೧೯. ಏಕೂನವೀಸತಿಮೋ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ
ಕಙ್ಖಾವಿತರಣವಿಸುದ್ಧಿನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೧೨೨೭. ಅನನ್ತರಂ ‘‘ಏತಸ್ಸಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ನ ತದಞ್ಞತೋ ವಿಸೇಸನತ್ಥಂ ತದಞ್ಞಸ್ಸ ಚ ಅಭಾವತೋ। ಅಜ್ಝತ್ತಂ ವಾ ಹಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಭಿನಿವೇಸೋ ಹೋತು ಬಹಿದ್ಧಾ ವಾ, ಅತ್ಥಸಿದ್ಧಿಯಂ ಪನ ಲಕ್ಖಣತೋ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ನಾಮರೂಪಂ ಅನವಸೇಸತೋ ಪರಿಗ್ಗಹಿತಮೇವ ಹೋತೀತಿ। ಜಾನಿತ್ವಾ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇತಿ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ, ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹನಹೇತೂತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹಣಹೇತು ಹಿಸ್ಸ ಅದ್ಧತ್ತಯೇ ಕಙ್ಖಾವಿತರಣಂ ಹೋತೀತಿ। ವಿತರಿತ್ವಾತಿ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ, ವಿಕ್ಖಮ್ಭೇತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಂ ಪನ ಞಾಣಂ ತಥಾವಿಗತಂ ವಸಿಭಾವಪ್ಪತ್ತಂ ಝಾನಂ ವಿಯ ಯೋಗಿನೋ ಸನ್ತಾನೇ ಪಬನ್ಧವಸೇನ ಪವತ್ತತೀತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಠಿತ’’ನ್ತಿ।
೧೨೨೯-೩೦. ನಾಮರೂಪಸ್ಸ…ಪೇ॰… ಆವಜ್ಜಿತ್ವಾತಿ ಯಥಾ ನಾಮ ಕುಸಲೋ ಭಿಸಕ್ಕೋ ರೋಗಂ ದಿಸ್ವಾ ತಸ್ಸ ಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಪರಿಯೇಸತಿ, ಯಥಾ ವಾ ಪನ ಅನುಕಮ್ಪಕೋ ಪುರಿಸೋ ಕುಮಾರಂ ಉತ್ತಾನಸೇಯ್ಯಂ ನಾಮರೂಪಸ್ಸ ಕೋ ಹೇತು, ಕೋ ವಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಭವೇ। ನ ತಾವೇತಂ ಅಹೇತುಕಂ ಸಬ್ಬತ್ಥ, ಸಬ್ಬದಾ, ಸಬ್ಬೇಸಞ್ಚ ಏಕಸದಿಸಭಾವಾಪತ್ತಿತೋ, ನ ಇಸ್ಸರಾದಿಹೇತುಕಂ ನಾಮರೂಪತೋ ಉದ್ಧಂ ಇಸ್ಸರಾದೀನಂ ಅಭಾವತೋ। ಯೇಪಿ ನಾಮರೂಪಮತ್ತಮೇವ ಇಸ್ಸರಾದಯೋತಿ ವದನ್ತಿ ತೇಸಂ ಇಸ್ಸರಾದಿಸಙ್ಖಾತನಾಮರೂಪಸ್ಸ ಅಹೇತುಭಾವಾಪತ್ತಿತೋ, ತಸ್ಮಾ ಭವಿತಬ್ಬಮಸ್ಸ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇಹಿ, ‘‘ಕೋ ನು ಖೋ’’ತಿ ನಾಮರೂಪಸ್ಸ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇ ಆವಜ್ಜಿತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏವಂ ತಾವ ಕತ್ವಾ ಇಮಸ್ಸ ನಾಮರೂಪಸ್ಸ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹನ್ತೇನ ಓಳಾರಿಕತ್ತಾ, ಸುಪಾಕಟತ್ತಾ ಚ ರೂಪಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹೋ ಸುಕರೋತಿ ಪಠಮಂ ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹೋ ಕಾತಬ್ಬೋತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ರೂಪಕಾಯಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಯಥಾ ನಾಮರೂಪಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹೋ ಅಹೇತುವಿಸಮಹೇತುವಾದನಿವತ್ತಿಯಾ ಹೋತಿ, ಏವಂ ನಿಬ್ಬಿದಾವಿರಾಗಾವಹಭಾವೇನ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಅಭಿರತಿನಿವತ್ತಿಯಾಪಿ ಇಚ್ಛಿತಬ್ಬೋತಿ ತಂ ದ್ವತ್ತಿಂಸಾಕಾರವಸೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕೇಸಾ ಲೋಮಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ।
೧೨೩೨-೩. ಅವಿಜ್ಜಾ…ಪೇ॰… ಮತೋತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ ತಣ್ಹಾ ಉಪಾದಾನಂ ಕಮ್ಮನ್ತಿ ಇದಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಏತಸ್ಸ ಯಥಾವುತ್ತಸ್ಸ ರೂಪಕಾಯಸ್ಸ ಹೇತು, ಚತುಬ್ಬಿಧೋ ಆಹಾರೋ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಪುರಿಮಂ ಹೇತು, ಇತರೋ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ಚೋದನಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಜನಕೋ’’ತಿಆದಿಂ ವತ್ವಾ ತಂ ಲೋಕವಸೇನ ಸಮತ್ಥೇತುಂ ‘‘ಹೇತ್ವಙ್ಕುರಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಜನಕೋತಿ, ಅನುಪಾಲಕೋತಿ ಚ ಅನ್ತೋಗತಹೇತ್ವತ್ಥಮಿದಂ ವಿಸೇಸನಂ, ಜನಕತ್ತಾ, ಅನುಪಾಲಕತ್ತಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ತತ್ಥ ಜನಕತ್ತಾತಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಕತ್ತಾ। ಇಮಿನಾ ಬೀಜಂ ವಿಯ ಅಙ್ಕುರಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋ ರೂಪಕಾಯಸ್ಸ ಅಸಾಧಾರಣಕಾರಣತಾಯ ಹೇತೂತಿ ದಸ್ಸಿತಂ। ಅನುಪಾಲಕತ್ತಾತಿ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕತ್ತಾ। ಇಮಿನಾ ಪನ ಅಙ್ಕುರಸ್ಸ ಪಥವೀಸಲಿಲಾದಯೋ
೧೨೩೪-೭. ಇತಿಮೇ…ಪೇ॰… ಗತಾತಿ ಏವಮೇತೇ ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋ ಪಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾ ಯಥಾರಹಂ ಹೇತುಭಾವಂ, ಪಚ್ಚಯಭಾವಞ್ಚ ಗತಾ। ಮಾತಾವ ಉಪನಿಸ್ಸಯಾತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ ಭವೇಸು ವಿಜ್ಜಮಾನದೋಸಪಟಿಚ್ಛಾದನಭಾವೇನ, ತಣ್ಹಾ ಪತ್ಥನಾಭಾವೇನ, ಉಪಾದಾನಂ ದಳ್ಹಗ್ಗಾಹಭಾವೇನಾತಿ ಏವಂ ಸಙ್ಖಾರಭವಾನಂ ಹೇತುಭೂತಾ ಜನಕಸಹಾಯತಾಯ ಭವನಿಕನ್ತಿತಂಸಹಜಾತಆಸನ್ನಕಾರಣತ್ತಾ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರಿಕಾ, ಅಪಸ್ಸಯಭೂತಾ ವಾತಿ ಮಾತಾ ವಿಯ ಉಪನಿಸ್ಸಯಾ ಹೋನ್ತಿ। ಯಥಾ ಪಿತುಜನಿತಸುಕ್ಕೇ ಪುತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತೀತಿ ಪಿತಾ ಜನಕೋ, ಏವಂ ಕಮ್ಮಂ ಸತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕತ್ತಾ ಜನಕನ್ತಿ ಆಹ। ಯಥಾ ಧಾತೀ ಜಾತಸ್ಸ ಕುಮಾರಸ್ಸ ವಡ್ಢಿತಾ ಸನ್ಧಾರಿಕಾ, ಏವಂ ಆಹಾರೋ ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಕಾಯಸ್ಸ ಬ್ರೂಹೇತಾ, ಸನ್ಧಾರಕೋ ಚಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಧಾತೀ…ಪೇ॰… ಭವೇ’’ತಿ। ಕಾಮಞ್ಚೇತ್ಥ ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋ ನಾಮಕಾಯಸ್ಸಾಪಿ ಪಚ್ಚಯೋ, ಪಕಾರನ್ತರೇನ ಪನ ತಸ್ಸ ಪಾಕಟಂ ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹವಿಧಿಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಚಕ್ಖುಞ್ಚಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಚಕ್ಖುಞ್ಚಾತಿ ಚ-ಸದ್ದೋ ಸಮುಚ್ಚಯತ್ಥೋ, ತೇನ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಆವಜ್ಜನಾದಿಂ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಪಚ್ಚಯಜಾತಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ರೂಪಮಾಲೋಕಮೇವ ಚಾತಿ ಪನ ಚ-ಸದ್ದೇನ ಯಥಾ ಬಾಹಿರರೂಪಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೋ, ಯಥಾ ಚ ಆಲೋಕೋ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೋ, ಏವಂ ಅಞ್ಞಮ್ಪಿ ಬಾಹಿರಂ ಪಚ್ಚಯಜಾತಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಪಟಿಚ್ಚಾತಿ ಪಚ್ಚಯಭೂತಂ ಲದ್ಧಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ತೇನ ಚಕ್ಖುಸ್ಸ ನಿಸ್ಸಯಪುರೇಜಾತಇನ್ದ್ರಿಯವಿಪ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತವಸೇನ, ರೂಪಾಲೋಕಾನಞ್ಚ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಆರಮ್ಮಣಉಪನಿಸ್ಸಯಪುರೇಜಾತಅತ್ಥಿಅವಿಗತವಸೇನ, ಇತರೇಸಞ್ಚ ಸದ್ದಸಙ್ಗಹಿತಾನಂ ಅನನ್ತರಾದಿಸಹಜಾತಾದಿವಸೇನ ಪಚ್ಚಯಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಫಸ್ಸಾದೀನಂ ವಿಯ ಸಹ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಸಙ್ಗಹೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಏವಂ ಸಮ್ಮಸನೂಪಗಂ ಸಬ್ಬಂ ನಾಮಂ ಸಹ ಪಚ್ಚಯೇನ ಸಙ್ಗಹಿತಂ ಹೋತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ನಾಮಕಾಯಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಂ ಪರಿಗಣ್ಹತೀ’’ತಿ।
೧೨೩೮-೪೦. ದಿಸ್ವಾನಾತಿ ತಥೇವಿದನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ನ ಕೇವಲಂ ಸಪ್ಪಚ್ಚಯತಾಮತ್ತಮೇವ ಏತರಹಿ ಪವತ್ತತಿ, ತಾದಿಸೇಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾದಿಪಚ್ಚಯೇಹೇವ ಅತೀತೇಪಿ ಪವತ್ತಿತ್ಥಾತಿ ಪಚ್ಚಯಸಹಿತತಾಪಿ ಪಚ್ಚಾಮಟ್ಠಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಪುಬ್ಬನ್ತೇತಿ ಅತೀತಖನ್ಧಪ್ಪಬನ್ಧಕೋಟ್ಠಾಸೇ। ಪಞ್ಚಧಾಗತಾತಿ –
‘‘ಅಹೋಸಿಂ ನು ಖೋ ಅಹಮತೀತಮದ್ಧಾನಂ, ನ ನು ಖೋ ಅಹೋಸಿಂ ಅಹಮತೀತಮದ್ಧಾನಂ, ಕಿಂ ನು ಖೋ ಅಹೋಸಿಂ ಅಹಮತೀತಮದ್ಧಾನಂ, ಕಥಂ ನು ಖೋ ಅಹೋಸಿಂ ಅಹಮತೀತಮದ್ಧಾನಂ, ಕಿಂ ಹುತ್ವಾ ಕಿಂ ಅಹೋಸಿಂ ನು ಖೋ ಅಹಮತೀತಮದ್ಧಾನ’’ನ್ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೮; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೨೦; ಮಹಾನಿ॰ ೧೭೪) –
ಪಞ್ಚಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ಆಗತಾ, ಪವತ್ತಾ ವಾ। ಅಪರನ್ತೇತಿ ಅನಾಗತೇ ಖನ್ಧಪ್ಪಬನ್ಧಕೋಟ್ಠಾಸೇ। ಪಞ್ಚಧಾ ಸಮುದೀರಿತಾತಿ –
‘‘ಭವಿಸ್ಸಾಮಿ ನು ಖೋ ಅಹಮನಾಗತಮದ್ಧಾನಂ, ನ ನು ಖೋ ಭವಿಸ್ಸಾಮಿ ಅಹಮನಾಗತಮದ್ಧಾನಂ, ಕಿಂ ನು ಖೋ ಭವಿಸ್ಸಾಮಿ ಅಹಮನಾಗತಮದ್ಧಾನಂ, ಕಥಂ ನು ಖೋ ಭವಿಸ್ಸಾಮಿ ಅಹಮನಾಗತಮದ್ಧಾನಂ, ಕಿಂ ಹುತ್ವಾ ಕಿಂ ಭವಿಸ್ಸಾಮಿ ನು ಖೋ ಅಹಮನಾಗತಮದ್ಧಾನ’’ನ್ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೮; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೨೦; ಮಹಾನಿ॰ ೧೭೪) –
ಏವಂ ಪಞ್ಚಧಾ ಕಥಿತಾ।
೧೨೪೧. ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೇಪಿ ಅದ್ಧಾನೇತಿ ಏತರಹಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ಚುತಿಪರಿಯನ್ತೇ ಅದ್ಧಾನೇಪಿ। ಅದ್ಧಾನ-ಗ್ಗಹಣೇನ ಚೇತ್ಥ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಖನ್ಧಕೋಟ್ಠಾಸಮೇವ ವದತಿ। ನ ಹಿ ತಬ್ಬಿನಿಮುತ್ತೋ ಅಞ್ಞೋ ಕೋಚಿ ಕಾಲೋ ನಾಮ ಅತ್ಥೀತಿ। ಛಬ್ಬಿಧಾ ಪರಿಕಿತ್ತಿತಾತಿ –
‘‘ಅಹಂ ನು ಖೋಸ್ಮಿ, ನೋ ನು ಖೋಸ್ಮಿ, ಕಿಂ ನು ಖೋಸ್ಮಿ, ಕಥಂ ನು ಖೋಸ್ಮಿ, ಅಯಂ ನು ಖೋ ಸತ್ತೋ ಕುತೋ ಆಗತೋ, ಸೋ ಕುಹಿಂ ಗಾಮೀ ಚ ಭವಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೮; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೨೦; ಮಹಾನಿ॰ ೧೭೪) –
ಏವಂ ‘‘ಸಬ್ಬಾ’’ತಿ ವತ್ವಾಪಿ ‘‘ಅನವಸೇಸಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ನತ್ಥಿ ಏತಿಸ್ಸಾ ಅವಸೇಸೋ ಅವಸಿಟ್ಠೋತಿ ಅನವಸೇಸಾ, ಸೋಳಸವಿಧಾಪಿ ಚೇಸಾ ಏಕಕಙ್ಖಾವಸೇನಾಪಿ ಅನವಸಿಟ್ಠಾ ಹುತ್ವಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಪಹಿಯ್ಯತೀತಿ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನವಸೇನ ಪಹಿಯ್ಯತಿ। ಕಾಮಂ ನಾಮರೂಪಮತ್ತಂ ವಿನಾ ಸತ್ತಸ್ಸ ಅದಸ್ಸನೇನ ದಿಟ್ಠಿವಿಸುದ್ಧಿಯಾವ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೇ ಕಙ್ಖಾ ಪಹೀನಾ, ಅತೀತಾನಾಗತೇ ಕಙ್ಖಾನಂ ಪಹಾನೇನ ಪನ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೇ ಕಙ್ಖಾಯ ಅತಿಸಯಪ್ಪಹಾನಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಇಧೇವ ಸಾ ವುತ್ತಾ। ಅಥ ವಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೇ ನಿಸ್ಸತ್ತನಾಮರೂಪಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೇಸು ಪವತ್ತಕಙ್ಖಾಯ ಇಧೇವ ತೀರಣತೋ ಸಾ ಇಧ ವುತ್ತಾ। ವಣ್ಣಭಣನಂ ವಾ ಏತಂ ಇಧ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಕಙ್ಖಾಯ ಪಹಾನವಚನಂ ಯಥಾ ತಂ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಾದೀಸು ಪಹೀನಾನಮ್ಪಿ ಚ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಓರಮ್ಭಾಗಿಯಾನಂ ಸಂಯೋಜನಾನಂ ಪಹಾನಾತಿಆದಿನಾ ಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗಾದೀಸು ವಚನನ್ತಿ।
೧೨೪೨. ಕಮ್ಮವಿಪಾಕಾನಂ ವಸೇನಾಪೀತಿ ಪುರಿಮಕಮ್ಮಭವಸ್ಮಿಂ ಮೋಹೋ ಅವಿಜ್ಜಾ, ಆಯೂಹನಂ ಸಙ್ಖಾರಾ, ನಿಕನ್ತಿ ತಣ್ಹಾ, ಉಪಗಮನಂ ಉಪಾದಾನಂ, ಚೇತನಾ ಭವೋ ಇತಿ ಇಮೇ ಪಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾ ಪುರಿಮಕಮ್ಮಭವಸ್ಮಿಂ ಇಧ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಪಚ್ಚಯಾ, ಇಧ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಓಕ್ಕನ್ತಿ ನಾಮರೂಪಂ, ಪಸಾದೋ ಆಯತನಂ, ಫುಟ್ಠೋ ಫಸ್ಸೋ, ವೇದಯಿತಂ ವೇದನಾ ಇತಿ ಇಮೇ ಪಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾ ಇಧೂಪಪತ್ತಿಭವಸ್ಮಿಂ ಪುರೇ ಕತಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಾ, ಇಧ ಪರಿಪಕ್ಕತ್ತಾ ಆಯತನಾನಂ ಮೋಹೋ ಅವಿಜ್ಜಾ…ಪೇ॰… ಚೇತನಾ ಭವೋ ಇತಿ ಇಮೇ ಪಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾ ಕಮ್ಮಭವಸ್ಮಿಂ ಆಯತಿಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಪಚ್ಚಯಾತಿ ಏವಂ ವುತ್ತಾನಂ ಕಮ್ಮವಟ್ಟವಿಪಾಕವಟ್ಟಾನಂ ವಸೇನ। ಕಿಲೇಸವಟ್ಟೋಪಿ ಚೇತ್ಥ ಕಮ್ಮಸಹಾಯತಾಯ ಕಮ್ಮವಟ್ಟೇನೇವ ಸಙ್ಗಹಿತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
೧೨೪೩. ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮವೇದನೀಯನ್ತಿ ಏತ್ಥ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮೋ ವುಚ್ಚತಿ ಪಚ್ಚಕ್ಖಭೂತೋ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೋ ಅತ್ತಭಾವೋ, ತತ್ಥ ವೇದಿತಬ್ಬಫಲಂ ಕಮ್ಮಂ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮವೇದನೀಯಂ। ಉಪಪಜ್ಜಾಪರಾಪರಿಯಾಹೋಸಿಕಮ್ಮವಸಾ ಪನಾತಿ ಉಪಪಜ್ಜವೇದನೀಯಅಪರಾಪರಿಯವೇದನೀಯಅಹೋಸಿಕಮ್ಮವಸೇನ। ಉತ್ತರಪದಲೋಪವಸೇನ ಹಿ ‘‘ಉಪಪಜ್ಜಾಪರಾಪರಿಯ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಭವತೋ ಅನನ್ತರಂ ಉಪಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವೇದಿತಬ್ಬಫಲಂ ಕಮ್ಮಂ ಉಪಪಜ್ಜವೇದನೀಯಂ। ಅಪರೇ ಅಪರೇ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ಯತ್ಥಕತ್ಥಚಿ ಅತ್ತಭಾವೇ ವೇದಿತಬ್ಬಫಲಂ ಕಮ್ಮಂ ಅಪರಾಪರಿಯವೇದನೀಯಂ। ಅಹೋಸಿ ಏವ ಕಮ್ಮಂ, ನ ತಸ್ಸ ವಿಪಾಕೋ ಅಹೋಸಿ, ಅತ್ಥಿ, ಭವಿಸ್ಸತಿ ಚಾತಿ ಏವಂ ವತ್ತಬ್ಬಕಮ್ಮಂ ಅಹೋಸಿಕಮ್ಮಂ।
ಪಟಿಪಕ್ಖೇಹಿ ಅನಭಿಭೂತತಾಯ, ಪಚ್ಚಯವಿಸೇಸೇನ ಪಟಿಲದ್ಧವಿಸೇಸತಾಯ ಚ ಬಲವಭಾವಪ್ಪತ್ತಾ ತಾದಿಸಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಾಭಿಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ವಸೇನ ಸಾತಿಸಯಾ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತಾ ಪಠಮಜವನಚೇತನಾ ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಅತ್ತಭಾವೇ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮವೇದನೀಯಾ ನಾಮ। ಸಾ ಹಿ ವುತ್ತಾಕಾರೇನ ಬಲವತಿ ಜವನಸನ್ತಾನೇ ಗುಣವಿಸೇಸಯುತ್ತೇಸು ಉಪಕಾರಾನುಪಕಾರವಸಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ, ಆಸೇವನಾಲಾಭೇನ ಅಪ್ಪವಿಪಾಕತಾಯ ಚ ಇತರದ್ವಯಂ ವಿಯ ಪವತ್ತಸನ್ತಾನುಪರಮಾಪೇಕ್ಖಂ, ಓಕಾಸಲಾಭಾಪೇಕ್ಖಞ್ಚ ಕಮ್ಮಂ ನ ಹೋತೀತಿ ಇಧೇವ ಪುಪ್ಫಮತ್ತಂ ವಿಯ ಪವತ್ತಿವಿಪಾಕಮತ್ತಂ ಅಹೇತುಕಫಲಂ ದೇತಿ, ಸಹೇತುಕಫಲದಾನೇ ಪನ ಪಟಿಸನ್ಧಿಆಕಡ್ಢನಮ್ಪಿ ಆಪಜ್ಜೇಯ್ಯ। ತಥಾ ಅಸಕ್ಕೋನ್ತನ್ತಿ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ವಿಪಾಕದಾನಂ ನಾಮ ಉಪಧಿಪ್ಪಯೋಗಾದಿಪಚ್ಚಯನ್ತರಸಮವಾಯೇನೇವ ಹೋತೀತಿ ತದಭಾವತೋ ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಅತ್ತಭಾವೇ ವಿಪಾಕಂ ದಾತುಂ ಅಸಕ್ಕೋನ್ತಂ। ಅಹೋಸಿಕಮ್ಮಂ…ಪೇ॰… ವಿಪಾಕೋತಿ ಏತ್ಥ ‘‘ಅಹೋಸಿ ಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿ ಪದಂ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ ‘‘ಅಹೋಸಿ ಕಮ್ಮಂ ನಾಹೋಸಿ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕೋ, ಅಹೋಸಿ ಕಮ್ಮಂ ನ ಭವಿಸ್ಸತಿ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕೋ, ಅಹೋಸಿ ಕಮ್ಮಂ ನತ್ಥಿ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕೋ’’ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೨೩೪)। ತತ್ಥ ಸಕಸಕಕಾಲಾತಿಕ್ಕನ್ತಸ್ಸ ಉಪಪಜ್ಜವೇದನೀಯಸ್ಸ, ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮವೇದನೀಯಸ್ಸ ಚ ವಸೇನ ಪುರಿಮಂ ವುತ್ತಂ। ತಞ್ಹಿ ಕಮ್ಮಸ್ಸ
ಅತ್ಥಸಾಧಿಕಾತಿ ದಾನಾದಿಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿಅತ್ಥಸ್ಸ ನಿಪ್ಫಾದಿಕಾ। ಕಾ ಪನ ಸಾತಿ ಆಹ ‘‘ಸತ್ತಮಜವನಚೇತನಾ’’ತಿ। ಸಾ ಹಿ ಸನ್ನಿಟ್ಠಾಪಕಚೇತನಾ ವುತ್ತನಯೇನ ಪಟಿಲದ್ಧವಿಸೇಸಾ, ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯಭಾವಿನೋ ವಿಪಾಕಸನ್ತಾನಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ವಾ ತಥಾ ಅಭಿಸಙ್ಖತಾ ಸಮಾನಾ ಅನನ್ತರತ್ತಭಾವೇ ವಿಪಾಕದಾಯಿನೀ ಉಪಪಜ್ಜವೇದನೀಯಂ ನಾಮ। ಯೇಭುಯ್ಯವುತ್ತಿಯಾ ಚೇತ್ಥ ‘‘ಸತ್ತಮಜವನಚೇತನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣವಸಿತಾದಿಪವತ್ತಿಯಂ ಪನ ಪಞ್ಚಮಾದಿಕಾಪಿ ಹೋತಿ। ವಿಪಾಕಂ ದೇತೀತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ದತ್ವಾ ಪವತ್ತಿವಿಪಾಕಂ ದೇತಿ, ಅದಿನ್ನಪಟಿಸನ್ಧಿಕಂ ಪನ ಪವತ್ತಿವಿಪಾಕಂ ದೇತೀತಿ ನತ್ಥಿ। ಚುತಿಅನನ್ತರಞ್ಹಿ ಉಪಪಜ್ಜವೇದನೀಯಸ್ಸ ಓಕಾಸೋತಿ ಆಚರಿಯಾ। ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಪನ ದಿನ್ನಾಯ ಜಾತಿಸತೇಪಿ ಪವತ್ತಿವಿಪಾಕಂ ದೇತಿ। ತೇನಾಹ ಭಗವಾ ‘‘ತಿರಚ್ಛಾನಗತೇ ದಾನಂ ದತ್ವಾ ಸತಗುಣಾ ಪಾಟಿಕಙ್ಖಿತಬ್ಬಾ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೩೭೯)। ಉಭಿನ್ನ…ಪೇ॰… ದೇತೀತಿ ಯಥಾವುತ್ತಕಾರಣವಿರಹತೋ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮೂಪಪಜ್ಜವೇದನೀಯಭಾವಂ ಅಸಮ್ಪತ್ತಾ ಪಞ್ಚ ಚೇತನಾ ವಿಪಾಕದಾನಸಭಾವಸ್ಸ ಅನುಪಚ್ಛಿನ್ನತ್ತಾ ಯದಾ ಓಕಾಸಂ ಲಭತಿ, ತದಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಪಾಕಂ, ಪವತ್ತಿವಿಪಾಕಂ ವಾ ದೇತಿ। ಸತಿ ಸಂಸಾರಪ್ಪವತ್ತಿಯಾತಿ ಇಮಿನಾ
೧೨೪೪. ಏವಂ ‘‘ಗರುಕ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಗರುಕನ್ತಿ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜಂ, ಮಹಾನುಭಾವಞ್ಚ ಅಞ್ಞೇನ ಕಮ್ಮೇನ ಪಟಿಬಾಹಿತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಕಮ್ಮಂ। ಬಹುಲನ್ತಿ ಅಭಿಣ್ಹಸೋ ಕತಂ, ಏಕವಾರಂ ಕತ್ವಾಪಿ ಅಭಿಣ್ಹಸಮಾಸೇವಿತಞ್ಚ। ಆಸನ್ನನ್ತಿ ಮರಣಾಸನ್ನಕಾಲೇ ಅನುಸ್ಸರಿತಂ, ತದಾ ಕತಞ್ಚ। ಕಟತ್ತಾಕಮ್ಮನ್ತಿ ಗರುಕಾದಿಭಾವಂ ಅಸಮ್ಪತ್ತಂ ಕತಮತ್ತತೋಯೇವ ಕಮ್ಮನ್ತಿ ವತ್ತಬ್ಬಕಮ್ಮಂ। ತತ್ಥ ಕುಸಲಂ ವಾ ಹೋತು ಅಕುಸಲಂ ವಾ, ಗರುಕಾಗರುಕೇಸು ಯಂ ಗರುಕಂ ಮಾತುಘಾತಕಾದಿಕಮ್ಮಂ ವಾ ಮಹಗ್ಗತಕಮ್ಮಂ ವಾ, ತದೇವ ಪಠಮಂ ವಿಪಚ್ಚತಿ। ತಥಾ ಬಹುಲಾಬಹುಲೇಸು ಯಂ ಬಹುಲಂ ಸುಸೀಲ್ಯಂ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಂ ವಾ, ತದೇವ ಪಠಮಂ ವಿಪಚ್ಚತಿ। ದೂರಾಸನ್ನೇಸು ಯಂ ಆಸನ್ನಂ ಮರಣಕಾಲೇ ಅನುಸ್ಸರಿತಂ, ತೇನೇವ ಉಪಪಜ್ಜತಿ। ಆಸನ್ನಕಾಲೇ ಕತೇ ಚ ವತ್ತಬ್ಬಮೇವ ನತ್ಥೀತಿ। ಕಟತ್ತಾ ಪನ ಕಮ್ಮಂ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಲದ್ಧಾಸೇವನಂ ಪುರಿಮಾನಂ ಅಭಾವೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಆಕಡ್ಢತಿ। ಇತಿ ಗರುಕಂ ಸಬ್ಬಪಠಮಂ ವಿಪಚ್ಚತಿ। ತಥಾ ಹಿ ತಂ ‘‘ಗರುಕ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಗರುಕೇ ಅಸತಿ ಬಹುಲೀಕತಂ, ತಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಅಸತಿ ಆಸನ್ನಂ, ತಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಅಸತಿ ಕಟತ್ತಾಕಮ್ಮನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪುರಿಮಜಾತೀಸು ಕತಕಮ್ಮಂ ವಿಪಚ್ಚತೀ’’ತಿ।
೧೨೪೫. ಪಟಿಸನ್ಧಿದಾನಾದಿವಸೇನ ವಿಪಾಕಸನ್ತಾನಸ್ಸ ನಿಬ್ಬತ್ತಕಂ ಜನಕಂ। ಸುಖದುಕ್ಖಸನ್ತಾನಸ್ಸ, ನಾಮರೂಪಪ್ಪಬನ್ಧಸ್ಸ ವಾ ಚಿರತರಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುಭೂತಂ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ಸುಖದುಕ್ಖಂ ಉಪತ್ಥಮ್ಭೇತಿ, ಅದ್ಧಾನಂ ಪವತ್ತೇತೀ’’ತಿ। ಸುಖದುಕ್ಖೇ ಪವತ್ತಮಾನೇ ಬವ್ಹಾಬಾಧತಾದಿಪಚ್ಚಯೂಪನಿಪಾತನೇನ ಸಣಿಕಂ ಸಣಿಕಂ ತಸ್ಸ ವಿಬಾಧಕಂ ಉಪಪೀಳಕಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ಸುಖದುಕ್ಖಂ ಪೀಳೇತಿ ಬಾಧತಿ, ಅದ್ಧಾನಂ ಪವತ್ತಿತುಂ ನ ದೇತೀ’’ತಿ। ತಥಾ ಪಟಿಪಕ್ಖಕಮ್ಮವಿಪಾಕಸ್ಸ ಅಪ್ಪವತ್ತಿಕರಣವಸೇನ ಉಪಚ್ಛೇದಕಂ ಪಟಿಬಾಹಕಂ ಉಪಘಾತಕಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ತಸ್ಸ ವಿಪಾಕಂ ಪಟಿಬಾಹಿತ್ವಾ’’ತಿ।
ರೂಪಞ್ಚ ‘‘ರೂಪಾರೂಪವಿಪಾಕಕ್ಖನ್ಧೇ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅಞ್ಞೇನ ಕಮ್ಮೇನಾತಿ ಕುಸಲೇನ ವಾ ಅಕುಸಲೇನ ವಾ ಅಞ್ಞೇನ ಕಮ್ಮೇನ ಕತ್ತುಭೂತೇನ ದಿನ್ನಾಯ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ವಿಪಾಕೇ ಜನಿತೇ। ತೇನಾಹ ‘‘ಜನಿತೇ ವಿಪಾಕೇ’’ತಿ। ಪವತ್ತಿವಿಪಾಕಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಜನಿತೇ ವಿಪಾಕೇ’’ತಿ ವದನ್ತಿ। ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕಸುಖದುಕ್ಖಂ ಉಪತ್ಥಮ್ಭೇತೀತಿ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕಕಮ್ಮಂ ಕುಸಲಂ ಸಮಾನಂ ಅಞ್ಞೇನಪಿ ಕುಸಲಕಮ್ಮೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಕಂ ಸುಖಂ ತಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖವಿಬಾಧನವಸೇನ ಉಪತ್ಥಮ್ಭೇತಿ। ಅಕುಸಲಂ ಅಞ್ಞೇನ ಅಕುಸಲಕಮ್ಮೇನ ಉಪಪಜ್ಜಮಾನಂ ದುಕ್ಖಂ ತಥೇವ ಉಪತ್ಥಮ್ಭೇತಿ। ಏವಞ್ಚ ಉಪತ್ಥಮ್ಭೇನ್ತಂ ತಂ ದೀಘಕಾಲಂ ಪವತ್ತೇತಿ ನಾಮಾತಿ ಆಹ ‘‘ಅದ್ಧಾನಂ ಪವತ್ತೇತೀ’’ತಿ। ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕಸುಖದುಕ್ಖಂ ಪೀಳೇತೀತಿ ಉಪಪೀಳಕಂ ಅಕುಸಲಂ ಸಮಾನಂ ಸುಖಿತಸ್ಸ ರೋಗಾದಿಅನ್ತರಾಯಕಾರಣಸಮ್ಪಾದಕಭಾವೇನ ಸುಖಸನ್ತಾನಂ ಉಪಚ್ಛಿನ್ದನ್ತಂ ಪೀಳೇತಿ, ಕುಸಲಞ್ಚ ರೋಗಾದಿನಾ ದುಕ್ಖಿತಸ್ಸ ಭೇಸಜ್ಜಾದಿಸುಖಾದಿಕಾರಣಸಮ್ಪಾದಕಭಾವೇನ ದುಕ್ಖಸನ್ತಾನಂ ವಿಚ್ಛಿನ್ದನ್ತಂ ಪೀಳೇತಿ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಸುಖದುಕ್ಖಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ಅಸಮ್ಪಾದೇನ್ತಮ್ಪಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿದಾಯಕಕಮ್ಮಸ್ಸ ಪವತ್ತಿವಿಪಾಕಂ ಪಟಿಬಾಹಿತ್ವಾ ಸಯಂ ವಿಪಾಕದಾಯಕಕಮ್ಮಂ ಉಪಪೀಳಕಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ। ಏವಂ ಸನ್ತೇ ಪನ ಪಟಿಸನ್ಧಿದಾಯಕಮೇವ ಜನಕಕಮ್ಮನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಸಿಯಾ।
ಅಪಿಚ ಉಪಘಾತಕೇನ ಸಹ ಇಮಸ್ಸ ವಿಸೇಸಭಾವೋ ಆಪಜ್ಜತಿ, ತಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಪಾಕಸ್ಸ ಪಟಿಬಾಹಕನ್ತಿ ಚೇ? ತಂ ನ, ಅವಿಸೇಸೇನ ವುತ್ತತ್ತಾತಿ। ‘‘ದುಬ್ಬಲಂ ಕಮ್ಮಂ ಘಾತೇತ್ವಾ’’ತಿ ವುತ್ತೇ ‘‘ನನು ತಸ್ಸ ಪುಬ್ಬೇಯೇವ ಸಿದ್ಧತ್ತಾ, ನಿರುದ್ಧತ್ತಾ ಚ ಕಥಮಿದಂ ತದುಪಘಾತಕಂ ಹೋತೀ’’ತಿ ಆಪನ್ನಂ ಚೋದನಂ ಸನ್ಧಾಯ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಘಾತನಂ ನಾಮ ತಸ್ಸ ವಿಪಾಕಪಟಿಬಾಹನಮೇವಾತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ತಸ್ಸ ವಿಪಾಕಂ ಪಟಿಬಾಹಿತ್ವಾ’’ತಿ। ತಂಪಟಿಬಾಹನಞ್ಚ ಅತ್ತನೋ ವಿಪಾಕುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಓಕಾಸಕರಣನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅತ್ತನೋ ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಓಕಾಸಂ ಕರೋತೀ’’ತಿ। ವಿಪಚ್ಚನಾಯ ಕತೋಕಾಸಂ ಕಮ್ಮಂ ‘‘ಏವಂ…ಪೇ॰… ಉಪ್ಪನ್ನಂ ನಾಮ ಹೋತೀ’’ತಿ।
ಉಪಪೀಳಕಂ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ವಿಪಾಕಂ ಉಪಚ್ಛಿನ್ದತಿ, ನ ಸಯಂ ಅತ್ತನೋ ವಿಪಾಕಂ ದೇತಿ, ಉಪಘಾತಕಂ ಪನ ದುಬ್ಬಲಕಮ್ಮಂ ಉಪಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಅತ್ತನೋ ವಿಪಾಕಂ ಉಪ್ಪಾದೇತೀತಿ ಅಯಮೇತೇಸಂ ವಿಸೇಸೋ। ಕೇಚಿ ಪನ ಆಚರಿಯಾ ಅಪರೇನಾಪಿ ನಯೇನ ಜನಕಾದಿಕಮ್ಮಂ ಇಚ್ಛನ್ತಿ। ಕಥಂ? ಯಸ್ಮಿಂ ಕಮ್ಮೇ ಕತೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ, ಪವತ್ತೇ ಚ ವಿಪಾಕಕಟತ್ತಾರೂಪಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ಹೋತಿ, ತಂ ಜನಕಂ। ಯಸ್ಮಿಂ ಪನ ಕತೇ ಅಞ್ಞೇನ ಜನಿತಸ್ಸ ಇಟ್ಠಸ್ಸ ವಾ ಅನಿಟ್ಠಸ್ಸ ವಾ ಫಲಸ್ಸ ವಿಬಾಧಕವಿಚ್ಛೇದಕಪಚ್ಚಯಾನುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ, ಉಪಬ್ರೂಹಕಪಚ್ಚಯುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಚ ಜನಕಾನುಭಾವಾನುರೂಪಂ ಪರಿಪೋಸಕಚಿರತರಪ್ಪಬನ್ಧಾ ಹೋನ್ತಿ, ತಂ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕಂ। ಜನಕೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತಂ ಕುಸಲಫಲಂ, ಅಕುಸಲಫಲಂ ವಾ ಯೇನ ಪಚ್ಚನೀಕಭೂತೇನ ರೋಗಧಾತುವಿಸಮತಾದಿನಿಮಿತ್ತತಾಯ ಬಾಧೀಯತಿ, ತಂ ಉಪಪೀಳಕಂ। ಯೇನ ಪನ ಕಮ್ಮುನಾ ಜನಕಸಾಮತ್ಥಿಯವಸೇನ ಚಿರತರಪ್ಪಬನ್ಧಾರಹಮ್ಪಿ ಸಮಾನಂ ಫಲವಿಚ್ಛೇದಕಪಚ್ಚಯುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಉಪಹಞ್ಞತಿ ವಿಚ್ಛಿಜ್ಜತಿ, ತಂ ಉಪಘಾತಕನ್ತಿ।
ಏತ್ಥ ‘‘ಯಥಾ ಇದ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಅದ್ಧತ್ತಯೇಪಿ ಕಿರಿಯಾಕಿರಿಯಾಫಲಮತ್ತತಾದಸ್ಸನಪರತ್ತಾ ಚೋದನಾಯ। ಇತೀ ಕಮ್ಮಞ್ಚೇವಾತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತಸ್ಸೇವತ್ಥಸ್ಸ ನಿಗಮನವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ತಸ್ಸೇವಂ…ಪೇ॰… ಪಹಿಯ್ಯತೀತಿ ತಸ್ಸೇವಂ ಸಮನುಪಸ್ಸತೋ ಯಾ ಸಾ ಪುಬ್ಬನ್ತಾದಯೋ ಆರಬ್ಭ ‘‘ಅಹೋಸಿಂ ನು ಖೋ ಅಹ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಪವತ್ತಾ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ ಪಹಿಯ್ಯತಿ।
೧೨೪೬-೮. ಪಹೀನಾಯ ಪನ ತಾಯ ಸಬ್ಬಭವಯೋನಿಗತಿಠಿತಿಸತ್ತಾವಾಸೇಸು ಹೇತುಫಲಸಮ್ಬನ್ಧವಸೇನೇವ ಪವತ್ತನಾಮರೂಪಮತ್ತಮೇವ ಖಾಯತಿ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಹೇತುಫಲಸ್ಸ ಸಮ್ಬನ್ಧವಸೇನೇವಾ’’ತಿಆದಿ। ಕಾರಣಸಾಮಗ್ಗಿಯಂ ದಾನಾದೀಹಿ ಸಾಧಿತಕಿರಿಯಾಯ ಪವತ್ತಮಾನಾಯ ಕಾರಣಮತ್ತೇ ಕತ್ತುವೋಹಾರೋತಿ ಆಹ ‘‘ಕಾರಣತೋ ಉದ್ಧಂ ಕಾರಣಂ ನ ಚ ಪಸ್ಸತೀ’’ತಿ। ಪಾಕ…ಪೇ॰… ಪಟಿವೇದಕಂ ನ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಪಾಕಪಟಿವೇದಕನ್ತಿ ವಿಪಾಕವಿನ್ದಕಂ। ಏವಂ ಅಪಸ್ಸನ್ತೋ ಪನ ಕಾರಣೇ ಸತಿ ಕಾರಕೋತಿ, ವಿಪಾಕಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಸತಿ ಪಟಿಸಂವೇದಕೋತಿ ಸಮಞ್ಞಾಮತ್ತೇನೇವ ಪಣ್ಡಿತಾ ವೋಹರನ್ತಿ। ಇಚ್ಚೇವಂ ಸಮ್ಮಪ್ಪಞ್ಞಾಯ ಪಸ್ಸತಿ। ಸುದ್ಧಧಮ್ಮಾತಿ ಕೇನಚಿ ಸತ್ತೇನ ವಾ ಪುಗ್ಗಲೇನ ವಾ ಅಮಿಸ್ಸಧಮ್ಮಾ। ಏವೇತನ್ತಿ ಏವಂವಿಧಂ ಏತಂ ದಸ್ಸನಂ ಸಮ್ಮದಸ್ಸನಂ, ಅವಿಪರೀತದಸ್ಸನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
೧೨೪೯. ಬೀಜರುಕ್ಖಾದಿಕಾನಂ ವಾತಿ ಯಥಾ ಬೀಜತೋ ರುಕ್ಖೋ, ರುಕ್ಖತೋ ಬೀಜನ್ತಿ ಏವಂ ಕಾರಣಪರಮ್ಪರಗವೇಸನೇ ಅನಾದಿಕಾಲಿಕತ್ತಾ ಬೀಜರುಕ್ಖಸನ್ತಾನಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಾ ಕೋಟಿ ನತ್ಥಿ, ಏವಂ ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯಾ ವಿಪಾಕೋ, ವಿಪಾಕಪಚ್ಚಯಾ ಕಮ್ಮನ್ತಿ ಪರಿಯೇಸನೇ ಅನಾದಿಕಾಲಿಕತ್ತಾ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕಸನ್ತಾನಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಾ ಕೋಟಿ ನ ಪಞ್ಞಾಯತಿ। ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ಕುಕ್ಕುಟಿಯಾ ಅಣ್ಡಂ, ಅಣ್ಡತೋ ಕುಕ್ಕುಟೀ, ಪುನಪಿ ಕುಕ್ಕುಟಿಯಾ ಅಣ್ಡ’’ನ್ತಿ ಏವಮಾದಿಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ।
೧೨೫೦-೩. ಅನಾಗತೇಪಿ ಸಂಸಾರೇತಿ ಯಥಾ ಅತೀತೇ, ಏವಂ ಅನಾಗತೇಪಿ ಅದ್ಧಾನೇ ಖನ್ಧಾನಂ ಪಟಿಪಾಟೀತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತಸಂಸಾರೇ ಸತಿ। ಅಪ್ಪವತ್ತಿ ನ ದಿಸ್ಸತೀತಿ ಕಮ್ಮತೋ ವಿಪಾಕೋ ಭವಿಸ್ಸತಿ, ವಿಪಾಕತೋ ಕಮ್ಮನ್ತಿ ಅನಾಗತೇ ಕಾರಿಯಪರಮ್ಪರಾಯ ಗವೇಸಿಯಮಾನಾಯ ಅಪರಿಕ್ಖೀಣಸಂಯೋಜನಸ್ಸ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕಾನಂ ಅಪ್ಪವತ್ತನಂ ನ ದಿಸ್ಸತಿ, ಪವತ್ತತಿ ಏವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಹೇತುಫಲಸಮ್ಬನ್ಧವಸೇನ ಪವತ್ತಮಾನೇ ಸಂಸಾರೇ ‘‘ಪುಬ್ಬಾ ಕೋಟಿ ನ ಪಞ್ಞಾಯತೀ’’ತಿ ವಚನೇನ ಕಾರಣೇ ಆದಿಸ್ಸ ಅಭಾವೋ ವುತ್ತೋ, ‘‘ಅಪ್ಪವತ್ತಿ ನ ದಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ವಚನೇನ ಫಲಸ್ಸ ಅವಸಾನಾಭಾವೋ ವುತ್ತೋತಿ। ಏತಮತ್ಥನ್ತಿ ‘‘ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕಾರಕೋ ನತ್ಥೀ’’ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತಮತ್ಥಂ। ಅಸಯಂವಸೀತಿ ನ ಸಯಂವಸಿನೋ, ಮಿಚ್ಛಾಭಿನಿವೇಸಪರವಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವಿರೋಧಿನೋತಿ ಇತರೀತರವಿರುದ್ಧಾ ದಿಟ್ಠಿಯೋ ವಾ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ವಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞೇನ ಸಹ ವಿರೋಧಿನೋ। ಗಮ್ಭೀರಞಾಣಗೋಚರತಾಯ ಗಮ್ಭೀರಂ। ತಥಾ ನಿಪುಣಂ। ಸತ್ತಸುಞ್ಞತಾಯ, ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸಭಾವಸುಞ್ಞತಾಯ ಚ ಸುಞ್ಞಂ। ಪಚ್ಚಯನ್ತಿ ನಾಮರೂಪಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಂ, ತಪ್ಪಚ್ಚಯಪಟಿವೇಧೇನೇವ ಚ ಸಬ್ಬಂ ಪಟಿವಿದ್ಧಂ ಹೋತೀತಿ।
೧೨೫೪-೬. ಕಮ್ಮಂ ನತ್ಥಿ ವಿಪಾಕಮ್ಹೀತಿ ಕುಟ್ಟಾದೀಸು ರಜಾದಿ ವಿಯ ವಿಪಾಕೇ ಸನ್ತಿಟ್ಠಮಾನಂ ಕಮ್ಮಂ ನತ್ಥಿ। ಪಾಕೋ ಕಮ್ಮೇ ನ ವಿಜ್ಜತೀತಿ ತಥಾ ಕಮ್ಮೇ ಸನ್ತಿಟ್ಠಮಾನೋ ವಿಪಾಕೋ ನತ್ಥಿ। ಯಥಾವುತ್ತಮೇವತ್ಥಂ ಉಪಮಾಯ ವಿಭಾವೇತುಂ ‘‘ಯಥಾ ನ ಸೂರಿಯೇ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಮಣಿಮ್ಹೀತಿ ಸೂರಿಯಕನ್ತಮಣಿಮ್ಹಿ। ನ ತೇಸಂ ಬಹಿ ಸೋ ಅತ್ಥೀತಿ ತೇ ಮುಞ್ಚಿತ್ವಾ ತೇಹಿ ಬಹಿ ಸೋ ಅಗ್ಗಿ ನತ್ಥಿ। ಸಮ್ಭಾರೇಹೀತಿ ಸಮಙ್ಗೀಭೂತೇಹಿ ಆತಪಾದೀಹಿ ತೀಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ। ನ ಅನ್ತೋ ಕಮ್ಮಸ್ಸಾತಿಆದಿ ಅತ್ಥತೋ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಉಪಮಾನಿಗಮನತ್ಥಂ ಪುನಪಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
೧೨೫೭-೮. ಯದಿ ಹೇತು, ಫಲಞ್ಚ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞರಹಿತಂ, ಕಥಂ ಹೇತುತೋ ಫಲಂ ನಿಬ್ಬತ್ತತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಕಮ್ಮಞ್ಚ ಖೋ ಉಪಾದಾಯಾ’’ತಿ। ನ ಕೇವಲಂ ಕಮ್ಮಫಲಮೇವ ಸುಞ್ಞಂ ಕತ್ತುರಹಿತಂ, ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಧಮ್ಮಜಾತಂ ಕಾರಕರಹಿತನ್ತಿ ‘‘ನ ಹೇತ್ಥ ದೇವೋ’’ತಿಆದಿಗಾಥಾ ವುತ್ತಾ। ಹೇತುಸಮ್ಭಾರಪಚ್ಚಯಾತಿ ಏಕೇನ ಹೇತುನಾ ಏಕಸ್ಸ, ಅನೇಕಸ್ಸ ವಾ ಫಲಸ್ಸ ಅನಿಬ್ಬತ್ತಿತೋ ಹೇತುಸಮೂಹನಿಮಿತ್ತಂ, ಸಮ್ಭಾರೋತಿ ವಾ ಪಚ್ಚಯಾಧಿವಚನನ್ತಿ ಹೇತುಪಚ್ಚಯನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
೧೨೫೯. ಅದ್ಧಾಸು ತರಿತ್ವಾ ಕಙ್ಖನ್ತಿ ತೀಸು ಅದ್ಧಾಸು ಸೋಳಸವಿಧಂ ಕಙ್ಖಂ ವಿತರಿತ್ವಾ। ನ ಕೇವಲಮೇತಂ ಸೋಳಸವಿಧಮೇವ ಕಙ್ಖಂ ವಿತರತಿ, ಅಥ ಖೋ ‘‘ಸತ್ಥರಿ ಕಙ್ಖತೀ’’ತಿಆದಿನಯಪ್ಪವತ್ತಂ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೧೨೩; ವಿಭ॰ ೯೧೫) ಅಟ್ಠವಿಧಂ ಕಙ್ಖಮ್ಪಿ ಪಜಹತಿ। ತಥಾ ಹೇತ್ಥ ಬುದ್ಧೋ ಧಮ್ಮೋ ಸಙ್ಘೋ ಸಿಕ್ಖಾತಿ ಪುಬ್ಬನ್ತೋತಿ ಅತೀತಾ ಖನ್ಧಾಯತನಧಾತುಯೋ, ಅಪರನ್ತೋತಿ ಅನಾಗತಾ, ಪುಬ್ಬನ್ತಾಪರನ್ತೋತಿ ತದುಭಯಂ, ಅದ್ಧಾಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ವಾ ತದುಭಯಭಾಗಯುತ್ತತ್ತಾ। ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮಗ್ಗಹಣೇನ ಗಹಿತೋ ಅಟ್ಠಮೋ ಕಙ್ಖಾವಿಸಯೋ ನಾಮರೂಪಮತ್ತಂ, ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾ-ಗ್ಗಹಣೇನ ಪನ ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಗಹಿತೋ, ತಸ್ಮಾ ಸೋಳಸವತ್ಥುಕಾಯ ಪಹೀನಾಯ ಅಟ್ಠವತ್ಥುಕಾ ಕಙ್ಖಾ ಅಪ್ಪತಿಟ್ಠಾವ ಹೋತೀತಿ। ಏತಾಸಞ್ಚ ಪಹಾನೇನ ದ್ವಾಸಟ್ಠಿದಿಟ್ಠಿಗತಾನಿಪಿ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನ್ತಿ ದಿಟ್ಠೇಕಟ್ಠತ್ತಾ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಯ। ಯಥಾ ಹಿ ದಿಟ್ಠಿ ಸಮುಚ್ಛಿಜ್ಜಮಾನಾ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಯ ಸದ್ಧಿಂಯೇವ ಸಮುಚ್ಛಿಜ್ಜತಿ, ಏವಂ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ ವಿಕ್ಖಮ್ಭಿಯಮಾನಾ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸದ್ಧಿಂಯೇವ ವಿಕ್ಖಮ್ಭೀಯತಿ। ಅತ್ತಾಭಿನಿವೇಸೂಪನಿಸ್ಸಯಾ ಹಿ ‘‘ಅಹೋಸಿಂ ನು ಖೋ ಅಹ’’ನ್ತಿಆದಿನಯಪ್ಪವತ್ತಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೮; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೨೦; ಮಹಾನಿ॰ ೧೭೪) ಸೋಳಸವತ್ಥುಕಾ ಕಙ್ಖಾ, ಸಾ ಏವ ಚ ಪುಬ್ಬನ್ತಾದಿವತ್ಥುಭಾವೇನ ವುತ್ತಾ, ಅತ್ತಾಭಿನಿವೇಸವತ್ಥುಕಾನಿ ದ್ವಾಸಟ್ಠಿ ದಿಟ್ಠಿಗತಾನಿ, ಬುದ್ಧಾದಿವತ್ಥುಕಾ ಚ ತದೇಕಟ್ಠಾತಿ। ಉಟ್ಠಿತನ್ತಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಠಿತಂ।
೧೨೬೦-೨. ಕಙ್ಖಾವಿತರಣಂ ನಾಮಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತಕಙ್ಖಾವಿತರಣತೋ ಕಙ್ಖಾವಿತರಣಂ ನಾಮ। ನ ಕೇವಲಂ ಕಙ್ಖಾವಿತರಣಂ ನಾಮ, ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣನ್ತಿಪಿ ಯಥಾಭೂತಞಾಣನ್ತಿಪಿ ಸಮ್ಮಾದಸ್ಸನನ್ತಿಪಿ ಇದಂ ಸಮುದೀರಿತಂ। ಏತ್ಥ ಚ ಧರೀಯನ್ತಿ ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚಯೇಹೀತಿ ಧಮ್ಮಾ, ತಿಟ್ಠತಿ ಏತ್ಥ ಫಲಂ ತದಾಯತ್ತವುತ್ತಿತಾಯಾತಿ ಠಿತಿ, ಧಮ್ಮಾನಂ ಠಿತಿ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿ, ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮಾ। ಅಥ ವಾ ಧಮ್ಮೋತಿ ಕಾರಣಂ ‘‘ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿಆದೀಸು (ವಿಭ॰ ೭೧೮-೭೨೧) ವಿಯ, ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಠಿತಿಸಭಾವೋ, ಧಮ್ಮತೋ ಚ ಅಞ್ಞೋ ಸಭಾವೋ ನತ್ಥೀತಿ ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮಾನಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ, ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಯಂ ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣಂ। ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಯಥಾಭೂತಂ ಅನಿಚ್ಚತಾದಿ ಯಥಾಭೂತಂ, ತತ್ಥ ಞಾಣನ್ತಿ ಯಥಾಭೂತಞಾಣಂ। ಸಮ್ಮಾ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಸಮ್ಮಾದಸ್ಸನಂ। ಲದ್ಧಪ್ಪತಿಟ್ಠೋತಿ ಸಾಸನೇ ಪತಿಟ್ಠಾ ನಾಮ ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ। ಅಯಂ ಪನ ತಂ ಅನಧಿಗತೋಪಿ ತದಧಿಗಮುಪಾಯಪಟಿಪತ್ತಿಯಂ ಠಿತತ್ತಾ ಲದ್ಧಪ್ಪತಿಟ್ಠೋ ವಿಯ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಲದ್ಧಪ್ಪತಿಟ್ಠೋ’’ತಿ ವುತ್ತೋ। ತತೋಯೇವ ಚೂಳಕೋ ಸೋತಾಪನ್ನೋ, ಲೋಕಿಯಾಹಿ ಸೀಲಸಮಾಧಿಪಞ್ಞಾಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾ ಉತ್ತರಿ ಅಪ್ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತೋ ಸೋತಾಪನ್ನೋ ವಿಯ ನಿಯತೋ, ಸುಗತಿಪರಾಯಣೋ ಚ ಹೋತೀತಿ ಚೂಳಸೋತಾಪನ್ನೋ। ಸೋತಾಪನ್ನೋ ಹಿ ಖೀಣಾಪಾಯದುಗ್ಗತಿವಿನಿಪಾತೋತಿ। ಅಥ ವಾ ಲದ್ಧಪ್ಪತಿಟ್ಠೋ ಕಙ್ಖಾವಿತರಣವಿಸುದ್ಧಿಸಮಧಿಗಮೇನ। ಸಪ್ಪಚ್ಚಯನಾಮರೂಪದಸ್ಸನೇನ ಹಿ ಸಮ್ಮದ್ದಿತದಿಟ್ಠಿಕಣ್ಟಕೋ ವಿನಿದ್ಧುತಅಹೇತುಕವಿಸಮಹೇತುವಾದೋ ಯಥಾಸಕಪಚ್ಚಯೇಹೇವ ಧಮ್ಮಪ್ಪವತ್ತಿಂ ಞತ್ವಾ ಸಾಸನೇ ಪತಿಟ್ಠಿತಸದ್ಧೋ ಲದ್ಧಪ್ಪತಿಟ್ಠೋ ನಾಮ ಹೋತೀತಿ। ನಾಮರೂಪವವತ್ಥಾನೇನ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ, ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣೇನ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ, ತಸ್ಸೇವ ಅಪರಭಾಗೇ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಮನಸಿಕಾರಾದಿವಿಧಿನಾ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಞ್ಚ ಅಭಿಞ್ಞಾಯ ಪವತ್ತಿಯಾ ದುಕ್ಖಭಾವಂ ದಿಸ್ವಾ ತಸ್ಸ ಅಪ್ಪವತ್ತೇ ನಿರೋಧೇ ‘‘ಸೋತಾಪನ್ನೋ ಹಿ ಚೂಳಕೋ’’ತಿ। ತಸ್ಮಾತಿ ಯಸ್ಮಾ ಏವಂ ಮಹಾನಿಸಂಸಮೇತಂ ಞಾಣಂ, ತಸ್ಮಾ ಸಪಞ್ಞೋ ಅತ್ತನೋ ಹಿತಾನುಪೇಕ್ಖನಪಞ್ಞಾಯ ಸಮನ್ನಾಗತೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಅತ್ಥಕಾಮೋ’’ತಿ।
ಇತಿ ಅಭಿಧಮ್ಮತ್ಥವಿಕಾಸಿನಿಯಾ ನಾಮ
ಅಭಿಧಮ್ಮಾವತಾರಸಂವಣ್ಣನಾಯ
ಕಙ್ಖಾವಿತರಣವಿಸುದ್ಧಿನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।