ್ಜಮಾನಚಿತ್ತಂ ಆವಜ್ಜೇತಿ, ಪರಿಕಮ್ಮಾನಿ ಚ ತಂ ತಂ ವಿಜ್ಜಮಾನಚಿತ್ತಂ ಚಿತ್ತಸಾಮಞ್ಞೇನೇವ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಚಿತ್ತಜಾನನಪರಿಕಮ್ಮಾನಿ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತನ್ತಿ। ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣಂ ಪನ ವಿಜ್ಜಮಾನಚಿತ್ತಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತಂ ತೇನ ಸಹ ಏಕಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಸನ್ತಾನಗ್ಗಹಣತೋ ಏಕತ್ತವಸೇನ ಆವಜ್ಜನಾದೀನಿ ಚಿತ್ತನ್ತೇವ ಪವತ್ತಾನಿ, ತಞ್ಚ ಚಿತ್ತಮೇವ, ಯಂ ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣೇನ ವಿಭಾವಿತಂ, ತಸ್ಮಾ ಸಮಾನಾಕಾರಪ್ಪವತ್ತಿತೋ ನ ಅನಿಟ್ಠೇ ಠಾನೇ ನಾನಾರಮ್ಮಣತಾ ಹೋತೀತಿ ಖಣಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನವಸೇನೇವ ಇಮಸ್ಸ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣತಂ ಇಚ್ಛತಿ। ಇತರಾನೀತಿ ಆವಜ್ಜನಪರಿಕಮ್ಮಚಿತ್ತಾನಿ। ಚಕ್ಖುದ್ವಾರೇ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ।
೧೧೪೩-೭. ಪರಿತ್ತಾದೀಸು ಅಟ್ಠಸೂತಿ ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣಸ್ಸ ವುತ್ತೇಸು ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಂ ಹಿತ್ವಾ ನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಞ್ಚ ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಅಟ್ಠಸು ಪರಿತ್ತಾದೀಸು। ಅತೀತೇ…ಪೇ॰… ಫಲಮ್ಪಿ ವಾತಿ ಏತ್ಥ ಅತ್ತನಾತಿ ನಿದಸ್ಸನಮತ್ತಂ। ಪರೇಹಿಪಿ ಭಾವಿತಮಗ್ಗಂ, ಸಚ್ಛಿಕತಫಲಞ್ಚ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿಞಾಣೇನ ಸಮನುಸ್ಸರತಿ। ವಾ-ಸದ್ದೇನ ವಾ ಅವುತ್ತಸಮುಚ್ಚಯತ್ಥೇನ ಅತ್ತನಾ ಭಾವಿತಂ ಮಗ್ಗಂ, ಫಲಮ್ಪಿ ವಾ ಪರೇಹಿ ಭಾವಿತಂ ಮಗ್ಗಂ, ಫಲಮ್ಪಿ ವಾತಿ ಏವಮತ್ಥೋ ಗಹೇತಬ್ಬೋ। ತಥಾ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ಅತ್ತನಾ, ಪರೇಹಿ ಭಾವಿತಮಗ್ಗಂ, ಸಚ್ಛಿಕತಫಲಞ್ಚ ಅನುಸ್ಸರಣಕಾಲೇ’’ತಿ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೪೧೭)। ಏವ-ಕಾರಂ ಪನ ಪದಪೂರಣಮತ್ತಮೇವ। ಫಲಮ್ಪಿ ವಾತಿ ಏತ್ಥ ‘‘ಭಾವಿತ’’ನ್ತಿ ನ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬಂ। ನ ಹಿ ಫಲಂ ಭಾವೇತಬ್ಬಂ ಹೋತಿ, ಅಥ ಖೋ ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬಮೇವಾತಿ। ಸಮನುಸ್ಸರತೋ ಮಗ್ಗನ್ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ‘‘ಅತ್ತನಾ, ಪರೇಹಿ ವಾ ಭಾವಿತ’’ನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬಂ। ಏಕನ್ತತೋತಿ ನಿಯಮತೋ।
೧೧೪೮-೫೦. ನನು ‘‘ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣಮ್ಪೀ’’ತಿಆದಿ। ಕಿಞ್ಚಾಪೀತಿ ಅಯಂ ನಿಪಾತಸಮುದಾಯೋ, ಏಕೋ ವಾ ನಿಪಾತೋ ವಿಸೇಸಾನಭಿಧಾನನಿಮಿತ್ತೇ ಉಪಗಮನೇ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಅಥ ಖೋತಿ ವಿಸೇಸಾಭಿಧಾನಸಮಾರಮ್ಭೇ। ಚಿತ್ತಮೇವಾತಿ ಇದಂ ಪುಬ್ಬೇ ವಿಚಾರಿತಮೇವ। ಅತೀತೇ ಚೇತನಾಮತ್ತನ್ತಿ ಇದಮ್ಪಿ ಪುಬ್ಬೇ ವಿಯ ಮಹಾಅಟ್ಠಕಥಾವಾದಂ ಸನ್ಧಾಯೇವ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಹಿ ಯಥಾಕಮ್ಮೂಪಗಞಾಣಸ್ಸ ಚೇತನಾಮತ್ತಮೇವ ಆರಮ್ಮಣಂ ಹೋತಿ, ನ ಚಿತ್ತಂ, ನಾಪಿ ಇತರೇ ಧಮ್ಮಾ, ಯತೋ ತಂ ಯಥಾಕಮ್ಮೂಪಗನ್ತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಇಮಿನಾ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಯಥಾಕಮ್ಮೂಪಗಞಾಣಂ ಅತೀತಚೇತನಾಮತ್ತಮೇವ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕರೋತೀತಿ ವುತ್ತಂ, ಹೇಟ್ಠಾ ದಸ್ಸಿತಪಾಳಿವಸೇನ ಸಬ್ಬೇ ಚತ್ತಾರೋಪಿ ಖನ್ಧಾ ಯಥಾಕಮ್ಮೂಪಗಞಾಣಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣನ್ತಿ ಸಙ್ಗಹಕಾರಾನಂ ಸನ್ನಿಟ್ಠಾನಂ। ನತ್ಥಿ ಕಿಞ್ಚಿ ಅಗೋಚರನ್ತಿ ಕಿಞ್ಚಿ ಖನ್ಧಂ ವಾ ಖನ್ಧಪಟಿಬದ್ಧಂ ನಾಮಗೋತ್ತಾದಿಂ ವಾ ಅಗೋಚರಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ। ತಞ್ಹಿ ಅತೀತಕ್ಖನ್ಧಖನ್ಧಪಟಿಬದ್ಧೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಸಮಾನಗತಿಕಮೇವಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
೧೧೫೧-೨. ಅತ್ತಕ್ಖನ್ಧಾನುಸ್ಸರಣೇತಿ ಅತ್ತನೋ ಖನ್ಧಾನುಸ್ಸರಣಕಾಲೇ। ಸರಣೇ…ಪೇ॰… ಗೋಚರನ್ತಿ ‘‘ಅತೀತೇ ವಿಪಸ್ಸೀ ಭಗವಾ ಅಹೋಸಿ, ತಸ್ಸ ಮಾತಾ ಬನ್ಧುಮತೀ, ಪಿತಾ ಬನ್ಧುಮಾ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ನಾಮಗೋತ್ತಾದಿಂ, ಪಥವೀನಿಮಿತ್ತಾದಿಞ್ಚ ಅನುಸ್ಸರಣಕಾಲೇ ನವತ್ತಬ್ಬಗೋಚರನ್ತಿ ಹಿ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಅತೀತಾರಮ್ಮಣತ್ತಿಕವಸೇನ ವುತ್ತಂ, ಅಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣತ್ತಿಕವಸೇನ ಪನ ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾಯತನಜ್ಝಾನಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಭೂತಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಕಾಲೇ ನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಂ ಹೋತಿ, ಅವಸೇಸಪಞ್ಞತ್ತಾರಮ್ಮಣಕಾಲೇ ಬಹಿದ್ಧಾರಮ್ಮಣಂ ಹೋತಿ। ನಾಮಗೋತ್ತನ್ತಿ ಚೇತ್ಥ ಖನ್ಧಪಟಿಬದ್ಧೋ ಸಮ್ಮುತಿಸಿದ್ಧೋ ಬ್ಯಞ್ಜನತ್ಥೋ, ನ ಬ್ಯಞ್ಜನಂ। ಬ್ಯಞ್ಜನಞ್ಹಿ ಸದ್ದಾಯತನಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ ಪರಿತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಯಥಾಹ ‘‘ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೭೪೯)।
೧೧೫೪. ದಿಬ್ಬಸೋತಸಮನ್ತಿ ಯಸ್ಮಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ, ಪರಿತ್ತಞ್ಚ ರೂಪಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕರೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಂ, ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಞ್ಚ ಹೋತಿ, ಅತ್ತನೋ ಕುಚ್ಛಿಗತರೂಪದಸ್ಸನೇ, ಪರಸ್ಸ ಹದಯನಿಸ್ಸಿತಲೋಹಿತದಸ್ಸನಾದೀಸು ಚ ಅಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣಂ, ಬಹಿದ್ಧಾರಮ್ಮಣಞ್ಚ ಹೋತಿ।
೧೧೫೫-೬. ಪರಿತ್ತಾದೀಸು ಅಟ್ಠಸೂತಿ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿಞಾಣಸ್ಸ ವುತ್ತೇಸು ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಂ ವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಅನಾಗತಾರಮ್ಮಣಂ ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಅಟ್ಠಸು। ನಿಬ್ಬತ್ತಿಸ್ಸತಿ…ಪೇ॰… ಪಜಾನತೋತಿ ಇಮಿನಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಕ್ಖನ್ಧಜಾನನಮಾಹ
೧೧೬೩. ಜಾನನೇ ನಾಮಗೋತ್ತಸ್ಸಾತಿ ‘‘ಅನಾಗತೇ ಮೇತ್ತೇಯ್ಯೋ ನಾಮ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿಸ್ಸತಿ, ತಸ್ಸ ಸುಬ್ರಹ್ಮಾ ನಾಮ ಪಿತಾ ಭವಿಸ್ಸತಿ, ಬ್ರಹ್ಮವತೀ ನಾಮ ಮಾತಾ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ನಾಮಗೋತ್ತಾದಿಜಾನನಕಾಲೇ।
೧೧೬೪-೫. ಪರಿತ್ತಾದೀಸು ಪಞ್ಚಸೂತಿ ಪರಿತ್ತಮಹಗ್ಗತಅತೀತಅಜ್ಝತ್ತಬಹಿದ್ಧಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ಪಞ್ಚಸು। ಕಾಮಕಮ್ಮಸ್ಸಾತಿ ಕಾಮಾವಚರಕಮ್ಮಸ್ಸ।
೧೧೬೯. ವಿವಿಧತ್ಥವಣ್ಣಪದನ್ತಿ ಮಧುರತ್ಥಮತಿನೀಹರನ್ತಿ ಮಧುರತ್ಥಂ ಅತಿನೀಹರಞ್ಚಾತಿ ಪದಚ್ಛೇದೋ।
ಇತಿ ಅಭಿಧಮ್ಮತ್ಥವಿಕಾಸಿನಿಯಾ ನಾಮ
ಅಭಿಧಮ್ಮಾವತಾರಸಂವಣ್ಣನಾಯ
ಅಭಿಞ್ಞಾರಮ್ಮಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।