೨೧. ಪಟಿಪದಾಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿನಿದ್ದೇಸೋ
ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸವಿಮುತ್ತಉದಯಬ್ಬಯಞಾಣಕಥಾ
೭೩೭. ಅಟ್ಠನ್ನಂ ಪಟಿಪದಾಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿ ನಾಮ। ಅಟ್ಠನ್ನನ್ತಿ ಚೇತ್ಥ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸವಿಮುತ್ತಂ ವೀಥಿಪಟಿಪನ್ನವಿಪಸ್ಸನಾಸಙ್ಖಾತಂ ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ, ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ, ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಞಾಣಂ, ಆದೀನವಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ, ನಿಬ್ಬಿದಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ, ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾಞಾಣಂ, ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ, ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಞಾಣನ್ತಿ ಇಮಾನಿ ಅಟ್ಠ ಞಾಣಾನಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ। ನವಮಂ ಸಚ್ಚಾನುಲೋಮಿಕಞಾಣನ್ತಿ ಅನುಲೋಮಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ತಸ್ಮಾ ತಂ ಸಮ್ಪಾದೇತುಕಾಮೇನ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸವಿಮುತ್ತಂ ಉದಯಬ್ಬಯಞಾಣಂ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ಏತೇಸು ಞಾಣೇಸು ಯೋಗೋ ಕರಣೀಯೋ।
೭೩೮. ಪುನ ಉದಯಬ್ಬಯಞಾಣೇ ಯೋಗೋ ಕಿಮತ್ಥಿಯೋತಿ ಚೇ? ಲಕ್ಖಣಸಲ್ಲಕ್ಖಣತ್ಥೋ। ಉದಯಬ್ಬಯಞಾಣಂ ಹಿ ಹೇಟ್ಠಾ ದಸಹಿ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಉಪಕ್ಕಿಲಿಟ್ಠಂ ಹುತ್ವಾ ಯಾಥಾವಸರಸತೋ ತಿಲಕ್ಖಣಂ ಸಲ್ಲಕ್ಖೇತುಂ ನಾಸಕ್ಖಿ। ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸವಿಮುತ್ತಂ ಪನ ಸಕ್ಕೋತಿ। ತಸ್ಮಾ ಲಕ್ಖಣಸಲ್ಲಕ್ಖಣತ್ಥಮೇತ್ಥ ಪುನ ಯೋಗೋ ಕರಣೀಯೋ।
೭೩೯. ಲಕ್ಖಣಾನಿ ಪನ ಕಿಸ್ಸ ಅಮನಸಿಕಾರಾ ಕೇನ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನತ್ತಾ ನ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಿ? ಅನಿಚ್ಚಲಕ್ಖಣಂ ತಾವ ಉದಯಬ್ಬಯಾನಂ ಅಮನಸಿಕಾರಾ ಸನ್ತತಿಯಾ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನತ್ತಾ ನ ಉಪಟ್ಠಾತಿ। ದುಕ್ಖಲಕ್ಖಣಂ ಅಭಿಣ್ಹಸಮ್ಪಟಿಪೀಳನಸ್ಸ ಅಮನಸಿಕಾರಾ ಇರಿಯಾಪಥೇಹಿ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನತ್ತಾ ನ ಉಪಟ್ಠಾತಿ। ಅನತ್ತಲಕ್ಖಣಂ ನಾನಾಧಾತುವಿನಿಬ್ಭೋಗಸ್ಸ ಅಮನಸಿಕಾರಾ ಘನೇನ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನತ್ತಾ ನ ಉಪಟ್ಠಾತಿ। ಉದಯಬ್ಬಯಮ್ಪನ ಪರಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಸನ್ತತಿಯಾ ವಿಕೋಪಿತಾಯ ಅನಿಚ್ಚಲಕ್ಖಣಂ ಯಾಥಾವಸರಸತೋ ಉಪಟ್ಠಾತಿ। ಅಭಿಣ್ಹಸಮ್ಪಟಿಪೀಳನಂ ಮನಸಿಕತ್ವಾ ಇರಿಯಾಪಥೇ ಉಗ್ಘಾಟಿತೇ ದುಕ್ಖಲಕ್ಖಣಂ ಯಾಥಾವಸರಸತೋ ಉಪಟ್ಠಾತಿ। ನಾನಾಧಾತುಯೋ ವಿನಿಬ್ಭುಜಿತ್ವಾ ಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗೇ ಕತೇ ಅನತ್ತಲಕ್ಖಣಂ ಯಾಥಾವಸರಸತೋ ಉಪಟ್ಠಾತಿ।
೭೪೦. ಏತ್ಥ ಅನಿಚ್ಚನ್ತಿ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಂ। ಕಸ್ಮಾ? ಉಪ್ಪಾದವಯಞ್ಞಥತ್ತಭಾವಾ ಅನಿಚ್ಚಲಕ್ಖಣಂ ಹುತ್ವಾ ಅಭಾವಸಙ್ಖಾತೋ ವಾ ಆಕಾರವಿಕಾರೋ।
‘‘ಯದನಿಚ್ಚಂ ತಂ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೧೫) ವಚನತೋ ಪನ ತದೇವ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಂ ದುಕ್ಖಂ। ಕಸ್ಮಾ? ಅಭಿಣ್ಹಪಟಿಪೀಳನಾ, ಅಭಿಣ್ಹಪಟಿಪೀಳನಾಕಾರೋ ದುಕ್ಖಲಕ್ಖಣಂ।
‘‘ಯಂ ದುಕ್ಖಂ ತದನತ್ತಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೧೫) ಪನ ವಚನತೋ ತದೇವ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಂ ಅನತ್ತಾ। ಕಸ್ಮಾ? ಅವಸವತ್ತನತೋ, ಅವಸವತ್ತನಾಕಾರೋ ಅನತ್ತಲಕ್ಖಣಂ।
ತಯಿದಂ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಅಯಂ ಯೋಗಾವಚರೋ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸವಿಮುತ್ತೇನ ವೀಥಿಪಟಿಪನ್ನವಿಪಸ್ಸನಾಸಙ್ಖಾತೇನ ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣೇನ ಯಾಥಾವಸರಸತೋ ಸಲ್ಲಕ್ಖೇತಿ।
ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸವಿಮುತ್ತಉದಯಬ್ಬಯಞಾಣಂ ನಿಟ್ಠಿತಂ।
ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಕಥಾ
೭೪೧. ತಸ್ಸೇವಂ ಸಲ್ಲಕ್ಖೇತ್ವಾ ಪುನಪ್ಪುನಂ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಮನತ್ತಾ’’ತಿ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮೇ ತುಲಯತೋ ತೀರಯತೋ ತಂ ಞಾಣಂ ತಿಕ್ಖಂ ಹುತ್ವಾ ವಹತಿ, ಸಙ್ಖಾರಾ ಲಹುಂ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಿ, ಞಾಣೇ ತಿಕ್ಖೇ ವಹನ್ತೇ ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಲಹುಂ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತೇಸು ಉಪ್ಪಾದಂ ವಾ ಠಿತಿಂ ವಾ ಪವತ್ತಂ ವಾ ನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ ನ ಸಮ್ಪಾಪುಣಾತಿ। ಖಯವಯಭೇದನಿರೋಧೇಯೇವ ಸತಿ ಸನ್ತಿಟ್ಠತಿ। ತಸ್ಸ ‘‘ಏವಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಏವಂ ನಾಮ ಸಙ್ಖಾರಗತಂ ನಿರುಜ್ಝತೀ’’ತಿ ಪಸ್ಸತೋ ಏತಸ್ಮಿಂ ಠಾನೇ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಂ ನಾಮ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ –
‘‘ಕಥಂ ಆರಮ್ಮಣಪಟಿಸಙ್ಖಾ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನೇ ಪಞ್ಞಾ ವಿಪಸ್ಸನೇ ಞಾಣಂ? ರೂಪಾರಮ್ಮಣತಾ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಭಿಜ್ಜತಿ, ತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಪಟಿಸಙ್ಖಾ ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಭಙ್ಗಂ ಅನುಪಸ್ಸತಿ ಅನುಪಸ್ಸತೀತಿ ಕಥಂ ಅನುಪಸ್ಸತಿ? ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅನುಪಸ್ಸತಿ ನೋ ನಿಚ್ಚತೋ, ದುಕ್ಖತೋ ಅನುಪಸ್ಸತಿ ನೋ ಸುಖತೋ, ಅನತ್ತತೋ ಅನುಪಸ್ಸತಿ ನೋ ಅತ್ತತೋ, ನಿಬ್ಬಿನ್ದತಿ ನೋ ನನ್ದತಿ, ವಿರಜ್ಜತಿ ನೋ ರಜ್ಜತಿ, ನಿರೋಧೇತಿ ನೋ ಸಮುದೇತಿ, ಪಟಿನಿಸ್ಸಜ್ಜತಿ ನೋ ಆದಿಯತಿ।
‘‘ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅನುಪಸ್ಸನ್ತೋ ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಂ ಪಜಹತಿ। ದುಕ್ಖತೋ ಅನುಪಸ್ಸನ್ತೋ ಸುಖಸಞ್ಞಂ, ಅನತ್ತತೋ ಅನುಪಸ್ಸನ್ತೋ ಅತ್ತಸಞ್ಞಂ, ನಿಬ್ಬಿನ್ದನ್ತೋ
‘‘ವೇದನಾರಮ್ಮಣತಾ…ಪೇ॰… ಸಞ್ಞಾರಮ್ಮಣತಾ… ಸಙ್ಖಾರಾರಮ್ಮಣತಾ… ವಿಞ್ಞಾಣಾರಮ್ಮಣತಾ… ಚಕ್ಖಾರಮ್ಮಣತಾ…ಪೇ॰… ಜರಾಮರಣಾರಮ್ಮಣತಾ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಭಿಜ್ಜತಿ…ಪೇ॰… ಪಟಿನಿಸ್ಸಜ್ಜನ್ತೋ ಆದಾನಂ ಪಜಹತಿ।
‘‘ವತ್ಥುಸಙ್ಕಮನಾ ಚೇವ, ಪಞ್ಞಾಯ ಚ ವಿವಟ್ಟನಾ।
ಆವಜ್ಜನಾಬಲಞ್ಚೇವ, ಪಟಿಸಙ್ಖಾವಿಪಸ್ಸನಾ॥
‘‘ಆರಮ್ಮಣಅನ್ವಯೇನ, ಉಭೋ ಏಕವವತ್ಥನಾ।
ನಿರೋಧೇ ಅಧಿಮುತ್ತತಾ, ವಯಲಕ್ಖಣವಿಪಸ್ಸನಾ॥
‘‘ಆರಮ್ಮಣಞ್ಚ ಪಟಿಸಙ್ಖಾ, ಭಙ್ಗಞ್ಚ ಅನುಪಸ್ಸತಿ।
ಸುಞ್ಞತೋ ಚ ಉಪಟ್ಠಾನಂ, ಅಧಿಪಞ್ಞಾವಿಪಸ್ಸನಾ॥
‘‘ಕುಸಲೋ ತೀಸು ಅನುಪಸ್ಸನಾಸು, ಚತಸ್ಸೋ ಚ ವಿಪಸ್ಸನಾಸು।
ತಯೋ ಉಪಟ್ಠಾನೇ ಕುಸಲತಾ, ನಾನಾದಿಟ್ಠೀಸು ನ ಕಮ್ಪತೀ’’ತಿ॥
‘‘ತಂ ಞಾತಟ್ಠೇನ ಞಾಣಂ, ಪಜಾನನಟ್ಠೇನ ಪಞ್ಞಾ, ತೇನ ವುಚ್ಚತಿ ‘ಆರಮ್ಮಣಪಟಿಸಙ್ಖಾ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನೇ ಪಞ್ಞಾ ವಿಪಸ್ಸನೇ ಞಾಣ’’’ನ್ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೫೧-೫೨)।
೭೪೨. ತತ್ಥ ಆರಮ್ಮಣಪಟಿಸಙ್ಖಾತಿ ಯಂಕಿಞ್ಚಿ ಆರಮ್ಮಣಂ ಪಟಿಸಙ್ಖಾಯ ಜಾನಿತ್ವಾ, ಖಯತೋ ವಯತೋ ದಿಸ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ತಸ್ಸ, ಆರಮ್ಮಣಂ ಖಯತೋ ವಯತೋ ಪಟಿಸಙ್ಖಾಯ ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಞಾಣಸ್ಸ ಭಙ್ಗಂ ಅನುಪಸ್ಸನೇ ಯಾ ಪಞ್ಞಾ, ಇದಂ ವಿಪಸ್ಸನೇ ಞಾಣನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ತಂ ಕಥಂ ಹೋತೀತಿ ಅಯಂ ತಾವ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾಯ ಅತ್ಥೋ। ತತೋ ಯಥಾ ತಂ ಹೋತಿ, ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ರೂಪಾರಮ್ಮಣತಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ।
ತತ್ಥ ರೂಪಾರಮ್ಮಣತಾ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಭಿಜ್ಜತೀತಿ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಭಿಜ್ಜತಿ। ಅಥ ವಾ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಭಾವೇ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಭಿಜ್ಜತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಪಟಿಸಙ್ಖಾತಿ ತಂ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ಪಟಿಸಙ್ಖಾಯ ಜಾನಿತ್ವಾ, ಖಯತೋ ವಯತೋ ದಿಸ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಭಙ್ಗಂ ಅನುಪಸ್ಸತೀತಿ ಯೇನ ಚಿತ್ತೇನ ತಂ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ಖಯತೋ ವಯತೋ ದಿಟ್ಠಂ, ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅಪರೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಭಙ್ಗಂ ಅನುಪಸ್ಸತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ತೇನಾಹು ಪೋರಾಣಾ ‘‘ಞಾತಞ್ಚ ಞಾಣಞ್ಚ ಉಭೋಪಿ ವಿಪಸ್ಸತೀ’’ತಿ।
ಏತ್ಥ ಅನುಪಸ್ಸತೀತಿ ಅನು ಅನು ಪಸ್ಸತಿ, ಅನೇಕೇಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ತೇನಾಹ – ‘‘ಅನುಪಸ್ಸತೀತಿ ಕಥಂ ಅನುಪಸ್ಸತಿ। ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅನುಪಸ್ಸತೀ’’ತಿಆದಿ।
ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಭಙ್ಗೋ ನಾಮ ಅನಿಚ್ಚತಾಯ ಪರಮಾ ಕೋಟಿ, ತಸ್ಮಾ ಸೋ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸಕೋ ಯೋಗಾವಚರೋ ಸಬ್ಬಂ ಸಙ್ಖಾರಗತಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅನುಪಸ್ಸತಿ, ನೋ ನಿಚ್ಚತೋ। ತತೋ ಅನಿಚ್ಚಸ್ಸ ದುಕ್ಖತ್ತಾ, ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಚ ಅನತ್ತತ್ತಾ ತದೇವ ದುಕ್ಖತೋ ಅನುಪಸ್ಸತಿ, ನೋ ಸುಖತೋ। ಅನತ್ತತೋ ಅನುಪಸ್ಸತಿ ನೋ ಅತ್ತತೋ।
ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಯಂ ಅನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಮನತ್ತಾ, ನ ತಂ ಅಭಿನನ್ದಿತಬ್ಬಂ। ಯಞ್ಚ ಅನಭಿನನ್ದಿತಬ್ಬಂ, ನ ತತ್ಥ ರಜ್ಜಿತಬ್ಬಂ। ತಸ್ಮಾ ಏತಸ್ಮಿಂ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾನುಸಾರೇನ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಮನತ್ತಾ’’ತಿ ದಿಟ್ಠೇ ಸಙ್ಖಾರಗತೇ ನಿಬ್ಬಿನ್ದತಿ, ನೋ ನನ್ದತಿ। ವಿರಜ್ಜತಿ, ನೋ ರಜ್ಜತಿ। ಸೋ ಏವಂ ಅರಜ್ಜನ್ತೋ ಲೋಕಿಕೇನೇವ ತಾವ ಞಾಣೇನ ರಾಗಂ ನಿರೋಧೇತಿ, ನೋ ಸಮುದೇತಿ। ಸಮುದಯಂ ನ ಕರೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಅಥ ವಾ ಸೋ ಏವಂ ವಿರತ್ತೋ ಯಥಾ ದಿಟ್ಠಂ ಸಙ್ಖಾರಗತಂ, ತಥಾ ಅದಿಟ್ಠಮ್ಪಿ ಅನ್ವಯಞಾಣವಸೇನ ನಿರೋಧೇತಿ
ಸೋ ಏವಂ ಪಟಿಪನ್ನೋ ಪಟಿನಿಸ್ಸಜ್ಜತಿ, ನೋ ಆದಿಯತಿ। ಕಿಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ? ಅಯಮ್ಪಿ ಅನಿಚ್ಚಾದಿಅನುಪಸ್ಸನಾ ತದಙ್ಗವಸೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಖನ್ಧಾಭಿಸಙ್ಖಾರೇಹಿ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಪರಿಚ್ಚಜನತೋ, ಸಙ್ಖತದೋಸದಸ್ಸನೇನ ಚ ತಬ್ಬಿಪರೀತೇ ನಿಬ್ಬಾನೇ ತನ್ನಿನ್ನತಾಯ ಪಕ್ಖನ್ದನತೋ ಪರಿಚ್ಚಾಗಪಟಿನಿಸ್ಸಗ್ಗೋ ಚೇವ ಪಕ್ಖನ್ದನಪಟಿನಿಸ್ಸಗ್ಗೋ ಚಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತಸ್ಮಾ ತಾಯ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಭಿಕ್ಖು ಯಥಾವುತ್ತೇನ ನಯೇನ ಕಿಲೇಸೇ ಪರಿಚ್ಚಜತಿ, ನಿಬ್ಬಾನೇ ಚ ಪಕ್ಖನ್ದತಿ। ನಾಪಿ ನಿಬ್ಬತ್ತನವಸೇನ ಕಿಲೇಸೇ ಆದಿಯತಿ, ನ ಅದೋಸದಸ್ಸಿತಾವಸೇನ ಸಙ್ಖತಾರಮ್ಮಣಂ। ತೇನ ವುಚ್ಚತಿ ‘‘ಪಟಿನಿಸ್ಸಜ್ಜತಿ ನೋ ಆದಿಯತೀ’’ತಿ।
೭೪೩. ಇದಾನಿಸ್ಸ ತೇಹಿ ಞಾಣೇಹಿ ಯೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಹಾನಂ ಹೋತಿ, ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅನುಪಸ್ಸನ್ತೋ ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಂ ಪಜಹತೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ನನ್ದಿನ್ತಿ ಸಪ್ಪೀತಿಕಂ ತಣ್ಹಂ। ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ।
೭೪೪. ಗಾಥಾಸು ವತ್ಥುಸಙ್ಕಮನಾತಿ ರೂಪಸ್ಸ ಭಙ್ಗಂ ದಿಸ್ವಾ ಪುನ ಯೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಭಙ್ಗೋ ದಿಟ್ಠೋ, ತಸ್ಸಾಪಿ ಭಙ್ಗದಸ್ಸನವಸೇನ ಪುರಿಮವತ್ಥುತೋ ಅಞ್ಞವತ್ಥುಸಙ್ಕಮನಾ। ಪಞ್ಞಾಯ ಚ ವಿವಟ್ಟನಾತಿ ಉದಯಂ ಪಹಾಯ ವಯೇ ಸನ್ತಿಟ್ಠನಾ। ಆವಜ್ಜನಾಬಲಞ್ಚೇವಾತಿ ರೂಪಸ್ಸ ಭಙ್ಗಂ ದಿಸ್ವಾ ಪುನ ಭಙ್ಗಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಭಙ್ಗದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಅನನ್ತರಮೇವ ಆವಜ್ಜನಸಮತ್ಥತಾ। ಪಟಿಸಙ್ಖಾವಿಪಸ್ಸನಾತಿ ಏಸಾ ಆರಮ್ಮಣಪಟಿಸಙ್ಖಾಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ।
೭೪೫. ಆರಮ್ಮಣಅನ್ವಯೇನ ಉಭೋ ಏಕವವತ್ಥನಾತಿ ಪಚ್ಚಕ್ಖತೋ ದಿಟ್ಠಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಅನ್ವಯೇನ ಅನುಗಮನೇನ ಯಥಾ ಇದಂ, ತಥಾ ಅತೀತೇಪಿ ಸಙ್ಖಾರಗತಂ ಭಿಜ್ಜಿತ್ಥ, ಅನಾಗತೇಪಿ ಭಿಜ್ಜಿಸ್ಸತೀತಿ ಏವಂ ಉಭಿನ್ನಂ ಏಕಸಭಾವೇನೇವ ವವತ್ಥಾಪನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ ಪೋರಾಣೇಹಿ –
‘‘ಸಂವಿಜ್ಜಮಾನಮ್ಹಿ ವಿಸುದ್ಧದಸ್ಸನೋ,
ತದನ್ವಯಂ ನೇತಿ ಅತೀತನಾಗತೇ।
ಸಬ್ಬೇಪಿ
ಉಸ್ಸಾವಬಿನ್ದೂ ಸೂರಿಯೇವ ಉಗ್ಗತೇ’’ತಿ॥
ನಿರೋಧೇ ಅಧಿಮುತ್ತತಾತಿ ಏವಂ ಉಭಿನ್ನಂ ಭಙ್ಗವಸೇನ ಏಕವವತ್ಥಾನಂ ಕತ್ವಾ ತಸ್ಮಿಞ್ಞೇವ ಭಙ್ಗಸಙ್ಖಾತೇ ನಿರೋಧೇ ಅಧಿಮುತ್ತತಾ ತಗ್ಗರುತಾ ತನ್ನಿನ್ನತಾ ತಪ್ಪೋಣತಾ ತಪ್ಪಬ್ಭಾರತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ವಯಲಕ್ಖಣವಿಪಸ್ಸನಾತಿ ಏಸಾ ವಯಲಕ್ಖಣವಿಪಸ್ಸನಾ ನಾಮಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ।
೭೪೬. ಆರಮ್ಮಣಞ್ಚ ಪಟಿಸಙ್ಖಾತಿ ಪುರಿಮಞ್ಚ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣಂ ಜಾನಿತ್ವಾ। ಭಙ್ಗಞ್ಚ ಅನುಪಸ್ಸತೀತಿ ತಸ್ಸಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಭಙ್ಗಂ ದಿಸ್ವಾ ತದಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಭಙ್ಗಂ ಅನುಪಸ್ಸತಿ। ಸುಞ್ಞತೋ ಚ ಉಪಟ್ಠಾನನ್ತಿ ತಸ್ಸೇವಂ ಭಙ್ಗಂ ಅನುಪಸ್ಸತೋ ‘‘ಸಙ್ಖಾರಾವ ಭಿಜ್ಜನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಭೇದೋ ಮರಣಂ, ನ ಅಞ್ಞೋ ಕೋಚಿ ಅತ್ಥೀ’’ತಿ ಸುಞ್ಞತೋ ಉಪಟ್ಠಾನಂ ಇಜ್ಝತಿ।
ತೇನಾಹು
‘‘ಖನ್ಧಾ ನಿರುಜ್ಝನ್ತಿ ನ ಚತ್ಥಿ ಅಞ್ಞೋ,
ಖನ್ಧಾನ ಭೇದೋ ಮರಣನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ।
ತೇಸಂ ಖಯಂ ಪಸ್ಸತಿ ಅಪ್ಪಮತ್ತೋ,
ಮಣಿಂವ ವಿಜ್ಝಂ ವಜಿರೇನ ಯೋನಿಸೋ’’ತಿ॥
ಅಧಿಪಞ್ಞಾವಿಪಸ್ಸನಾತಿ ಯಾ ಚ ಆರಮ್ಮಣಪಟಿಸಙ್ಖಾ ಯಾ ಚ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾ ಯಞ್ಚ ಸುಞ್ಞತೋ ಉಪಟ್ಠಾನಂ, ಅಯಂ ಅಧಿಪಞ್ಞಾವಿಪಸ್ಸನಾ ನಾಮಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ।
೭೪೭. ಕುಸಲೋ ತೀಸು ಅನುಪಸ್ಸನಾಸೂತಿ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾದೀಸು ತೀಸು ಛೇಕೋ ಭಿಕ್ಖು। ಚತಸ್ಸೋ ಚ ವಿಪಸ್ಸನಾಸೂತಿ ನಿಬ್ಬಿದಾದೀಸು ಚ ಚತೂಸು ವಿಪಸ್ಸನಾಸು। ತಯೋ ಉಪಟ್ಠಾನೇ ಕುಸಲತಾತಿ ಖಯತೋ ವಯತೋ ಸುಞ್ಞತೋತಿ ಇಮಸ್ಮಿಞ್ಚ ತಿವಿಧೇ ಉಪಟ್ಠಾನೇ ಕುಸಲತಾಯ। ನಾನಾದಿಟ್ಠೀಸು ನ ಕಮ್ಪತೀತಿ ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಆದೀಸು ನಾನಪ್ಪಕಾರಾಸು ದಿಟ್ಠೀಸು ನ ವೇಧತಿ।
೭೪೮. ಸೋ ಏವಂ ಅವೇಧಮಾನೋ ‘‘ಅನಿರುದ್ಧಮೇವ ನಿರುಜ್ಝತಿ, ಅಭಿನ್ನಮೇವ ಭಿಜ್ಜತೀ’’ತಿ ಪವತ್ತಮನಸಿಕಾರೋ
‘‘ಯಥಾ ಬುಬ್ಬುಳಕಂ ಪಸ್ಸೇ, ಯಥಾ ಪಸ್ಸೇ ಮರೀಚಿಕಂ।
ಏವಂ ಲೋಕಂ ಅವೇಕ್ಖನ್ತಂ, ಮಚ್ಚುರಾಜಾ ನ ಪಸ್ಸತೀ’’ತಿ॥ (ಧ॰ ಪ॰ ೧೭೦)।
೭೪೯. ತಸ್ಸೇವಂ ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಭಿಜ್ಜನ್ತಿ ಭಿಜ್ಜನ್ತೀ’’ತಿ ಅಭಿಣ್ಹಂ ಪಸ್ಸತೋ ಅಟ್ಠಾನಿಸಂಸಪರಿವಾರಂ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಬಲಪ್ಪತ್ತಂ ಹೋತಿ। ತತ್ರಿಮೇ ಅಟ್ಠಾನಿಸಂಸಾ – ಭವದಿಟ್ಠಿಪ್ಪಹಾನಂ, ಜೀವಿತನಿಕನ್ತಿಪರಿಚ್ಚಾಗೋ, ಸದಾಯುತ್ತಪಯುತ್ತತಾ, ವಿಸುದ್ಧಾಜೀವಿತಾ, ಉಸ್ಸುಕ್ಕಪ್ಪಹಾನಂ, ವಿಗತಭಯತಾ, ಖನ್ತಿಸೋರಚ್ಚಪಟಿಲಾಭೋ, ಅರತಿರತಿಸಹನತಾತಿ।
ತೇನಾಹು
‘‘ಇಮಾನಿ ಅಟ್ಠಗ್ಗುಣಮುತ್ತಮಾನಿ,
ದಿಸ್ವಾ ತಹಿಂ ಸಮ್ಮಸತೇ ಪುನಪ್ಪುನಂ।
ಆದಿತ್ತಚೇಲಸ್ಸಿರಸೂಪಮೋ ಮುನಿ,
ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸೀ ಅಮತಸ್ಸ ಪತ್ತಿಯಾ’’ತಿ॥
ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ನಿಟ್ಠಿತಂ।
ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಞಾಣಕಥಾ
೭೫೦. ತಸ್ಸೇವಂ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಖಯವಯಭೇದನಿರೋಧಾರಮ್ಮಣಂ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಂ ಆಸೇವನ್ತಸ್ಸ ಭಾವೇನ್ತಸ್ಸ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಞಾಣಂ ನಾಮ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ।
ತತ್ರಾಯಂ ಉಪಮಾ – ಏಕಿಸ್ಸಾ ಕಿರ ಇತ್ಥಿಯಾ ತಯೋ ಪುತ್ತಾ ರಾಜಪರಾಧಿಕಾ, ತೇಸಂ ರಾಜಾ ಸೀಸಚ್ಛೇದಂ ಆಣಾಪೇಸಿ। ಸಾ ಪುತ್ತೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಆಘಾತನಂ ಅಗಮಾಸಿ। ಅಥಸ್ಸಾ ಜೇಟ್ಠಪುತ್ತಸ್ಸ ಸೀಸಂ ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಮಜ್ಝಿಮಸ್ಸ ಛಿನ್ದಿತುಂ ಆರಭಿಂಸು। ಸಾ ಜೇಟ್ಠಸ್ಸ ಸೀಸಂ ಛಿನ್ನಂ ಮಜ್ಝಿಮಸ್ಸ ಚ ಛಿಜ್ಜಮಾನಂ ದಿಸ್ವಾ ಕನಿಟ್ಠಮ್ಹಿ ಆಲಯಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜಿ ‘‘ಅಯಮ್ಪಿ ಏತೇಸಞ್ಞೇವ ಸದಿಸೋ ಭವಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ। ತತ್ಥ ತಸ್ಸಾ ಇತ್ಥಿಯಾ ಜೇಟ್ಠಪುತ್ತಸ್ಸ ಛಿನ್ನಸೀಸದಸ್ಸನಂ ವಿಯ ಯೋಗಿನೋ ಅತೀತಸಙ್ಖಾರಾನಂ ನಿರೋಧದಸ್ಸನಂ, ಮಜ್ಝಿಮಸ್ಸ ಛಿಜ್ಜಮಾನಸೀಸದಸ್ಸನಂ ವಿಯ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ನಿರೋಧದಸ್ಸನಂ, ‘‘ಅಯಮ್ಪಿ ಏತೇಸಞ್ಞೇವ ಸದಿಸೋ ಭವಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಕನಿಟ್ಠಪುತ್ತಮ್ಹಿ ಆಲಯವಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ ವಿಯ ‘‘ಅನಾಗತೇಪಿ ನಿಬ್ಬತ್ತನಕಸಙ್ಖಾರಾ ಭಿಜ್ಜಿಸ್ಸನ್ತೀ’’ತಿ ಅನಾಗತಾನಂ ನಿರೋಧದಸ್ಸನಂ। ತಸ್ಸೇವಂ ಪಸ್ಸತೋ ಏತಸ್ಮಿಂ ಠಾನೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಞಾಣಂ।
ಅಪರಾಪಿ ಉಪಮಾ – ಏಕಾ ಕಿರ ಪೂತಿಪಜಾ ಇತ್ಥೀ ದಸ ದಾರಕೇ ವಿಜಾಯಿ। ತೇಸು ನವ ಮತಾ, ಏಕೋ ಹತ್ಥಗತೋ ಮರತಿ, ಅಪರೋ ಕುಚ್ಛಿಯಂ। ಸಾ ನವ ದಾರಕೇ
೭೫೧. ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಞಾಣಂ ಪನ ಭಾಯತಿ ನ ಭಾಯತೀತಿ? ನ ಭಾಯತಿ। ತಞ್ಹಿ ಅತೀತಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ನಿರುದ್ಧಾ, ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾ ನಿರುಜ್ಝನ್ತಿ, ಅನಾಗತಾ ನಿರುಜ್ಝಿಸ್ಸನ್ತೀತಿ ತೀರಣಮತ್ತಮೇವ ಹೋತಿ। ತಸ್ಮಾ ಯಥಾ ನಾಮ ಚಕ್ಖುಮಾ ಪುರಿಸೋ ನಗರದ್ವಾರೇ ತಿಸ್ಸೋ ಅಙ್ಗಾರಕಾಸುಯೋ ಓಲೋಕಯಮಾನೋ ಸಯಂ ನ ಭಾಯತಿ, ಕೇವಲಂ ಹಿಸ್ಸ ‘‘ಯೇ ಯೇ ಏತ್ಥ ನಿಪತಿಸ್ಸನ್ತಿ, ಸಬ್ಬೇ ಅನಪ್ಪಕಂ ದುಕ್ಖಮನುಭವಿಸ್ಸನ್ತೀ’’ತಿ ತೀರಣಮತ್ತಮೇವ ಹೋತಿ। ಯಥಾ ವಾ ಪನ ಚಕ್ಖುಮಾ ಪುರಿಸೋ ಖದಿರಸೂಲಂ ಅಯೋಸೂಲಂ ಸುವಣ್ಣಸೂಲನ್ತಿ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ।
ಏವಂ ಭಯತೋ ಉಪಟ್ಠಾನೇ ಪನಸ್ಸ ಅಯಂ ಪಾಳಿ –
‘‘ಅನಿಚ್ಚತೋ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಕಿಂ ಭಯತೋ ಉಪಟ್ಠಾತಿ? ದುಕ್ಖತೋ। ಅನತ್ತತೋ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಕಿಂ ಭಯತೋ ಉಪಟ್ಠಾತೀತಿ? ಅನಿಚ್ಚತೋ ಮನಸಿಕರೋತೋ ನಿಮಿತ್ತಂ ಭಯತೋ ಉಪಟ್ಠಾತಿ। ದುಕ್ಖತೋ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಪವತ್ತಂ ಭಯತೋ ಉಪಟ್ಠಾತಿ। ಅನತ್ತತೋ ಮನಸಿಕರೋತೋ ನಿಮಿತ್ತಞ್ಚ ಪವತ್ತಞ್ಚ ಭಯತೋ ಉಪಟ್ಠಾತೀ’’ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೨೨೭)।
ತತ್ಥ ನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಂ। ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಸಙ್ಖಾರಾನಮೇವೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ಅನಿಚ್ಚತೋ ಮನಸಿಕರೋನ್ತೋ ಹಿ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಮರಣಮೇವ ಪಸ್ಸತಿ, ತೇನಸ್ಸ ನಿಮಿತ್ತಂ ಭಯತೋ ಉಪಟ್ಠಾತಿ। ಪವತ್ತನ್ತಿ ರೂಪಾರೂಪಭವಪವತ್ತಿ। ದುಕ್ಖತೋ ಮನಸಿಕರೋನ್ತೋ ಹಿ ಸುಖಸಮ್ಮತಾಯಪಿ ಪವತ್ತಿಯಾ ಅಭಿಣ್ಹಪಟಿಪೀಳನಭಾವಮೇವ ಪಸ್ಸತಿ, ತೇನಸ್ಸ ಪವತ್ತಂ ಭಯತೋ ಉಪಟ್ಠಾತಿ। ಅನತ್ತತೋ ಮನಸಿಕರೋನ್ತೋ ಪನ ಉಭಯಮ್ಪೇತಂ ಸುಞ್ಞಗಾಮಂ ವಿಯ ಮರೀಚಿಗನ್ಧಬ್ಬನಗರಾದೀನಿ ವಿಯ ಚ ರಿತ್ತಂ ತುಚ್ಛಂ ಸುಞ್ಞಂ ಅಸ್ಸಾಮಿಕಂ ಅಪರಿಣಾಯಕಂ ಪಸ್ಸತಿ। ತೇನಸ್ಸ ನಿಮಿತ್ತಞ್ಚ ಪವತ್ತಞ್ಚ ಉಭಯಂ ಭಯತೋ ಉಪಟ್ಠಾತೀತಿ।
ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಞಾಣಂ ನಿಟ್ಠಿತಂ।
ಆದೀನವಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಕಥಾ
೭೫೨. ತಸ್ಸ ತಂ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಞಾಣಂ ಆಸೇವನ್ತಸ್ಸ ಭಾವೇನ್ತಸ್ಸ ಬಹುಲೀಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಸಬ್ಬಭವಯೋನಿಗತಿಠಿತಿಸತ್ತಾವಾಸೇಸು
ಕಥಂ? ಸುಖೇನ ಜೀವಿತುಕಾಮಸ್ಸ ಭೀರುಕಪುರಿಸಸ್ಸ ರಮಣೀಯಾಕಾರಸಣ್ಠಿತಮ್ಪಿ ಸವಾಳಕಮಿವ ವನಗಹನಂ, ಸಸದ್ದೂಲಾ ವಿಯ ಗುಹಾ, ಸಗಾಹರಕ್ಖಸಂ ವಿಯ ಉದಕಂ, ಸಮುಸ್ಸಿತಖಗ್ಗಾ ವಿಯ ಪಚ್ಚತ್ಥಿಕಾ, ಸವಿಸಂ ವಿಯ ಭೋಜನಂ, ಸಚೋರೋ ವಿಯ ಮಗ್ಗೋ, ಆದಿತ್ತಮಿವ ಅಗಾರಂ, ಉಯ್ಯುತ್ತಸೇನಾ ವಿಯ ರಣಭೂಮಿ। ಯಥಾ ಹಿ ಸೋ ಪುರಿಸೋ ಏತಾನಿ ಸವಾಳಕವನಗಹನಾದೀನಿ ಆಗಮ್ಮ ಭೀತೋ ಸಂವಿಗ್ಗೋ ಲೋಮಹಟ್ಠಜಾತೋ ಸಮನ್ತತೋ ಆದೀನವಮೇವ ಪಸ್ಸತಿ, ಏವಮೇವಾಯಂ ಯೋಗಾವಚರೋ ಆದೀನವಞಾಣಂ ನಾಮ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತಿ। ಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ಇದಂ ವುತ್ತಂ –
‘‘ಕಥಂ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನೇ ಪಞ್ಞಾ ಆದೀನವೇ ಞಾಣಂ? ಉಪ್ಪಾದೋ ಭಯನ್ತಿ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನೇ ಪಞ್ಞಾ ಆದೀನವೇ ಞಾಣಂ। ಪವತ್ತಂ ಭಯನ್ತಿ… ನಿಮಿತ್ತಂ ಭಯನ್ತಿ… ಆಯೂಹನಾ ಭಯನ್ತಿ… ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಭಯನ್ತಿ… ಗತಿ ಭಯನ್ತಿ… ನಿಬ್ಬತ್ತಿ ಭಯನ್ತಿ… ಉಪಪತ್ತಿ ಭಯನ್ತಿ… ಜಾತಿ ಭಯನ್ತಿ… ಜರಾ ಭಯನ್ತಿ… ಬ್ಯಾಧಿ ಭಯನ್ತಿ… ಮರಣಂ ಭಯನ್ತಿ… ಸೋಕೋ ಭಯನ್ತಿ… ಪರಿದೇವೋ ಭಯನ್ತಿ… ಉಪಾಯಾಸೋ ಭಯನ್ತಿ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನೇ ಪಞ್ಞಾ ಆದೀನವೇ ಞಾಣಂ। ಅನುಪ್ಪಾದೋ ಖೇಮನ್ತಿ ಸನ್ತಿಪದೇ ಞಾಣಂ। ಅಪ್ಪವತ್ತಂ…ಪೇ॰… ಅನುಪಾಯಾಸೋ ಖೇಮನ್ತಿ ಸನ್ತಿಪದೇ ಞಾಣಂ। ಉಪ್ಪಾದೋ ಭಯಂ, ಅನುಪ್ಪಾದೋ ಖೇಮನ್ತಿ ಸನ್ತಿಪದೇ ಞಾಣಂ। ಪವತ್ತಂ…ಪೇ॰… ಉಪಾಯಾಸೋ ಭಯಂ, ಅನುಪಾಯಾಸೋ ಖೇಮನ್ತಿ ಸನ್ತಿಪದೇ ಞಾಣಂ।
‘‘ಉಪ್ಪಾದೋ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನೇ ಪಞ್ಞಾ ಆದೀನವೇ ಞಾಣಂ। ಪವತ್ತಂ…ಪೇ॰… ಉಪಾಯಾಸೋ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನೇ ಪಞ್ಞಾ ಆದೀನವೇ ಞಾಣಂ। ಅನುಪ್ಪಾದೋ ಸುಖನ್ತಿ ಸನ್ತಿಪದೇ
‘‘ಉಪ್ಪಾದೋ ಸಾಮಿಸನ್ತಿ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನೇ ಪಞ್ಞಾ ಆದೀನವೇ ಞಾಣಂ। ಪವತ್ತಂ…ಪೇ॰… ಉಪಾಯಾಸೋ ಸಾಮಿಸನ್ತಿ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನೇ ಪಞ್ಞಾ ಆದೀನವೇ ಞಾಣಂ। ಅನುಪ್ಪಾದೋ ನಿರಾಮಿಸನ್ತಿ ಸನ್ತಿಪದೇ ಞಾಣಂ। ಅಪ್ಪವತ್ತಂ…ಪೇ॰… ಅನುಪಾಯಾಸೋ ನಿರಾಮಿಸನ್ತಿ ಸನ್ತಿಪದೇ ಞಾಣಂ। ಉಪ್ಪಾದೋ ಸಾಮಿಸಂ, ಅನುಪ್ಪಾದೋ ನಿರಾಮಿಸನ್ತಿ ಸನ್ತಿಪದೇ ಞಾಣಂ। ಪವತ್ತಂ…ಪೇ॰… ಉಪಾಯಾಸೋ ಸಾಮಿಸಂ, ಅನುಪಾಯಾಸೋ ನಿರಾಮಿಸನ್ತಿ ಸನ್ತಿಪದೇ ಞಾಣಂ।
ಉಪ್ಪಾದೋ
‘‘ಉಪ್ಪಾದಞ್ಚ ಪವತ್ತಞ್ಚ, ನಿಮಿತ್ತಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಪಸ್ಸತಿ।
ಆಯೂಹನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ, ಞಾಣಂ ಆದೀನವೇ ಇದಂ॥
‘‘ಅನುಪ್ಪಾದಂ ಅಪ್ಪವತ್ತಂ, ಅನಿಮಿತ್ತಂ ಸುಖನ್ತಿ ಚ।
ಅನಾಯೂಹನಾ ಅಪ್ಪಟಿಸನ್ಧಿ, ಞಾಣಂ ಸನ್ತಿಪದೇ ಇದಂ॥
‘‘ಇದಂ ಆದೀನವೇ ಞಾಣಂ, ಪಞ್ಚಠಾನೇಸು ಜಾಯತಿ।
ಪಞ್ಚಠಾನೇ ಸನ್ತಿಪದೇ, ದಸ ಞಾಣೇ ಪಜಾನಾತಿ।
ದ್ವಿನ್ನಂ ಞಾಣಾನಂ ಕುಸಲತಾ, ನಾನಾದಿಟ್ಠೀಸು ನ ಕಮ್ಪತೀ’’ತಿ॥
‘‘ತಂ ಞಾತಟ್ಠೇನ ಞಾಣಂ। ಪಜಾನನಟ್ಠೇನ ಪಞ್ಞಾ। ತೇನ ವುಚ್ಚತಿ ‘‘ಭಯತುಪಟ್ಠಾನೇ ಪಞ್ಞಾ ಆದೀನವೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೫೩)।
೭೫೩. ತತ್ಥ ಉಪ್ಪಾದೋತಿ ಪುರಿಮಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯಾ ಇಧ ಉಪ್ಪತ್ತಿ। ಪವತ್ತನ್ತಿ ತಥಾ ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಪವತ್ತಿ। ನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಂ। ಆಯೂಹನಾತಿ ಆಯತಿಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಹೇತುಭೂತಂ ಕಮ್ಮಂ। ಪಟಿಸನ್ಧೀತಿ ಆಯತಿಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿ। ಗತೀತಿ ಯಾಯ ಗತಿಯಾ ಸಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಹೋತಿ। ನಿಬ್ಬತ್ತೀತಿ ಖನ್ಧಾನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತನಂ। ಉಪಪತ್ತೀತಿ ‘‘ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ವಾ ಉಪಪನ್ನಸ್ಸ ವಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೨೮೯, ೧೨೯೧) ಏವಂ ವುತ್ತಾ ವಿಪಾಕಪ್ಪವತ್ತಿ। ಜಾತೀತಿ ಜರಾದೀನಂ ಪಚ್ಚಯಭೂತಾ ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಜಾತಿ। ಜರಾಮರಣಾದಯೋ ಪಾಕಟಾ ಏವ। ಏತ್ಥ ಚ ಉಪ್ಪಾದಾದಯೋ ಪಞ್ಚೇವ ಆದೀನವಞಾಣಸ್ಸ ವತ್ಥುವಸೇನ ವುತ್ತಾ। ಸೇಸಾ ತೇಸಂ ವೇವಚನವಸೇನ। ನಿಬ್ಬತ್ತಿ ಜಾತೀತಿ ಇದಞ್ಹಿ ದ್ವಯಂ ಉಪ್ಪಾದಸ್ಸ ಚೇವ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಚ ವೇವಚನಂ। ಗತಿ ಉಪಪತ್ತೀತಿ ಇದಂ ದ್ವಯಂ ಪವತ್ತಸ್ಸ। ಜರಾದಯೋ ನಿಮಿತ್ತಸ್ಸಾತಿ। ತೇನಾಹ –
‘‘ಉಪ್ಪಾದಞ್ಚ ಪವತ್ತಞ್ಚ, ನಿಮಿತ್ತಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಪಸ್ಸತಿ।
ಆಯೂಹನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ, ಞಾಣಂ ಆದೀನವೇ ಇದ’’ನ್ತಿ ಚ॥
‘‘ಇದಂ ಆದೀನವೇ ಞಾಣಂ, ಪಞ್ಚಠಾನೇಸು ಜಾಯತೀ’’ತಿ ಚ॥
ಅನುಪ್ಪಾದೋ
ಏತ್ಥ ಚ ಯಂ ಭಯಂ, ತಂ ಯಸ್ಮಾ ನಿಯಮತೋ ದುಕ್ಖಂ। ತಂ ವಟ್ಟಾಮಿಸಲೋಕಾಮಿಸಕಿಲೇಸಾಮಿಸೇಹಿ ಅವಿಪ್ಪಮುತ್ತತ್ತಾ ಸಾಮಿಸಮೇವ। ಯಞ್ಚ ಸಾಮಿಸಂ, ತಂ ಸಙ್ಖಾರಮತ್ತಮೇವ। ತಸ್ಮಾ ‘‘ಉಪ್ಪಾದೋ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನೇ ಪಞ್ಞಾ ಆದೀನವೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಏವಂ ಸನ್ತೇಪಿ ಭಯಾಕಾರೇನ ದುಕ್ಖಾಕಾರೇನ ಸಾಮಿಸಾಕಾರೇನಾತಿ ಏವಂ ಆಕಾರನಾನತ್ತತೋ ಪವತ್ತಿವಸೇನೇವೇತ್ಥ ನಾನತ್ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ದಸಞಾಣೇ ಪಜಾನಾತೀತಿ ಆದೀನವಞಾಣಂ ಪಜಾನನ್ತೋ ಉಪ್ಪಾದಾದಿವತ್ಥುಕಾನಿ ಪಞ್ಚ, ಅನುಪ್ಪಾದಾದಿವತ್ಥುಕಾನಿ ಪಞ್ಚಾತಿ ದಸ ಞಾಣಾನಿ ಪಜಾನಾತಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝತಿ ಸಚ್ಛಿಕರೋತಿ। ದ್ವಿನ್ನಂ ಞಾಣಾನಂ ಕುಸಲತಾತಿ ಆದೀನವಞಾಣಸ್ಸ ಚೇವ ಸನ್ತಿಪದಞಾಣಸ್ಸ ಚಾತಿ ಇಮೇಸಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ಕುಸಲತಾಯ। ನಾನಾದಿಟ್ಠೀಸು ನ ಕಮ್ಪತೀತಿ ಪರಮದಿಟ್ಠಧಮ್ಮನಿಬ್ಬಾನಾದಿವಸೇನ ಪವತ್ತಾಸು ದಿಟ್ಠೀಸು ನ ವೇಧತಿ। ಸೇಸಮೇತ್ಥ ಉತ್ತಾನಮೇವಾತಿ।
ಆದೀನವಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ನಿಟ್ಠಿತಂ।
ನಿಬ್ಬಿದಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಕಥಾ
೭೫೪. ಸೋ ಏವಂ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರೇ ಆದೀನವತೋ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಸಬ್ಬಭವಯೋನಿಗತಿವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಸತ್ತಾವಾಸಗತೇ ಸಭೇದಕೇ ಸಙ್ಖಾರಗತೇ ನಿಬ್ಬಿನ್ದತಿ ಉಕ್ಕಣ್ಠತಿ ನಾಭಿರಮತಿ।
ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ನಾಮ, ಚಿತ್ತಕೂಟಪಬ್ಬತಪಾದಾಭಿರತೋ ಸುವಣ್ಣರಾಜಹಂಸೋ ಅಸುಚಿಮ್ಹಿ ಚಣ್ಡಾಲಗಾಮದ್ವಾರಆವಾಟೇ ನಾಭಿರಮತಿ, ಸತ್ತಸು ಮಹಾಸರೇಸುಯೇವ ಅಭಿರಮತಿ, ಏವಮೇವ ಅಯಮ್ಪಿ ಯೋಗೀರಾಜಹಂಸೋ ಸುಪರಿದಿಟ್ಠಾದೀನವೇ ಸಭೇದಕೇ ಸಙ್ಖಾರಗತೇ ನಾಭಿರಮತಿ। ಭಾವನಾರಾಮತಾಯ ಪನ ಭಾವನಾರತಿಯಾ ಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾ ಸತ್ತಸು ಅನುಪಸ್ಸನಾಸುಯೇವ ರಮತಿ।
ಯಥಾ
ಯಥಾ ಚ ಸಬ್ಬಸೇತೋ ಸತ್ತಪತಿಟ್ಠೋ ಇದ್ಧಿಮಾ ವೇಹಾಸಙ್ಗಮೋ ಛದ್ದನ್ತೋ ನಾಗರಾಜಾ ನಗರಮಜ್ಝೇ ನಾಭಿರಮತಿ, ಹಿಮವತಿ ಛದ್ದನ್ತದಹಗಹನೇಯೇವ ಅಭಿರಮತಿ, ಏವಮಯಂ ಯೋಗೀವರವಾರಣೋ ಸಬ್ಬಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಸಙ್ಖಾರಗತೇ ನಾಭಿರಮತಿ, ಅನುಪ್ಪಾದೋ ಖೇಮನ್ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ದಿಟ್ಠೇ ಸನ್ತಿಪದೇಯೇವ ಅಭಿರಮತಿ, ತನ್ನಿನ್ನತಪ್ಪೋಣತಪ್ಪಬ್ಭಾರಮಾನಸೋ ಹೋತೀತಿ।
ನಿಬ್ಬಿದಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ನಿಟ್ಠಿತಂ।
೭೫೫. ತಂ ಪನೇತಂ ಪುರಿಮೇನ ಞಾಣದ್ವಯೇನ ಅತ್ಥತೋ ಏಕಂ। ತೇನಾಹು ಪೋರಾಣಾ –
‘‘ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಂ
ಪಾಳಿಯಮ್ಪಿ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಯಾ ಚ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನೇ ಪಞ್ಞಾ, ಯಞ್ಚ ಆದೀನವೇ ಞಾಣಂ, ಯಾ ಚ ನಿಬ್ಬಿದಾ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಏಕತ್ಥಾ, ಬ್ಯಞ್ಜನಮೇವ ನಾನ’’ನ್ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೨೨೭)।
ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾಞಾಣಕಥಾ
೭೫೬. ಇಮಿನಾ ಪನ ನಿಬ್ಬಿದಾಞಾಣೇನ ಇಮಸ್ಸ ಕುಲಪುತ್ತಸ್ಸ ನಿಬ್ಬಿನ್ದನ್ತಸ್ಸ ಉಕ್ಕಣ್ಠನ್ತಸ್ಸ ಅನಭಿರಮನ್ತಸ್ಸ ಸಬ್ಬಭವಯೋನಿಗತಿವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಸತ್ತಾವಾಸಗತೇಸು ಸಭೇದಕೇಸು ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಏಕಸಙ್ಖಾರೇಪಿ ಚಿತ್ತಂ ನ ಸಜ್ಜತಿ, ನ ಲಗ್ಗತಿ, ನ ಬಜ್ಝತಿ, ಸಬ್ಬಸ್ಮಾ ಸಙ್ಖಾರಗತಾ ಮುಚ್ಚಿತುಕಾಮಂ ನಿಸ್ಸರಿತುಕಾಮಂ ಹೋತಿ। ಯಥಾ ಕಿಂ? ಯಥಾ ನಾಮ ಜಾಲಬ್ಭನ್ತರಗತೋ ಮಚ್ಛೋ, ಸಪ್ಪಮುಖಗತೋ ಮಣ್ಡೂಕೋ, ಪಞ್ಜರಪಕ್ಖಿತ್ತೋ ವನಕುಕ್ಕುಟೋ, ದಳ್ಹಪಾಸವಸಗತೋ ಮಿಗೋ, ಅಹಿತುಣ್ಡಿಕಹತ್ಥಗತೋ ಸಪ್ಪೋ, ಮಹಾಪಙ್ಕಪಕ್ಖನ್ದೋ ಕುಞ್ಜರೋ, ಸುಪಣ್ಣಮುಖಗತೋ
ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾಞಾಣಂ ನಿಟ್ಠಿತಂ।
ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಕಥಾ
೭೫೭. ಸೋ ಏವಂ ಸಬ್ಬಭವಯೋನಿಗತಿಟ್ಠಿತಿನಿವಾಸಗತೇಹಿ ಸಭೇದಕೇಹಿ ಸಙ್ಖಾರೇಹಿ ಮುಚ್ಚಿತುಕಾಮೋ ಸಬ್ಬಸ್ಮಾ ಸಙ್ಖಾರಗತಾ ಮುಚ್ಚಿತುಂ ಪುನ ತೇ ಏವಂ ಸಙ್ಖಾರೇ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣೇನ ತಿಲಕ್ಖಣಂ ಆರೋಪೇತ್ವಾ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ।
ಸೋ ಅನಿಚ್ಚಾತಿ ಪಸ್ಸತಿ।
ಅಭಿಣ್ಹಪಟಿಪೀಳನತೋ, ದುಕ್ಖಮತೋ, ದುಕ್ಖವತ್ಥುತೋ, ರೋಗತೋ, ಗಣ್ಡತೋ, ಸಲ್ಲತೋ, ಅಘತೋ, ಆಬಾಧತೋ, ಈತಿತೋ, ಉಪದ್ದವತೋ, ಭಯತೋ, ಉಪಸಗ್ಗತೋ, ಅತಾಣತೋ, ಅಲೇಣತೋ, ಅಸರಣತೋ, ಆದೀನವತೋ, ಅಘಮೂಲತೋ, ವಧಕತೋ, ಸಾಸವತೋ, ಮಾರಾಮಿಸತೋ, ಜಾತಿಧಮ್ಮತೋ, ಜರಾಧಮ್ಮತೋ, ಬ್ಯಾಧಿಧಮ್ಮತೋ, ಸೋಕಧಮ್ಮತೋ, ಪರಿದೇವಧಮ್ಮತೋ, ಉಪಾಯಾಸಧಮ್ಮತೋ, ಸಂಕಿಲೇಸಿಕಧಮ್ಮತೋತಿಆದೀಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ದುಕ್ಖಾತಿ ಪಸ್ಸತಿ।
ಅಜಞ್ಞತೋ, ದುಗ್ಗನ್ಧತೋ, ಜೇಗುಚ್ಛತೋ, ಪಟಿಕ್ಕೂಲತೋ, ಅಮಣ್ಡನಾರಹತೋ, ವಿರೂಪತೋ, ಬೀಭಚ್ಛತೋತಿಆದೀಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ದುಕ್ಖಲಕ್ಖಣಸ್ಸ ಪರಿವಾರಭೂತತೋ ಅಸುಭತೋ ಪಸ್ಸತಿ।
ಪರತೋ, ರಿತ್ತತೋ, ತುಚ್ಛತೋ, ಸುಞ್ಞತೋ, ಅಸ್ಸಾಮಿಕತೋ, ಅನಿಸ್ಸರತೋ, ಅವಸವತ್ತಿತೋತಿಆದೀಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಅನತ್ತತೋ ಪಸ್ಸತಿ।
೭೫೮. ಏವಞ್ಹಿ
ತತ್ರಾಯಂ ಉಪಮಾ – ಏಕೋ ಕಿರ ಪುರಿಸೋ ‘‘ಮಚ್ಛೇ ಗಹೇಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಮಚ್ಛಖಿಪ್ಪಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಉದಕೇ ಓಡ್ಡಾಪೇಸಿ ಸೋ ಖಿಪ್ಪಮುಖೇನ ಹತ್ಥಂ ಓತಾರೇತ್ವಾ ಅನ್ತೋಉದಕೇ ಸಪ್ಪಂ ಗೀವಾಯ ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ಮಚ್ಛೋ ಮೇ ಗಹಿತೋ’’ತಿ ಅತ್ತಮನೋ ಅಹೋಸಿ। ಸೋ ‘‘ಮಹಾ ವತ ಮಯಾ ಮಚ್ಛೋ ಲದ್ಧೋ’’ತಿ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಸೋವತ್ಥಿಕತ್ತಯದಸ್ಸನೇನ ಸಪ್ಪೋತಿ ಸಞ್ಜಾನಿತ್ವಾ ಭೀತೋ ಆದೀನವಂ ದಿಸ್ವಾ ಗಹಣೇ ನಿಬ್ಬಿನ್ನೋ ಮುಞ್ಚಿತುಕಾಮೋ ಹುತ್ವಾ ಮುಞ್ಚನಸ್ಸ ಉಪಾಯಂ ಕರೋನ್ತೋ ಅಗ್ಗನಙ್ಗುಟ್ಠತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಹತ್ಥಂ ನಿಬ್ಬೇಠೇತ್ವಾ ಬಾಹುಂ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಉಪರಿಸೀಸೇ ದ್ವೇ ತಯೋ ವಾರೇ ಆವಿಜ್ಝಿತ್ವಾ ಸಪ್ಪಂ ದುಬ್ಬಲಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಗಚ್ಛ ದುಟ್ಠ ಸಪ್ಪಾ’’ತಿ ನಿಸ್ಸಜ್ಜಿತ್ವಾ ವೇಗೇನ ತಳಾಕಪಾಳಿಂ ಆರುಯ್ಹ ‘‘ಮಹನ್ತಸ್ಸ ವತ ಭೋ ಸಪ್ಪಸ್ಸ ಮುಖತೋ ಮುತ್ತೋಮ್ಹೀ’’ತಿ ಆಗತಮಗ್ಗಂ ಓಲೋಕಯಮಾನೋ ಅಟ್ಠಾಸಿ।
ತತ್ಥ
೭೫೯. ಏತ್ತಾವತಾ ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತಿ ಪಟಿಸಙ್ಖಾಞಾಣಂ। ಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ –
‘‘ಅನಿಚ್ಚತೋ
ಏತ್ಥ ಚ ನಿಮಿತ್ತಂ ಪಟಿಸಙ್ಖಾತಿ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಂ ‘‘ಅದ್ಧುವಂ ತಾವಕಾಲಿಕ’’ನ್ತಿ ಅನಿಚ್ಚಲಕ್ಖಣವಸೇನ ಜಾನಿತ್ವಾ। ಕಾಮಞ್ಚ ನ ಪಠಮಂ ಜಾನಿತ್ವಾ ಪಚ್ಛಾ ಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ವೋಹಾರವಸೇನ ಪನ ‘‘ಮನಞ್ಚ ಪಟಿಚ್ಚ ಧಮ್ಮೇ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದೀನಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೪೨೧) ವಿಯ ಏವಂ ವುಚ್ಚತಿ। ಏಕತ್ತನಯೇನ ವಾ ಪುರಿಮಞ್ಚ ಪಚ್ಛಿಮಞ್ಚ ಏಕಂ ಕತ್ವಾ ಏವಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಇತರಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಪದದ್ವಯೇ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋತಿ।
ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ನಿಟ್ಠಿತಂ।
ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಞಾಣಕಥಾ
೭೬೦. ಸೋ
ಕಥಂ? ಅಯಞ್ಹಿ ನಾಹಂ ಕ್ವಚನೀತಿ ಕ್ವಚಿ ಅತ್ತಾನಂ ನ ಪಸ್ಸತಿ। ಕಸ್ಸಚಿ ಕಿಞ್ಚನತಸ್ಮಿನ್ತಿ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ತಾನಂ ಕಸ್ಸಚಿ ಪರಸ್ಸ ಕಿಞ್ಚನಭಾವೇ ಉಪನೇತಬ್ಬಂ ನ ಪಸ್ಸತಿ। ಭಾತಿಟ್ಠಾನೇವಾ ಭಾತರಂ, ಸಹಾಯಟ್ಠಾನೇ ವಾ ಸಹಾಯಂ, ಪರಿಕ್ಖಾರಟ್ಠಾನೇ ವಾ ಪರಿಕ್ಖಾರಂ ಮಞ್ಞಿತ್ವಾ ಉಪನೇತಬ್ಬಂ ನ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ನ ಚ ಮಮ ಕ್ವಚನೀತಿ ಏತ್ಥ ಮಮ-ಸದ್ದಂ ತಾವ ಠಪೇತ್ವಾ ನ ಚ ಕ್ವಚನೀತಿ ಪರಸ್ಸ ಚ ಅತ್ತಾನಂ ಕ್ವಚಿ ನಪಸ್ಸತೀತಿ ಮಮ ಕಿಸ್ಮಿಞ್ಚಿ ಕಿಞ್ಚನತತ್ಥೀತಿ ಸೋ ಪರಸ್ಸ ಅತ್ತಾ ಮಮ ಕಿಸ್ಮಿಞ್ಚಿ ಕಿಞ್ಚನಭಾವೇ ಅತ್ಥೀತಿ ನ ಪಸ್ಸತೀತಿ। ಅತ್ತನೋ ಭಾತಿಟ್ಠಾನೇ ವಾ ಭಾತರಂ, ಸಹಾಯಟ್ಠಾನೇ ವಾ ಸಹಾಯಂ ಪರಿಕ್ಖಾರಟ್ಠಾನೇ ವಾ ಪರಿಕ್ಖಾರನ್ತಿ ಕಿಸ್ಮಿಞ್ಚಿ ಠಾನೇ ಪರಸ್ಸ ಅತ್ತಾನಂ ಇಮಿನಾ ಕಿಞ್ಚನಭಾವೇನ ಉಪನೇತಬ್ಬಂ ನ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏವಮಯಂ ಯಸ್ಮಾ ನೇವ ಕತ್ಥಚಿ ಅತ್ತಾನಂ ಪಸ್ಸತಿ, ನ ತಂ ಪರಸ್ಸ ಕಿಞ್ಚನಭಾವೇ ಉಪನೇತಬ್ಬಂ ಪಸ್ಸತಿ, ನ ಪರಸ್ಸ ಅತ್ತಾನಂ ಪಸ್ಸತಿ, ನ ಪರಸ್ಸ ಅತ್ತಾನಂ ಅತ್ತನೋ ಕಿಞ್ಚನಭಾವೇ ಉಪನೇತಬ್ಬಂ ಪಸ್ಸತಿ। ತಸ್ಮಾನೇನ ಚತುಕೋಟಿಕಾ ಸುಞ್ಞತಾ ಪರಿಗ್ಗಹಿತಾ ಹೋತೀತಿ।
೭೬೧. ಏವಂ ಚತುಕೋಟಿಕಂ ಸುಞ್ಞತಂ ಪರಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಪುನ ಛಹಾಕಾರೇಹಿ ಸುಞ್ಞತಂ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಕಥಂ? ಚಕ್ಖು ಸುಞ್ಞಂ ಅತ್ತೇನ ವಾ ಅತ್ತನಿಯೇನ ವಾ ನಿಚ್ಚೇನ ವಾ ಧುವೇನ ವಾ ಸಸ್ಸತೇನ ವಾ ಅವಿಪರಿಣಾಮಧಮ್ಮೇನ ವಾ…ಪೇ॰… ಮನೋ ಸುಞ್ಞೋ। ರೂಪಾ ಸುಞ್ಞಾ…ಪೇ॰… ಧಮ್ಮಾ ಸುಞ್ಞಾ। ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ…ಪೇ॰… ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಂ। ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸೋತಿ ಏವಂ ಯಾವ ಜರಾಮರಣಾ ನಯೋ ನೇತಬ್ಬೋ।
೭೬೨. ಏವಂ ಛಹಾಕಾರೇಹಿ ಸುಞ್ಞತಂ ಪರಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಪುನ ಅಟ್ಠಹಾಕಾರೇಹಿ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ರೂಪಂ ಅಸಾರಂ ನಿಸ್ಸಾರಂ ಸಾರಾಪಗತಂ ನಿಚ್ಚಸಾರಸಾರೇನ ವಾ ಧುವಸಾರಸಾರೇನ ವಾ ಸುಖಸಾರಸಾರೇನ
೭೬೩. ಸೋ
೭೬೪. ಏವಂ ದಸಹಾಕಾರೇಹಿ ಸುಞ್ಞತಂ ಪರಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಪುನ ದ್ವಾದಸಹಾಕಾರೇಹಿ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ರೂಪಂ ನ ಸತ್ತೋ, ನ ಜೀವೋ, ನ ನರೋ, ನ ಮಾಣವೋ, ನ ಇತ್ಥೀ, ನ ಪುರಿಸೋ, ನ ಅತ್ತಾ, ನ ಅತ್ತನಿಯಂ। ನಾಹಂ, ನ ಮಮ, ನ ಅಞ್ಞಸ್ಸ, ನ ಕಸ್ಸಚಿ। ವೇದನಾ…ಪೇ॰… ವಿಞ್ಞಾಣಂ ನ ಕಸ್ಸಚೀತಿ (ಚೂಳನಿ॰ ಮೋಘರಾಜಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೮೮)।
೭೬೫. ಏವಂ ದ್ವಾದಸಹಾಕಾರೇಹಿ ಸುಞ್ಞತಂ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ಪುನ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾವಸೇನ ದ್ವಾಚತ್ತಾಲೀಸಾಯ ಆಕಾರೇಹಿ ಸುಞ್ಞತಂ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ, ರೂಪಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ… ದುಕ್ಖತೋ… ರೋಗತೋ… ಗಣ್ಡತೋ… ಸಲ್ಲತೋ… ಅಘತೋ… ಆಬಾಧತೋ… ಪರತೋ… ಪಲೋಕತೋ… ಈತಿತೋ… ಉಪದ್ದವತೋ… ಭಯತೋ… ಉಪಸಗ್ಗತೋ… ಚಲತೋ… ಪಭಙ್ಗುತೋ… ಅದ್ಧುವತೋ… ಅತಾಣತೋ… ಅಲೇಣತೋ… ಅಸರಣತೋ… ಅಸರಣೀಭೂತತೋ… ರಿತ್ತತೋ… ತುಚ್ಛತೋ… ಸುಞ್ಞತೋ… ಅನತ್ತತೋ… ಅನಸ್ಸಾದತೋ… ಆದೀನವತೋ… ವಿಪರಿಣಾಮಧಮ್ಮತೋ… ಅಸ್ಸಾರಕತೋ… ಅಘಮೂಲತೋ… ವಧಕತೋ… ವಿಭವತೋ… ಸಾಸವತೋ… ಸಙ್ಖತತೋ… ಮಾರಾಮಿಸತೋ… ಜಾತಿಧಮ್ಮತೋ… ಜರಾಧಮ್ಮತೋ… ಬ್ಯಾಧಿಧಮ್ಮತೋ… ಮರಣಧಮ್ಮತೋ… ಸೋಕಪರಿದೇವದುಕ್ಖದೋಮನಸ್ಸಉಪಾಯಾಸಧಮ್ಮತೋ… ಸಮುದಯತೋ… ಅತ್ಥಙ್ಗಮತೋ… ಅನಸ್ಸಾದತೋ
ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ – ‘‘ರೂಪಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ…ಪೇ॰… ನಿಸ್ಸರಣತೋ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಸುಞ್ಞತೋ ಲೋಕಂ ಅವೇಕ್ಖತಿ। ವೇದನಂ…ಪೇ॰… ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ…ಪೇ॰… ನಿಸ್ಸರಣತೋ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಸುಞ್ಞತೋ ಲೋಕಂ ಅವೇಕ್ಖತಿ’’।
‘‘ಸುಞ್ಞತೋ ಲೋಕಂ ಅವೇಕ್ಖಸ್ಸು, ಮೋಘರಾಜ ಸದಾ ಸತೋ।
ಅತ್ತಾನುದಿಟ್ಠಿಂ ಊಹಚ್ಚ, ಏವಂ ಮಚ್ಚುತರೋ ಸಿಯಾ।
ಏವಂ ಲೋಕಂ ಅವೇಕ್ಖನ್ತಂ, ಮಚ್ಚುರಾಜಾ ನ ಪಸ್ಸತೀ’’ತಿ॥ (ಸು॰ ನಿ॰ ೧೧೨೫; ಚೂಳನಿ॰ ಮೋಘರಾಜಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೮೮)।
೭೬೬. ಏವಂ
ಯಥಾ ನಾಮ ಪುರಿಸಸ್ಸ ಭರಿಯಾ ಭವೇಯ್ಯ ಇಟ್ಠಾ ಕನ್ತಾ ಮನಾಪಾ, ಸೋ ತಾಯ ವಿನಾ ಮುಹುತ್ತಮ್ಪಿ ಅಧಿವಾಸೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯ, ಅತಿವಿಯ ನಂ ಮಮಾಯೇಯ್ಯ, ಸೋ ತಂ ಇತ್ಥಿಂ ಅಞ್ಞೇನ ಪುರಿಸೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಠಿತಂ ವಾ ನಿಸಿನ್ನಂ ವಾ ಕಥೇನ್ತಿಂ ವಾ ಹಸನ್ತಿಂ ವಾ ದಿಸ್ವಾ ಕುಪಿತೋ ಅಸ್ಸ ಅನತ್ತಮನೋ, ಅಧಿಮತ್ತಂ ದೋಮನಸ್ಸಂ ಪಟಿಸಂವೇದೇಯ್ಯ। ಸೋ ಅಪರೇನ ಸಮಯೇನ ತಸ್ಸಾ ಇತ್ಥಿಯಾ ದೋಸಂ ದಿಸ್ವಾ ಮುಞ್ಚಿತುಕಾಮೋ ಹುತ್ವಾ ತಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇಯ್ಯ, ನ ನಂ ಮಮಾತಿ ಗಣ್ಹೇಯ್ಯ। ತತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ತಂ ಯೇನಕೇನಚಿ ಸದ್ಧಿಂ ಯಂಕಿಞ್ಚಿ ಕುರುಮಾನಂ ದಿಸ್ವಾಪಿ ನೇವ ಕುಪ್ಪೇಯ್ಯ, ನ ದೋಮನಸ್ಸಂ ಆಪಜ್ಜೇಯ್ಯ, ಅಞ್ಞದತ್ಥು ಉದಾಸೀನೋವ ಭವೇಯ್ಯ ಮಜ್ಝತ್ತೋ। ಏವಮೇವಾಯಂ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರೇಹಿ ಮುಞ್ಚಿತುಕಾಮೋ ಹುತ್ವಾ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಸಙ್ಖಾರೇ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹನ್ತೋ ಅಹಂ ಮಮಾತಿ ಗಹೇತಬ್ಬಂ ಅದಿಸ್ವಾ ಭಯಞ್ಚ ನನ್ದಿಞ್ಚ ವಿಪ್ಪಹಾಯ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರೇಸು ಉದಾಸೀನೋ ಹೋತಿ ಮಜ್ಝತ್ತೋ।
ತಸ್ಸ ಏವಂ ಜಾನತೋ ಏವಂ ಪಸ್ಸತೋ ತೀಸು ಭವೇಸು ಚತೂಸು ಯೋನೀಸು ಪಞ್ಚಸು ಗತೀಸು ಸತ್ತಸು ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತೀಸು
ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ನಾಮ ಪದುಮಪಲಾಸೇ ಈಸಕಪೋಣೇ ಉದಕಫುಸಿತಾನಿ ಪತಿಲೀಯನ್ತಿ ಪತಿಕುಟನ್ತಿ ಪತಿವತ್ತನ್ತಿ ನ ಸಮ್ಪಸಾರಿಯನ್ತಿ, ಏವಮೇವ…ಪೇ॰… ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ನಾಮ ಕುಕ್ಕುಟಪತ್ತಂ ವಾ ನಹಾರುದದ್ದುಲಂ ವಾ ಅಗ್ಗಿಮ್ಹಿ ಪಕ್ಖಿತ್ತಂ ಪತಿಲೀಯತಿ ಪತಿಕುಟತಿ ಪತಿವತ್ತತಿ ನ ಸಮ್ಪಸಾರಿಯತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೭.೪೯), ಏವಮೇವ ತಸ್ಸ ತೀಸು ಭವೇಸು ಚಿತ್ತಂ…ಪೇ॰… ಉಪೇಕ್ಖಾ ವಾ ಪಾಟಿಕುಲ್ಯತಾ ವಾ ಸಣ್ಠಾತಿ। ಇಚ್ಚಸ್ಸ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಞಾಣಂ ನಾಮ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತಿ।
೭೬೭. ತಂ ಪನೇತಂ ಸಚೇ ಸನ್ತಿಪದಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಸನ್ತತೋ ಪಸ್ಸತಿ, ಸಬ್ಬಂ ಸಙ್ಖಾರಪ್ಪವತ್ತಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತ್ವಾ ನಿಬ್ಬಾನಮೇವ ಪಕ್ಖನ್ದತಿ। ನೋ ಚೇ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಸನ್ತತೋ
ತದಿದಂ ಸುಪ್ಪಗ್ಗೇ ಪಿಟ್ಠಂ ವಟ್ಟಯಮಾನಂ ವಿಯ। ನಿಬ್ಬಟ್ಟಿತಕಪ್ಪಾಸಂ ವಿಹನಮಾನಂ ವಿಯ ನಾನಪ್ಪಕಾರತೋ ಸಙ್ಖಾರೇ ಪರಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಭಯಞ್ಚ ನನ್ದಿಞ್ಚ ಪಹಾಯ ಸಙ್ಖಾರವಿಚಿನನೇ ಮಜ್ಝತ್ತಂ ಹುತ್ವಾ ತಿವಿಧಾನುಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ತಿಟ್ಠತಿ। ಏವಂ ತಿಟ್ಠಮಾನಂ ತಿವಿಧವಿಮೋಕ್ಖಮುಖಭಾವಂ ಆಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಸತ್ತಅರಿಯಪುಗ್ಗಲವಿಭಾಗಾಯ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ।
೭೬೮. ತತ್ರಿದಂ ತಿವಿಧಾನುಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಪವತ್ತನತೋ ತಿಣ್ಣಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಆಧಿಪತೇಯ್ಯವಸೇನ ತಿವಿಧವಿಮೋಕ್ಖಮುಖಭಾವಂ ಆಪಜ್ಜತಿ ನಾಮ। ತಿಸ್ಸೋ ಹಿ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ತೀಣಿ ವಿಮೋಕ್ಖಮುಖಾನೀತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ಯಥಾಹ –
‘‘ತೀಣಿ
ತತ್ಥ ಪರಿಚ್ಛೇದಪರಿವಟುಮತೋತಿ ಉದಯಬ್ಬಯವಸೇನ ಪರಿಚ್ಛೇದತೋ ಚೇವ ಪರಿವಟುಮತೋ ಚ। ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಂ ಹಿ ‘‘ಉದಯತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ನತ್ಥೀ’’ತಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ತೇಸಂ ಗತಿಂ ಸಮನ್ನೇಸಮಾನಂ ‘‘ವಯತೋ ಪರಂ ನ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ಏತ್ಥೇವ ಅನ್ತರಧಾಯನ್ತೀ’’ತಿ ಪರಿವಟುಮತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸತಿ। ಮನೋಸಮುತ್ತೇಜನತಾಯಾತಿ ಚಿತ್ತಸಂವೇಜನತಾಯ ಪರತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸನತಾಯಾತಿ ‘‘ನಾಹಂ, ನ ಮಮಾ’’ತಿ ಏವಂ ಅನತ್ತತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸನತಾಯ। ಇತಿ ಇಮಾನಿ ತೀಣಿ ಪದಾನಿ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾದೀನಂ ವಸೇನ ವುತ್ತಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ। ತೇನೇವ ತದನನ್ತರೇ ಪಞ್ಹವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಅನಿಚ್ಚತೋ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಖಯತೋ ಸಙ್ಖಾರಾ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಿ। ದುಕ್ಖತೋ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಭಯತೋ ಸಙ್ಖಾರಾ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಿ। ಅನತ್ತತೋ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಸುಞ್ಞತೋ ಸಙ್ಖಾರಾ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತೀ’’ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೨೧೯)।
೭೬೯. ಕತಮೇ ಪನ ತೇ ವಿಮೋಕ್ಖಾ, ಯೇಸಂ ಇಮಾನಿ ಅನುಪಸ್ಸನಾನಿ ಮುಖಾನೀತಿ? ಅನಿಮಿತ್ತೋ, ಅಪ್ಪಣಿಹಿತೋ, ಸುಞ್ಞತೋತಿ ಏತೇ ತಯೋ। ವುತ್ತಂ ಹೇತಂ ‘‘ಅನಿಚ್ಚತೋ ಮನಸಿಕರೋನ್ತೋ ಅಧಿಮೋಕ್ಖಬಹುಲೋ ಅನಿಮಿತ್ತಂ ವಿಮೋಕ್ಖಂ ಪಟಿಲಭತಿ। ದುಕ್ಖತೋ ಮನಸಿಕರೋನ್ತೋ ಪಸ್ಸದ್ಧಿಬಹುಲೋ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಂ ವಿಮೋಕ್ಖಂ ಪಟಿಲಭತಿ। ಅನತ್ತತೋ ಮನಸಿಕರೋನ್ತೋ ವೇದಬಹುಲೋ ಸುಞ್ಞತವಿಮೋಕ್ಖಂ ಪಟಿಲಭತೀ’’ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೨೨೩)।
ಏತ್ಥ ಚ ಅನಿಮಿತ್ತೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋತಿ ಅನಿಮಿತ್ತಾಕಾರೇನ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಪವತ್ತೋ ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ। ಸೋ ಹಿ ಅನಿಮಿತ್ತಾಯ ಧಾತುಯಾ ಉಪ್ಪನ್ನತ್ತಾ ಅನಿಮಿತ್ತೋ। ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಚ ವಿಮುತ್ತತ್ತಾ ವಿಮೋಕ್ಖೋ। ಏತೇನೇವ ನಯೇನ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಾಕಾರೇನ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಪವತ್ತೋ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತೋ। ಸುಞ್ಞತಾಕಾರೇನ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಪವತ್ತೋ ಸುಞ್ಞತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
೭೭೦. ಯಂ ಪನ ಅಭಿಧಮ್ಮೇ ‘‘ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಲೋಕುತ್ತರಂ ಝಾನಂ ಭಾವೇತಿ ನಿಯ್ಯಾನಿಕಂ ಅಪಚಯಗಾಮಿಂ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗೇ –
‘‘ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ನಿಚ್ಚತೋ ಅಭಿನಿವೇಸಂ ಮುಞ್ಚತೀತಿ ಸುಞ್ಞತೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ। ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಸುಖತೋ ಅಭಿನಿವೇಸಂ। ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಅತ್ತತೋ ಅಭಿನಿವೇಸಂ ಮುಞ್ಚತೀತಿ ಸುಞ್ಞತೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋತಿ ಚ,
‘‘ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ನಿಚ್ಚತೋ ನಿಮಿತ್ತಂ ಮುಞ್ಚತೀತಿ ಅನಿಮಿತ್ತೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ। ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಸುಖತೋ ನಿಮಿತ್ತಂ, ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಅತ್ತತೋ ನಿಮಿತ್ತಂ ಮುಞ್ಚತೀತಿ ಅನಿಮಿತ್ತೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ’’ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೨೨೯) ಏವಂ ನಿಮಿತ್ತಂ ಮುಞ್ಚನವಸೇನ ಅನಿಮಿತ್ತೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋತಿ ಚ,
‘‘ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ನಿಚ್ಚತೋ ಪಣಿಧಿಂ ಮುಞ್ಚತೀತಿ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ। ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಸುಖತೋ ಪಣಿಧಿಂ। ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಅತ್ತತೋ ಪಣಿಧಿಂ ಮುಞ್ಚತೀತಿ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ’’ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೨೨೯) ಏವಂ ಪಣಿಧಿಂ ಮುಞ್ಚನವಸೇನ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋತಿ ಚ –
ವುತ್ತಂ। ತಥಾಪಿ ತಂ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಸ್ಸ ಅವಿಜಹನತೋ ನ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಅನಿಮಿತ್ತಂ। ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಪನ ಸುಞ್ಞತಞ್ಚೇವ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಞ್ಚ। ತಸ್ಸ ಚ ಆಗಮನವಸೇನ ಅರಿಯಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ವಿಮೋಕ್ಖೋ ಉದ್ಧಟೋ। ತಸ್ಮಾ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಂ ಸುಞ್ಞತನ್ತಿ ವಿಮೋಕ್ಖದ್ವಯಮೇವ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಅಯಂ ತಾವೇತ್ಥ ವಿಮೋಕ್ಖಕಥಾ।
೭೭೧. ಯಂ ಪನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸತ್ತಅರಿಯಪುಗ್ಗಲವಿಭಾಗಾಯ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀ’’ತಿ, ತತ್ಥ ಸದ್ಧಾನುಸಾರೀ, ಸದ್ಧಾವಿಮುತ್ತೋ, ಕಾಯಸಕ್ಖಿ, ಉಭತೋಭಾಗವಿಮುತ್ತೋ, ಧಮ್ಮಾನುಸಾರೀ, ದಿಟ್ಠಿಪ್ಪತ್ತೋ, ಪಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತೋತಿ
೭೭೨. ಯೋ ಹಿ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಮನಸಿಕರೋನ್ತೋ ಅಧಿಮೋಕ್ಖಬಹುಲೋ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಪಟಿಲಭತಿ, ಸೋ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಸದ್ಧಾನುಸಾರೀ ಹೋತಿ। ಸೇಸೇಸು ಸತ್ತಸು ಠಾನೇಸು ಸದ್ಧಾವಿಮುತ್ತೋ।
೭೭೩. ಯೋ ಪನ ದುಕ್ಖತೋ ಮನಸಿಕರೋನ್ತೋ ಪಸ್ಸದ್ಧಿಬಹುಲೋ ಸಮಾಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಪಟಿಲಭತಿ, ಸೋ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಕಾಯಸಕ್ಖಿ ನಾಮ ಹೋತಿ। ಅರೂಪಜ್ಝಾನಂ ಪನ ಪತ್ವಾ ಅಗ್ಗಫಲಪ್ಪತ್ತೋ ಉಭತೋಭಾಗವಿಮುತ್ತೋ ನಾಮ ಹೋತಿ।
೭೭೪. ಯೋ ಅನತ್ತತೋ ಮನಸಿಕರೋನ್ತೋ ವೇದಬಹುಲೋ ಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಪಟಿಲಭತಿ, ಸೋ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಧಮ್ಮಾನುಸಾರೀ ಹೋತಿ। ಛಸು ಠಾನೇಸು ದಿಟ್ಠಿಪ್ಪತ್ತೋ ಅಗ್ಗಫಲೇ ಪಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತೋತಿ।
೭೭೫. ವುತ್ತಂ ಹೇತಂ –
‘‘ಅನಿಚ್ಚತೋ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಧಿಮತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಅಧಿಮತ್ತತ್ತಾ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಂ ಪಟಿಲಭತಿ, ತೇನ ವುಚ್ಚತಿ ಸದ್ಧಾನುಸಾರೀ’’ತಿ।
ತಥಾ ‘‘ಅನಿಚ್ಚತೋ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಧಿಮತ್ತಂ ಹೋತಿ, ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಅಧಿಮತ್ತತ್ತಾ ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲಂ ಸಚ್ಛಿಕತಂ ಹೋತಿ, ತೇನ ವುಚ್ಚತಿ ಸದ್ಧಾವಿಮುತ್ತೋ’’ತಿಆದಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೨೨೧)।
೭೭೬. ಅಪರಮ್ಪಿ ವುತ್ತಂ –
‘‘ಸದ್ದಹನ್ತೋ ವಿಮುತ್ತೋತಿ ಸದ್ಧಾವಿಮುತ್ತೋ। ಫುಟ್ಠನ್ತಂ ಸಚ್ಛಿಕತೋತಿ ಕಾಯಸಕ್ಖಿ। ದಿಟ್ಠನ್ತಂ ಪತ್ತೋತಿ ದಿಟ್ಠಿಪ್ಪತ್ತೋ। ಸದ್ದಹನ್ತೋ ವಿಮುಚ್ಚತೀತಿ ಸದ್ಧಾವಿಮುತ್ತೋ। ಝಾನಫಸ್ಸಂ ಪಠಮಂ ಫುಸತಿ ಪಚ್ಛಾ ನಿರೋಧಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಸಚ್ಛಿಕರೋತೀತಿ ಕಾಯಸಕ್ಖಿ। ‘ದುಕ್ಖಾ ಸಙ್ಖಾರಾ, ಸುಖೋ ನಿರೋಧೋ’ತಿ ಞಾತಂ ಹೋತಿ ದಿಟ್ಠಂ ವಿದಿತಂ ಸಚ್ಛಿಕತಂ ಫುಸಿತಂ ಪಞ್ಞಾಯಾತಿ ದಿಟ್ಠಿಪ್ಪತ್ತೋ’’ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೨೨೧)।
೭೭೭. ಇತರೇಸು ಸದ್ಧಾನುಸಾರೀ। ತಥಾ ಪಞ್ಞಾಸಙ್ಖಾತಂ ಧಮ್ಮಂ ಅನುಸರತಿ, ಧಮ್ಮೇನ ವಾ ಅನುಸರತೀತಿ ಧಮ್ಮಾನುಸಾರೀ। ಅರೂಪಜ್ಝಾನೇನ ಚೇವ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ಚಾತಿ ಉಭತೋಭಾಗೇನ ವಿಮುತ್ತೋತಿ ಉಭತೋಭಾಗವಿಮುತ್ತೋ। ಪಜಾನನ್ತೋ ವಿಮುತ್ತೋತಿ ಪಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತೋತಿ ಏವಂ ವಚನತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋತಿ।
ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಞಾಣಂ।
೭೭೮. ತಂ ಪನೇತಂ ಪುರಿಮೇನ ಞಾಣದ್ವಯೇನ ಅತ್ಥತೋ ಏಕಂ। ತೇನಾಹು ಪೋರಾಣಾ – ‘‘ಇದಂ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಞಾಣಂ ಏಕಮೇವ ತೀಣಿ ನಾಮಾನಿ ಲಭತಿ, ಹೇಟ್ಠಾ
೭೭೯. ಪಾಳಿಯಮ್ಪಿ ವುತ್ತಂ –
‘‘ಕಥಂ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾ-ಪಟಿಸಙ್ಖಾ-ಸನ್ತಿಟ್ಠನಾ ಪಞ್ಞಾ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಸು ಞಾಣಂ? ಉಪ್ಪಾದಂ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾ-ಪಟಿಸಙ್ಖಾ-ಸನ್ತಿಟ್ಠನಾ ಪಞ್ಞಾ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಸು ಞಾಣಂ। ಪವತ್ತಂ…ಪೇ॰… ನಿಮಿತ್ತಂ…ಪೇ॰… ಉಪಾಯಾಸಂ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾಪಟಿಸಙ್ಖಾ-ಸನ್ತಿಟ್ಠನಾ ಪಞ್ಞಾ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಸು ಞಾಣಂ। ಉಪ್ಪಾದೋ ದುಕ್ಖನ್ತಿ…ಪೇ॰… ಭಯನ್ತಿ…ಪೇ॰… ಸಾಮಿಸನ್ತಿ…ಪೇ॰… ಉಪ್ಪಾದೋ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ…ಪೇ॰… ಉಪಾಯಾಸೋ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾ-ಪಟಿಸಙ್ಖಾ-ಸನ್ತಿಟ್ಠನಾ ಪಞ್ಞಾ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಸು ಞಾಣ’’ನ್ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೫೪)।
೭೮೦. ತತ್ಥ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾ ಚ ಸಾ ಪಟಿಸಙ್ಖಾ ಚ ಸನ್ತಿಟ್ಠನಾ ಚಾತಿ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾ-ಪಟಿಸಙ್ಖಾ-ಸನ್ತಿಟ್ಠನಾ। ಇತಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ನಿಬ್ಬಿದಾಞಾಣೇನ ನಿಬ್ಬಿನ್ನಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಾದೀನಿ ಪರಿಚ್ಚಜಿತುಕಾಮತಾ ಮುಞ್ಚಿತುಕಾಮತಾ। ಮುಞ್ಚನಸ್ಸ ಉಪಾಯಕರಣತ್ಥಂ ಮಜ್ಝೇ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನಂ ಪಟಿಸಙ್ಖಾ। ಮುಞ್ಚಿತ್ವಾ ಅವಸಾನೇ ಅಜ್ಝುಪೇಕ್ಖನಂ ಸನ್ತಿಟ್ಠನಾ। ಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಉಪ್ಪಾದೋ ಸಙ್ಖಾರಾ, ತೇ ಸಙ್ಖಾರೇ ಅಜ್ಝುಪೇಕ್ಖತೀತಿ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ’’ತಿಆದಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೫೪) ವುತ್ತಂ। ಏವಂ ಏಕಮೇವಿದಂ ಞಾಣಂ।
೭೮೧. ಅಪಿಚ ಇಮಾಯಪಿ ಪಾಳಿಯಾ ಇದಂ ಏಕಮೇವಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ವುತ್ತಂ ಹೇತಂ – ‘‘ಯಾ ಚ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾ, ಯಾ ಚ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾ, ಯಾ ಚ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಏಕತ್ಥಾ, ಬ್ಯಞ್ಜನಮೇವ ನಾನ’’ನ್ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೨೨೭)।
೭೮೨. ಏವಂ ಸಿಖಾಪ್ಪತ್ತಾ। ವುಟ್ಠಾನಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನೀ। ವುಟ್ಠಾನಂ ವುಚ್ಚತಿ ಬಹಿದ್ಧಾನಿಮಿತ್ತಭೂತತೋ ಅಭಿನಿವಿಟ್ಠವತ್ಥುತೋ ಚೇವ ಅಜ್ಝತ್ತಪವತ್ತತೋ ಚ ವುಟ್ಠಹನತೋ ಮಗ್ಗೋ, ತಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನೀ, ಮಗ್ಗೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಘಟಿಯತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
೭೮೩. ತತ್ರಾಯಂ ಅಭಿನಿವೇಸವುಟ್ಠಾನಾನಂ ಆವಿಭಾವತ್ಥಾಯ ಮಾತಿಕಾ – ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಅಭಿನಿವಿಸಿತ್ವಾ ಅಜ್ಝತ್ತಾ ವುಟ್ಠಾತಿ, ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಅಭಿನಿವಿಸಿತ್ವಾ ಬಹಿದ್ಧಾ ವುಟ್ಠಾತಿ
೭೮೪. ಕಥಂ? ಇಧೇಕಚ್ಚೋ ಆದಿತೋವ ಅಜ್ಝತ್ತಸಙ್ಖಾರೇಸು ಅಭಿನಿವಿಸತಿ, ಅಭಿನಿವಿಸಿತ್ವಾ ತೇ ಪಸ್ಸತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ನ ಸುದ್ಧಅಜ್ಝತ್ತದಸ್ಸನಮತ್ತೇನೇವ ಮಗ್ಗವುಟ್ಠಾನಂ ಹೋತಿ, ಬಹಿದ್ಧಾಪಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಮೇವ, ತಸ್ಮಾ ಪರಸ್ಸ ಖನ್ಧೇಪಿ ಅನುಪಾದಿಣ್ಣಸಙ್ಖಾರೇಪಿ ಅನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಮನತ್ತಾತಿ ಪಸ್ಸತಿ। ಸೋ ಕಾಲೇನ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಸಮ್ಮಸತಿ, ಕಾಲೇನ ಬಹಿದ್ಧಾ। ತಸ್ಸೇವಂ ಸಮ್ಮಸತೋ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಸಮ್ಮಸನಕಾಲೇ ವಿಪಸ್ಸನಾ ಮಗ್ಗೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಘಟಿಯತಿ। ಅಯಂ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಅಭಿನಿವಿಸಿತ್ವಾ ಅಜ್ಝತ್ತಾ ವುಟ್ಠಾತಿ ನಾಮ।
ಸಚೇ ಪನಸ್ಸ ಬಹಿದ್ಧಾ ಸಮ್ಮಸನಕಾಲೇ ವಿಪಸ್ಸನಾ ಮಗ್ಗೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಘಟಿಯತಿ, ಅಯಂ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಅಭಿನಿವಿಸಿತ್ವಾ ಬಹಿದ್ಧಾ ವುಟ್ಠಾತಿ ನಾಮ। ಏಸ ನಯೋ ಬಹಿದ್ಧಾ ಅಭಿನಿವಿಸಿತ್ವಾ ಬಹಿದ್ಧಾ ಚ ಅಜ್ಝತ್ತಾ ಚ ವುಟ್ಠಾನೇಪಿ।
೭೮೫. ಅಪರೋ ಆದಿತೋವ ರೂಪೇ ಅಭಿನಿವಿಸತಿ, ಅಭಿನಿವಿಸಿತ್ವಾ ಭೂತರೂಪಞ್ಚ ಉಪಾದಾರೂಪಞ್ಚ ರಾಸಿಂ ಕತ್ವಾ ಪಸ್ಸತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ನ ಸುದ್ಧರೂಪದಸ್ಸನಮತ್ತೇನೇವ ವುಟ್ಠಾನಂ ಹೋತಿ, ಅರೂಪಮ್ಪಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಮೇವ। ತಸ್ಮಾ ತಂ ರೂಪಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ವೇದನಂ ಸಞ್ಞಂ ಸಙ್ಖಾರೇ ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚ ‘‘ಇದಂ ಅರೂಪ’’ನ್ತಿ ಅರೂಪಂ ಪಸ್ಸತಿ। ಸೋ ಕಾಲೇನ ರೂಪಂ ಸಮ್ಮಸತಿ, ಕಾಲೇನ ಅರೂಪಂ ರೂಪೇ ಅಭಿನಿವಿಸಿತ್ವಾ ರೂಪಾ ವುಟ್ಠಾತಿ ನಾಮ।
ಸಚೇ ಪನಸ್ಸ ಅರೂಪಸಮ್ಮಸನಕಾಲೇ ವಿಪಸ್ಸನಾ ಮಗ್ಗೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಘಟಿಯತಿ, ಅಯಂ ಅರೂಪೇ ಅಭಿನಿವಿಸಿತ್ವಾ ಅರೂಪಾ ವುಟ್ಠಾತಿ ನಾಮ। ಏಸ ನಯೋ ಅರೂಪೇ ಅಭಿನಿವಿಸಿತ್ವಾ ಅರೂಪಾ ಚ ರೂಪಾ ಚ ವುಟ್ಠಾನೇಪಿ।
೭೮೬. ‘‘ಯಂಕಿಞ್ಚಿ ಸಮುದಯಧಮ್ಮಂ, ಸಬ್ಬಂ ತಂ ನಿರೋಧಧಮ್ಮ’’ನ್ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೨೯೮) ಏವಂ ಅಭಿನಿವಿಸಿತ್ವಾ ಏವಮೇವ ವುಟ್ಠಾನಕಾಲೇ ಪನ ಏಕಪ್ಪಹಾರೇನ ಪಞ್ಚಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ವುಟ್ಠಾತಿ ನಾಮ।
೭೮೭. ಏಕೋ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅಭಿನಿವಿಸಿತ್ವಾ ಅನಿಚ್ಚತೋ ವುಟ್ಠಾತಿ ನಾಮ।
ಸಚೇ ಪನಸ್ಸ ದುಕ್ಖತೋ ಅನತ್ತತೋ ಸಮ್ಮಸನಕಾಲೇ ವುಟ್ಠಾನಂ ಹೋತಿ, ಅಯಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅಭಿನಿವಿಸಿತ್ವಾ ದುಕ್ಖತೋ, ಅನತ್ತತೋ ವುಟ್ಠಾತಿ ನಾಮ। ಏಸ ನಯೋ ದುಕ್ಖತೋ ಅನತ್ತತೋ ಅಭಿನಿವಿಸಿತ್ವಾ ಸೇಸವುಟ್ಠಾನೇಸುಪಿ।
೭೮೮. ಏತ್ಥ ಚ ಯೋಪಿ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅಭಿನಿವಿಟ್ಠೋ, ಯೋಪಿ ದುಕ್ಖತೋ, ಯೋಪಿ ಅನತ್ತತೋ, ವುಟ್ಠಾನಕಾಲೇ ಚ ಅನಿಚ್ಚತೋ ವುಟ್ಠಾನಂ ಹೋತಿ। ತಯೋಪಿ ಜನಾ ಅಧಿಮೋಕ್ಖಬಹುಲಾ ಹೋನ್ತಿ, ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಪಟಿಲಭನ್ತಿ, ಅನಿಮಿತ್ತವಿಮೋಕ್ಖೇನ ವಿಮುಚ್ಚನ್ತಿ, ಪಠಮಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಸದ್ಧಾನುಸಾರಿನೋ ಹೋನ್ತಿ, ಸತ್ತಸು ಠಾನೇಸು ಸದ್ಧಾವಿಮುತ್ತಾ। ಸಚೇ ಪನ ದುಕ್ಖತೋ ವುಟ್ಠಾನಂ ಹೋತಿ, ತಯೋಪಿ ಜನಾ ಪಸ್ಸದ್ಧಿಬಹುಲಾ ಹೋನ್ತಿ, ಸಮಾಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಪಟಿಲಭನ್ತಿ, ಅಪ್ಪಣಿಹಿತವಿಮೋಕ್ಖೇನ ವಿಮುಚ್ಚನ್ತಿ, ಸಬ್ಬತ್ಥ ಕಾಯಸಕ್ಖಿನೋ ಹೋನ್ತಿ। ಯಸ್ಸ ಪನೇತ್ಥ ಅರೂಪಜ್ಝಾನಂ ಪಾದಕಂ, ಸೋ ಅಗ್ಗಫಲೇ ಉಭತೋಭಾಗವಿಮುತ್ತೋ ಹೋತಿ। ಅಥ ನೇಸಂ ಅನತ್ತತೋ ವುಟ್ಠಾನಂ ಹೋತಿ, ತಯೋಪಿ ಜನಾ ವೇದಬಹುಲಾ ಹೋನ್ತಿ, ಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಪಟಿಲಭನ್ತಿ, ಸುಞ್ಞತವಿಮೋಕ್ಖೇನ ವಿಮುಚ್ಚನ್ತಿ, ಪಠಮಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಧಮ್ಮಾನುಸಾರಿನೋ ಹೋನ್ತಿ, ಛಸು ಠಾನೇಸು ದಿಟ್ಠಿಪ್ಪತ್ತಾ ಅಗ್ಗಫಲೇ ಪಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತಾತಿ।
೭೮೯. ಇದಾನಿ
‘‘ವಗ್ಗುಲೀ ಕಣ್ಹಸಪ್ಪೋ ಚ, ಘರಂ ಗೋ ಯಕ್ಖಿ ದಾರಕೋ।
ಖುದ್ದಂ ಪಿಪಾಸಂ ಸೀತುಣ್ಹಂ, ಅನ್ಧಕಾರಂ ವಿಸೇನ ಚಾ’’ತಿ॥
ಇಮಾ ಚ ಉಪಮಾ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನತೋ ಪಭುತಿ ಯತ್ಥ ಕತ್ಥಚಿ ಞಾಣೇ ಠತ್ವಾ ಆಹರಿತುಂ ವಟ್ಟೇಯ್ಯುಂ। ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನ ಠಾನೇ ಆಹರಿಯಮಾನಾಸು ಭಯತುಪಟ್ಠಾನತೋ ಯಾವ ಫಲಞಾಣಂ ಸಬ್ಬಂ ಪಾಕಟಂ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಇಧೇವ ಆಹರಿತಬ್ಬಾತಿ ವುತ್ತಾ।
೭೯೦. ವಗ್ಗುಲೀತಿ
ತತ್ಥ ವಗ್ಗುಲಿ ವಿಯ ಯೋಗಾವಚರೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ, ಪಞ್ಚಸಾಖೋ ಮಧುಕರುಕ್ಖೋ ವಿಯ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ, ತತ್ಥ ವಗ್ಗುಲಿಯಾ ನಿಲೀಯನಂ ವಿಯ ಯೋಗಿನೋ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕೇ ಅಭಿನಿವೇಸೋ, ತಸ್ಸಾ ಏಕೇಕಂ ಸಾಖಂ ಪರಾಮಸಿತ್ವಾ ಕಿಞ್ಚಿ ಗಯ್ಹುಪಗಂ ಅದಿಸ್ವಾ ಅವಸೇಸಸಾಖಾಪರಾಮಸನಂ ವಿಯ ಯೋಗಿನೋ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಂ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ತತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಿ ಗಯ್ಹುಪಗಂ ಅದಿಸ್ವಾ ಅವಸೇಸಕ್ಖನ್ಧಸಮ್ಮಸನಂ, ತಸ್ಸಾ ‘‘ಅಫಲೋ ವತಾಯಂ ರುಕ್ಖೋ’’ತಿ ರುಕ್ಖೇ ಆಲಯವಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ ವಿಯ ಯೋಗಿನೋ ಪಞ್ಚಸುಪಿ ಖನ್ಧೇಸು ಅನಿಚ್ಚಲಕ್ಖಣಾದಿದಸ್ಸನವಸೇನ ನಿಬ್ಬಿನ್ನಸ್ಸ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾದಿಞಾಣತ್ತಯಂ, ತಸ್ಸಾ ಉಜುಕಾಯ ಸಾಖಾಯ ಉಪರಿ ಆರೋಹನಂ ವಿಯ ಯೋಗಿನೋ ಅನುಲೋಮಂ, ಸೀಸಂ ನೀಹರಿತ್ವಾ ಉದ್ಧಂ ಉಲ್ಲೋಕನಂ ವಿಯ ಗೋತ್ರಭುಞಾಣಂ, ಆಕಾಸೇ ಉಪ್ಪತನಂ ವಿಯ ಮಗ್ಗಞಾಣಂ, ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ಫಲರುಕ್ಖೇ ನಿಲೀಯನಂ ವಿಯ ಫಲಞಾಣಂ।
೭೯೧. ಕಣ್ಹಸಪ್ಪುಪಮಾ ಪಟಿಸಙ್ಖಾಞಾಣೇ ವುತ್ತಾವ। ಉಪಮಾಸಂಸನ್ದನೇ ಪನೇತ್ಥ ಸಪ್ಪವಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ ವಿಯ
೭೯೨. ಘರನ್ತಿ ಘರಸಾಮಿಕೇ ಕಿರ ಸಾಯಂ ಭುಞ್ಜಿತ್ವಾ ಸಯನಂ ಆರುಯ್ಹ ನಿದ್ದಂ ಓಕ್ಕನ್ತೇ ಘರಂ ಆದಿತ್ತಂ, ಸೋ ಪಬುಜ್ಝಿತ್ವಾ ಅಗ್ಗಿಂ ದಿಸ್ವಾ ‘‘ಭೀತೋ ಸಾಧು ವತಸ್ಸ ಸಚೇ ಅಡಯ್ಹಮಾನೋ ನಿಕ್ಖಮೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿ ಓಲೋಕಯಮಾನೋ ಮಗ್ಗಂ ದಿಸ್ವಾ ನಿಕ್ಖಮಿತ್ವಾ ವೇಗೇನ ಖೇಮಟ್ಠಾನಂ ಗನ್ತ್ವಾ ಠಿತೋ। ತತ್ಥ ಘರಸಾಮಿಕಸ್ಸ ಭುಞ್ಜಿತ್ವಾ ಸಯನಂ ಆರುಯ್ಹ ನಿದ್ದೋಕ್ಕಮನಂ ವಿಯ ಬಾಲಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕೇ ‘‘ಅಹಂ ಮಮಾ’’ತಿ ಗಹಣಂ। ಪಬುಜ್ಝಿತ್ವಾ ಅಗ್ಗಿಂ ದಿಸ್ವಾ ಭೀತಕಾಲೋ ವಿಯ ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪದಂ ಪಟಿಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಲಕ್ಖಣಂ ದಿಸ್ವಾ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಞಾಣಂ, ನಿಕ್ಖಮನಮಗ್ಗಂ ಓಲೋಕನಂ ವಿಯ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾಞಾಣಂ
೭೯೩. ಗೋತಿ ಏಕಸ್ಸ ಕಿರ ಕಸ್ಸಕಸ್ಸ ರತ್ತಿಭಾಗೇ ನಿದ್ದಂ ಓಕ್ಕನ್ತಸ್ಸ ವಜಂ ಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ಗೋಣಾ ಪಲಾತಾ, ಸೋ ಪಚ್ಚೂಸಸಮಯೇ ತತ್ಥ ಗನ್ತ್ವಾ ಓಲೋಕೇನ್ತೋ ತೇಸಂ ಪಲಾತಭಾವಂ ಞತ್ವಾ ಅನುಪದಂ ಗನ್ತ್ವಾ ರಞ್ಞೋ ಗೋಣೇ ಅದ್ದಸ। ತೇ ‘‘ಮಯ್ಹಂ ಗೋಣಾ’’ತಿ ಸಲ್ಲಕ್ಖೇತ್ವಾ ಆಹರನ್ತೋ ಪಭಾತಕಾಲೇ ‘‘ನ ಇಮೇ ಮಯ್ಹಂ ಗೋಣಾ, ರಞ್ಞೋ ಗೋಣಾ’’ತಿ ಸಞ್ಜಾನಿತ್ವಾ ‘‘ಯಾವ ಮಂ ‘ಚೋರೋ ಅಯ’ನ್ತಿ ಗಹೇತ್ವಾ ರಾಜಪುರಿಸಾ ನ ಅನಯಬ್ಯಸನಂ ಪಾಪೇನ್ತಿ, ತಾವದೇವ ಪಲಾಯಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಭೀತೋ ಗೋಣೇ ಪಹಾಯ ವೇಗೇನ ಪಲಾಯಿತ್ವಾ ನಿಬ್ಭಯಟ್ಠಾನೇ ಅಟ್ಠಾಸಿ। ತತ್ಥ ‘‘ಮಯ್ಹಂ ಗೋಣಾ’’ತಿ ರಾಜಗೋಣಾನಂ ಗಹಣಂ ವಿಯ ಬಾಲಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ‘‘ಅಹಂ ಮಮಾ’’ತಿ ಖನ್ಧಾನಂ ಗಹಣಂ, ಪಭಾತೇ ‘‘ರಾಜಗೋಣಾ’’ತಿ ಸಞ್ಜಾನನಂ ವಿಯ ಯೋಗಿನೋ ತಿಲಕ್ಖಣವಸೇನ ಖನ್ಧಾನಂ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಾ ದುಕ್ಖಾ ಅನತ್ತಾ’’ತಿ ಸಞ್ಜಾನನಂ, ಭೀತಕಾಲೋ ವಿಯ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಞಾಣಂ, ವಿಸ್ಸಜ್ಜಿತ್ವಾ ಗನ್ತುಕಾಮತಾ ವಿಯ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾ, ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ ವಿಯ ಗೋತ್ರಭು, ಪಲಾಯನಂ ವಿಯ ಮಗ್ಗೋ, ಪಲಾಯಿತ್ವಾ ಅಭಯದೇಸೇ ಠಾನಂ ವಿಯ ಫಲಂ।
೭೯೪. ಯಕ್ಖೀತಿ ಏಕೋ ಕಿರ ಪುರಿಸೋ ಯಕ್ಖಿನಿಯಾ ಸದ್ಧಿಂ ಸಂವಾಸಂ ಕಪ್ಪೇಸಿ, ಸಾ ರತ್ತಿಭಾಗೇ ‘‘ಸುತ್ತೋ ಅಯ’’ನ್ತಿ ಮನ್ತ್ವಾ ಆಮಕಸುಸಾನಂ ಗನ್ತ್ವಾ ಮನುಸ್ಸಮಂಸಂ ಖಾದತಿ। ಸೋ ‘‘ಕುಹಿಂ ಏಸಾ ಗಚ್ಛತೀ’’ತಿ ಅನುಬನ್ಧಿತ್ವಾ ಮನುಸ್ಸಮಂಸಂ ಖಾದಮಾನಂ ದಿಸ್ವಾ ತಸ್ಸಾ ಅಮನುಸ್ಸಿಭಾವಂ ಞತ್ವಾ ‘‘ಯಾವ ಮಂ ನ ಖಾದತಿ, ತಾವ ಪಲಾಯಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಭೀತೋ ವೇಗೇನ ಪಲಾಯಿತ್ವಾ ಖೇಮಟ್ಠಾನೇ ಅಟ್ಠಾಸಿ। ತತ್ಥ ಯಕ್ಖಿನಿಯಾ ಸದ್ಧಿಂ ಸಂವಾಸೋ ವಿಯ ಖನ್ಧಾನಂ ‘‘ಅಹಂ ಮಮಾ’’ತಿ ಗಹಣಂ, ಸುಸಾನೇ ಮನುಸ್ಸಮಂಸಂ ಖಾದಮಾನಂ
೭೯೫. ದಾರಕೋತಿ ಏಕಾ ಕಿರ ಪುತ್ತಗಿದ್ಧಿನೀ ಇತ್ಥೀ, ಸಾ ಉಪರಿಪಾಸಾದೇ ನಿಸಿನ್ನಾವ ಅನ್ತರವೀಥಿಯಂ ದಾರಕಸದ್ದಂ ಸುತ್ವಾ ‘‘ಪುತ್ತೋ ನು ಖೋ ಮೇ ಕೇನಚಿ ವಿಹೇಠಿಯತೀ’’ತಿ ವೇಗಸಾ ಗನ್ತ್ವಾ ‘‘ಅತ್ತನೋ ಪುತ್ತೋ’’ತಿ ಸಞ್ಞಾಯ ಪರಪುತ್ತಂ ಅಗ್ಗಹೇಸಿ। ಸಾ ‘‘ಪರಪುತ್ತೋ ಅಯ’’ನ್ತಿ ಸಞ್ಜಾನಿತ್ವಾ ಓತ್ತಪ್ಪಮಾನಾ ಇತೋ ಚಿತೋ
೭೯೬. ಖುದ್ದಂ ಪಿಪಾಸಂ ಸೀತುಣ್ಹಂ, ಅನ್ಧಕಾರಂ ವಿಸೇನ ಚಾತಿ ಇಮಾ ಪನ ಛ ಉಪಮಾ ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನಿಯಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಠಿತಸ್ಸ ಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮಾಭಿಮುಖನಿನ್ನಪೋಣಪಬ್ಭಾರಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಾ। ಯಥಾ ಹಿ ಖುದ್ದಾಯ ಅಭಿಭೂತೋ ಸುಜಿಘಚ್ಛಿತೋ ಪುರಿಸೋ ಸಾದುರಸಂ ಭೋಜನಂ ಪತ್ಥೇತಿ, ಏವಮೇವಾಯಂ ಸಂಸಾರವಟ್ಟಜಿಘಚ್ಛಾಯ ಫುಟ್ಠೋ ಯೋಗಾವಚರೋ ಅಮತರಸಂ ಕಾಯಗತಾಸತಿಭೋಜನಂ ಪತ್ಥೇತಿ।
ಯಥಾ ಚ ಪಿಪಾಸಿತೋ ಪುರಿಸೋ ಪರಿಸುಸ್ಸಮಾನಕಣ್ಠಮುಖೋ ಅನೇಕಙ್ಗಸಮ್ಭಾರಂ ಪಾನಕಂ ಪತ್ಥೇತಿ, ಏವಮೇವಾಯಂ ಸಂಸಾರವಟ್ಟಪಿಪಾಸಾಯ ಫುಟ್ಠೋ ಯೋಗಾವಚರೋ ಅರಿಯಂ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕಮಗ್ಗಪಾನಕಂ ಪತ್ಥೇತಿ।
ಯಥಾ ಪನ ಸೀತಸಮ್ಫುಟ್ಠೋ ಪುರಿಸೋ ಉಣ್ಹಂ ಪತ್ಥೇತಿ, ಏವಮೇವಾಯಂ ಸಂಸಾರವಟ್ಟೇ ತಣ್ಹಾಸಿನೇಹಸೀತೇನ ಫುಟ್ಠೋ ಯೋಗಾವಚರೋ ಕಿಲೇಸಸನ್ತಾಪಕಂ ಮಗ್ಗತೇಜಂ ಪತ್ಥೇತಿ।
ಯಥಾ ಚ ಉಣ್ಹಸಮ್ಫುಟ್ಠೋ ಪುರಿಸೋ ಸೀತಂ ಪತ್ಥೇತಿ, ಏವಮೇವಾಯಂ ಸಂಸಾರವಟ್ಟೇ ಏಕಾದಸಗ್ಗಿಸನ್ತಾಪಸನ್ತತ್ತೋ ಯೋಗಾವಚರೋ ಏಕಾದಸಗ್ಗಿವೂಪಸಮಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪತ್ಥೇತಿ।
ಯಥಾ
ಯಥಾ ಚ ವಿಸಸಮ್ಫುಟ್ಠೋ ಪುರಿಸೋ ವಿಸಘಾತನಂ ಭೇಸಜ್ಜಂ ಪತ್ಥೇತಿ, ಏವಮೇವಾಯಂ ಕಿಲೇಸವಿಸಸಮ್ಫುಟ್ಠೋ ಯೋಗಾವಚರೋ ಕಿಲೇಸವಿಸನಿಮ್ಮಥನಂ ಅಮತೋಸಧಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪತ್ಥೇತಿ। ತೇನ ವುತ್ತಂ – ‘‘ತಸ್ಸೇವಂ ಜಾನತೋ ಏವಂ ಪಸ್ಸತೋ
೭೯೭. ಏತ್ತಾವತಾ ಚ ಪನೇಸ ಪತಿಲೀನಚರೋ ನಾಮ ಹೋತಿ, ಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ –
‘‘ಪತಿಲೀನಚರಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ,
ಭಜಮಾನಸ್ಸ ವಿವಿತ್ತಮಾಸನಂ।
ಸಾಮಗ್ಗಿಯಮಾಹು ತಸ್ಸ ತಂ,
ಯೋ ಅತ್ತಾನಂ ಭವನೇ ನ ದಸ್ಸಯೇ’’ತಿ॥ (ಸು॰ ನಿ॰ ೮೧೬; ಮಹಾನಿ॰ ೪೫)।
ಏವಮಿದಂ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಞಾಣಂ ಯೋಗಿನೋ ಪತಿಲೀನಚರಭಾವಂ ನಿಯಮೇತ್ವಾ ಉತ್ತರಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸಾಪಿ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಮಗ್ಗಙ್ಗಝಾನಙ್ಗಪಟಿಪದಾವಿಮೋಕ್ಖವಿಸೇಸಂ ನಿಯಮೇತಿ। ಕೇಚಿ ಹಿ ಥೇರಾ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಮಗ್ಗಙ್ಗಝಾನಙ್ಗಾನಂ ವಿಸೇಸಂ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಂ ನಿಯಮೇತೀತಿ ವದನ್ತಿ। ಕೇಚಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಆರಮ್ಮಣಭೂತಾ ಖನ್ಧಾ ನಿಯಮೇನ್ತೀತಿ ವದನ್ತಿ। ಕೇಚಿ ಪುಗ್ಗಲಜ್ಝಾಸಯೋ ನಿಯಮೇತೀತಿ ವದನ್ತಿ। ತೇಸಮ್ಪಿ ವಾದೇಸು ಅಯಂ ಪುಬ್ಬಭಾಗವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನಿವಿಪಸ್ಸನಾವ ನಿಯಮೇತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
೭೯೮. ತತ್ರಾಯಂ ಅನುಪುಬ್ಬಿಕಥಾ – ವಿಪಸ್ಸನಾನಿಯಮೇನ ಹಿ ಸುಕ್ಖವಿಪಸ್ಸಕಸ್ಸ ಉಪ್ಪನ್ನಮಗ್ಗೋಪಿ, ಸಮಾಪತ್ತಿಲಾಭಿನೋ ಝಾನಂ ಪಾದಕಂ ಅಕತ್ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನಮಗ್ಗೋಪಿ, ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ ಪಾದಕಂ ಕತ್ವಾ ಪಕಿಣ್ಣಕಸಙ್ಖಾರೇ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ಉಪ್ಪಾದಿತಮಗ್ಗೋಪಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಿಕಾವ ಹೋನ್ತಿ। ಸಬ್ಬೇಸು ಸತ್ತ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಿ ಅಟ್ಠ ಮಗ್ಗಙ್ಗಾನಿ ಪಞ್ಚ ಝಾನಙ್ಗಾನಿ ಹೋನ್ತಿ। ತೇಸಂ ಹಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗವಿಪಸ್ಸನಾ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾಪಿ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಾಪಿ ಹುತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾನಕಾಲೇ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಭಾವಂ ಪತ್ವಾ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾ
೭೯೯. ದುತಿಯತ್ಥೇರವಾದೇ ಪನ ಯತೋ ಯತೋ ಸಮಾಪತ್ತಿತೋ ವುಟ್ಠಾಯ ಯೇ ಯೇ ಸಮಾಪತ್ತಿಧಮ್ಮೇ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ಮಗ್ಗೋ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತೋ ಹೋತಿ, ತಂತಂಸಮಾಪತ್ತಿಸದಿಸೋವ ಹೋತಿ। ತತ್ರಾಪಿ ಚ ವಿಪಸ್ಸನಾನಿಯಮೋ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
೮೦೦. ತತಿಯತ್ಥೇರವಾದೇ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ತನೋ ಅಜ್ಝಾಸಯಾನುರೂಪೇನ ಯಂ ಯಂ ಝಾನಂ ಪಾದಕಂ ಕತ್ವಾ ಯೇ ಯೇ ಝಾನಧಮ್ಮೇ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ಮಗ್ಗೋ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತೋ, ತಂತಂಝಾನಸದಿಸೋವ ಹೋತಿ। ಪಾದಕಜ್ಝಾನಂ ಪನ ಸಮ್ಮಸಿತಜ್ಝಾನಂ ವಾ ವಿನಾ ಅಜ್ಝಾಸಯಮತ್ತೇನೇವ ತಂ ನ ಇಜ್ಝತಿ। ಸ್ವಾಯಮತ್ಥೋ ನನ್ದಕೋವಾದಸುತ್ತೇನ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೩೯೮ ಆದಯೋ) ದೀಪೇತಬ್ಬೋ। ಏತ್ಥಾಪಿ ಚ ವಿಪಸ್ಸನಾನಿಯಮೋ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಏವಂ ತಾವ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಮಗ್ಗಙ್ಗಝಾನಙ್ಗಾನಿ ನಿಯಮೇತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
೮೦೧. ಸಚೇ ಪನಾಯಂ ಆದಿತೋ ಕಿಲೇಸೇ ವಿಕ್ಖಮ್ಭಯಮಾನಾ ದುಕ್ಖೇನ ಸಪ್ಪಯೋಗೇನ ಸಸಙ್ಖಾರೇನ ವಿಕ್ಖಮ್ಭೇತುಂ ಅಸಕ್ಖಿ, ದುಕ್ಖಾಪಟಿಪದಾ ನಾಮ ಹೋತಿ। ವಿಪರಿಯಾಯೇನ ಸುಖಾಪಟಿಪದಾ। ಕಿಲೇಸೇ ಪನ ವಿಕ್ಖಮ್ಭೇತ್ವಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಪರಿವಾಸಂ ಮಗ್ಗಪಾತುಭಾವಂ ಸಣಿಕಂ ಕುರುಮಾನಾ ದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಾ ನಾಮ ಹೋತಿ। ವಿಪರಿಯಾಯೇನ ಖಿಪ್ಪಾಭಿಞ್ಞಾ। ಇತಿ ಅಯಂ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ ಆಗಮನೀಯಟ್ಠಾನೇ ಠತ್ವಾ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ತನೋ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ನಾಮಂ ದೇತಿ। ತೇನ ಮಗ್ಗೋ ಚತ್ತಾರಿ ನಾಮಾನಿ ಲಭತಿ।
ಸಾ
೮೦೨. ಅಪಿಚ ಮಗ್ಗೋ ನಾಮ ಪಞ್ಚಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ನಾಮಂ ಲಭತಿ ಸರಸೇನ ವಾ ಪಚ್ಚನೀಕೇನ ವಾ ಸಗುಣೇನ ವಾ ಆರಮ್ಮಣೇನ ವಾ ಆಗಮನೇನ ವಾ। ಸಚೇ ಹಿ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಸಙ್ಖಾರೇ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾತಿ, ಅನಿಮಿತ್ತವಿಮೋಕ್ಖೇನ ವಿಮುಚ್ಚತಿ। ಸಚೇ ದುಕ್ಖತೋ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾತಿ, ಅಪ್ಪಣಿಹಿತವಿಮೋಕ್ಖೇನ ವಿಮುಚ್ಚತಿ। ಸಚೇ ಅನತ್ತತೋ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾತಿ, ಸುಞ್ಞತವಿಮೋಕ್ಖೇನ ವಿಮುಚ್ಚತಿ। ಇದಂ ಸರಸತೋ ನಾಮಂ ನಾಮ।
ಯಸ್ಮಾ ಪನೇಸ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗಂ ಕತ್ವಾ ನಿಚ್ಚನಿಮಿತ್ತಧುವನಿಮಿತ್ತಸಸ್ಸತನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಪಜಹನ್ತೋ ಆಗತೋ, ತಸ್ಮಾ ಅನಿಮಿತ್ತೋ। ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಪನ ಸುಖಸಞ್ಞಂ ಪಹಾಯ ಪಣಿಧಿಂ ಪತ್ಥನಂ ಸುಕ್ಖಾಪೇತ್ವಾ ಆಗತತ್ತಾ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತೋ। ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಅತ್ತಸತ್ತಪುಗ್ಗಲಸಞ್ಞಂ ಪಹಾಯ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಸುಞ್ಞತೋ ದಿಟ್ಠತ್ತಾ ಸುಞ್ಞತೋತಿ ಇದಂ ಪಚ್ಚನೀಕತೋ ನಾಮಂ ನಾಮ।
ರಾಗಾದೀಹಿ ಪನೇಸ ಸುಞ್ಞತ್ತಾ ಸುಞ್ಞತೋ, ರೂಪನಿಮಿತ್ತಾದೀನಂ ರಾಗನಿಮಿತ್ತಾದೀನಞ್ಞೇವ ವಾ ಅಭಾವೇನ ಅನಿಮಿತ್ತೋ, ರಾಗಪಣಿಧಿಆದೀನಂ ಅಭಾವತೋ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತೋತಿ ಇದಮಸ್ಸ ಸಗುಣತೋ ನಾಮಂ।
ಸ್ವಾಯಂ ಸುಞ್ಞಂ ಅನಿಮಿತ್ತಂ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಞ್ಚ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕರೋತೀತಿಪಿ ಸುಞ್ಞತೋ ಅನಿಮಿತ್ತೋ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಇದಮಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣತೋ ನಾಮಂ।
೮೦೩. ಆಗಮನಂ ಪನ ದುವಿಧಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಗಮನಂ ಮಗ್ಗಾಗಮನಞ್ಚ। ತತ್ಥ ಮಗ್ಗೇ ವಿಪಸ್ಸನಾಗಮನಂ ಲಭತಿ, ಫಲೇ ಮಗ್ಗಾಗಮನಂ। ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾ ಹಿ ಸುಞ್ಞತಾ ನಾಮ, ಸುಞ್ಞತವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಮಗ್ಗೋ ಸುಞ್ಞತೋ, ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾ ಅನಿಮಿತ್ತಾ ನಾಮ ಆಗಮನತೋ ನಾಮಂ। ಏವಮಯಂ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ ವಿಮೋಕ್ಖವಿಸೇಸಂ ನಿಯಮೇತೀತಿ।
ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಞಾಣಂ ನಿಟ್ಠಿತಂ।
ಅನುಲೋಮಞಾಣಕಥಾ
೮೦೪. ತಸ್ಸ ತಂ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಞಾಣಂ ಆಸೇವನ್ತಸ್ಸ ಭಾವೇನ್ತಸ್ಸ ಬಹುಲೀಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಅಧಿಮೋಕ್ಖಸದ್ಧಾ ಬಲವತರಾ ನಿಬ್ಬತ್ತತಿ, ವೀರಿಯಂ ಸುಪಗ್ಗಹಿತಂ ಹೋತಿ, ಸತಿ ಸೂಪಟ್ಠಿತಾ, ಚಿತ್ತಂ ಸುಸಮಾಹಿತಂ, ತಿಕ್ಖತರಾ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ತಸ್ಸ ‘‘ದಾನಿ ಮಗ್ಗೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ ಸಙ್ಖಾರೇ ಅನಿಚ್ಚಾತಿ ವಾ ದುಕ್ಖಾತಿ ವಾ ಅನತ್ತಾತಿ ವಾ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ಭವಙ್ಗಂ ಓತರತಿ। ಭವಙ್ಗಾನನ್ತರಂ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಯ ಕತನಯೇನೇವ ಸಙ್ಖಾರೇ ಅನಿಚ್ಚಾತಿ ವಾ ದುಕ್ಖಾತಿ ವಾ ಅನತ್ತಾತಿ ವಾ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕುರುಮಾನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಮನೋದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಂ। ತತೋ ಭವಙ್ಗಂ ಆವಟ್ಟೇತ್ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಕಿರಿಯಚಿತ್ತಸ್ಸಾನನ್ತರಂ ಅವೀಚಿಕಂ ಚಿತ್ತಸನ್ತತಿಂ ಅನುಪ್ಪಬನ್ಧಮಾನಂ ತಥೇವ ಸಙ್ಖಾರೇ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಪಠಮಂ ಜವನಚಿತ್ತಂ, ಯಂ ಪರಿಕಮ್ಮನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತದನನ್ತರಂ ತಥೇವ ಸಙ್ಖಾರೇ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ದುತಿಯಂ ಜವನಚಿತ್ತಂ, ಯಂ ಉಪಚಾರನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತದನನ್ತರಮ್ಪಿ ತಥೇವ ಸಙ್ಖಾರೇ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ತತಿಯಂ ಜವನಚಿತ್ತಂ, ಯಂ ಅನುಲೋಮನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಇದಂ ನೇಸಂ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕಂ ನಾಮಂ।
ಅವಿಸೇಸೇನ ಪನ ತಿವಿಧಮ್ಪೇತಂ ಆಸೇವನನ್ತಿಪಿ ಪರಿಕಮ್ಮನ್ತಿಪಿ ಉಪಚಾರನ್ತಿಪಿ ಅನುಲೋಮನ್ತಿಪಿ ವತ್ತುಂ ವಟ್ಟತಿ। ಕಿಸ್ಸಾನುಲೋಮಂ? ಪುರಿಮಭಾಗಪಚ್ಛಿಮಭಾಗಾನಂ। ತಞ್ಹಿ ಪುರಿಮಾನಂ ಅಟ್ಠನ್ನಂ
ಯಥಾ ಹಿ ಧಮ್ಮಿಕೋ ರಾಜಾ ವಿನಿಚ್ಛಯಟ್ಠಾನೇ ನಿಸಿನ್ನೋ ವೋಹಾರಿಕಮಹಾಮತ್ತಾನಂ ವಿನಿಚ್ಛಯಂ ಸುತ್ವಾ ಅಗತಿಗಮನಂ ಪಹಾಯ ಮಜ್ಝತ್ತೋ ಹುತ್ವಾ ‘‘ಏವಂ ಹೋತೂ’’ತಿ ಅನುಮೋದಮಾನೋ ತೇಸಞ್ಚ ವಿನಿಚ್ಛಯಸ್ಸ ಅನುಲೋಮೇತಿ, ಪೋರಾಣಸ್ಸ ಚ ರಾಜಧಮ್ಮಸ್ಸ, ಏವಂಸಮ್ಪದಮಿದಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ರಾಜಾ ವಿಯ ಹಿ ಅನುಲೋಮಞಾಣಂ, ಅಟ್ಠ ವೋಹಾರಿಕಮಹಾಮತ್ತಾ ವಿಯ ಅಟ್ಠ ಞಾಣಾನಿ, ಪೋರಾಣೋ ರಾಜಧಮ್ಮೋ ವಿಯ ಸತ್ತತಿಂಸ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಾ। ತತ್ಥ ಯಥಾ ರಾಜಾ ‘‘ಏವಂ ಹೋತೂ’’ತಿ ವದಮಾನೋ ವೋಹಾರಿಕಾನಞ್ಚ ವಿನಿಚ್ಛಯಸ್ಸ, ರಾಜಧಮ್ಮಸ್ಸ ಚ ಅನುಲೋಮೇತಿ, ಏವಮಿದಂ ಅನಿಚ್ಚಾದಿವಸೇನ ಸಙ್ಖಾರೇ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಅಟ್ಠನ್ನಞ್ಚ ಞಾಣಾನಂ ತಥಕಿಚ್ಚತಾಯ ಅನುಲೋಮೇತಿ, ಉಪರಿ ಚ ಸತ್ತತಿಂಸಾಯ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮಾನಂ। ತೇನೇವ ಸಚ್ಚಾನುಲೋಮಿಕಞಾಣನ್ತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ।
ಅನುಲೋಮಞಾಣಂ ನಿಟ್ಠಿತಂ।
ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನೀವಿಪಸ್ಸನಾಕಥಾ
೮೦೫. ಇದಞ್ಚ ಪನ ಅನುಲೋಮಞಾಣಂ ಸಙ್ಖಾರಾರಮ್ಮಣಾಯ ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನಿಯಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಪರಿಯೋಸಾನಂ ಹೋತಿ। ಸಬ್ಬೇನ ಸಬ್ಬಂ ಪನ ಗೋತ್ರಭುಞಾಣಂ ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನಿಯಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಪರಿಯೋಸಾನಂ। ಇದಾನಿ ತಸ್ಸಾಯೇವ ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನಿಯಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಅಸಮ್ಮೋಹತ್ಥಂ ಅಯಂ ಸುತ್ತಸಂಸನ್ದನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ
ಅಯಞ್ಹಿ ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನೀ ವಿಪಸ್ಸನಾ ಸಳಾಯತನವಿಭಙ್ಗಸುತ್ತೇ ‘‘ಅತಮ್ಮಯತಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ನಿಸ್ಸಾಯ ಅತಮ್ಮಯತಂ ಆಗಮ್ಮ ಯಾಯಂ ಉಪೇಕ್ಖಾ ಏಕತ್ತಾ ಏಕತ್ತಸಿತಾ, ತಂ ಪಜಹಥ ತಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮಥಾ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೩೧೦) ಏವಂ ಅತಮ್ಮಯತಾತಿ ವುತ್ತಾ।
ಅಲಗದ್ದಸುತ್ತನ್ತೇ ‘‘ನಿಬ್ಬಿನ್ದಂ ವಿರಜ್ಜತಿ, ವಿರಾಗಾ ವಿಮುಚ್ಚತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪೫) ಏವಂ ನಿಬ್ಬಿದಾತಿ ವುತ್ತಾ।
ಸುಸಿಮಸುತ್ತನ್ತೇ ‘‘ಪುಬ್ಬೇ ಖೋ, ಸುಸಿಮ, ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣಂ, ಪಚ್ಛಾ ನಿಬ್ಬಾನೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೭೦) ಏವಂ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣನ್ತಿ ವುತ್ತಾ।
ಪೋಟ್ಠಪಾದಸುತ್ತನ್ತೇ ‘‘ಸಞ್ಞಾ ಖೋ, ಪೋಟ್ಠಪಾದ, ಪಠಮಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಪಚ್ಛಾ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೪೧೬) ಏವಂ ಸಞ್ಞಗ್ಗನ್ತಿ ವುತ್ತಾ।
ದಸುತ್ತರಸುತ್ತನ್ತೇ ‘‘ಪಟಿಪದಾಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿ ಪಾರಿಸುದ್ಧಿಪಧಾನಿಯಙ್ಗ’’ನ್ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೫೯) ಏವಂ ಪಾರಿಸುದ್ಧಿಪಧಾನಿಯಙ್ಗನ್ತಿ ವುತ್ತಾ।
ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗೇ ‘‘ಯಾ ಚ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾ ಯಾ ಚ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾ ಯಾ ಚ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಏಕತ್ಥಾ ಬ್ಯಞ್ಜನಮೇವ ನಾನ’’ನ್ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೨೨೭) ಏವಂ ತೀಹಿ ನಾಮೇಹಿ ವುತ್ತಾ।
ಪಟ್ಠಾನೇ ‘‘ಅನುಲೋಮಂ ಗೋತ್ರಭುಸ್ಸ, ಅನುಲೋಮಂ ವೋದಾನಸ್ಸಾ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೪೧೭) ಏವಂ ತೀಹಿ ನಾಮೇಹಿ ವುತ್ತಾ।
ರಥವಿನೀತಸುತ್ತನ್ತೇ ‘‘ಕಿಂ ಪನಾವುಸೋ, ಪಟಿಪದಾಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧತ್ಥಂ ಭಗವತಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಂ ವುಸ್ಸತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೫೭) ಏವಂ ಪಟಿಪದಾಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧೀತಿ ವುತ್ತಾ।
ಇತಿನೇಕೇಹಿ
ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನೀ ಸನ್ತಾ, ಪರಿಸುದ್ಧಾ ವಿಪಸ್ಸನಾ॥
ವುಟ್ಠಾತುಕಾಮೋ ಸಂಸಾರ-ದುಕ್ಖಪಙ್ಕಾ ಮಹಬ್ಭಯಾ।
ಕರೇಯ್ಯ ಸತತಂ ತತ್ಥ, ಯೋಗಂ ಪಣ್ಡಿತಜಾತಿಕೋತಿ॥
ಇತಿ ಸಾಧುಜನಪಾಮೋಜ್ಜತ್ಥಾಯ ಕತೇ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೇ
ಪಞ್ಞಾಭಾವನಾಧಿಕಾರೇ
ಪಟಿಪದಾಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿನಿದ್ದೇಸೋ ನಾಮ
ಏಕವೀಸತಿಮೋ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ।