೧೭. ಪಞ್ಞಾಭೂಮಿನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೫೭೦. ಇಮಿಸ್ಸಾ ಪಞ್ಞಾಯಾತಿ ಇಮಿಸ್ಸಾ ಯಥಾಧಿಗತಾಯ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ। ಭೂಮಿಭೂತೇಸೂತಿ ಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನಭೂತೇಸು। ಕಾಮಞ್ಚಾಯಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಸಮಞ್ಞಾ ಪಿತಾಪುತ್ತಸಮಞ್ಞಾ ವಿಯ ಅಪೇಕ್ಖಾಸಿದ್ಧಾ, ಹೇತುಫಲಧಮ್ಮೇಸು ಪನ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ವವತ್ಥಿತಾವಾತಿ ‘‘ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ಚೇವಾ’’ತಿಆದಿನಾ ವಿಭಜ್ಜ ವುತ್ತಂ। ಆದಿಸದ್ದೇನಾತಿ ‘‘ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಾದಿಭೇದಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ವುತ್ತಆದಿಸದ್ದೇನ। ಅವಸೇಸಾ ಹೋನ್ತಿ, ಸಂವಣ್ಣನಾವಸೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ತೇಸಂ ವಣ್ಣನಾಕ್ಕಮೋ ಅನುಪ್ಪತ್ತೋ’’ತಿ।
ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋ ಧಮ್ಮಾ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ, ನ ಸಮುಪ್ಪತ್ತಿಮತ್ತಂ। ಸ್ವಾಯಮತ್ಥೋ ಇಮಿನಾ ಸುತ್ತಪದೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ವುತ್ತಞ್ಹೇತ’’ನ್ತಿಆದಿಂ ವತ್ವಾ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನೇ ಪನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಜರಾಮರಣಾದಯೋ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ। ಕಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಅನುಲೋಮತೋ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಧಮ್ಮಾ ದಸ್ಸಿತಾ, ಪಟಿಲೋಮತೋ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಾ ಧಮ್ಮಾತಿ? ಯತೋ ತೇ ಪಚ್ಚಯತೋ ಉಪ್ಪನ್ನಾ, ತಸ್ಸ ಸಮನನ್ತರದಸ್ಸನತ್ಥಂ।
ನ ನಿಚ್ಚಂ ನ ಸಸ್ಸತನ್ತಿ ಅನಿಚ್ಚಂ। ಸಮೇಚ್ಚ ಸಮ್ಭೂಯ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಕತನ್ತಿ ಸಙ್ಖತಂ। ಪಟಿಚ್ಚ ಪಚ್ಚಯಾರಹಂ ಪಚ್ಚಯಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಸಹಿತಮೇವ ಉಪ್ಪನ್ನನ್ತಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಂ। ಖಯನಸಭಾವಂ ಖಯಧಮ್ಮಂ। ವಯನಸಭಾವಂ ವಯಧಮ್ಮಂ। ವಿರಜ್ಜನಸಭಾವಂ ಪಲುಜ್ಜನಸಭಾವಂ ವಿರಾಗಧಮ್ಮಂ। ನಿರುಜ್ಝನಸಭಾವಂ ನಿರೋಧಧಮ್ಮಂ। ಸೇಸಂ ಯದೇತ್ಥ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ತಂ ಪರತೋ ಆವಿ ಭವಿಸ್ಸತಿ।
೫೭೧. ಏತ್ಥಾತಿ ಏತೇಸು ಯಥಾವುತ್ತೇಸು ಸುತ್ತಪದೇಸು। ಸಙ್ಖೇಪೋತಿ ಅತ್ಥಸಙ್ಖೇಪೋ।
ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾತಿ ಜಾತಿಸಙ್ಖಾತಾ ಪಚ್ಚಯಾ। ಹೇತುಮ್ಹಿ ನಿಸ್ಸಕ್ಕವಚನಂ। ಠಿತಾವ ಸಾ ಧಾತೂತಿ ಯಾಯಂ ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾ ‘‘ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣ’’ನ್ತಿ, ಏಸಾ ಧಾತು ಏಸ ಸಭಾವೋ। ಸಾ ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ವಿಪಲ್ಲಾಸಾಭಾವತೋ ಏವಂ ಅವಬುಜ್ಝಮಾನಸ್ಸ ಏತಸ್ಸ ಸಭಾವಸ್ಸ, ಹೇತುನೋ ವಾ ತಥೇವ ಭಾವತೋ ಠಿತತಾತಿ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತತಾ। ಜಾತಿ ವಾ ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಟ್ಠಿತಿ ಪವತ್ತಆಯೂಹನಸಂಯೋಗಪಲಿಬೋಧಸಮುದಯಹೇತುಪಚ್ಚಯಟ್ಠಿತೀತಿ ತದುಪ್ಪಾದಾದಿಭಾವೇನಸ್ಸಾ ಠಿತತಾ ‘‘ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತತಾ’’ತಿ ಫಲಂ ಪತಿಸಾಮತ್ಥಿಯತೋ ಹೇತುಮೇವ ವದತಿ।
ಅಥ ವಾ ಧಾರೀಯತಿ ಪಚ್ಚಯೇಹೀತಿ ಧಮ್ಮೋ, ತಿಟ್ಠತಿ ತತ್ಥ ತದಾಯತ್ತವುತ್ತಿತಾಯ ಫಲನ್ತಿ ಠಿತಿ, ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಠಿತಿ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿ। ಧಮ್ಮೋತಿ ವಾ ಕಾರಣಂ, ಪಚ್ಚಯೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಠಿತಿಸಭಾವೋ, ಧಮ್ಮತೋ ಚ ಅಞ್ಞೋ ಸಭಾವೋ ನತ್ಥೀತಿ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿ, ಪಚ್ಚಯೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹೇ ಪಞ್ಞಾ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣ’’ನ್ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೪೫)। ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿ ಏವ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತತಾ। ಸಾ ಏವ ಧಾತು ‘‘ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣ’’ನ್ತಿ ಇಮಸ್ಸ ಸಭಾವಸ್ಸ, ಹೇತುನೋ ವಾ ಅಞ್ಞಥತ್ತಾಭಾವತೋ ‘‘ನ ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣ’’ನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಯಮಾನಸ್ಸ ತಬ್ಭಾವಾಭಾವತೋ ನಿಯಾಮತಾ ವವತ್ಥಿತಭಾವೋತಿ ಧಮ್ಮನಿಯಾಮತಾ। ಫಲಸ್ಸ ವಾ ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ಜಾತಿಯಾ ಸತಿ ಸಮ್ಭವೋ ಧಮ್ಮೇ ಹೇತುಮ್ಹಿ ಠಿತತಾತಿ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತತಾ। ಅಸತಿ ಅಸಮ್ಭವೋ ಧಮ್ಮೇ ನಿಯತತಾತಿ ಧಮ್ಮನಿಯಾಮತಾತಿ ಏವಂ ಫಲೇನ ಹೇತುಂ ವಿಭಾವೇತಿ। ತಂ ‘‘ಠಿತಾವ ಸಾ ಧಾತೂ’’ತಿಆದಿನಾ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೨೦) ವುತ್ತಂ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಂ ಅಭಿಸಮ್ಬುಜ್ಝತಿ ಪಚ್ಚಕ್ಖಕರಣೇನ ಅಭಿಮುಖಂ ಬುಜ್ಝತಿ ಯಾಥಾವತೋ ಪಟಿವಿಜ್ಝತಿ। ಅಭಿಸಮೇತೀತಿ ತಸ್ಸ ವೇವಚನಂ। ಆದಿತೋ ಕಥೇನ್ತೋ ಆಚಿಕ್ಖತಿ, ಉದ್ದಿಸತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಮೇವ ಉದ್ದೇಸಂ ಪರಿಯೋಸಾಪೇನ್ತೋ ದೇಸೇತಿ। ಯಥಾಉದ್ದಿಟ್ಠಮತ್ಥಂ ನಿದ್ದಿಸನವಸೇನ ಪಕಾರೇಹಿ ಞಾಪೇನ್ತಾ ಪಞ್ಞಪೇತಿ। ಪಕಾರೇಹಿಯೇವ ಪತಿಟ್ಠಪೇನ್ತೋ ಪಟ್ಠಪೇತಿ। ಯಥಾನಿದ್ದಿಟ್ಠಮತ್ಥಂ ಪಟಿನಿದ್ದಿಸನವಸೇನ ವಿವರತಿ ವಿಭಜತಿ, ವಿವಟಞ್ಹಿ ವಿಭತ್ತಞ್ಚ ಅತ್ಥಂ ಹೇತುಧಾರಣದಸ್ಸನೇಹಿ ಪಾಕಟಂ ಕರೋನ್ತೋ ಉತ್ತಾನೀಕರೋತಿ। ಉತ್ತಾನೀಕರೋನ್ತೋ ತಥಾಪಚ್ಚಕ್ಖಭೂತಂ ಕತ್ವಾ ನಿಗಮನವಸೇನ ಪಸ್ಸಥಾತಿ ಚಾಹ।
೫೭೨. ಪಚ್ಚಯಲಕ್ಖಣೋತಿ ಪಚ್ಚಯಭಾವಲಕ್ಖಣೋ, ಪಚ್ಚಯೋತಿ ವಾ ಲಕ್ಖಿತಬ್ಬೋ। ಪವತ್ತಿದುಕ್ಖಸ್ಸ ದುಕ್ಖಾನುಬನ್ಧನರಸೋ। ನಿಬ್ಬಾನಗಾಮಿಮಗ್ಗಸ್ಸ ಉಪ್ಪಥಭಾವತೋ ಕುಮ್ಮಗ್ಗಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ।
ಸೋ ಪನಾಯಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ। ಯಾವತ್ತಕೇಹಿ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಯಂ ಫಲಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಾರಹಂ, ಅವಿಕಲೇಹೇವ ತೇಹಿ ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿ, ತದಞ್ಞೇನ ಚ ತಸ್ಸ ಪಯೋಜನಂ ನತ್ಥೀತಿ ಆಹ ‘‘ಅನೂನಾಧಿಕೇಹೇವಾ’’ತಿ। ಯಥಾ ತಂ ಚಕ್ಖುರೂಪಾಲೋಕಮನಸಿಕಾರೇಹಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ, ಏತೇನ ತಂತಂಫಲನಿಪ್ಫಾದನೇನ ತಸ್ಸಾ ಪಚ್ಚಯಸಾಮಗ್ಗಿಯಾ ತಪ್ಪರತಾ ತಥತಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸಾಮಗ್ಗಿನ್ತಿ ಸಮೋಧಾನಂ, ಸಮವಾಯನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಸಮ್ಭವಾಭಾವತೋತಿ ಅನುಪ್ಪಜ್ಜನಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ। ಪಚ್ಚಯಸಾಮಗ್ಗಿಯಞ್ಹಿ ಸತಿ ಅನುಪ್ಪಜ್ಜನೇ ತಸ್ಸಾ ವಿತಥತಾ ಸಿಯಾ। ಅಞ್ಞಧಮ್ಮಪ್ಪಚ್ಚಯೇಹೀತಿ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಫಲಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ। ಅಞ್ಞಧಮ್ಮಾನುಪ್ಪತ್ತಿತೋತಿ ತತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಫಲಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅನುಪ್ಪಜ್ಜನತೋ। ನ ಹಿ ಕದಾಚಿ ಚಕ್ಖುರೂಪಾಲೋಕಮನಸಿಕಾರೇಹಿ ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಸಮ್ಭವೋ ಅತ್ಥಿ, ಯದಿ ಸಿಯಾ, ತಸ್ಸಾ ಸಾಮಗ್ಗಿಯಾ ಅಞ್ಞಥತಾ ನಾಮ ಸಿಯಾ, ನ ಚೇತಂ ಅತ್ಥೀತಿ ‘‘ಅನಞ್ಞಥತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಪಚ್ಚಯತೋತಿ ಪಚ್ಚಯಭಾವತೋ। ಪಚ್ಚಯಸಮೂಹತೋತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ।
೫೭೩. ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯಾ ಏವ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾತಿ ತಾ-ಸದ್ದೇನ ಪದಂ ವಡ್ಢಿತಂ, ನ ಕಿಞ್ಚಿ ಅತ್ಥನ್ತರಂ ಯಥಾ ದೇವೋ ಏವ ದೇವತಾತಿ। ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯಾನಂ ವಾ ಸಮೂಹೋ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾತಿ ಸಮೂಹತ್ಥಂ ತಾ-ಸದ್ದಮಾಹ ಯಥಾ ‘‘ಜನಾನಂ ಸಮೂಹೋ ಜನತಾ’’ತಿ। ನನು ಚ ‘‘ಅತ್ಥಿ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣನ್ತಿ ಇತಿ ಪುಟ್ಠೇನ ಸತಾ, ಆನನ್ದ, ಅತ್ಥೀತಿಸ್ಸ ವಚನೀಯಂ। ಕಿಂ ಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣನ್ತಿ ಇತಿ ಚೇ ವದೇಯ್ಯ, ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣನ್ತಿ ಇಚ್ಚಸ್ಸ ವಚನೀಯ’’ನ್ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೯೬) ಜಾತಿಸದ್ದಪಚ್ಚಯಸದ್ದಸಮಾನಾಧಿಕರಣೇನ ಕಿಂ-ಸದ್ದೇನ ಇದಂಸದ್ದಸ್ಸ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣತಾದಸ್ಸನತೋ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯಸದ್ದಸ್ಸ ಕಮ್ಮಧಾರಯಸಮಾಸೋ ದಿಸ್ಸತಿ, ನ ಹೇತ್ಥ ‘‘ಇಮಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಾ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯಾ’’ತಿ ಜರಾಮರಣಸ್ಸ, ಅಞ್ಞಸ್ಸ ವಾ ಪಚ್ಚಯತೋ ಜರಾಮರಣಸಮ್ಭವಪುಚ್ಛಾ ಸಮ್ಭವತಿ ವಿದಿತಭಾವತೋ, ಅಸಮ್ಭವತೋ ಚ, ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ಪನ ಪಚ್ಚಯಪುಚ್ಛಾ ಸಮ್ಭವತಿ। ಪಚ್ಚಯ-ಸದ್ದೇನ ಚ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣತಾಯ ಇದಂ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಇಮಸ್ಮಾ ಪಚ್ಚಯಾತಿ ಪಚ್ಚಯಪುಚ್ಛಾ ಯುಜ್ಜತಿ। ಸಾ ಚ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣತಾ ಬಾಹಿರತ್ಥಸಮಾಸೇಪಿ ಲಬ್ಭತಿ। ತತೋ ಚ ಅಞ್ಞಪದತ್ಥವಚನಿಚ್ಛಾಭಾವೇ ಕಮ್ಮಧಾರಯಸಮಾಸೋ ಲಬ್ಭತಿ।
ಸಾಮಿವಚನಸಮಾಸೇ ಪನ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣತಾ ನತ್ಥೀತಿ ನ ಕಥಞ್ಚಿ ಕಮ್ಮಧಾರಯಸಮಾಸಸಮ್ಭವೋತಿ? ನಯಿದಮೇವಂ ವಚನಿಚ್ಛನ್ತರಭಾವತೋ। ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದವಚನಿಚ್ಛಾ ಹೇಸಾ ‘‘ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾ
ಅಥ ವಾ ಪನ ಹೋತು ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾತಿ। ಭಾವೋತಿ ಚೇತ್ಥ ಅವಿನಾಭಾವಿಫಲಂ ಪತಿ ಹೇತುನೋ ಸತ್ವಂ। ತಥಾ ಹಿ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯ-ಸದ್ದೋ ಜಾತಿಆದೀಸು ನಿರುಳ್ಹೋ। ತಞ್ಚ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯಸತ್ವಂ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತೋ ಅಞ್ಞಂ ನತ್ಥಿ। ಯದಿ ಅಞ್ಞಂ ಸಿಯಾ, ತಂ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಂ ಸಿಯಾ। ನ ಹಿ ಸತಾ ಅಞ್ಞಂ ವಿಜ್ಜಮಾನಂ ಹೋತಿ। ಅಥ ಸತ್ವಂ ಸಂ ನಾಮ, ಯಸ್ಸ ಸತೋ ಭಾವೋ, ತಂ ಅಸಂ ನಾಮ ಸಿಯಾ। ನ ಹಿ ತಂ ಸತ್ವಂ ಸಭಾವಂ ಸತ್ವತೋ ಅಞ್ಞತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ಸತೋ ಭಾವೋ ಸತ್ವನ್ತಿ ನಿದ್ದೇಸೋ ನ ಯುಜ್ಜತಿ। ನ ಚ ಸಂ-ಸಮ್ಬನ್ಧೇನ ಅಸಂ ಸಂ ನಾಮ ಹೋತಿ, ಪಗೇವ ಸಂ-ಸಮ್ಬನ್ಧೇನ। ಅಸತಿ ಚ ಸದಿತಿಗ್ಗಹಣಂ ವಿಪರೀತಗ್ಗಾಹೋತಿ ನ ಗಹಣತೋ ಸಂಸಿದ್ಧಿ। ಸದಿಸಕಪ್ಪನಾಯಞ್ಚ ಮಾಣವಕಸ್ಸ ಸೀಹಭಾವೋ ವಿಯ ನ ಅಸತೋ ಸಂ-ಸಭಾವತಾ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಯಥಾವುತ್ತಂ ಸತ್ವಂ, ನ ಅಸತ್ವಂ। ನಾಪಿ ಯಸ್ಸ ತಂ ಸತ್ವಂ, ತದಸಂ, ತಸ್ಮಾ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯಸರೂಪಂ ಸಭಾವನ್ತರೇಹಿ ವಿನಿವತ್ತಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಇಮಸ್ಸಾಯನ್ತಿ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ನ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾಯ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಭಾವಾಸಮ್ಭವೋ।
ಪಟಿಚ್ಚ ಸಮುಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಏತಸ್ಮಾತಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋತಿ ತಸ್ಸಾಪಿ ಹೇತುಅತ್ಥಭಾವತೋ ಜಾತಿಆದಿಪದಾನಂ ಏವಮೇವ ಹೇತುಭಾವವಾಚಕತಾಯ ಹೇತುಪಧಾನತಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ ಹೇತುಪ್ಪಭವಾನಂ ಹೇತು ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋತಿ ಕತ್ವಾ ಸೀಹನಾದಸುತ್ತೇನ ಪಕಾಸಿತೋ ಏವಮತ್ಥೋ। ‘‘ಕಿಂ ವಾದೀ ಪನಾಯಸ್ಮತೋ ಸತ್ಥಾ ಕಿಮಕ್ಖಾಯೀ’’ತಿ ಪುಟ್ಠೇನ ಆಯಸ್ಮತಾ ಅಸ್ಸಜಿತ್ಥೇರೇನ –
‘‘ಯೇ ಧಮ್ಮಾ ಹೇತುಪ್ಪಭವಾ, ತೇಸಂ ಹೇತುಂ ತಥಾಗತೋ ಆಹ।
ತೇಸಞ್ಚ ಯೋ ನಿರೋಧೋ, ಏವಂವಾದೀ ಮಹಾಸಮಣೋ’’ತಿ॥ (ಮಹಾವ॰ ೬೦; ಅಪ॰ ಥೇರ ೧.೧.೨೮೬) –
ವುತ್ತೋ। ತೇನ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ ಹೇತುಪ್ಪಭವಾನಂ ಹೇತು ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋತಿ। ಸೇಸಮೇತ್ಥ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಪರತೋ ಆವಿ ಭವಿಸ್ಸತಿ।
೫೭೪. ಪಟಿಚ್ಚಾತಿ ತಂ ತಂ ಕಾರಣಂ ನಿಸ್ಸಾಯ। ಸಮ್ಮಾತಿ ಅವಿಪರೀತಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅನಿಚ್ಚಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದೋತಿ ಕತ್ವಾ। ನಿಚ್ಚತೋ ಹಿ ಕಾರಣತೋ ಫಲಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದೋ ವಿಪರೀತೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ತಿತ್ಥಿಯ…ಪೇ॰… ನಿರಪೇಕ್ಖೋ’’ತಿ। ‘‘ಉಪ್ಪಾದೋ ಪಞ್ಞಾಯತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೩೮; ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೪೭; ಕಥಾ॰ ೨೧೪) ಏವಂ ವುತ್ತಸಙ್ಖತಲಕ್ಖಣತೋ ಅಞ್ಞೋ ‘‘ಪಚ್ಚಯತೋ ಖಣತೋ’’ತಿ ಏತ್ಥ ವುತ್ತಪಚ್ಚಯಲಕ್ಖಣೋ ಏಕೋ ಆಕಾರೋ ಉಪ್ಪಾದೋತಿ ತೇಸಂ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ತೇ ‘‘ಜಾತಿಆದೀನಂ ಹೇತವೋ ಜಾತಿಆದಯೋ’’ತಿ ವದನ್ತಿ, ತಂ ತೇಸಂ ಮತಿಮತ್ತಂ, ನಿಬ್ಬತ್ತಿಲಕ್ಖಣವಿನಿಮುತ್ತಸ್ಸ ತಾದಿಸಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಅಭಾವತೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ತಂ ನ ಯುಜ್ಜತೀ’’ತಿಆದಿ। ಗಮ್ಭೀರನಯಾಸಮ್ಭವತೋತಿ ಗಮ್ಭೀರಾನಂ ನಯಾನಞ್ಚ ಅಸಮ್ಭವತೋ। ಸದ್ದಭೇದತೋತಿ ಸದ್ದವಿನಾಸತೋ ಸದ್ದಾಯೋಗತೋ। ಸುತ್ತಂ ನತ್ಥಿ ‘‘ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಂ ವೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದೇಸೇಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿಆದಿಸುತ್ತಪದೇಹಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೧, ೨೦) ಉಪ್ಪಾದಮತ್ತಸ್ಸ ಅಪ್ಪಕಾಸಿತತ್ತಾ। ಅಯಮೇವ ಹಿ ಅತ್ಥೋ ಹೇಟ್ಠಾ ದಸ್ಸಿತೋ ಇದಾನಿಪಿ ದಸ್ಸೀಯತಿ। ತಂ ಉಪ್ಪಾದಮತ್ತಂ। ವಿಹರಾಮಿ ತಸ್ಮಿಂ ಪಠಮಾಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧಕಾಲೇತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ವಿಹರಾಮೀತಿ ವಾ ಕಾಲವಿಪಲ್ಲಾಸೇನ ವುತ್ತಂ, ವಿಹಾಸಿನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ತತ್ರಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಪದೇಸವಿಹಾರೇ। ಪಚ್ಚಯಾಕಾರದಸ್ಸನೇನಾತಿ ಯೇನಾಕಾರೇನ ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮೋ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಸೋ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೋ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ, ತಸ್ಸ ದಸ್ಸನೇನ। ಇಧ ಪನ ವೇದನಾನಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಪಚ್ಚಯಾಪಿ ವೇದಯಿತ’’ನ್ತಿಆದಿ। ವೇದನಾನಂಯೇವ ಹಿ ಪಚ್ಚಯಂ ಪಸ್ಸನ್ತೇನ ವುತ್ತವಿಹಾರೋ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ಏಕದೇಸಮೇವ ಪಸ್ಸತೋ ವಿಹಾರೋತಿ ಪದೇಸವಿಹಾರಸುತ್ತವಿರೋಧೋ ಆಪಜ್ಜತಿ ತಸ್ಸ ವೇದನಾನಂ ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮಮನಸಿಕಾರವಿಭಾವನತೋ।
ಲೋಕೋ ಸಮುದೇತಿ ಏತಸ್ಮಾತಿ ಲೋಕಸಮುದಯೋ, ಅವಿಜ್ಜಾದಿಕೋ ಪಚ್ಚಯಗಣೋ, ನ ಲೋಕಸಮುದಯಮತ್ತಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ಅನುಲೋಮಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ’’ತಿ। ನತ್ಥಿತಾತಿ ಸಬ್ಬಸೋ ಅಭಾವೋ, ನರನ್ವಯವಿನಾಸೋ ಉಚ್ಛೇದೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ನತ್ಥಿತಾಸಹಚರಣತೋ ಪನ ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿ ನತ್ಥಿತಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ। ಪಚ್ಚಯಾನುಪರಮೋ ಪಚ್ಚಯಾನಂ ಅವಿಚ್ಛೇದೋ। ಯಥಾ ಹಿ ಅತೀತಹೇತುಪಞ್ಚಕಸನ್ನಿಸ್ಸಯೇನ ಏತರಹಿಫಲಪಞ್ಚಕಂ ವಿಯ ಹೇತುಪಞ್ಚಕಮ್ಪಿ ಹೋತಿ, ಏವಂ ಏತರಹಿಹೇತುಪಞ್ಚಕಸನ್ನಿಸ್ಸಯೇನ ಆಯತಿಂಫಲಪಞ್ಚಕಮ್ಪಿ ಭವಿಸ್ಸತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಪಚ್ಚಯಾನುಪರಮೇ ಫಲಾನುಪರಮತೋ’’ತಿ।
ತಂ ಗಮ್ಭೀರತ್ತಂ ಉಪ್ಪಾದಮತ್ತೇ ನತ್ಥಿ ಅಸಭಾವಧಮ್ಮತ್ತಾ। ಏಕತ್ತನಯಾದಯೋ ನಯಾ ಸಭಾವಧಮ್ಮೇಸು ಲಬ್ಭಮಾನತೋ ಉಪ್ಪಾದಮತ್ತೇ ಕಥಞ್ಚಿಪಿ ನ ಲಬ್ಭೇಯ್ಯುನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ನಯಚತುಕ್ಕಂ ಉಪ್ಪಾದಮತ್ತೇ ನತ್ಥೀ’’ತಿ।
೫೭೫. ಸಮಾನೇ ಕತ್ತರೀತಿ ಏಕಸ್ಮಿಂಯೇವ ಕತ್ತರಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕಿರಿಯಾಯ ಯೋ ಕತ್ತಾ, ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಪಚ್ಚಯನಕಿರಿಯಾಯ ಚ ಕತ್ತುಭೂತೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಥಾ ‘‘ನ್ಹತ್ವಾ ಭುಞ್ಜತಿ, ಭುತ್ವಾ ಸಯತೀ’’ತಿ। ‘‘ಪುಬ್ಬಕಾಲೇ’’ತಿ ಇದಞ್ಚ ತ್ವಾಸದ್ದನ್ತಾನಂ ಪದಾನಂ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಪುರಿಮಕಾಲಕಿರಿಯಾಯ ದೀಪನತೋ ವುತ್ತಂ, ನ ಇಧ ಪಟಿಚ್ಚಸದ್ದಸ್ಸ ಪುರಿಮಕಾಲತ್ಥತ್ತಾ। ಏವಞ್ಹಿ ‘‘ಚಕ್ಖುಂ ಪಟಿಚ್ಚಾ’’ತಿ ನಿದಸ್ಸನವಚನಂ ನಿದಸ್ಸಿತಬ್ಬೇನ ಸಂಸನ್ದೇಯ್ಯ। ಅಥ ವಾ ಕಾಮಞ್ಚೇತ್ಥ ಉಭಿನ್ನಂ ಕಿರಿಯಾನಂ ಸಮಕಾಲತಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕಿರಿಯಾಯ ಪುಬ್ಬೇ ಪಚ್ಚಯನಕಿರಿಯಾಯ ಅಸಮ್ಭವತೋ, ತಥಾಪಿ ಫಲಕಿರಿಯಾಯ ಹೇತುಕಿರಿಯಾ ಪುರಿಮಕಾಲೋ ವಿಯ ವೋಹರಿತುಂ ಯುತ್ತಾ। ಏವಮೇತ್ಥ ಹೇತುಫಲವವತ್ಥಾನಂ ಸುಪಾಕಟಂ ಹೋತೀತಿ ಉಪಚಾರಸಿದ್ಧಂ ಪುರಿಮಕಾಲಂ ಗಹೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪುಬ್ಬಕಾಲೇ’’ತಿ। ಅತ್ಥಸಿದ್ಧಿಕರೋತಿ ವಾಕ್ಯತ್ಥಪಟಿವಿಞ್ಞತ್ತಿಕರೋ। ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋತಿ ಹಿ ಏತ್ಥ ವಾಕ್ಯತ್ಥಾವಬೋಧೋ ಇಧ ಅತ್ಥಸಿದ್ಧೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ। ಪಯುಜ್ಜಮಾನೋ ಪಟಿಚ್ಚಸದ್ದೋ ಉಪ್ಪಾದಸದ್ದೇನ ವುಚ್ಚಮಾನಸ್ಸ
‘‘ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ’’ತಿ ‘‘ಸದ್ದಭೇದಂ ಗಚ್ಛತೀ’’ತಿ, ಅಪಸದ್ದಪ್ಪಯೋಗೋ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ನ ಚೇತ್ಥ ಪರಾವರಯೋಗೋ (ಪಾಣಿನೀ ೩.೪.೨೦) ‘‘ಅಪ್ಪತ್ವಾ ನದಿಂ ಪಬ್ಬತೋ, ಅತಿಕ್ಕಮ್ಮ ಪಬ್ಬತಂ ನದೀ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ, ನಾಪಿ ಲಕ್ಖಣಹೇತುಆದಿಪಯೋಗೋ ‘‘ಸೀಹಂ ದಿಸ್ವಾ ಭಯಂ ಹೋತಿ, ಘತಂ ಪಿವಿತ್ವಾ ಬಲಂ ಜಾಯತೇ, ‘ಧ’ನ್ತಿ ಕತ್ವಾ ದಣ್ಡೋ ಪತಿತೋ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ। ನೇವೇತ್ಥ ಸದ್ದಭೇದೋ। ನ ಹಿ ಹತ್ಥತಲೇ ಆಮಲಕಂ ವಿಯ ಸಬ್ಬಞ್ಞೇಯ್ಯಂ ಪಚ್ಚಕ್ಖಂ ಕತ್ವಾ ಠಿತಾನಂ ಮಹೇಸೀನಂ ವಚನೇ ಅಕ್ಖರಚಿನ್ತಕಾನಂ ವಿಪ್ಪಲಾಪೋ ಅವಸರಂ ಲಭತಿ। ಲಭತು, ವಾಕ್ಯತ್ಥೇನ ಸದ್ದಸಿದ್ಧಿತೋ ‘‘ನ್ಹತ್ವಾ ಗಮನಂ, ಭುತ್ವಾ ಸಯನ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ವಿಯಾತಿ। ಏವಮ್ಪಿ ನ ಚ ಕಿಞ್ಚಿ ಅತ್ಥಂ ಸಾಧೇತಿ। ಯದಿಪಿ ಪಚ್ಚೇಕಂ ಪದತ್ಥೋ ಲಬ್ಭತಿ, ವಾಕ್ಯತ್ಥೋ ಪನ ನ ಯುಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಮಾ ದಸದಾಳಿಮಾದಿವಾಕ್ಯಾನಿ ವಿಯ ಅಸಮ್ಬನ್ಧತ್ಥತಾಯ ನಿರತ್ಥಕಂ ಹೋತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
ನಾಮಪದೇ ವುತ್ತೇ ಅಪ್ಪಯುತ್ತಾನಿಪಿ ‘‘ಅತ್ಥಿ, ಹೋತಿ, ವಿಜ್ಜತೀ’’ತಿ ಏವರೂಪಾನಿ ಕಿರಿಯಾಪದಾನಿ ಆನೇತ್ವಾ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬಾನೀತಿ ಞಾಯಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ ‘‘ಹೋತಿಸದ್ದೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಯೋಜಯಿಸ್ಸಾಮಾ’’ತಿ। ಇಮೇಸೂತಿ ಯಥಾವುತ್ತೇಸು ದೇಸನಾಪಟಿಞ್ಞಾಪುಚ್ಛಾನಿಗಮನವಸೇನ ವುತ್ತೇಸು ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಪದೇಸು। ನಿದಸ್ಸನಮತ್ತಞ್ಚೇತಂ, ಅಞ್ಞೇಸುಪಿ ‘‘ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಮೇವ ಸಾಧುಕಂ ಯೋನಿಸೋ ಮನಸಿ ಕಾರೋತಿ। ಯದಿದಂ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೬೭; ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೩೩೭; ಸ॰ ನಿ॰ ೧.೧೭೨; ಮಹಾವ॰ ೭)। ಗಮ್ಭೀರೋ ಚಾಯಂ, ಆನನ್ದ, ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೯೫; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೬೦) ಏವಮಾದೀಸುಪಿ ಏಕೇನಪಿ ಸದ್ಧಿಂ ಹೋತಿ-ಸದ್ದೋ ಸಮ್ಬನ್ಧಂ ನ ಗಚ್ಛತಿ। ಯೋಗಂ ನ ಗಚ್ಛತಿ ತಥಾ ಸಮ್ಬನ್ಧವಸೇನ ಅವುತ್ತತ್ತಾ। ‘‘ನ ಚ ಉಪ್ಪಾದೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ಇದಂ ಅಸಭಾವಧಮ್ಮತ್ತಾ ಉಪ್ಪಾದಸ್ಸ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಲಕ್ಖಣಾಯೋಗಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಯಥಾ ಹಿ ವಿನಾಸಸ್ಸ ವಿನಾಸೋ ನತ್ಥಿ, ಏವಂ ಉಪ್ಪಾದಸ್ಸ ವಿನಾಸೋ ವಿಯ ಉಪ್ಪಾದೋಪಿ ನತ್ಥಿ। ಯದಿ ಸಿಯಾ, ಯೇನ ಉಪ್ಪಾದೇನ ಉಪ್ಪಾದೋ ಉಪ್ಪಾದವಾ, ಸೋಪಿ ಉಪ್ಪಾದವಾತಿ ‘‘ಸಚೇ ಹೇಯ್ಯಾ’’ತಿಆದಿ। ಯದಿ ಏವಂ, ಕಥಂ ಸಮುದಯೋ ಹೋತೀತಿ? ನಾಯಂ ದೋಸೋ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಯಾ ಅನಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ। ಏವಂ ದುಕ್ಖಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸ ಸಮುದಯೋ ಪಾತುಭಾವೋ ಸಮ್ಭವತೀತಿ ಅಯಞ್ಹೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ, ಇಧ ಪನ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ಹೋತೀತಿ ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಿಭಾವಚೋದನಾತಿ ಕತ್ವಾ ಹೋತಿ, ಜಾಯತೀತಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಚೋದನಾ ಕತಾ ಸಿಯಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ನ ಉಪ್ಪಾದೋ ಹೋತೀ’’ತಿ।
೫೭೬. ಇಮೇಸಂ ಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂ ಪಚ್ಚಯಾ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯಾ, ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋ, ತೇಸಂ ಭಾವೋ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾ ‘‘ಭಾವೋ ಚ ನಾಮಾ’’ತಿಆದಿ। ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಯೇನಾಕಾರೇನ ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋ ಸಙ್ಖಾರಾದಿಪಾತುಭಾವಹೇತೂ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಿಂ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ಪವತ್ತಿಆಕಾರವಿಸೇಸೇ ವಿಕಾರೇ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋತಿ ಅಯಂ ಸಮಞ್ಞಾತಿ। ತೇಸಂ ವಾದೀನಂ ತಂ ಮಞ್ಞನಂ। ಹೇತುವಚನತೋತಿ ಹೇತುಭಾವವಚನತೋ।
೫೭೭. ಏತ್ಥಾತಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಪದೇ। ಸಮುಪ್ಪಾದಪಧಾನವಚನವಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋ ಸಸತ್ತಿಕೋ ಹೇತು ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋತಿ ಅವಿಪರೀತಂ ಅತ್ಥಂ ಅಜಾನನ್ತಾನಂ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಸಮುಪ್ಪಾದಸದ್ದಸ್ಸ ಭಾವಸಾಧನಸ್ಸ ದಸ್ಸನತೋ ತಥಾ ಇಧಾಪಿ ಬ್ಯಞ್ಜನಚ್ಛಾಯಾಯ ಉಪ್ಪಾದೋಯೇವಾಯಂ ವುತ್ತೋ, ನ ಹೇತೂತಿ ಯಾ ಸಞ್ಞಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಸಾ ಇಮಸ್ಸ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಪದಸ್ಸ ಏವಂ ಇದಾನಿ ವುಚ್ಚಮಾನಾಕಾರೇನ ಅತ್ಥಂ ಗಹೇತ್ವಾ ವೂಪಸಮೇತಬ್ಬಾ ವಿನೋದೇತಬ್ಬಾ।
ದ್ವೇಧಾತಿ ಗಾಥಾಯ ಅಯಂ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ – ಯಸ್ಮಾ ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚಯವಸೇನ ಪವತ್ತೋ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮಸಮೂಹೋ ಪಚ್ಚೇತಬ್ಬತೋ ಪಟಿಚ್ಚೋ ಚ ಸೋ ಸಹ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ಸಮುಪ್ಪಾದೋ ಚ, ಪಟಿಚ್ಚ ವಾ ಕಾರಣಸಾಮಗ್ಗಿಂ ಅಪಚ್ಚಕ್ಖಾಯ ಸಹ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ಏವಾತಿ ಚ ಏವಂ ದ್ವೇಧಾ ‘‘ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ’’ತಿ ಇದಂ ವಚನಂ ಇಚ್ಛಿತಬ್ಬಂ, ತಸ್ಮಾ ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮೋಪಿ ಫಲೂಪಚಾರೇನ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ಇಚ್ಚೇವ ವುತ್ತೋತಿ।
ಪಚ್ಚಯತಾಯಾತಿ ಪಚ್ಚಯಸಮೂಹತೋ। ಪವತ್ತೋತಿ ನಿಬ್ಬತ್ತೋ। ಧಮ್ಮಸಮೂಹೋತಿ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮಪುಞ್ಜೋ। ಪತೀಯಮಾನೋತಿ ಞಾಣಗತಿಯಾ ಅಭಿಮುಖಂ ಉಪೇಯಮಾನೋ, ಅಭಿಸಮಿಯಮಾನೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಹಿತಾಯ ಸುಖಾಯ ಚಾತಿ ಲೋಕುತ್ತರಹಿತಾಯ, ಲೋಕುತ್ತರಸುಖಾಯ ಚ। ಸಹ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಏಕೇಕಸ್ಸ ಕದಾಚಿಪಿ ಸಮ್ಮಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಅಹೇತುತೋ, ವಿಸಮಹೇತುತೋ ಚ ಅನುಪ್ಪಜ್ಜನತೋ। ಸಹ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಏಕಜ್ಝಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಅನ್ತಮಸೋ ಅಟ್ಠನ್ನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ। ನ ಪಚ್ಚಕ್ಖಾಯಾತಿ ಅಪಟಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ, ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚಯಭೂತಧಮ್ಮಸಮುದಾಯೇನ ಕೇನಚಿ ನ ವಿನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಸ್ಸಾತಿ ಯ್ವಾಯಂ ‘‘ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ’’ತಿ ವುತ್ತೋ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮಸಮೂಹೋ, ತಸ್ಸ ಅಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾದಿಕೋ ಹೇತುಸಮೂಹೋ। ‘‘ತಪ್ಪಚ್ಚಯತ್ತಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಪಚ್ಚಯೇ ಪಟಿಚ್ಚ ಸಮುಪ್ಪಾದಸಮಞ್ಞಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಯಥಾ ಲೋಕೇ’’ತಿಆದಿ। ಯಥಾ ಹಿ ಲೋಕೇ ‘‘ಪಿತ್ತಂ ಮಥಿತಂ, ಸೂರಾ ದಧಿ, ತಿಪುಸಂ ಜರೋ, ಸೇಮ್ಹೋ ಗುಳೋ, ಆಯು ಘತ’’ನ್ತಿ ಚ ಪಚ್ಚಯೋ ಫಲವೋಹಾರೇನ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಂ ಫಲೂಪಚಾರೇನ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ವುತ್ತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
೫೭೮. ಪಟಿಚ್ಚ-ಸದ್ದೇ ‘‘ಪಟಿಮುಖಮಿತೋ’’ತಿ। ಕಸ್ಸ ಪನ ಪಟಿಮುಖಂ, ಕೇನ ವಾ ಇತೋ, ಕೋ ವಾ ಇತೋತಿ ಚೋದನತ್ತಯೇ ಪಚ್ಛಿಮಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇನ್ತೋ ‘‘ಹೇತುಸಮೂಹೋ’’ತಿ ಆಹ। ತಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ವಿಸ್ಸಟ್ಠೇ ಹೇತುಸಮೂಹೋ ನಾಮ ಪಚ್ಚಯಸಾಮಗ್ಗೀತಿ ತತ್ಥ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸ್ಸ ಪಟಿಮುಖಂ, ಅಞ್ಞಮಞ್ಞೇನೇವ ಚ ಇತೋತಿ ವಿಸ್ಸಟ್ಠೋವಾಯಮತ್ಥೋ ಹೋತೀತಿ। ಸಹಿತೇತಿ ಸಮುದಿತೇ ಅವಿನಿಬ್ಭುತ್ತೇ। ಸೋತಿ ಹೇತುಸಮೂಹೋ। ಸಮುಪ್ಪಾದೋ ಇತಿ ವುತ್ತೋತಿ ಯೋಜನಾ।
ಪಾತುಭಾವಾಯಾತಿ ಉಪ್ಪಾದಾಯ। ಕಾಮಂ ಪಾಳಿಯಂ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೧; ಉದಾ॰ ೧; ಮಹಾವ॰ ೧; ನೇತ್ತಿ॰ ೨೪; ವಿಭ॰ ೨೨೫) ಅವಿಜ್ಜಾವ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ವುತ್ತಾ, ತಥಾಪಿ ನ ಅವಿಜ್ಜಾ ಏಕಾವ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಅಥ ಖೋ ಸಹಜಾತಧಮ್ಮವತ್ಥುಆರಮ್ಮಣಾದಯೋ, ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಾದಯೋ, ತಣ್ಹುಪಾದಾನಾದಯೋ ಚ ಧಮ್ಮಾ ಯಥಾರಹಂ ಸಙ್ಖಾರುಪ್ಪಾದನೇ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಹಕಾರೀಕಾರಣಂ ಹೋನ್ತಿಯೇವ। ಏವಂ ಸಙ್ಖಾರಾದಯೋಪಿ ವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾದಿಏಕೇಕಹೇತುಸೀಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೋ ಹೇತುಸಮೂಹೋ’’ತಿ। ಸಾಧಾರಣಫಲನಿಪ್ಫಾದಕಟ್ಠೇನಾತಿ ತಂಸಮೂಹಪರಿಯಾಪನ್ನಾನಂ ಹೇತುಧಮ್ಮಾನಂ ಸಾಧಾರಣಸ್ಸ ಫಲಸ್ಸ ನಿಬ್ಬತ್ತಕಭಾವೇನ। ಅವೇಕಲ್ಲಟ್ಠೇನಾತಿ ಅನೂನಭಾವೇನ। ತಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಹೇತುಸಮೂಹೇ ಏಕಚ್ಚಾಸಾಧಾರಣಞ್ಚೇತಂ ಫಲಂ, ಏಕಚ್ಚೇಹೇವ ಚ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ, ಸಬ್ಬೇಸಂ ತೇಸಂ ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾಪೇಕ್ಖಾ ನತ್ಥೀತಿ ಪಟಿಮುಖಗಮನಾಭಾವತೋ ಪಟಿಚ್ಚತ್ಥೋ ನ ಪರಿಪೂರೇಯ್ಯಾತಿ। ಸಾಮಗ್ಗಿಅಙ್ಗಾನನ್ತಿ ಪಚ್ಚಯಸಾಮಗ್ಗಿಯಾ ಅಙ್ಗಭೂತಾನಂ, ಸಮೂಹೀನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ ‘‘ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಅವಿನಿಬ್ಭೋಗವುತ್ತಿಧಮ್ಮೇ’’ತಿ ಅವಿನಿಬ್ಭೋಗಗ್ಗಹಣಞ್ಚೇತ್ಥ ರೂಪಧಮ್ಮಾನಮ್ಪಿ ಸಙ್ಗಣ್ಹನತ್ಥಂ। ಅಞ್ಞಥಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮೇತಿ ವುಚ್ಚೇಯ್ಯ।
೫೭೯. ಪಚ್ಚಯತಾತಿ ಅಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾದಿಕೋ ಪಚ್ಚಯಸಮೂಹೋ। ಅಞ್ಞೋಞ್ಞನ್ತಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ। ಪಟಿಚ್ಚಾತಿ ನಿಸ್ಸಾಯ ಸಹಕಾರೀಕಾರಣಂ ಲದ್ಧಾ। ಸಮನ್ತಿ ಅವಿಸಮಂ ಅವೇಕಲ್ಲೇನ। ಸಹಾತಿ ಏಕಜ್ಝಂ। ಧಮ್ಮೇತಿ ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮೇ। ಯಸ್ಮಾ ಉಪ್ಪಾದೇತಿ, ತತೋಪಿ ತಸ್ಮಾಪಿ। ಏವಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋತಿ ಮುನಿನಾ ಭಗವತಾ ಭಾಸಿತಾತಿ ಯೋಜನಾ। ನ ಅಪಟಿಚ್ಚ ಪಟಿಚ್ಚೇವಾತಿ ಅವಧಾರಣತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಗಾಥಾಯಂ ಏವ-ಕಾರೋ ಲುತ್ತನಿದ್ದಿಟ್ಠೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಏಕೇಕದೇಸನ್ತಿ ಫಲಸಮುದಾಯಸ್ಸ ಏಕದೇಸೇಕದೇಸಂ, ಭಾಗಸೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪುಬ್ಬಾಪರಭಾವೇನಾತಿ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಅತ್ಥಾನುಸಾರವೋಹಾರಕುಸಲೇನಾತಿ ಪರಮತ್ಥಧಮ್ಮಾನುಗತವೋಹಾರನಿಪುಣೇನ।
೫೮೦. ಪುರಿಮೇನ ಪದೇನಾತಿ ಯೋಜನಾ। ಸಸ್ಸತಾದೀನನ್ತಿ ಸಸ್ಸತಭಾವಾದೀನಂ, ಸಸ್ಸತವಾದಾದೀನಂ ವಾ। ಸಸ್ಸತಸಹಚರಿತಾ ಹಿ ವಾದಾಪಿ ಸಸ್ಸತಾದಯೋತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ ಯಥಾ ‘‘ದುಕ್ಖದೇಸನಾ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿ। ಉಚ್ಛೇದಾದೀತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ವಿಘಾತೋ ವಿನಾಸೋ, ಪಹಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಞಾಯೋತಿ ಅನ್ತದ್ವಯವಿರಹಿತಾ ಮಜ್ಝಿಮಾ ಪಟಿಪತ್ತಿ।
ಪವತ್ತಿಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ಪವತ್ತಿಭೂತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ, ಕಿಲೇಸವಟ್ಟಾದೀನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಸಸ್ಸತೋ ಅತ್ತಾ ಚ ಲೋಕೋ ಚಾ’’ತಿಆದಿನಯಪ್ಪವತ್ತೋ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೩೧) ಸಸ್ಸತವಾದೋ। ‘‘ನತ್ಥಿ ಹೇತು, ನತ್ಥಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಸತ್ತಾನಂ ಸಂಕಿಲೇಸಾಯಾ’’ತಿಆದಿನಯಪ್ಪವತ್ತೋ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೧೬೮; ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೧೦೧, ೨೨೭; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೨೧೨) ಅಹೇತುವಾದೋ। ಪಕತಿ ಅಣುಕಾಲಾದಿವಸೇನ ಲೋಕೋ ಪವತ್ತತೀತಿ ಏವಂ ಪವತ್ತೋ ವಿಸಮಹೇತುವಾದೋ। ಇಸ್ಸರಪುರಿಸಪಜಾಪತಿವಾದಾ ವಸವತ್ತಿವಾದಾ। ಅಹೇತುವಾದಗ್ಗಹಣೇನೇವ ಚೇತ್ಥ ಸಭಾವನಿಯತಿ ಯದಿಚ್ಛಾವಾದಾನಮ್ಪಿ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಚಕ್ಖು ಏವ ಚಕ್ಖುಸ್ಸ ಕಾರಣ’’ನ್ತಿ ಏವಮಾದಿಕೋ ವಿಸಮಹೇತುವಾದೋ। ಇಸ್ಸರಾದಿವಾದೋ ಅಹೇತುವಾದನ್ತೋಗಧೋ। ಸಭಾವೇನೇವ ಧಮ್ಮಾ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ವಾದೋ ‘‘ವಸವತ್ತಿವಾದೋ’’ತಿ ವದನ್ತಿ। ಕಿಂ ‘‘ಪಚ್ಚಯಸಾಮಗ್ಗಿಯಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ವಿಹತಾತಿ ಅಬ್ಭಾಹತಾ। ‘‘ಪುರಿಮಪುರಿಮಪಚ್ಚಯವಸೇನಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಅವಿಚ್ಛೇದವಸೇನ ಪವತ್ತಮಾನಂ ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿನಿವತ್ತಕಂ ಹೇತುಫಲಪಬನ್ಧಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಕುತೋ ಉಚ್ಛೇದೋ’’ತಿ। ಉಚ್ಛೇದಾಭಾವಕಥನೇನೇವ ಚೇತ್ಥ ಉಚ್ಛೇದವಾದಸ್ಸಾಪಿ ಅಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ತಸ್ಸಾ ತಸ್ಸಾ ಪಚ್ಚಯಸಾಮಗ್ಗಿಯಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಂ ಹೇತುಪಚ್ಚಯಸಮವಾಯೇ। ಸನ್ತತಿಂ ಅವಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾತಿ ಹೇತುಫಲಪಬನ್ಧಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಸನ್ತಾನಸ್ಸ ಅವಿಚ್ಛಿನ್ದನೇನ। ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮ್ಭವತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ಸಸ್ಸತುಚ್ಛೇದಸಙ್ಖಾತಂ ಅನ್ತದ್ವಯಂ ಅನುಪಗ್ಗಮ್ಮ ಯಥಾಸಕಂ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಅನುರೂಪಫಲುಪ್ಪತ್ತಿ ಇಧ ಮಜ್ಝಿಮಪಟಿಪದಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ। ಕಮ್ಮವಟ್ಟಸ್ಸ, ವಿಪಾಕವಟ್ಟಸ್ಸ ಚ ಭಿನ್ನಸಭಾವತ್ತಾ, ಭಿನ್ನಕಾಲತ್ತಾ ಚ ಸೋ ಕರೋತಿ ಸೋ ಪಟಿಸಂವೇದೇತೀತಿ ವಾದಪ್ಪಹಾನಂ। ಕುಸಲಾಕುಸಲಕ್ಖನ್ಧಪ್ಪವತ್ತಿಯಞ್ಹಿ ಕಾರಕವೋಹಾರೋ, ವಿಪಾಕಕ್ಖನ್ಧಪವತ್ತಿಯಂ ವೇದಕವೋಹಾರೋತಿ। ಯಸ್ಮಿಂ ಸನ್ತಾನೇ ಅಞ್ಞೋ ಕರೋತಿ ಅಞ್ಞೋ ಪಟಿಸಂವೇದೇತೀತಿ ವಾದಪ್ಪಹಾನಂ। ನ ಹಿ ಕತಸ್ಸ ವಿನಾಸೋ, ಅಕತಸ್ಸ ವಾ ಅಬ್ಭಾಗಮೋ ಅತ್ಥಿ। ‘‘ಇತ್ಥೀ, ಪುರಿಸಾ’’ತಿ ವೋಹಾರೇನ ಜನಪದನಿರುತ್ತಿ। ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಪಣ್ಡಿತಾಪಿ ಲೋಕೇ ‘‘ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧೇ ಆನೇತು, ನಾಮರೂಪಂ ಆಗಚ್ಛತೂ’’ತಿ ಅವತ್ವಾ ಇತ್ಥೀ, ಪುರಿಸೋತ್ವೇವ ವೋಹರನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಇತ್ಥೀ ಏವಾಯಂ, ಪುರಿಸೋ ಏವಾಯನ್ತಿ ಅಪರಿಞ್ಞಾತವತ್ಥುಕಾನಂ ಹೋತಿ ಅಭಿನಿವೇಸೋ। ವಿದ್ದಸುನೋ ಪನ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಂ ಜಾನನ್ತಸ್ಸ ತಥಾ ತಥಾ ಪವತ್ತಮಾನೇ ಧಮ್ಮೇ ಉಪಾದಾಯ ಪಞ್ಞತ್ತಿಮತ್ತತೋ ತತ್ಥ ಪರಮತ್ಥತೋ ನ ಅಭಿನಿವೇಸೋತಿ ಆಹ ‘‘ಜನಪದನಿರುತ್ತಿಯಾ ಅನಭಿನಿವೇಸೋ’’ತಿ। ಸಮಞ್ಞಾಯಾತಿ ಲೋಕಸಮಞ್ಞಾಯ। ಅನತಿಧಾವನನ್ತಿ ಅನತಿಕ್ಕಮನಂ। ‘‘ಸತ್ತೋ’’ತಿ ಹಿ ವುತ್ತೇ ‘‘ಕೋ ಏತ್ಥ ಸತ್ತೋ, ಕಿಂ ರೂಪಂ, ಉದಾಹು ವೇದನಾದಯೋ’’ತಿ ವಿಭಾಗಂ ಅಕತ್ವಾ ಲೋಕಸಮಞ್ಞಾವಸೇನೇವ ಲೋಕಿಯೇಹಿ ವಿಯ ಲೋಕಿಯೋ ಅತ್ಥೋ ಸಮಞ್ಞಂ ಅವಿಲಙ್ಘನ್ತೇನ ವೋಹರಿತಬ್ಬೋ।
ಅಪರೋ ನಯೋ – ಪಚ್ಚೇತುಮರಹತೀತಿ ಪಟಿಚ್ಚೋ। ಯೋ ಹಿ ನಂ ಪಚ್ಚೇತಿ ಅಭಿಸಮೇತಿ, ತಸ್ಸ ಅಚ್ಚನ್ತಮೇವ ದುಕ್ಖವೂಪಸಮಾಯ ಸಂವತ್ತತಿ। ಸಮ್ಮಾ, ಸಹ ಚ ಉಪ್ಪಾದೇತೀತಿ ಸಮುಪ್ಪಾದೋ। ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮೋ ಹಿ ಅತ್ತನೋ ಫಲಂ ಉಪ್ಪಾದೇನ್ತೋ ಸಮ್ಪುಣ್ಣಮೇವ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ। ಅಥ ವಾ ಪಟಿಚ್ಚ ಪಟಿಮುಖಂ ಇತ್ವಾ ಕಾರಣಸಾಮಗ್ಗಿಂ ಅಪ್ಪಟಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಸಹಿತೇ ಉಪ್ಪಾದೇತೀತಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ। ಪಟಿಮುಖಗಮನಞ್ಚ ಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಕಾರಣಸಾಮಗ್ಗಿಯಾ ಅಙ್ಗಭಾವೇನ ಫಲಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದನಮೇವ। ಅಪ್ಪಟಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾತಿ ಚ ನ ವಿನಾ ತಾಯ ಕಾರಣಸಾಮಗ್ಗಿಯಾ, ಅಙ್ಗಭಾವಂ ಅಗನ್ತ್ವಾ ಸಯಮೇವ ನ ಉಪ್ಪಾದೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏತೇನ ಕಾರಣಬಹುತಾ ದಸ್ಸಿತಾ, ‘‘ಸಹಿತೇ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮಬಹುತಾ। ಉಭಯೇನಾಪಿ ‘‘ಏಕಂ ನ ಏಕತೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೬೧೭) ಪರತೋ ವುಚ್ಚಮಾನೋ ಸಾಸನನಯೋ ದೀಪಿತೋ ಹೋತಿ।
ಅಥ ವಾ ಪಟಿಚ್ಚ ಪಚ್ಚೇತಬ್ಬಂ ಪಚ್ಚಯಂ ಪಟಿಗನ್ತ್ವಾ ನ ವಿನಾ ತೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದೋ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ (ಉದಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧)। ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋತಿ ಚೇತ್ಥ ಸಮುಪ್ಪಾದಪ್ಪಧಾನವಚನವಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋ ಸಸತ್ತಿಕೋ ಹೇತೂತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ತತ್ಥ ‘‘ಪಟಿಚ್ಚಾ’’ತಿ ವುತ್ತೇ ಕಿಂ ಪಟಿಚ್ಚಾತಿ ವತ್ತಬ್ಬನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಪಚ್ಚೇತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ। ಸೋ ಚ ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮೋತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪಚ್ಚಯ’’ನ್ತಿ। ಇದಾನಿ ಪಟಿಚ್ಚಸದ್ದಸ್ಸ ಅತ್ಥಮಾಹ ‘‘ಪಟಿಗನ್ತ್ವಾ’’ತಿ। ಕಾರಣಸ್ಸ ಸಭಾವೇನ ತಪ್ಪಟಿಲಾಭಗತಿಯಾ ಪತ್ವಾ। ಕಥಂ ನ ವಿನಾ ತೇನ? ಸತಿ ಏವ ತಸ್ಮಿಂ, ತಸ್ಸ ಚ ಫಲಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದತೋ ಏವ, ನ ಅಞ್ಞಥಾ। ಅಸತಿ, ನಿರೋಧತೋ ಚಾತಿ ಸಮತ್ಥತಾ ಚೇತ್ಥ ನಿದಾನಾದಿಭಾವೋ। ಸೋ ಚ ತದವಿನಾಭಾವಿಫಲಂ ಪತಿ ಸತ್ವಮೇವ। ಸಮ್ಬನ್ಧಸ್ಸಾತಿ ಚ ಸಂಯೋಜನಾನುರೂಪತಾವಸೇನ ಜಾತಿಆದಿನಾ ಸಮ್ಬನ್ಧಸ್ಸ ಜರಾಮರಣಾದಿಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ। ಉಪ್ಪಾದೋತಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಂ। ಯದಿ ಏವಂ ಕಥಂ ಪಟಿಚ್ಚಸದ್ದಪ್ಪಯೋಗೋ, ನನು ಸಮಾನಕತ್ತುಕಾನಂ ಪುಬ್ಬಕಾಲೇ ಈದಿಸೋ ಸದ್ದಪ್ಪಯೋಗೋತಿ? ‘‘ಭುತ್ವಾ ಗಚ್ಛತಿ, ಕಸಿತ್ವಾ ವಪತೀ’’ತಿಆದೀಸು ಸಚ್ಚಮೇತಂ, ತಂ ಪನ ಯೇಭುಯ್ಯವಸೇನ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ
‘‘ಅನ್ಧಕಾರಂ ನಿಹನ್ತ್ವಾನ, ಉದಿತಾಯಂ ದಿವಾಕರೋ।
ವಣ್ಣಪಞ್ಞಾವಭಾಸೇಹಿ, ಓಭಾಸೇತ್ವಾ ಸಮುಗ್ಗತೋ’’ತಿ॥ –
ಉದಾಹರಣಂ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಮುಖಂ ಬ್ಯಾದಾಯ ಸಯತಿ, ಅಕ್ಖೀನಿ ಪರಿವತ್ತೇತ್ವಾ ಪಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಉದಾಹರನ್ತಿ। ಅಪರೇ ‘‘ನಿಸಜ್ಜ ಅಧೀತೇ, ಠತ್ವಾ ಕಥೇತೀ’’ತಿ।
ತತ್ಥ ಬ್ಯಾದಾನಪರಿವತ್ತನುತ್ತರಕಾಲಭಾವಿಸಯನದಸ್ಸನಕಿರಿಯಾಪೇಕ್ಖಾ ಪುಬ್ಬುತ್ತರಕಾಲತಾ ಅತ್ಥಿ, ಸಾ ಚ ಭೇದಾನುಪಲಕ್ಖಣಾ ಕೇಹಿಚಿ ನ ಲಕ್ಖೀಯತಿ। ‘‘ನಿಸಜ್ಜ ಅಧೀತೇ, ಠತ್ವಾ ಕಥೇತೀ’’ತಿ ಚ ಸಮಾನಕಾಲತಾಯಪಿ ಅಜ್ಝೇನಕಥನೇಹಿ ಪುಬ್ಬೇಪಿ ನಿಸಜ್ಜಟ್ಠಾನಾನಿ ಹೋನ್ತೀತಿ ಸಕ್ಕಾ ಪುಬ್ಬುತ್ತರಕಾಲತಾ ಸಮ್ಭಾವೇತುಂ, ತಸ್ಮಾ ಪುರಿಮಾನಿಯೇವ ಉದಾಹರಣಾನಿ ಯುತ್ತಾನಿ। ಉದಯಸಮಕಾಲಮೇವ ಹಿ ತನ್ನಿವತ್ತನಿಯನಿವತ್ತನನ್ತಿ। ಅಪರಕಾಲೇ ‘‘ದ್ವಾರಮಾವರಿತ್ವಾ ಪವಿಸತಿ, ಆವರಿತ್ವಾ ನಿಕ್ಖಮತೀ’’ತಿ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಡಕ್ಕಚ್ಚ ಪತಿತೋ ದಣ್ಡೋ’’ತಿ ಉದಾಹರನ್ತಿ। ಅಭಿಘಾತಭೂತಸಹಜಾತಾಯ ಪನ ಅಭಿಘಾತಜಸದ್ದಸ್ಸ ಸಮಾನಕಾಲತಾ ಏತ್ಥ ಲಬ್ಭತಿ, ತಸ್ಮಾ ಇಧಾಪಿ ಪುರಿಮಾನಿಯೇವ ಉದಾಹರಣಾನಿ ಯುತ್ತಾನಿ। ಪುರಿಮತಾವಚನಿಚ್ಛಾವಸೇನೇವ ಪನ ಲಕ್ಖಣಹೇತುಕಿರಿಯಾನಂ ಲಕ್ಖಣಹೇತುಭಾವವಚನಿಚ್ಛಾತಿ ಲಕ್ಖಣಭಾವತೋ ಪುರಿಮಕಾಲೋ ಇಚ್ಚೇವ ‘‘ನಿಹನ್ತ್ವಾನಾ’’ತಿ ಸದ್ದಸಿದ್ಧಿ ಇಚ್ಛಿತಾ, ಏವಞ್ಚ ಪಚ್ಚಯನಕಿರಿಯಾ
ಕಿಂ ಪನ ಕಾರಣಂ ಸಮುಪ್ಪಾದಪಧಾನೇನ ವಚನೇನ ಸಮುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ಹೇತು ವೇದಿತಬ್ಬೋ, ನ ಪನ ಸಹೇತುಕೋ ಸಮುಪ್ಪಾದೋ ಏವಾತಿ? ವುಚ್ಚತೇ – ದಿಟ್ಠಸ್ಸ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಯೋ ಪಚ್ಚಯೋ ಪಚ್ಚಯನಿದ್ದೇಸೇನ ತಸ್ಸ ವಿಭಾವಿತತ್ತಾ। ಕಥಂ? ಯಥಾಹ –
‘‘ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಪರಿವೀಮಂಸಮಾನೋ ಪರಿವೀಮಂಸತಿ ‘ಯಂ ಖೋ ಇದಂ ಅನೇಕವಿಧಂ ನಾನಪ್ಪಕಾರಕಂ ದುಕ್ಖಂ ಲೋಕೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಜರಾಮರಣಂ, ಇದಂ ನು ಖೋ ದುಕ್ಖಂ ಕಿಂ ನಿದಾನಂ ಕಿಂ ಸಮುದಯಂ ಕಿಂ ಜಾತಿಕಂ ಕಿಂ ಪಭವಂ, ಕಿಸ್ಮಿಂ ಸತಿ ಜರಾಮರಣಂ ಹೋತಿ, ಕಿಸ್ಮಿಂ ಅಸತಿ ಜರಾಮರಣಂ ನ ಹೋತೀ’ತಿ। ಸೋ ಪರಿವೀಮಂಸಮಾನೋ ಏವಂ ಪಜಾನಾತಿ ‘ಯಂ ಖೋ ಇದಂ…ಪೇ॰… ಇದಂ ಖೋ ದುಕ್ಖಂ ಜಾತಿನಿದಾನ’’’ಮಿಚ್ಚಾದಿನಾ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೫೧) –
ದಿಟ್ಠಸ್ಸ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ನಿದಾನಂ ಪರಿವೀಮಂಸಸುತ್ತೇ ವುತ್ತಂ। ತಂ ಪಜಾನನಞ್ಚ ನಿದಾನಮ್ಪಿ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬನ್ತಿ। ಯಥಾ ಚಾಹ –
‘‘ಪುಬ್ಬೇ ಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಮ್ಬೋಧಾ ಅನಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಬೋಧಿಸತ್ತಸ್ಸೇವ ಸತೋ ಏತದಹೋಸಿ ‘ಕಿಚ್ಛಂ
ಆದಿನಾ ದಿಟ್ಠಸ್ಸ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯವೀಮಂಸಾಭಿಸಮಯಾ ವುತ್ತಾ। ಪಚ್ಚಯೋ ಹಿ ಞಾತಬ್ಬೋ। ತದಭಿಸಮಯಾಯತ್ತಞ್ಚ ದುಕ್ಖನಿಸ್ಸರಣಪಜಾನನನ್ತಿ ಯೋ ಚ ಞಾತಬ್ಬೋ, ಸೋ ಪವೇದೇತಬ್ಬೋತಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸದ್ದೋ ಯಂ ಯದಿದಂ ಸಮುಪ್ಪಾದಸದ್ದವಿಭಾವಿತಂ ದಿಟ್ಠಂ ದುಕ್ಖಂ, ತಂ ಪಚ್ಚಯಂ ಪಟಿಚ್ಚೇವ, ನ ಅಞ್ಞಥಾತಿ ಏವಂ ಪಚ್ಚಯವಿಭಾವನತ್ಥಂ ವುಚ್ಚತಿ। ಭವತಿ ಹಿ ಞಾತುಂ, ಪವೇದೇತುಞ್ಚ ಇಚ್ಛಿತಭಾವೇನ ಪಧಾನಸ್ಸಾಪಿ ಕೇನಚಿ ವಿಸೇಸೇನ ಞಾತಬ್ಬತಾಯ ಅಪ್ಪಧಾನಭಾವೇನ ನಿದ್ದೇಸೋ ಯಥಾ
ಯೋ ಚಾಯಂ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿಆದಿಕೋ ನಿದ್ದೇಸೋ, ಸೋ ಚ ಸಕಲಸ್ಸ ದುಕ್ಖಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸ ಮೂಲತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಪಚ್ಚಯಾನಂ ಪವೇದನಾಯ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೋತಿ ಪರಿಯೋಸಾನೇಪಿ ‘‘ಏವಮೇತಸ್ಸ ಕೇವಲಸ್ಸ ದುಕ್ಖಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸ ಸಮುದಯೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ಏವಂ-ಸದ್ದೇನ ಸಮುಗ್ಘಾತಂ ದುಕ್ಖಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ತಸ್ಸ ಯಥಾವುತ್ತೇ ಪಚ್ಚಯೇ ತಂಸಮುದಯಾಭಿಮುಖೇ ಕತ್ವಾ ನಿಗಮಿತಾ ಪಚ್ಚಯಾ। ಪಟಿಪದಾಸುತ್ತೇಪಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೩) ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ…ಪೇ॰… ಸಮುದಯೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ವತ್ವಾ ‘‘ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪದಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ನ ಚ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಭಾವೇನ ಗಹಿತಂ ದುಕ್ಖಂ ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪದಂ, ಅಥ ಖೋ ದುಕ್ಖಸಮುದಯಭೂತಾ ಪಚ್ಚಯಾತಿ। ಯಥಾ ಚ ‘‘ಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕೋ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೩೫), ಪಞ್ಚಞಾಣಿಕೋ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೫೫) ಅಙ್ಗಞಾಣಪಟಿವೇದನತ್ಥತ್ತಾ ದೇಸನಾಯ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿಪಧಾನೇಹಿ ಸದ್ದೇಹಿ ಅಙ್ಗಞಾಣಪಟಿವೇದನಂ ಕತಂ, ಏವಮಿಧಾಪಿ ಸಮುಪ್ಪಾದಪಧಾನೇನ ಸದ್ದೇನ ಪಚ್ಚಯಪಟಿವೇದನಂ ಕತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
೫೮೧. ಯಾ ಪನಾಯಂ ತನ್ತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ನಿಕ್ಖಿತ್ತಾತಿ ಠಪಿತಾ, ದೇಸಿತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ತನನತೋ ತನ್ತಿ, ಗನ್ಥೋ। ‘‘ಕಿಂ ವಾದೀ, ಭನ್ತೇ, ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ’’ತಿ ಪುಚ್ಛಿತೇನ ವಿಭಜ್ಜವಾದಿಮಣ್ಡಲಂ। ವಿಭಜ್ಜವಾದಿನೋ ವಾ ಭಗವತೋ ಪರಿಸಾ ವಿಭಜ್ಜವಾದಿಮಣ್ಡಲನ್ತಿಪಿ ವದನ್ತಿ, ವಿಭಜ್ಜ ವಾ ಸಸ್ಸತುಚ್ಛೇದೇ ಉಭೋ ಅನ್ತೇ ಅನುಪಗಮ್ಮ ಮಜ್ಝಿಮಪಟಿಪದಾಭೂತಸ್ಸ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ದೇಸನತೋ ಭಗವಾ, ತದನುವಾದತೋ ತಸ್ಸ ಸಾವಕಾ ಚ ವಿಭಜ್ಜವಾದಿನೋತಿ। ಸೇಸಂ ಪುರಿಮಸದಿಸಂ।
ಓತರಿತ್ವಾತಿ ನಅಬ್ಭಚಿಕ್ಖನ್ತೇನ। ಅವಿಜ್ಜಾ ಪುಞ್ಞಾನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾನಮ್ಪಿ ಹೇತು ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ವದನ್ತೋ, ಕಥಾವತ್ಥುಮ್ಹಿ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತೇ ಪುಗ್ಗಲವಾದಾದಿಕೇ ಚ ವದನ್ತೋ ಸಕಸಮಯಂ ವೋಕ್ಕಮತಿ ನಾಮ, ತಥಾ ಅವೋಕ್ಕಮನ್ತೇನ। ಪರಸಮಯಂ ದೋಸಾರೋಪನಬ್ಯಾಪಾರವಿರಹೇನ ಅನಾಯೂಹನ್ತೇನ। ‘‘ಇದಮ್ಪಿ ಸುತ್ತಂ ಗಹೇತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ ಪರಸಮಯಂ ಅಸಮ್ಪಿಣ್ಡೇನ್ತೇನಾತಿ ಕೇಚಿ ವದನ್ತಿ। ‘‘ತಥಾಹಂ ಭಗವತಾ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸಿತಂ ಆಜಾನಾಮಿ, ಯಥಾ ತದೇವಿದಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಸನ್ಧಾವತಿ ಸಂಸರತಿ ಅನಞ್ಞ’’ನ್ತಿಆದೀನಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೩೯೬) ವದನ್ತೋ ಸುತ್ತಂ ಪಟಿಬಾಹತಿ ನಾಮ, ತಥಾ ಅಪಟಿಬಾಹನ್ತೇನ। ‘‘ತಥಾಹಂ ಭಗವತಾ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸಿತಂ ಆಜಾನಾಮಿ, ಯಥಾ ಯೇಮೇ ಅನ್ತರಾಯಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ ವುತ್ತಾ ಭಗವತಾ, ತೇ ಪಟಿಸೇವತೋ ನಾಲಂ ಅನ್ತರಾಯಾಯ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೩೪; ಪಾಚಿ॰ ೪೧೭, ೪೧೮), ಸುಪಿನನ್ತೇ ಕತೋ ವೀತಿಕ್ಕಮೋ ಆಪತ್ತಿಕರೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ಚ ಏವಮಾದಿಂ ವದನ್ತೋ ವಿನಯಂ ಪಟಿಲೋಮೇತಿ ನಾಮ, ತಬ್ಬಿಪರಿಯಾಯೇನ ತಂ ಅನುಲೋಮೇನ್ತೇನ। ಪಟಿಲೋಮೇನ್ತೋ ಹಿ ಕಮ್ಮನ್ತರಂ ಭಿನ್ದನ್ತೋ, ಧಮ್ಮತಞ್ಚ ವಿಲೋಮೇನ್ತೋ ಕುತೋ ಕಿಲೇಸವಿನಯಂ ಅನುಲೋಮೇತಿ। ಸುತ್ತೇ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೧೮೭ ಆದಯೋ; ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೧೮೦) ವುತ್ತೇ ಚತ್ತಾರೋ ಮಹಾಪದೇಸೇ, ಅಟ್ಠಕಥಾಯಞ್ಚ ವುತ್ತೇ ಸುತ್ತಸುತ್ತಾನುಲೋಮಆಚರಿಯವಾದಅತ್ತನೋಮತಿಮಹಾಪದೇಸೇ ಓಲೋಕೇನ್ತೇನ। ತದೋಲೋಕನೇನ ಹಿ ಸುತ್ತೇ, ವಿನಯೇ ಚ ಸನ್ತಿಟ್ಠತಿ ನಾತಿಧಾವತಿ।
ಧಮ್ಮನ್ತಿ ಅತ್ಥನ್ತಿ ತದತ್ಥಂ। ಹೇತು, ಹೇತುಫಲಾನಿ ವಾ ಅಯಮೇತ್ಥ ಹೇತು ಧಮ್ಮೋ, ಇದಮೇತ್ಥ ಹೇತುಫಲಂ ಅತ್ಥೋತಿ। ಧಮ್ಮನ್ತಿ ವಾ ಧಮ್ಮತಂ। ಯಥಾ ಏಕೇ ‘‘ಉಪ್ಪಾದಾ ವಾ ತಥಾಗತಾನಂ ಅನುಪ್ಪಾದಾ ವಾ ತಥಾಗತಾನಂ ಠಿತಾವ ಸಾ ಧಾತೂ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೨೦) ಸುತ್ತಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ಮಿಚ್ಛಾ ಗಾಹೇನ್ತಾ ‘‘ನಿಚ್ಚೋ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ’’ತಿ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಧಮ್ಮಂ ಮಿಚ್ಛಾ ದೀಪೇನ್ತಿ, ಏವಂ ಅದೀಪೇತ್ವಾ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಅತ್ತನೋ ಫಲಂ ಪತಿ ಕಾರಣಸ್ಸ ವವತ್ಥಿತಸಭಾವಂ ದೀಪೇನ್ತೇನ। ಯಥಾ ಚ ಏಕೇ ‘‘ಅನಿರೋಧಂ ಅನುಪ್ಪಾದ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ಮಿಚ್ಛಾ ಗಾಹೇನ್ತಿ, ಏವಂ ಗಾಹೇ ಅಕತ್ವಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಅವಿಪರೀತಂ ಅತ್ಥಂ ಸಙ್ಗಾಹೇನ್ತೇನ। ‘‘ದುಕ್ಖಾದೀಸು ಅಞ್ಞಾಣಂ ಅವಿಜ್ಜಾ’’ತಿ ವುತ್ತಮತ್ಥಂ ಪರಿವತ್ತೇತ್ವಾ ಪುನ ‘‘ಪುಬ್ಬನ್ತೇ ಅಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದೀಹಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೦೬೭) ಅಪರೇಹಿಪಿ ಪರಿಯಾಯೇಹಿ ನಿದ್ದಿಸನ್ತೇನ ಪಕತಿಯಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತವಿಧಾನಂ ಅನಾಮಸಿತ್ವಾ ಕೇವಲಮೇವ।
ಸಚ್ಚನ್ತಿ ಚತುಸಚ್ಚಂ। ಸತ್ತೋತಿ ಸತ್ತಸುಞ್ಞತಾತಿ ವದನ್ತಿ, ಸತ್ತಸುಞ್ಞೇಸು ಪನ ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಸತ್ತವೋಹಾರೋ, ಸತ್ತತ್ಥಕಿಚ್ಚಸಿದ್ಧಿ ಚ। ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಮೇವ ಚಾತಿ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೋ ಏವ ಚ, ಮ-ಕಾರೋ ಪದಸನ್ಧಿಕರೋ। ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮಾನಂ ಅತ್ತನೋಯೇವ ಫಲಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋತಿ ಅತ್ಥೋ।
ತಸ್ಮಾತಿ ವುತ್ತನಯೇನ ಅತ್ಥವಣ್ಣನಾಯ ಕಾತಬ್ಬತ್ತಾ, ದುಕ್ಕರತ್ತಾ ಚ ಪತಿಟ್ಠಂ ನಾಧಿಗಚ್ಛಾಮೀತಿ ಯತ್ಥ ಠಿತಸ್ಸ ವಣ್ಣನಾ ಸುಕರಾ ಹೋತಿ, ತಸ್ಸಾ ಪತಿಟ್ಠಾಭೂತಂ ತಂ ನಯಂ ಅತ್ತನೋಯೇವ ಞಾಣಬಲೇನ ನಾಧಿಗಚ್ಛಾಮೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ನಿಸ್ಸಯಂ ಪನ ಆಚಿಕ್ಖನ್ತೋ ‘‘ಸಾಸನಂ ಪನಿದ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ಇಧ ಸಾಸನನ್ತಿ ಪಾಳಿಧಮ್ಮಮಾಹ, ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಮೇವ ವಾ। ಸೋ ಹಿ ಅನುಲೋಮಪಟಿಲೋಮಾದಿನಾನಾದೇಸನಾನಯಪಟಿಮಣ್ಡಿತೋ ಅಬ್ಬೋಚ್ಛಿನ್ನೋ ಅಜ್ಜಾಪಿ ಪವತ್ತತೀತಿ ನಿಸ್ಸಯೋ ಹೋತಿ। ತದಟ್ಠಕಥಾಸಙ್ಖಾತೋ ಚ ಪುಬ್ಬಾಚರಿಯಮಗ್ಗೋ। ‘‘ತಂ ಸುಣಾಥ ಸಮಾಹಿತಾ’’ತಿ ಆದರಜನನೇ, ಉಸ್ಸಾಹನೇ ಚ ಕಿಂ ಪಯೋಜನನ್ತಿ ಚೇ, ತಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ವುತ್ತಞ್ಹೇತ’’ನ್ತಿಆದಿ। ಅಟ್ಠಿ ಕತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥಂ ಕತ್ವಾ। ಯಥಾ ವಾ ನ ನಸ್ಸತಿ, ಏವಂ ಅಟ್ಠಿಗತಂ ವಿಯ ಕರೋನ್ತೋ ಅಟ್ಠಿಂ ಕತ್ವಾ। ಪುಬ್ಬಕಾಲತೋ ಅಪರಕಾಲೇ ಭವಂ ಪುಬ್ಬಾಪರಿಯಂ। ವಿಸೇಸನ್ತಿ ಪಠಮಾರಮ್ಭತೋ ಪಭುತಿ ಖಣೇ ಖಣೇ ಞಾಣವಿಸೇಸಂ, ಕಿಲೇಸಕ್ಖಯವಿಸೇಸಞ್ಚ ಲಭತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
೫೮೨. ದೇಸನಾಭೇದತೋತಿ ದೇಸನಾವಿಸೇಸತೋ। ಅತ್ಥತೋ, ಲಕ್ಖಣಾದಿತೋ, ಏಕವಿಧಾದಿತೋ ಚ ಅತ್ಥಲಕ್ಖಣೇಕವಿಧಾದಿತೋ ಅಙ್ಗಾನಞ್ಚ ವವತ್ಥಾನಾತಿ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ದ್ವಾದಸನ್ನಂ ಅಙ್ಗಾನಂ ವವತ್ಥಾನದಸ್ಸನತೋ।
ಕಮ್ಮವಿಪಾಕಕಿಲೇಸವಟ್ಟಾನಂ ಮೂಲಕಾರಣತ್ತಾ, ಆದಿತೋ ವುತ್ತತ್ತಾ ಚ ಅವಿಜ್ಜಾ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ಮೂಲಂ। ತತ್ಥ ವಲ್ಲಿಯಾ ಮೂಲೇ ದಿಟ್ಠೇ ತತೋ ಪಭುತಿ ವಲ್ಲಿಹರಣಂ ವಿಯ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ಮೂಲೇ ದಿಟ್ಠೇ ತತೋ ಪಭುತಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದದೇಸನಾತಿ ಉಪಮಾಸಂಸನ್ದನಾ ನ ಕಾತಬ್ಬಾ। ನ ಹಿ ಭಗವತೋ ಇದಮೇವ ದಿಟ್ಠಂ, ಇದಂ ಅದಿಟ್ಠನ್ತಿ ವಿಭಜನೀಯಂ ಅತ್ಥಿ ಸಬ್ಬಸ್ಸ ದಿಟ್ಠತ್ತಾ। ಮೂಲತೋ ಪಭುತಿ ಪನ ವಲ್ಲಿಹರಣಂ ವಿಯ ಮೂಲತೋ ಪಭುತಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದದೇಸನಾ ಕತಾತಿ ಇದಮೇತ್ಥ ಸಾಮಞ್ಞಂ
ತಸ್ಸಾತಿ –
‘‘ಸ ಖೋ ಸೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಕುಮಾರೋ ವುದ್ಧಿಮನ್ವಾಯ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಪರಿಪಾಕಮನ್ವಾಯ ಪಞ್ಚಹಿ ಕಾಮಗುಣೇಹಿ ಸಮಪ್ಪಿತೋ…ಪೇ॰… ರಜನೀಯೇಹಿ। ಸೋ ಚಕ್ಖುನಾ ರೂಪಂ ದಿಸ್ವಾ ಪಿಯರೂಪೇ ರೂಪೇ ಸಾರಜ್ಜತಿ, ಅಪ್ಪಿಯರೂಪೇ ರೂಪೇ ಬ್ಯಾಪಜ್ಜತಿ, ಅನುಪಟ್ಠಿತಕಾಯಸತಿ ಚ ವಿಹರತಿ ಪರಿತ್ತಚೇತಸೋ, ತಞ್ಚ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿಂ ಪಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತಿಂ ಯಥಾಭೂತಂ ನಪ್ಪಜಾನಾತಿ, ಯತ್ಥಸ್ಸ ತೇ ಪಾಪಕಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಅಪರಿಸೇಸಾ ನಿರುಜ್ಝನ್ತಿ। ಸೋ ಏವಂ ಅನುರೋಧವಿರೋಧಂ ಸಮಾಪನ್ನೋ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ವೇದನಂ ವೇದೇತಿ ಸುಖಂ ವಾ ದುಕ್ಖಂ ವಾ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಂ ವಾ, ಸೋ ತಂ ವೇದನಂ ಅಭಿನನ್ದತಿ ಅಭಿವದತಿ, ಅಜ್ಝೋಸಾಯ ತಿಟ್ಠತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೦೮) –
ಏವಂ ವುತ್ತಸ್ಸ। ಏವಂ ಸೋತದ್ವಾರಾದೀಸುಪಿ। ತಸ್ಸ ಅಭಿನನ್ದತೋತಿ ಸಪ್ಪೀತಿಕತಣ್ಹಾಯ ಅಭಿಮುಖಭಾವೇನ ನನ್ದತೋ। ಅಭಿವದತೋತಿ ‘‘ಅಹೋ ಸುಖಂ, ಅಹೋ ಸುಖ’’ನ್ತಿ ವಚೀಭೇದಕರಣಪವತ್ತಾಯ ಬಲವತಣ್ಹಾಯ ‘‘ಅಹಂ, ಮಮಾ’’ತಿ ಅಭಿವದತೋ। ತತೋ ಬಲವತಿಯಾ ಮೋಚೇತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯತಾಯ ಅಜ್ಝೋಸಾಯ ತಿಟ್ಠತೋ। ತತೋಪಿ ಬಲವತೀ ಪನ ಉಪಾದಾನಭೂತಾ ತಣ್ಹಾ ನನ್ದೀ। ಏತ್ಥ ಚ ಅಭಿನನ್ದನಾದಿನಾ ತಣ್ಹಾ ವುತ್ತಾ, ನನ್ದಿವಚನೇನ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಂ ಉಪಾದಾನಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಮ್ಪಿ ನನ್ದಿತಾತದವಿಪ್ಪಯೋಗತಾಹಿ, ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಾಭಿನನ್ದನಭಾವೇಹಿ ಚಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣನ್ತಿಆದಿಕಞ್ಚ ತತ್ಥೇವ ಮಹಾತಣ್ಹಾಸಙ್ಖಯಸುತ್ತೇ ವುತ್ತಂ।
ವಿಪಾಕವಟ್ಟಭೂತೇ ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಆಹಾರಾ ತಣ್ಹಾನಿದಾನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ವಟ್ಟೂಪಥಮ್ಭಕಾ ಪನ ಇತರೇಪಿ ಆಹಾರಾ ತಣ್ಹಾಪಭವೇ ತಸ್ಮಿಂ ಅವಿಜ್ಜಮಾನೇ ನ ವಿಜ್ಜನ್ತೀತಿ ‘‘ತಣ್ಹಾನಿದಾನಾ’’ತಿ ವತ್ತುಂ ವಟ್ಟನ್ತಿ।
೫೮೩. ತತೋ ತತೋತಿ ಚತುಬ್ಬಿಧಾಸು ದೇಸನಾಸು ತತೋ ತತೋ ದೇಸನತೋ। ಞಾಯಪ್ಪಟಿವೇಧಾಯ ಸಂವತ್ತತೀತಿ ಞಾಯೋತಿ ಮಗ್ಗೋ, ಸೋ ಏವ ವಾ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ‘‘ಅರಿಯೋ ಚಸ್ಸ ಞಾಯೋ ಪಞ್ಞಾಯ ಸುದಿಟ್ಠೋ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೪೧; ೫.೧೦೨೪) ವಚನತೋ। ಸಯಮೇವ ಹಿ ಸೋ ಸಮನ್ತಭದ್ದಕತ್ತಾ ತಥಾ ತಥಾ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತಬ್ಬತ್ತಾ ತಾಯ ತಾಯ ದೇಸನಾಯ ಅತ್ತನೋ ಪಟಿವೇಧಾಯ ಸಂವತ್ತತಿ। ಚತುಬ್ಬಿಧಗಮ್ಭೀರಭಾವಪ್ಪತ್ತಿಯಾತಿ ಧಮ್ಮತ್ಥದೇಸನಾಪಟಿವೇಧಗಮ್ಭೀರೇಸು ಪತಿಟ್ಠಾಧಿಗಮನೇನ ಪತಿಟ್ಠಿತತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಸಮನ್ತಭದ್ದಕತಾ, ದೇಸನಾವಿಲಾಸಪ್ಪತ್ತಿ ಚ ಚತುನ್ನಮ್ಪಿ ದೇಸನಾನಂ ಸಮಾನಂ ಕಾರಣನ್ತಿ ವಿಸೇಸಕಾರಣಂ ವತ್ತುಕಾಮೋ ಆಹ ‘‘ವಿಸೇಸತೋ’’ತಿ। ಅಸ್ಸಾತಿ ಅಸ್ಸ ಭಗವತೋ ದೇಸನಾ, ಅಸ್ಸ ವಾ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ದೇಸನಾತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಪವತ್ತಿಕಾರಣವಿಭಾಗೋ ಅವಿಭತ್ತಸಭಾವಾ ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋವ, ಕಾರಣನ್ತಿ ವಾ ಗಹಿತಾನಂ ಪಕತಿಆದೀನಂ, ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಞ್ಚ ಅಕಾರಣತಾ, ಕಾರಣತಾ ಚ। ತತ್ಥ ಸಮ್ಮೂಳ್ಹಾ ಕೇಚಿ ಅಕಾರಣಂ ಕಾರಣನ್ತಿ ಗಣ್ಹನ್ತಿ, ಕೇಚಿ ನ ಕಿಞ್ಚಿ ಕಾರಣಂ ಬುಜ್ಝನ್ತೀತಿ ತೇಸಂ ಯಥಾಸಕೇಹಿ ಅನುರೂಪೇಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಸಙ್ಖಾರಾದಿಪವತ್ತಿಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥಂ, ಸಂಸಾರಪ್ಪವತ್ತಿಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪವತ್ತಿಆದೀನವಪಟಿಚ್ಛಾದಿಕಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ಆದಿ, ತತೋ ಸಙ್ಖಾರಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ತತೋ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಏವಂ ಪವತ್ತಿಯಾ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥಂ, ಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕಾದಿವಸೇನ ವಾ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಭವೇ ಅತ್ತಭಾವಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಾನುಪುಬ್ಬಿಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥಞ್ಚ ಅನುಲೋಮದೇಸನಾ ಪವತ್ತಾತಿ। ಇತರಾಸಂ ತದತ್ಥತಾಸಮ್ಭವೇಪಿ ನ ತಾಸಂ ತದತ್ಥಮೇವ ಪವತ್ತಿ ಅತ್ಥನ್ತರಸಬ್ಭಾವತೋ। ಅಯಂ ಪನ ತದತ್ಥಾ ಏವಾತಿ ಏತಿಸ್ಸಾ ತದತ್ಥತಾ ವುತ್ತಾ।
ಅನುವಿಲೋಕಯತೋ ಯೋ ಸಮ್ಬೋಧಿತೋ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ತಂತಂಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಾವಬೋಧಸಙ್ಖಾತೋ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪಟಿವೇಧೋ ಪವತ್ತೋ, ತದನುಸಾರೇನ ತದನುಗಮೇನ ಜರಾಮರಣಾದಿಕಸ್ಸ ಜಾತಿಆದಿಕಾರಣಂ ಯಂ ಅಧಿಗತಂ, ತಸ್ಸ ಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಅಯಂ ಪಟಿಲೋಮದೇಸನಾ ಪವತ್ತಾ। ಅನುವಿಲೋಕಯತೋ ಪಟಿಲೋಮದೇಸನಾ ಪವತ್ತಾತಿ ವಾ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ದೇಸೇನ್ತೋಪಿ ಹಿ ಭಗವಾ ಕಿಚ್ಛಾಪನ್ನಂ ಲೋಕಂ ಅನುವಿಲೋಕೇತ್ವಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗ…ಪೇ॰… ಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ದೇಸೇಸೀತಿ। ಆಹಾರತಣ್ಹಾದಯೋ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನದ್ಧಾ, ಸಙ್ಖಾರಾವಿಜ್ಜಾ ಅತೀತದ್ಧಾತಿ ಇಮಿನಾ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನಾಹ ‘‘ಯಾವ ಅತೀತಂ ಅದ್ಧಾನಂ ಅತಿಹರಿತ್ವಾ’’ತಿ। ಆಹಾರಾ ವಾ ತಣ್ಹಾಯ ಪಭಾವೇತಬ್ಬಾ ಅನಾಗತೋ ಅದ್ಧಾ, ತಣ್ಹಾದಯೋ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೋ ಯಾವ ಅತೀತದ್ಧಾನನ್ತಿ ಯಾವ ಅತೀತತರಂ ಅದ್ಧಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ ಯುತ್ತೋತಿ। ಆಯತಿಂ ಪುನಬ್ಭವಾಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಿಆಹಾರಕಾ ವಾ ಚತ್ತಾರೋ ಆಹಾರಾ ‘‘ಆಹಾರೇತೀತಾಹಂ ನ ವದಾಮಿ…ಪೇ॰… ಏವಂ ಪನ ಮಂ ಅವದನ್ತಂ ಯೋ ಏವಂ ಪುಚ್ಛೇಯ್ಯ ‘ಕಿಸ್ಸ ನು ಖೋ, ಭನ್ತೇ, ವಿಞ್ಞಾಣಾಹಾರೋ’ತಿ, ಏಸ ಕಲ್ಲೋ ಪಞ್ಹೋ, ತತ್ರ ಕಲ್ಲಂ ವೇಯ್ಯಾಕರಣಂ, ವಿಞ್ಞಾಣಾಹಾರೋ ಆಯತಿಂ ಪುನಬ್ಭವಾಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಿಯಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೧೨) ವಚನತೋ, ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತತ್ತಾ ಫಸ್ಸಚೇತನಾನಂ, ತಪ್ಪವತ್ತಿಹೇತುತ್ತಾ ಚ ಕಬಳೀಕಾರಾಹಾರಸ್ಸ। ತೇನ ಹಿ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಿತರೂಪಕಾಯಸ್ಸ, ತಞ್ಚ ಇಚ್ಛನ್ತಸ್ಸ ಕಾಮವಿಞ್ಞಾಣಾಯೂಹನಂ ಹೋತಿ। ಭೋಜನಞ್ಹಿ ಸದ್ಧಾದೀನಂ, ರಾಗಾದೀನಞ್ಚ ಉಪನಿಸ್ಸಯೋತಿ ವುತ್ತಂ। ತಸ್ಮಾ ತೇ ಕಮ್ಮವಟ್ಟಸಙ್ಗಹಿತಾ ಆಹಾರಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೋ ಅದ್ಧಾತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪರಿಯಾಯೇ ಪುರಿಮೋಯೇವ ಅತ್ಥೋ ಯುತ್ತೋ।
ಅತೀತದ್ಧತೋ ಪಭುತಿ ‘‘ಇತಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೨) ಅತೀತೇ, ತತೋ ಪರಞ್ಚ ಹೇತುಫಲಪಟಿಪಾಟಿಂ ಪಚ್ಚಕ್ಖಭೂತಾನಂ ಆಹಾರಾನಂ ನಿದಾನದಸ್ಸನವಸೇನ ಆರೋಹಿತ್ವಾ ನಿವತ್ತನೇನ ವಿನಾ ಅಬುಜ್ಝನ್ತಾನಂ ತಂಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಸಾ ಅಯಂ ದೇಸನಾ ಪವತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅನಾಗತದ್ಧಹೇತುಸಮುಟ್ಠಾನತೋ ಪಭುತೀತಿ ಅನಾಗತಸ್ಸ ಭವಸ್ಸ ಹೇತುಭೂತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ। ಅನಾಗತದ್ಧಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥನ್ತಿ ಅನಾಗತದ್ಧುನೋ ಅಪ್ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತಾನಂ ಅಪಸ್ಸನ್ತಾನಂ ಪಚ್ಚಕ್ಖಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ಹೇತುಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಹೇತುಫಲಪರಮ್ಪರಾಯ ತಸ್ಸ ಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏತ್ಥ ಚ ಆದಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಪರಿಯೋಸಾನಾ, ಪರಿಯೋಸಾನತೋ ಚ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಆದಿ ಪವತ್ತಾ ದೇಸನಾ ದ್ವಾದಸಙ್ಗಾ, ತತೋ ಏವ ತಿಸನ್ಧಿ ಚತುಸಙ್ಖೇಪಾ। ಮಜ್ಝತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಆದಿ ಪವತ್ತಾ ದೇಸನಾ ಅಟ್ಠಙ್ಗಾ ದ್ವಿಸನ್ಧಿ ತಿಸಙ್ಖೇಪಾ। ಮಜ್ಝತೋ ಪನ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಪರಿಯೋಸಾನಾ ಪವತ್ತಾ ದೇಸನಾ ಛಳಙ್ಗಾ ದ್ವಿಸನ್ಧಿ ತಿಸಙ್ಖೇಪಾ। ‘‘ಸಂಯೋಜನಿಯೇಸು, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮೇಸು ಅಸ್ಸಾದಾನುಪಸ್ಸಿನೋ ವಿಹರತೋ ತಣ್ಹಾ ಪವಡ್ಢತಿ, ತಣ್ಹಾಪಚ್ಚಯಾ ಉಪಾದಾನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೫೩, ೫೭) ಮಜ್ಝತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಪರಿಯೋಸಾನಾ ಪವತ್ತಾ ದೇಸನಾ ಏಕಸನ್ಧಿ ದ್ವಿಸಙ್ಖೇಪಾ। ಏವಂ ಅಯಂ ಅನೇಕಙ್ಗಾ ಏವ
‘‘ತತ್ರ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸುತವಾ ಅರಿಯಸಾವಕೋ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಂಯೇವ ಸಾಧುಕಂ ಯೋನಿಸೋ ಮನಸಿ
ಆದಿ। ಏತ್ಥ ಹಿ ‘‘ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ’’ತಿ ಏತ್ತಕೋ ಏವ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ವುತ್ತೋ। ತೇನೇತಂ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ ‘‘ಏಕಙ್ಗಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ’’ತಿ।
ತತ್ಥ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸತಿ ಇದಂ ಹೋತೀತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಅವಿಜ್ಜಾದಿಕೇ ಪಚ್ಚಯೇ ಸತಿ ಇದಂ ಸಙ್ಖಾರಾದಿಕಂ ಫಲಂ ಹೋತಿ। ಇಮಸ್ಸುಪ್ಪಾದಾ ಇದಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಇಮಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಾದಿಕಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಾ ಇದಂ ಸಙ್ಖಾರಾದಿಕಂ ಫಲಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇಮಸ್ಮಿಂ ಅಸತಿ ಇದಂ ನ ಹೋತಿ, ಇಮಸ್ಸ ನಿರೋಧಾ ಇದಂ ನಿರುಜ್ಝತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ಅಭಾವೇ ಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂ ಅಭಾವಸ್ಸ, ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ನಿರೋಧಾ ಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂ ನಿರೋಧಸ್ಸ ಚ ವಚನೇನ ಪುರಿಮಸ್ಮಿಂ ಪಚ್ಚಯಲಕ್ಖಣೇ ನಿಯಮೋ ದಸ್ಸಿತೋ ಹೋತಿ ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸತಿ ಏವ, ನ ಅಸತಿ, ಇಮಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಾ ಏವ, ನ ನಿರೋಧಾ’’ತಿ। ತೇನೇತಂ ಲಕ್ಖಣಂ ಅನ್ತೋಗಧನಿಯಮಂ ಇಧ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ನಿರೋಧೋತಿ ಚ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ವಿರಾಗಾಧಿಗಮೇನ ಆಯತಿಂ ಅನುಪ್ಪಾದೋ ಅಪ್ಪವತ್ತಿ। ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಯತ್ವೇವ ಅಸೇಸವಿರಾಗನಿರೋಧಾ’’ತಿಆದಿ (ಮಹಾವ॰ ೧; ಉದಾ॰ ೩)। ನಿರೋಧವಿರೋಧೀ ಚ ಉಪ್ಪಾದೋ, ಯೇನ ಸೋ ಉಪ್ಪಾದವಿರೋಧಿಭಾವೇನ ವುತ್ತೋ ‘‘ಇಮಸ್ಸ ನಿರೋಧಾ ಇದಂ ನಿರುಜ್ಝತೀ’’ತಿ, ತೇನೇತಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಅನಿರೋಧೋ ಉಪ್ಪಾದೋ ನಾಮ, ಸೋ ಚೇತ್ಥ ಅತ್ಥಿಭಾವೋತಿಪಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ। ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸತಿ ಇದಂ ಹೋತೀ’’ತಿ ಇದಮೇವ ಹಿ ಲಕ್ಖಣಂ ಪರಿಯಾಯನ್ತರೇನ ‘‘ಇಮಸ್ಸುಪ್ಪಾದಾ ಇದಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ ವದನ್ತೇನ ಪರೇನ ಪುರಿಮಂ ವಿಸೇಸಿತಂ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ನ ಧರಮಾನತಂಯೇವ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಅಥ ಖೋ ಮಗ್ಗೇನ ಅನಿರುದ್ಧಭಾವಞ್ಚಾತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಚ ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಂ ಅಸತಿ ಇದಂ ನ ಹೋತಿ, ಇಮಸ್ಸ ನಿರೋಧಾ ಇದಂ ನಿರುಜ್ಝತೀ’’ತಿ (ಉದಾ॰ ೨) ದ್ವಿಧಾಪಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಲಕ್ಖಣಸ್ಸ ನಿರೋಧಸ್ಸ ನಿದ್ದೇಸಂ ವದನ್ತೇನ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಯತ್ವೇವ ಅಸೇಸವಿರಾಗನಿರೋಧಾ ಸಙ್ಖಾರನಿರೋಧೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮಹಾವ॰ ೧; ಉದಾ॰ ೩) ನಿರೋಧೋ
ಕೋ ಪನಾಯಂ ಅನಿರೋಧೋ ನಾಮ, ಯೋ ಅತ್ಥಿಭಾವೋ, ಉಪ್ಪಾದೋತಿ ಚ ವುಚ್ಚತೀತಿ? ಅಪ್ಪಹೀನಭಾವೋ, ಅನಿಬ್ಬತ್ತಿತಫಲತಾಪ್ಪಹೀನಾರಹತಾಹಿ ಫಲುಪ್ಪಾದನಾರಹತಾ ಚ। ಯೇ ತೇಹಿ ಪಹಾತಬ್ಬಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ, ತೇಸಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ಅಸಮುಗ್ಘಾತಿತಭಾವೋ, ಯೇ ಪನ ನ ಪಹಾತಬ್ಬಾ ಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಾ ಧಮ್ಮಾ, ಯಾನಿ ತೇಸು ಸಂಯೋಜನಾನಿ ಅಖೀಣಾಸವಾನಂ, ತೇಸಂ ಅಪರಿಕ್ಖೀಣತಾ ಚ। ಅಸಮುಗ್ಘಾತಿತಾನುಸಯತಾಯ ಹಿ ಸಸಂಯೋಜನಾಖನ್ಧಪ್ಪವತ್ತಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ। ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ –
‘‘ಯಾಯ ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅವಿಜ್ಜಾಯ ನಿವುತಸ್ಸ ಬಾಲಸ್ಸ, ಯಾಯ ಚ ತಣ್ಹಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಸ್ಸ ಅಯಂ ಕಾಯೋ ಸಮುದಾಗತೋ, ಸಾ ಚೇವ ಅವಿಜ್ಜಾ ಬಾಲಸ್ಸ ಅಪ್ಪಹೀನಾ, ಸಾ ಚ ತಣ್ಹಾ ಅಪರಿಕ್ಖೀಣಾ। ತಂ ಕಿಸ್ಸ ಹೇತು? ನ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಬಾಲೋ ಅಚರಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಂ ಸಮ್ಮಾ ದುಕ್ಖಕ್ಖಯಾಯ, ತಸ್ಮಾ ಬಾಲೋ ಕಾಯಸ್ಸ ಭೇದಾ ಕಾಯೂಪಗೋ ಹೋತಿ, ಸೋ ಕಾಯೂಪಗೋ ಸಮಾನೋ ನ ಪರಿಮುಚ್ಚತಿ ಜಾತಿಯಾ ಜರಾಮರಣೇನಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೧೯) –
ಆದಿ। ಖೀಣಸಂಯೋಜನಾನಂ ಪನ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಅಭಾವತೋ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ, ತಣ್ಹುಪಾದಾನಾನಂ ಅಭಾವತೋ ಉಪಾದಾನಭವಾನಂ ನ ಸಮ್ಭವೋತಿ ವಟ್ಟಸ್ಸ ಉಪಚ್ಛೇದೋ ಪಞ್ಞಾಯತಿ। ತೇನೇವಾಹ –
‘‘ಛನ್ನನ್ತ್ವೇವ, ಫಗ್ಗುನ, ಫಸ್ಸಾಯತನಾನಂ ಅಸೇಸವಿರಾಗನಿರೋಧಾ ಫಸ್ಸನಿರೋಧೋ, ಫಸ್ಸನಿರೋಧಾ ವೇದನಾನಿರೋಧೋ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೧೨) –
ಆದಿ। ನ ಹಿ ಅಗ್ಗಮಗ್ಗಾಧಿಗಮತೋ ಉದ್ಧಂ ಯಾವ ಪರಿನಿಬ್ಬಾನಾ ಸಳಾಯತನಾದೀನಂ ಅಪ್ಪವತ್ತಿ, ಅಥ ಖೋ ನತ್ಥಿತಾ, ನಿರೋಧಸದ್ದವಚನೀಯತಾ, ಖೀಣಸಂಯೋಜನತಾತಿ ನಿರೋಧೋ ವುತ್ತೋ। ಅಪಿಚ ಚಿರಕತಮ್ಪಿ ಕಮ್ಮಂ ಅನಿಬ್ಬತ್ತಿತಫಲತಾಯ, ಅಪ್ಪಹೀನಾರಹತಾಯ ಚ ಫಲಾರಹಂ ಸನ್ತಂ ಏವ ನಾಮ ಹೋತಿ, ನ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತಫಲಂ, ನಾಪಿ
ತತ್ಥ ‘‘ಸತೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ವಿಜ್ಜಮಾನತಾಮತ್ತೇನ ಪಚ್ಚಯಭಾವಂ ವದನ್ತೋ ಅಬ್ಯಾಪಾರತಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ದಸ್ಸೇತಿ। ಉಪ್ಪಾದಾತಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿಧಮ್ಮತಂ, ಅಸಬ್ಬಕಾಲಭಾವಿತಂ, ಫಲುಪ್ಪತ್ತಿಅಭಿಮುಖತಞ್ಚ ದೀಪೇನ್ತೋ ಅನಿಚ್ಚತಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ದಸ್ಸೇತಿ। ‘‘ಸತಿ, ನ ಅಸತಿ, ಉಪ್ಪಾದಾ, ನ ನಿರೋಧಾ’’ತಿ ಪನ ಹೇತುಅತ್ಥೇಹಿ ಭುಮ್ಮನಿಸ್ಸಕ್ಕವಚನೇಹಿ ಸಮತ್ಥಿತಂ ನಿದಾನಸಮುದಯಜಾತಿಪಭವಭಾವಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ದಸ್ಸೇತಿ। ಹೇತುಅತ್ಥತಾ ಚೇತ್ಥ ಭುಮ್ಮವಚನೇ ಯಸ್ಸ ಭಾವೇನ ತದವಿನಾಭಾವಿಫಲಸ್ಸ ಭಾವೋ ಲಕ್ಖೀಯತಿ, ತತ್ಥ ಪವತ್ತಿಯಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ, ಯಥಾ ಅಧನಾನಂ ಧನೇ ಅನನುಪ್ಪದೀಯಮಾನೇ ದಾಲಿದ್ದಿಯಂ ವೇಪುಲ್ಲಮಗಮಾಸಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೯೧), ನಿಪ್ಫನ್ನೇ ಸಸ್ಸೇ ಸುಭಿಕ್ಖಂ ಜಾಯತೀತಿ ಚ। ನಿಸ್ಸಕ್ಕವಚನಸ್ಸಾಪಿ ಹೇತುಅತ್ಥತಾ ಫಲಸ್ಸ ಪಭವೇ ಪಕತಿಯಞ್ಚ ಪವತ್ತಿಯಾ, ಯಥಾ ‘‘ಕಲಲಾ ಹೋತಿ ಅಬ್ಬುದಂ, ಅಬ್ಬುದಾ ಜಾಯತೇ ಪೇಸೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೨೩೫; ಕಥಾ॰ ೬೯೨), ‘‘ಹಿಮವತಾ ಗಙ್ಗಾ ಪಭವತಿ, ಸಿಙ್ಗತೋ ಸರೋ ಜಾಯತೀ’’ತಿ ಚ। ಅವಿಜ್ಜಾದಿಭಾವೇನ ಚ ತದವಿನಾಭಾವಿಸಙ್ಖಾರಾದಿಭಾವೋ ಲಕ್ಖೀಯತಿ, ಅವಿಜ್ಜಾದೀಹಿ ಚ ಸಙ್ಖಾರಾದಯೋ ಪಭವನ್ತಿ, ಪಕರೀಯನ್ತಿ ಚಾತಿ ತೇಸಂ ಪಭವೋ, ಪಕತಿ ಚ, ತಸ್ಮಾ ತದತ್ಥದೀಪನತ್ಥಂ ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸತಿ ಇಮಸ್ಸುಪ್ಪಾದಾ’’ತಿ ಹೇತುಅತ್ಥಾ ಭುಮ್ಮನಿಸ್ಸಕ್ಕನಿದ್ದೇಸಾ ಕತಾ।
ಯಸ್ಮಾ ಚೇತ್ಥ ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸತಿ ಇದಂ ಹೋತಿ, ಇಮಸ್ಸುಪ್ಪಾದಾ ಇದಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ ಸಙ್ಖೇಪೇನ ಉದ್ದಿಟ್ಠಸ್ಸ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿಆದಿಕೋ ನಿದ್ದೇಸೋ, ತಸ್ಮಾ ಯಥಾವುತ್ತೋ ಅತ್ಥಿಭಾವೋ, ಉಪ್ಪಾದೋ ಚ ತೇಸಂ
೫೮೪. ಮೂಲಕಾರಣಸದ್ದಂ ಅಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ನ ಅಕಾರಣನ್ತಿ ನಪುಂಸಕನಿದ್ದೇಸೋ, ಅಕಾರಣಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಕಾರಣಂ ಯದಿ ಸಿಯಾ, ಸುತ್ತಂ ಪಟಿಬಾಹಿತಂ ಸಿಯಾತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಆಸವಸಮುದಯಾ’’ತಿ ಸುತ್ತಂ ಆಹರತಿ। ಪರಿಯಾಯೋ ಕಾರಣಂ। ವಟ್ಟಕಥಾಯ ಸೀಸಭಾವೋ ವಟ್ಟಹೇತುನೋ ಕಮ್ಮಸ್ಸಾಪಿ ಹೇತುಭಾವೋ। ತತ್ಥ ಭವತಣ್ಹಾಯಪಿ ಹೇತುಭೂತಾ ಅವಿಜ್ಜಾ, ತಾಯ ಪಟಿಚ್ಛಾದಿತಾದೀನವೇ ಭವೇ ತಣ್ಹಾಯ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ಅವಿಜ್ಜಾ ವಿಸೇಸೇನ ಸೀಸಭೂತಾತಿ ‘‘ಮೂಲಕಾರಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾ।
ಪುರಿಮಾಯ ಕೋಟಿಯಾ ಅಪಞ್ಞಾಯಮಾನಾಯ ಉಪ್ಪಾದವಿರಹತೋ ನಿಚ್ಚತಂ ಗಣ್ಹೇಯ್ಯಾತಿ ಆಹ ‘‘ಏವಂ ಚೇತಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿಆದಿ। ತೇನ ಇತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಉಪ್ಪನ್ನಪುಬ್ಬತಾ ನತ್ಥೀತಿ ಅಪಞ್ಞಾಯನತೋ ಪುರಿಮಕೋಟಿಅಪಞ್ಞಾಯನಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ।
೫೮೫. ಅವಿಜ್ಜಾತಣ್ಹಾಹೇತುಕ್ಕಮೇನ ಫಲೇಸು ವತ್ತಬ್ಬೇಸು ‘‘ಸುಗತಿದುಗ್ಗತಿಗಾಮಿನೋ’’ತಿ ವಚನಂ ಸದ್ದಲಕ್ಖಣಾವಿರೋಧನತ್ಥಂ। ಪೂಜಿತಸ್ಸ ಹಿ ದ್ವನ್ದೇ ಪುಬ್ಬನಿಪಾತೋ। ಸವರಾ ಕಿರ ಮಂಸಸ್ಸ ಅಟ್ಠಿನಾ ಅಲಗ್ಗನತ್ಥಂ ಪುನಪ್ಪುನಂ ತಾಪೇತ್ವಾ ಕೋಟ್ಟೇತ್ವಾ ಉಣ್ಹೋದಕಂ ಪಾಯೇತ್ವಾ ವಿರಿತ್ತಂ ಸೂನಂ ಅಟ್ಠಿತೋ ಮುತ್ತಮಂಸಂ ಗಾವಿಂ ಮಾರೇನ್ತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಅಗ್ಗಿಸನ್ತಾಪಾ’’ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಯಥಾ ವಜ್ಝಗಾವೀ ಚ ಅವಿಜ್ಜಾಭಿಭೂತತಾಯ ಯಥಾವುತ್ತಂ ಉಣ್ಹೋದಕಪಾನಂ ಆರಭತಿ, ಏವಂ ಪುಥುಜ್ಜನೋ ಯಥಾವುತ್ತಂ ದುಗ್ಗತಿಗಾಮಿಕಮ್ಮಂ। ಯಥಾ ಪನ ಸಾ ಉಣ್ಹೋದಕಪಾನೇ ಆದೀನವಂ ದಿಸ್ವಾ ತಣ್ಹಾವಸೇನ ಸೀತುದಕಪಾನಂ ಆರಭತಿ, ಏವಂ ಪುಥುಜ್ಜನೋ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ನಾತಿಬಲವಭಾವತೋ ದುಗ್ಗತಿಗಾಮಿಕಮ್ಮೇ ಆದೀನವಂ ದಿಸ್ವಾ ತಣ್ಹಾವಸೇನ
೫೮೬. ಕತ್ಥಚಿ ಸುತ್ತೇ। ಏಕಧಮ್ಮಮೂಲಿಕಂ ದೇಸನನ್ತಿ ಅವಿಜ್ಜಾತಣ್ಹಾಸು ಏಕೋಯೇವ ಧಮ್ಮೋ ಮೂಲಂ ಏತಿಸ್ಸಾತಿ ಏಕಧಮ್ಮಮೂಲಿಕಾ, ತಂ, ತತ್ಥ ಏಕಂ ಏವ ಧಮ್ಮಂ ಮೂಲಂ ಕತ್ವಾ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದದೇಸನಂ ದೇಸೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಉಪನಿಸೀದತಿ ಫಲಂ ಏತ್ಥಾತಿ ಉಪನಿಸಾ, ಕಾರಣಂ, ಅವಿಜ್ಜಾ ಉಪನಿಸಾ ಏತೇಸನ್ತಿ ಅವಿಜ್ಜೂಪನಿಸಾ। ಅಸ್ಸಾದಾನುಪಸ್ಸಿನೋತಿ ಉಪಾದಾನಿಯೇಸು ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮೇಸು ವಿಸಯಭೂತೇಸು ಅಸ್ಸಾದೇತಬ್ಬತೋ ಅಸ್ಸಾದಸಞ್ಞಿತಂ ಬಾಲಸ್ಸ। ಏವನ್ತಿ ಅವಿಜ್ಜಾನಿವುತತ್ತಾ, ತಣ್ಹಾಸಂಯುತ್ತತ್ತಾ ಚ। ಅಯಂ ಕಾಯೋತಿ ಅಯಂ ಮಮಞ್ಚೇವ ತುಮ್ಹಾಕಞ್ಚ ಪಚ್ಚಕ್ಖಭೂತೋ ಸವಿಞ್ಞಾಣಕಕಾಯೋ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಂ। ‘‘ಸಳಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋ’’ತಿ (ಮಹಾವ॰ ೧; ಉದಾ॰ ೧) ವಚನತೋ ಫಸ್ಸಕಾರಣಞ್ಚೇತಂ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಆಯತನಚ್ಛಕ್ಕಂ ವಾ। ಸಮುದಾಗತೋತಿ ಉಪ್ಪನ್ನೋ। ಬಹಿದ್ಧಾ ಚ ನಾಮರೂಪನ್ತಿ ಬಹಿದ್ಧಾ ಸವಿಞ್ಞಾಣಕಕಾಯೋ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಂ, ಸಳಾಯತನಾನಿ ವಾ। ಇತ್ಥೇತನ್ತಿ ಇತ್ಥಂ ಏತಂ। ಅತ್ತನೋ ಚ ಪರೇಸಞ್ಚ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ದ್ವಾದಸಾಯತನಾನಿ ದ್ವಾರಾಲಮ್ಬನಭಾವೇನ ವವತ್ಥಿತಾನಿ ದ್ವಯಂ ನಾಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ದ್ವಯಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಫಸ್ಸೋತಿ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಚಕ್ಖುರೂಪಾದೀನಿ ದ್ವಯಾನಿ ಪಟಿಚ್ಚ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಾದಯೋ ವುತ್ತಾ, ಇಧ ಪನ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಬಾಹಿರಾನಿ ಆಯತನಾನಿ, ಮಹಾದ್ವಯಂ ನಾಮ ಕಿರೇತನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅಯಮೇತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ – ಅಞ್ಞತ್ಥ ‘‘ಚಕ್ಖುಞ್ಚ ಪಟಿಚ್ಚ ರೂಪೇ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ, ತಿಣ್ಣಂ ಸಙ್ಗತಿ ಫಸ್ಸೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೦೪, ೪೦೦; ೩.೪೨೧, ೪೨೫, ೪೨೬; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೪೪; ೪.೬೦; ಕಥಾ॰ ೪೬೫) ಚಕ್ಖು ಚೇವ ರೂಪಾ ಚ…ಪೇ॰… ಮನೋ ಚೇವ ಧಮ್ಮಾ ಚಾತಿ ವುತ್ತಾನಿ ದ್ವಯಾನಿ ಪಟಿಚ್ಚ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಾದಯೋ ವುತ್ತಾ। ಇಧ ಪನ ‘‘ಅಯಞ್ಚೇವ ಕಾಯೋ’’ತಿ ಚಕ್ಖಾದಿನಿಸ್ಸಯೇ ಸೇಸಧಮ್ಮೇ ಚಕ್ಖಾದಿನಿಸ್ಸಿತೇ ಏವ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ ಚಕ್ಖಾದಿಕಾಯಂ ಏಕತ್ತೇನ ‘‘ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾಯತನ’’ನ್ತಿ ಗಹೇತ್ವಾ, ‘‘ಬಹಿದ್ಧಾ ಚ ನಾಮರೂಪ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣಂ ಏಕತ್ತೇನೇವ ‘‘ಬಾಹಿರಾಯತನ’’ನ್ತಿ ತಾನಿ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಬಾಹಿರಾನಿ ಆಯತನಾನಿ ಪಟಿಚ್ಚ ಫಸ್ಸೋ ವುತ್ತೋ, ತಸ್ಮಾ ಮಹಾದ್ವಯಮೇತನ್ತಿ।
ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಅತ್ತನೋ ಚ ಪರಸ್ಸ ಚ ಪಞ್ಚಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ, ಛಹಿ ಆಯತನೇಹಿ ಚಾತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ದೀಪೇತಬ್ಬೋವಾತಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಅಯಂ ಕಾಯೋ’’ತಿ ಹಿ ವುತ್ತಾನಿ ಸನಿಸ್ಸಯಾನಿ ಚಕ್ಖಾದೀನಿ ಅತ್ತನೋ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ, ‘‘ಬಹಿದ್ಧಾ ನಾಮರೂಪ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾನಿ ರೂಪಾದೀನಿ ಸಳೇವಾಯತನಾನೀತಿ ಸಳೇವ ಫಸ್ಸಕಾರಣಾನಿ, ಯೇಹಿ ಕಾರಣಭೂತೇಹಿ ಆಯತನೇಹಿ ಉಪ್ಪನ್ನೇನ ಫಸ್ಸೇನ ಫುಟ್ಠೋ ಬಾಲೋ ಸುಖದುಕ್ಖಂ ಪಟಿಸಂವೇದೇತಿ। ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ಏತೇಸಂ ವಾ ಅಞ್ಞತರೇನ। ಅವಿಜ್ಜಾನೀವರಣಸ್ಸ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಣ್ಡಿತಸ್ಸ ತಣ್ಹಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೧೯) ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಇಮಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಸುತ್ತೇ ಸಙ್ಖಾರೇ ಅವಿಜ್ಜಾತಣ್ಹಾನಿಸ್ಸಿತೇ ಏವ ಕತ್ವಾ ಕಾಯಗ್ಗಹಣೇನ ವಿಞ್ಞಾಣನಾಮರೂಪಸಳಾಯತನಾನಿ ಗಹೇತ್ವಾ ತಸ್ಮಿಂ ಕಾಯೇ ಸಳಾಯತನಾನಂ ಫಸ್ಸಂ ತಂನಿಸ್ಸಿತಮೇವ
‘‘ಯಾಯ ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅವಿಜ್ಜಾಯ ನಿವುತಸ್ಸ ಬಾಲಸ್ಸ, ಯಾಯ ಚ ತಣ್ಹಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಸ್ಸ ಅಯಂ ಕಾಯೋ ಸಮುದಾಗತೋ, ಸಾ ಚೇವ ಅವಿಜ್ಜಾ ಬಾಲಸ್ಸ ಅಪ್ಪಹೀನಾ, ಸಾ ಚ ತಣ್ಹಾ ಅಪರಿಕ್ಖೀಣಾ। ತಂ ಕಿಸ್ಸ ಹೇತು? ನ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಬಾಲೋ ಅಚರಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಂ ಸಮ್ಮಾ ದುಕ್ಖಕ್ಖಯಾಯ। ತಸ್ಮಾ ಬಾಲೋ ಕಾಯಸ್ಸ ಭೇದಾ ಕಾಯೂಪಗೋ ಹೋತಿ, ಸೋ ಕಾಯೂಪಗೋ ಸಮಾನೋ ನ ಪರಿಮುಚ್ಚತಿ ಜಾತಿಯಾ…ಪೇ॰… ದುಕ್ಖಸ್ಮಾತಿ ವದಾಮೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೧೯) –
ವೇದನಾಪಭವಂ ಸಾವಿಜ್ಜಂ ತಣ್ಹಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ, ಉಪಾದಾನಭವೇ ಚ ತನ್ನಿಸ್ಸಿತೇ ಕತ್ವಾ ‘‘ಕಾಯೂಪಗೋ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಜಾತಿಆದಿಕೇ ದಸ್ಸೇನ್ತೇನ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಹೇತುಸಮುಟ್ಠಾನತೋ ಪಭುತಿ ಉಭಯಮೂಲವಸೇನ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ವುತ್ತೋ, ತಬ್ಬಿಪರಿಯಾಯೇನ ಚ ಪಣ್ಡಿತಸ್ಸ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಹೇತುಪರಿಕ್ಖಯತೋ ಪಭುತಿ ಉಭಯಮೂಲಕೋ ಪಟಿಲೋಮಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋತಿ।
೫೮೭. ಪೂರೇತುನ್ತಿ ವಡ್ಢೇತುಂ, ಉಪಚಿನಿತುನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ದುಗ್ಗತಿಗಾಮಿಕಮ್ಮಸ್ಸ ವಿಸೇಸಪಚ್ಚಯತ್ತಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ‘‘ಅವಿನ್ದಿಯಂ ವಿನ್ದತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಾ, ತಥಾ ವಿಸೇಸಪಚ್ಚಯೋ ವಿನ್ದಿಯಸ್ಸ ನ ಹೋತೀತಿ ‘‘ವಿನ್ದಿಯಂ ನ ವಿನ್ದತೀ’’ತಿ ಚ। ಅತ್ತನಿಸ್ಸಿತಾನಿ ಕತ್ವಾ ಆಯತನಂ। ಸಮ್ಮೋಹಭಾವೇನೇವ ಅನಭಿಸಮಯಭೂತತ್ತಾ ಅವಿದಿತಂ ಅಞ್ಞಾತಂ ಕರೋತಿ। ಅನ್ತವಿರಹಿತೇ ಜವಾಪೇತೀತಿ ವಣ್ಣಾಗಮವಿಪರಿಯಾಯವಿಕಾರವಿನಾಸಧಾತುಅತ್ಥವಿಸೇಸಯೋಗೇಹಿ ಪಞ್ಚವಿಧಸ್ಸ ನಿರುತ್ತಿಲಕ್ಖಣಸ್ಸ ವಸೇನ ಅ-ಕಾರ ವಿ-ಕಾರ ಜ-ಕಾರೇ ಗಹೇತ್ವಾ ಅಞ್ಞೇಸಂ ವಣ್ಣಾನಂ ಲೋಪಂ, ಜ-ಕಾರಸ್ಸ ಚ ದುತಿಯಸ್ಸಾಗಮಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಬ್ಯಞ್ಜನತ್ಥಂ ವತ್ವಾ ಸಭಾವತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಪಿಚಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಾನಿ ‘‘ಇದಂ ವತ್ಥು, ಇದಂ ಆರಮ್ಮಣ’’ನ್ತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಞಾತುಂ ನ ಸಕ್ಕಾತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ ತಪ್ಪಟಿಚ್ಛಾದಿಕಾ ವುತ್ತಾ। ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಸಭಾವಛಾದನತೋ ಏವ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಭಾವಸ್ಸ, ಜರಾಮರಣಾದೀನಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಭಾವಸ್ಸ ಚ ಛಾದನತೋ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಚ್ಛಾದನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಅಪಚ್ಚಕ್ಖಿತ್ವಾತಿ ಉಪಕಾರಕಟ್ಠೋ ಪಚ್ಚಯಟ್ಠೋ ಯಥಾ ಪಿಣ್ಡಪಾತಾದಿ ಸರೀರಸ್ಸ।
ಸಙ್ಖತಮಭಿಸಙ್ಖರೋನ್ತೀತಿ ಯಥಾ ಸಙ್ಖತಂ ಹೋತಿ, ಏವಂ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋನ್ತಿ। ಸಙ್ಖಾರಸದ್ದಗ್ಗಹಣೇನ ಆಗತಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಸಙ್ಖಾರಸದ್ದೇನ ಆಗತಸಙ್ಖಾರಾ। ಯದಿಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾಪಿ ಸಙ್ಖಾರಸದ್ದೇನ ಆಗತಾ, ತೇ ಪನ ಇಮಿಸ್ಸಾ ದೇಸನಾಯ ಪಧಾನಾತಿ ವಿಸುಂ ವುತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ದುವಿಧಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಸಙ್ಖಾರಸದ್ದೇನ ಆಗತಸಙ್ಖಾರೇಸು ಅಭಿಸಙ್ಖರಣಕಸಙ್ಖಾರಂ ವಜ್ಜೇತ್ವಾ ತದಞ್ಞೇ ಸಙ್ಖಾರಸದ್ದೇನ ಆಗತಸಙ್ಖಾರಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ। ಸಙ್ಖಾರಸದ್ದೇನ ಆಗತಸಙ್ಖಾರಾತಿ ವಾ ಸಮುದಾಯೋ ವುತ್ತೋ। ತದೇಕದೇಸಾ ಚ ಇಧ ವಣ್ಣೇತಬ್ಬಭಾವೇನ ಗಹಿತಾ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ, ತಸ್ಮಾ ವಣ್ಣೇತಬ್ಬಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಕವಸೇನ ದುವಿಧತಾ ವುತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ‘‘ಪಠಮಂ ನಿರುಜ್ಝತಿ ವಚೀಸಙ್ಖಾರೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೬೪) ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಅಸ್ಸಾಸಪಸ್ಸಾಸಸಞ್ಞಾವೇದನಾವಚೀಸಙ್ಖಾರಾದಯೋ ವುತ್ತಾ, ನ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರೇಸು ವುತ್ತಾ ಕಾಯಸಞ್ಚೇತನಾದಯೋ।
ಸಙ್ಖತಸಙ್ಖಾರಾ ನಾಮ ಯಥಾಸಕಂ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಸಙ್ಖತತ್ತಾ। ಸತಿಪಿ ಪಚ್ಚಯನಿಬ್ಬತ್ತಾನಂ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಸಙ್ಖತಭಾವೇ ‘‘ಮಮೇತಂ ಫಲ’’ನ್ತಿ ತತ್ಥಾಭಿಮುಖೇನ ವಿಯ ಕಮ್ಮುನಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತತ್ತಾ ತೇಭೂಮಕವಿಪಾಕಕಟತ್ತಾರೂಪೇಸು ಸಾತಿಸಯೋ ಸಙ್ಖತಭಾವೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೫೮೭) ಕಮ್ಮನಿಬ್ಬತ್ತಾನಂ ಅಭಿಸಙ್ಖತಸಙ್ಖಾರತಾ ವುತ್ತಾ। ಪಾಳಿಯಂ ಪನ ತಥಾ ಆಗತಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ ‘‘ತೇಪಿ …ಪೇ॰… ಏತ್ಥೇವ ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛನ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅನಿಚ್ಚಾ ವತ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ವುತ್ತಾ ಉಭುಆದಿಸಮುಟ್ಠಾನಾಪಿ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾ। ಅಭಿಸಙ್ಖರಣಕಸಙ್ಖಾರೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ ಅತ್ತನೋ ಫಲಸ್ಸ ಅಭಿಸಙ್ಖರಣತೋ। ಕಾಯಪಯೋಗಸಮುಟ್ಠಾಪನವೀರಿಯಂ ಕಾಯಿಕವೀರಿಯಂ। ಅಭಿಸಙ್ಖಾರಸ್ಸಾತಿ ಪಯೋಗವೇಗಸ್ಸ।
ವಾಚಂ ಸಙ್ಖರೋತೀತಿ ವಚೀಸಙ್ಖಾರೋ। ಕಾಯೇನ ಸಙ್ಖರೀಯತೀತಿ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ। ಚಿತ್ತೇನ ಸಙ್ಖರೀಯತಿ, ಚಿತ್ತಂ ವಾ ಸಙ್ಖರೋತೀತಿ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋ। ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಪನ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಯಥಾರಹಂ ಸಙ್ಖರೋನ್ತಿ, ಸಙ್ಖರೀಯನ್ತೀತಿ ಚ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ವುತ್ತನ್ತಿ ಸಙ್ಖಾರಟ್ಠಪಚ್ಚಯಟ್ಠಾದಿಮಾಹ।
ನಮತೀತಿ ಏಕನ್ತಸಾರಮ್ಮಣತಾಯ ಆರಮ್ಮಣಾಭಿಮುಖಂ ನಮತಿ। ಪರಿತಸ್ಸತೀತಿ ಪಿಪಾಸತಿ, ತಣ್ಹಾಪರಿತಾಪತಾಯ ವಾ ವಿಚಲತಿ। ಉಪಾದಿಯತೀತಿ ದಳ್ಹಂ ಆದಿಯತಿ। ಭವತೀತಿ ಉಪಪತ್ತಿಭವಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ಭಾವಯತೀತಿ ಕಮ್ಮಭವಂ। ಚುತಿ ಖನ್ಧಾನಂ ಮರಣನ್ತಿ ‘‘ಮರನ್ತಿ ಏತೇನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ ‘‘ದ್ವೇಧಾ ಖಣತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಆಯಾಸೋ ಪರಿಸ್ಸಮೋ ವಿಸಾದೋ।
ನಿದ್ದಿಟ್ಠನಯದಸ್ಸನನ್ತಿ ಯಥಾನಿದ್ದಿಟ್ಠವಿಧಿಸನ್ದಸ್ಸನಂ। ಕೇವಲ-ಸದ್ದೋ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸವಾಚಕೋ ಚ ಹೋತಿ ‘‘ಕೇವಲಾ ಸಾಲಯೋ’’ತಿಆದೀಸು, ನಿರವಸೇಸವಾಚಕೋ ಚ ‘‘ಕೇವಲಾ ಅಙ್ಗಮಗಧಾ’’ತಿಆದೀಸು, ತಸ್ಮಾ ದ್ವಿಧಾಪಿ ಅತ್ಥಂ ವದತಿ। ತತ್ಥ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸಸ್ಸಾತಿ ಸುಖರಹಿತಸ್ಸ। ನ ಹಿ ಏತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಿ ಉಪ್ಪಾದವಯರಹಿತಂ ಅತ್ಥಿ। ಸಕಲಸ್ಸಾತಿ ಸಬ್ಬಭವಾದಿಗತಸ್ಸ, ಸಬ್ಬಕಾಲಿಕಸ್ಸ ಚ।
೫೮೮. ‘‘ಲಕ್ಖಣೇಕವಿಧಾದಿತೋ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಆದಿ-ಸದ್ದೋ ಪಚ್ಚೇಕಂ ಪರಿಸಮಾಪೇತಬ್ಬೋತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಲಕ್ಖಣಾದಿತೋ’’ತಿ। ಸಮ್ಪಯುತ್ತೇ, ತಂಸಮಙ್ಗಿಪುಗ್ಗಲೇ ವಾ ಸಮ್ಮೋಹಯತೀತಿ ಸಮ್ಮೋಹನರಸಾ। ಆರಮ್ಮಣಸಭಾವಸ್ಸ ಛಾದನಂ ಹುತ್ವಾ ಗಯ್ಹತೀತಿ ಛಾದನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ। ‘‘ಆಸವಸಮುದಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾಸಮುದಯೋ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೦೩) ವಚನತೋ ಆಸವಪದಟ್ಠಾನಾ। ಪಟಿಸನ್ಧಿಜನನತ್ಥಂ ಆಯೂಹನ್ತಿ ಬ್ಯಾಪಾರಂ ಕರೋನ್ತೀತಿ ಆಯೂಹನರಸಾ। ರಾಸಿಕರಣಂ ವಾ ಆಯೂಹನಂ। ಚೇತನಾಸಭಾವತ್ತಾ ಚೇತನಾ ಹುತ್ವಾ ಗಯ್ಹತೀತಿ ಚೇತನಾಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ। ನಾಮರೂಪಸ್ಸ ಪುರೇಚಾರಿಕಭಾವೇನ ಪವತ್ತತೀತಿ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮರಸಂ। ಪುರಿಮಭವೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಘಟನಂ ಹುತ್ವಾ ಗಯ್ಹತೀತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ। ವಿಞ್ಞಾಣೇನ ಸಹ, ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಞ್ಚ ಸಮ್ಪಯುಜ್ಜತೀತಿ ಸಮ್ಪಯೋಗರಸಂ। ಸಮಂ ಪಕಾರೇಹಿ ಯೋಗೋ ಸಮ್ಪಯೋಗೋ। ವಿಸುಂ ಅಭಾವೋ ಅವಿನಿಬ್ಭೋಗೋ। ರೂಪಂ ಸಮ್ಪಯೋಗಾಭಾವತೋ ವಿಕಿರತೀತಿ ವಿಕಿರಣರಸಂ। ತತೋ ಏವ ಹಿ ಪಿಸಿಯಮಾನಾ ತಣ್ಡುಲಾದಯೋ ವಿಕಿರನ್ತಿ, ಚುಣ್ಣೀಭೂತಾ ವಿದ್ಧಂಸನ್ತಿ, ನಾಮಸ್ಸ ಕದಾಚಿ ಕುಸಲಾದಿಭಾವೋಪಿ ಅತ್ಥೀತಿ ತತೋ ವಿಸೇಸನತ್ಥಂ ‘‘ಅಬ್ಯಾಕತಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ’’ತಿ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೧.೩೧೧; ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೭೩) ಏತ್ಥ ವಿಯ ಅನಾರಮ್ಮಣತಾ ವಾ ಅಬ್ಯಾಕತತಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಆಯತನಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ಘಟ್ಟನಲಕ್ಖಣಂ, ಆಯಾನಂ ತನನಲಕ್ಖಣಂ ವಾ। ದಸ್ಸನಸ್ಸ ಯಥಾಸಕಂ ವಿಸಯಗ್ಗಹಣಸ್ಸ ಕರಣತೋ ದಸ್ಸನರಸಂ। ‘‘ದಸ್ಸನಾದಿರಸ’’ನ್ತಿ ಪನ ಸಮ್ಮೋಹವಿನೋದನಿಯಂ ವುತ್ತಂ। ವತ್ಥುದ್ವಾರಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ ಯಥಾರಹಂ ವಿಞ್ಞಾಣಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂನನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ವತ್ಥುಗ್ಗಹಣಞ್ಚೇತ್ಥ ಚಕ್ಖಾದಿಪಞ್ಚಕಾಪೇಕ್ಖಂ। ಅಕುಸಲವಿಪಾಕುಪೇಕ್ಖಾಯ ಅನಿಟ್ಠಭಾವತೋ ದುಕ್ಖೇನ, ಇತರಾಯ ಇಟ್ಠಭಾವತೋ ಸುಖೇನ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ ‘‘ಸುಖದುಕ್ಖಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ದುಕ್ಖಸಮುದಯತ್ತಾ ಹೇತುಲಕ್ಖಣಾ ತಣ್ಹಾ। ‘‘ತತ್ರತತ್ರಾಭಿನನ್ದಿನೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೯೧, ೪೬೦; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೧೦೮೧; ವಿಭ॰ ೨೦೩; ಮಹಾವ॰ ೧೪) ವಚನತೋ ಅಭಿನನ್ದನರಸಾ। ಚಿತ್ತಸ್ಸ, ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ವಾ ರೂಪಾದೀಸು ಅತಿತ್ತಭಾವೋ ಹುತ್ವಾ ಗಯ್ಹತೀತಿ ಅತಿತ್ತಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ। ಅಮುಞ್ಚನರಸಂ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಾಭಿನಿವೇಸವಸೇನ। ತಣ್ಹಾದಳ್ಹತ್ತಂ ತಣ್ಹಾದಳ್ಹತ್ತದಿಟ್ಠಿಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ। ಕಮ್ಮುಪಪತ್ತಿಭವವಸೇನ ಭವಸ್ಸ ಲಕ್ಖಣಾದಯೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ।
೫೮೯. ಮೋಹಾದಿಭಾವತೋತಿ ಏತ್ಥ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಅನನುಬೋಧಾದೀನಂ ಸಙ್ಗಹೋ। ದುಕ್ಖಾದೀಸು ಅಞ್ಞಾಣವಸೇನ ಅಪ್ಪಟಿಪತ್ತಿ, ಅಸುಭಾದೀಸು ಸುಭಾದಿವಿಪಲ್ಲಾಸವಸೇನ ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪತ್ತಿ। ದಿಟ್ಠಿವಿಪ್ಪಯುತ್ತವಸೇನ ವಾ ಅಪ್ಪಟಿಪತ್ತಿ, ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯುತ್ತವಸೇನ ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪತ್ತಿ। ದ್ವಾರಾರಮ್ಮಣತೋತಿ ದ್ವಾರತೋ, ಆರಮ್ಮಣತೋ ಚ ಛಸು ದ್ವಾರೇಸು, ಛಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಚ ಪವತ್ತನತೋ। ಅಯಂ ಪನ ವಿಭಾಗೋ ನ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಏವ, ಅಞ್ಞೇಸುಪಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಙ್ಗೇಸು ಅರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಲಬ್ಭತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಸಬ್ಬೇಸುಪೀ’’ತಿ।
ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಧಮ್ಮಾದಿಭಾವತೋತಿ ಏತ್ಥ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ನೇವಸೇಕ್ಖಾನಾಸೇಕ್ಖಸಂಯೋಜನಿಯಾದಿಭಾವೇ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಚತುಯೋನಿಸಂವತ್ತನತೋತಿ ಚತುಯೋನಿಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತಭಾವನಿಬ್ಬತ್ತನತೋ।
ಲೋಕಿಯವಿಭಾಗಾದಿಭಾವತೋತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಅಬ್ಯಾಕತಸಪ್ಪಚ್ಚಯಸಙ್ಖತಾದಿಭಾವೇ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಸಹೇತುಕಾಹೇತುಕಾದಿತೋತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಸಸಙ್ಖಾರಾಸಙ್ಖಾರಾದಿಭೇದೇ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ।
ಕಾಮಂ ನಾಮರೂಪಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನದ್ಧವಸೇನ ವುಚ್ಚತಿ, ತಥಾಪಿ ಯಥಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ, ಏವಂ ಅತೀತಾನಾಗತಮ್ಪೀತಿ ಅದ್ಧದ್ವಯಪರಿಯಾಪನ್ನಸ್ಸಾಪಿ ನಯತೋ ಗಹೇತಬ್ಬತ್ತಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅತೀತಾದಿತೋ ತಿವಿಧ’’ನ್ತಿ।
ಸಞ್ಜಾತಿಸಮೋಸರಣಟ್ಠಾನತೋತಿ ವಿಞ್ಞಾಣತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಪವತ್ತಿದೇಸಭಾವತೋ। ‘‘ಭೂತಪ್ಪಸಾದವಿಞ್ಞಾಣತೋ’’ತಿ ಪಾಠೋ ಯುತ್ತೋ। ‘‘ವಿಞ್ಞಾಣಾದಿತೋ’’ತಿ ಪನ ಪಠನ್ತಿ। ಏಕಸೇಸನಯೇನ ಬಾಹಿರಾಯತನಸ್ಸಾಪಿ ಸಙ್ಗಹೇ ಸತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ತಸ್ಸ ಸಙ್ಗಹಿತತಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ನೋಭಯಗೋಚರನ್ತಿ ಮನಾಯತನಮಾಹ। ನ ಹಿ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ದೇಸವಸೇನ ಆಸನ್ನತಾ, ದೂರತಾ ವಾ ಅತ್ಥಿ ಅವಿಗ್ಗಹತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ಮನಾಯತನಸ್ಸ ಗೋಚರೋ ಮನಾಯತನಂ ಸಮ್ಪತ್ತೋ, ಅಸಮ್ಪತ್ತೋ ವಾತಿ ನ ವುಚ್ಚತಿ। ಫಸ್ಸಾದೀನಮ್ಪೀತಿ ಏತ್ಥ ಫಸ್ಸೋ ತಾವ ಫುಸನಸಭಾವತೋ, ಲೋಕಿಯಸಾಸವಾದಿಭಾವತೋ ಚ ಏಕವಿಧೋ। ಪಟಿಘಸಮ್ಫಸ್ಸಅಧಿವಚನಸಮ್ಫಸ್ಸಭೇದತೋ, ಸಹೇತುಕಾದಿಭಾವತೋ ಚ ದುವಿಧೋ। ಭವತ್ತಯಪರಿಯಾಪನ್ನತೋ, ವೇದನಾತ್ತಯಸಮ್ಪಯೋಗತೋ
ವೇದನಾ ಅನುಭವನಲಕ್ಖಣತೋ, ಲೋಕಿಯಸಾಸವಾದಿಭಾವತೋ ಚ ಏಕವಿಧಾ। ಪಞ್ಚದ್ವಾರಿಕಮನೋದ್ವಾರಿಕಭೇದತೋ ದುವಿಧಾ। ಸುಖಾದಿಭೇದತೋ ತಿವಿಧಾ। ಯೋನಿಗತಿವಸೇನ ಚತುಬ್ಬಿಧಾ, ಪಞ್ಚವಿಧಾ ಚ। ಛಳಾರಮ್ಮಣಭೇದತೋ ಛಬ್ಬಿಧಾ।
ತಣ್ಹಾ ಲೋಕಸ್ಸ ಸಮುದಯಭಾವತೋ ಏಕವಿಧಾ। ದುವಿಧಾ ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯುತ್ತವಿಪ್ಪಯುತ್ತಭಾವತೋ। ತಿವಿಧಾ ಕಾಮಭವವಿಭವತಣ್ಹಾಭೇದತೋ। ಚತುಬ್ಬಿಧಾ ಚತುಮಗ್ಗಪಹೇಯ್ಯತೋ। ಪಞ್ಚವಿಧಾ ರೂಪಾಭಿನನ್ದನಾದಿಭಾವತೋ। ಛಬ್ಬಿಧಾ ಛತಣ್ಹಾಕಾಯಭೇದತೋ।
ಉಪಾದಾನಂ ಏಕವಿಧಂ ದಳ್ಹಗ್ಗಾಹಭಾವತೋ। ದುವಿಧಂ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಿಭೇದತೋ। ತಿವಿಧಂ ಭವತ್ತಯೂಪನಿಸ್ಸಯಭಾವತೋ। ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಕಾಮುಪಾದಾನಾದಿಭೇದತೋ। ಪಞ್ಚವಿಧಂ ಪಞ್ಚಗತಿಸಂವತ್ತನತೋ।
ಭವೋ
ಜಾತಿ ಏಕವಿಧಾ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಭವೇ ಪಠಮಾಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಿಭಾವತೋ। ದುವಿಧಾ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧಸಙ್ಗಹತೋ। ತಿವಿಧಾ ಭವತ್ತಯಪರಿಯಾಪನ್ನತೋ। ಯೋನಿಗತಿವಸೇನ ಚತುಬ್ಬಿಧಾ, ಪಞ್ಚವಿಧಾ ಚ। ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಜರಾಮರಣಾದೀನಮ್ಪಿ ಏಕವಿಧಾದಿಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
೫೯೦. ಸೋಕಾದೀನಮ್ಪಿ ಗಹಿತತ್ತಾ ಅಙ್ಗಬಹುತ್ತಪ್ಪಸಙ್ಗೇ ‘‘ದ್ವಾದಸೇವಾ’’ತಿ ಅಙ್ಗವವತ್ಥಾನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ನ ಹಿ ಸೋಕಾದಯೋ ಅಙ್ಗಭಾವೇನ ವುತ್ತಾ, ಫಲೇನ ಪನ ಕಾರಣಂ ಅವಿಜ್ಜಂ ಮೂಲಙ್ಗಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ತೇ ವುತ್ತಾ। ಜರಾಮರಣಬ್ಭಾಹತಸ್ಸ ಹಿ ಬಾಲಸ್ಸ ತೇ ಸಮ್ಭವನ್ತೀತಿ ಸೋಕಾದೀನಂ ಜರಾಮರಣಕಾರಣತಾ ವುತ್ತಾ, ನ ಪನ ‘‘ಕಾಯಿಕಾಯ ದುಕ್ಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಫುಟ್ಠೋ’’ತಿ ಚ ಸುತ್ತೇ ಜರಾಮರಣನಿಮಿತ್ತಞ್ಚ ದುಕ್ಖಂ ಸಙ್ಗಹಿತನ್ತಿ ತಂ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾನಂ ಜರಾಮರಣಬ್ಭಾಹತಸ್ಸ ಸಮ್ಭವೇ ಸಾಧಕಭಾವೇನ ವುತ್ತಂ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಜರಾಮರಣೇನೇವ
ಅಪರೋ ನಯೋ ಜರಾಮರಣಮ್ಪಿ ಪಚ್ಚಯೋ, ಅಞ್ಞಥಾ ದ್ವಾದಸಙ್ಗಾನಿ ನ ಪರಿಪೂರೇನ್ತಿ। ಕಸ್ಸ ಪನ ಸೋ ಪಚ್ಚಯೋ? ಸೋಕಾದೀನಂ। ಯದಿ ಏವಂ ಕಸ್ಮಾ ‘‘ಜರಾಮರಣಪಚ್ಚಯಾ ಸೋಕಾದಯೋ ಸಮ್ಭವನ್ತೀ’’ತಿ ಅವತ್ವಾ ‘‘ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣಂ, ಸೋಕಾದಯೋ ಚ ಸಮ್ಭವನ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ? ಯಸ್ಮಾ ತದಞ್ಞೇನಪಿ ದುಕ್ಖಧಮ್ಮೇನ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ತೇ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅಪ್ಪಹೀನಸಂಯೋಜನಸ್ಸಾಪಿ ತೇಸಂ ತಪ್ಪಚ್ಚಯತಾ ನ ಏಕಂಸಿಕಾತಿ ಜಾತಿಪಚ್ಚಯತಾವ ವುತ್ತಾ। ಅಥ ವಾ ಜರಾಮರಣಗ್ಗಹಣೇನ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ ಸಙ್ಗಹಿತೋ। ಉಪಾದಿನ್ನಕ್ಖನ್ಧಪರಿಪಾಕೋ ಹಿ ಆಯುನೋ ಸಂಹಾನಿ, ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಪರಿಪಾಕೋ ಚ ಜರಾ, ತೇಸಞ್ಚ ಭೇದೋ ಮರಣನ್ತಿ। ಸತಿ ಚ ಉಪಪತ್ತಿಭವೇ ತತ್ಥ ಕತುಪಚಿತಂ, ಪೋರಾಣಂ ವಾ ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಭವೋ, ಕಮ್ಮಾದಿಉಪಟ್ಠಾನೇ ಚುತಿಅನನ್ತರಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಜನೇತೀತಿ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ ಜಾತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೋ, ತಸ್ಮಾ ಜರಾಮರಣಮ್ಪಿ ಜಾತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯತಾಯ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ‘‘ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಜಾತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥೇವ ಉಪಪತ್ತಿಭವಸ್ಸ ಜಾತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯತಾ ಸಙ್ಗಹಿತಾ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಪರಿಯಾಯಸಙ್ಗಹತೋ ಚ ‘‘ಜರಾಮರಣಪಚ್ಚಯಾ ಜಾತೀ’’ತಿ ನ ವುತ್ತಂ। ಏವಂ ಜರಾಮರಣಸ್ಸಾಪಿ ಪಚ್ಚಯಭಾವಸಿದ್ಧಿತೋ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದತಾತಿ ದ್ವಾದಸಙ್ಗತಾ ವವತ್ಥಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ತೇನಾಹ ‘‘ದ್ವಾದಸೇವಾ’’ತಿಆದಿ। ಅಯಂ ತಾವಾತಿ ‘‘ದೇಸನಾಭೇದತೋ’’ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತಂ ಅತ್ಥಸಂವಣ್ಣನಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ।
ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾಸಙ್ಖಾರಪದಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೫೯೧. ಅಯಂ ಪನಾತಿ ಇದಾನಿ ವಕ್ಖಮಾನಂ। ‘‘ಕತಮಾ ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅವಿಜ್ಜಾ ದುಕ್ಖೇ ಅಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೦೩) ಸುತ್ತನ್ತೇಸು ಚತುಟ್ಠಾನಿಕಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ವುತ್ತಾತಿ ‘‘ಸುತ್ತನ್ತಪರಿಯಾಯೇನಾ’’ತಿ ನಿಕ್ಖೇಪಕಣ್ಡೇ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೧೦೬) ಪನ ಸುತ್ತನ್ತೇಸು ಚತೂಸು ಠಾನೇಸು ಕಥಿತಾಯ ಏವ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಅಟ್ಠಸು ಠಾನೇಸು ಕಿಚ್ಚಜಾತಿತೋ ಕಥಿತತ್ತಾ ತದತ್ಥವಣ್ಣನಾವಸೇನ ವಿಭಾವನಂ ಕಾತುಂ ‘‘ಅಭಿಧಮ್ಮಪರಿಯಾಯೇನಾ’’ತಿ ಆರಭಿತ್ವಾ ‘‘ವುತ್ತಞ್ಹೇತ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಅಹಾಪೇತ್ವಾ ವಿಭಜಿತಬ್ಬಂ। ವಿಭಜನಞ್ಹಿ ಅಭಿಧಮ್ಮಪರಿಯಾಯೋ। ‘‘ಅಟ್ಠಸು ಠಾನೇಸು ಅಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಆನೇತ್ವಾ ತಂ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬಂ। ಸೇಸಟ್ಠಾನೇಸೂತಿ ದುಕ್ಖಸಮುದಯೇಸು, ಪುಬ್ಬನ್ತಾದೀಸು ಚ। ಆರಮ್ಮಣವಸೇನಾತಿ ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನಾಪಿ। ಇಧಾತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ‘‘ದುಕ್ಖೇ ಅಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದಿಕೇ ಪಾಠೇ। ಸಾತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ। ಉಪ್ಪನ್ನಾತಿ ಅಸಮೂಹತುಪ್ಪನ್ನಾ, ಪಗೇವ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾ। ‘‘ಪಟಿಚ್ಛಾದೇತ್ವಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ವುತ್ತಂ ಪಟಿಚ್ಛಾದನಾಕಾರಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಾಥಾವಸರಸಲಕ್ಖಣಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತುಂ ನ ದೇತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ರಸಿತಬ್ಬೋ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತಬ್ಬೋ ಸಭಾವೋ ರಸೋ, ಅತ್ತನೋ ರಸೋ ಸರಸೋ, ಯಾಥಾವೋ ಯಥಾಭೂತೋ ಸರಸೋ ಯಾಥಾವಸರಸೋ, ಯೋ ‘‘ಪೀಳನಟ್ಠೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೨.೮) ವುತ್ತೋ ಯಾಥಾವಸರಸಲಕ್ಖಣಂ। ತಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತುಂ ಪಚ್ಚಕ್ಖತೋ ಜಾನಿತುಂ ನ ದೇತಿ।
ತದುಭಯನ್ತಿ ಪುಬ್ಬನ್ತಞ್ಚೇವ ಅಪರನ್ತಞ್ಚ ಅತೀತಂ, ಅನಾಗತಞ್ಚ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಂ। ಪುಬ್ಬನ್ತಾಪರನ್ತಭಾಗವನ್ತತಾಯ ವಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನದ್ಧಭೂತೋ ಮಜ್ಝನ್ತೋ ಪುಬ್ಬನ್ತಾಪರನ್ತೋ। ಅಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾ ಇಮೇ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮೇಸು ಪಚ್ಚಕ್ಖತೋ ಜಾನನಾಕಾರದಸ್ಸನಂ। ಏತ್ಥಾತಿ ಏತೇಸು ದುಕ್ಖಾದೀಸು। ಯದಿಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾ ದುಕ್ಖಾದೀಸು ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನಪಿ ಪವತ್ತತಿ, ಯಥಾ ಪನ ನಿರೋಧಮಗ್ಗೇ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕಾತುಂ ಅಸಕ್ಕೋನ್ತೀ ತೇ ಜಾನಿತುಕಾಮಸ್ಸ ತಪ್ಪಟಿಚ್ಛಾದನವಸೇನ, ಅನಿರೋಧಮಗ್ಗೇಸು ನಿರೋಧಮಗ್ಗಗ್ಗಹಣಕಾರಣಭಾವೇನ ಚ ಪವತ್ತಮಾನಾ ತೇ ಯಾಥಾವತೋ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತುಂ ನ ದೇತಿ, ಏವಂ ದುಕ್ಖಾದೀಸುಪೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪಟಿಚ್ಛಾದನವಸೇನೇವ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಾ’’ತಿ। ದುಕ್ಖಾದಿವಿಸಯೋ ಅನ್ಧತಮಕರೋ, ಲೋಭಾದೀನಞ್ಚ ಅನ್ಧತಮಕರಾನಂ ಪಚ್ಚಯಭೂತೋ ಅದಸ್ಸನಾಕಾರೋ ಅಞ್ಞಾಣಂ।
೫೯೨. ಪುಞ್ಞಾದಯೋತಿ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದಯೋ। ತತ್ಥ ಪುನಾತಿ ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನಂ ಅಪುಞ್ಞಫಲತೋ, ದುಕ್ಖಸಂಕಿಲೇಸತೋ ಚ ಸೋಧೇತೀತಿ ಪುಞ್ಞಂ। ಹಿತಸುಖಜ್ಝಾಸಯೇನ ಪುಞ್ಞಂ ಕರೋತೀತಿ ತನ್ನಿಪ್ಫಾದನೇನ ಕಾರಕಸ್ಸ ಅಜ್ಝಾಸಯಂ ಪೂರೇತಿ, ಪುಜ್ಜಭವಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತೀತಿ ವಾ ಪುಞ್ಞಂ। ಇತಿ ಪೂರಕೋ, ಪುಜ್ಜನಿಬ್ಬತ್ತಕೋ ಚ ನಿರುತ್ತಿನಯೇನ ಪುಞ್ಞನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಪುಞ್ಞಞ್ಚ ಸೋ ಅತ್ತನೋ ಫಲಸ್ಸ ಅಭಿಸಙ್ಖರಣಟ್ಠೇನ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಚಾತಿ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ। ಪುಞ್ಞಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಅಪುಞ್ಞನ್ತಿ ವುತ್ತವಿಪರಿಯಾಯೇನ ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಸಮಾಧಿಪಚ್ಚನೀಕಾನಂ ಅತಿದೂರತಾಯ ನ ಇಞ್ಜತಿ, ಅನಿಞ್ಜಞ್ಚ ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ। ಕಾಯೇನ ಪವತ್ತಿತೋ, ಕಾಯತೋ ವಾ ಪವತ್ತೋ, ಕಾಯಸ್ಸ ವಾ ಸಙ್ಖಾರೋತಿ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ। ವಚೀಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ತತ್ಥ ಪಠಮತ್ತಿಕೋ ಪರಿವೀಮಂಸನಸುತ್ತಾದಿವಸೇನ ಗಹಿತೋ। ತತ್ಥ ಹಿ ‘‘ಪುಞ್ಞಂ ಚೇ ಸಙ್ಖಾರಂ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತಿ, ಪುಞ್ಞೂಪಗಂ ಹೋತಿ ವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೫೧) ಆಗತಂ। ದುತಿಯತ್ತಿಕೋ ವಿಭಙ್ಗಸುತ್ತವಸೇನ। ತತ್ಥ ಹಿ ‘‘ತಯೋಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಙ್ಖಾರಾ। ಕತಮೇ ತಯೋ? ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ ವಚೀಸಙ್ಖಾರೋ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೨೮) ವುತ್ತಂ।
ವಿತ್ಥಾರತೋ ಪನಾತಿಆದಿ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂ ಸರೂಪತೋ, ಪಭೇದತೋ ಚ ವಿಭಾವನಂ। ಭಾವನಾವಸೇನೇವ ಪವತ್ತಾ, ನ ದಾನಸೀಲವಸೇನಾತಿ ತತ್ಥ ಲಬ್ಭಮಾನಂ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥುಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಅರೂಪಾವಚರಚೇತನಾಪಿ ‘‘ಭಾವನಾವಸೇನೇವ ಪವತ್ತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ಯೇ ಪನ ‘‘ಭಾವನಾವಸೇನೇವಾ’’ತಿ ಅವಧಾರಣೇನ ಅಭಿಞ್ಞಾಚೇತನಂ ನಿವತ್ತೇತೀತಿ ವದನ್ತಿ, ತದಯುತ್ತಂ ತಾಸಮ್ಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯತಾಯ ವಿಯ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಭಾವಸ್ಸ ಚ ಇಚ್ಛಿತತ್ತಾ। ಅಞ್ಞಥಾ ಅಭಿಞ್ಞಾಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂಸು ಅಸಙ್ಗಹೋ ಏವ ಸಿಯಾ, ನ ಚ ಯುತ್ತಂ ‘‘ಕುಸಲಞ್ಚ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥುಞ್ಚ ನ ಹೋತೀ’’ತಿ। ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ನ ತದವಸಿಟ್ಠಅಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥಾನಂಯೇವ ಗಹಣಂ, ಅಥ ಖೋ ಅನವಸೇಸಅಕುಸಲಕಮ್ಮಸ್ಸಾಪಿ ಗಹಣಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಇತರೇಸು ಪನಾತಿ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರಾದೀಸು। ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದಯೋ ಪವತ್ತಮಾನಾ ಇಮೇಹಿ ದ್ವಾರೇಹಿ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ದ್ವಾರತೋ ಪವತ್ತಿದಸ್ಸನತ್ಥಂ। ‘‘ಸಮವೀಸತಿ ಚೇತನಾ’’ತಿ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ, ಯದಿ ಕಾಯವಚೀವಿಞ್ಞತ್ತಿಯೋ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇನ್ತಿಯೋ ಕುಸಲಾಕುಸಲಚೇತನಾ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ, ವಚೀಸಙ್ಖಾರೋತಿ ಚ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ಏವಂ ಸನ್ತೇ ಅಭಿಞ್ಞಾಚೇತನಾಯಪಿ ಕುಸಲಾಯ ತಥಾ ಪವತ್ತಾಯ ವಚೀಸಙ್ಖಾರಭಾವೋ ವತ್ತಬ್ಬೋತಿ ಚೋದನಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ ‘‘ಅಭಿಞ್ಞಾಚೇತನಾ’’ತಿಆದಿ। ಏತ್ಥಾತಿ ಕಾಯವಚೀಸಙ್ಖಾರಗ್ಗಹಣೇ, ಕಾಯವಚೀಸಞ್ಚೇತನಾಗ್ಗಹಣೇ ವಾ। ನ ಗಹಿತಾತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ನ ಗಹಿತಾ ‘‘ಅಭಿಞ್ಞಾಚೇತನಾ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ನ ಹೋತೀ’’ತಿ। ಕಸ್ಮಾ ಪನ ನ ಹೋತಿ, ನನು ಸಾಪಿ ಕುಸಲಾ, ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಾ ಚಾತಿ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ, ಅನುಪಚ್ಛಿನ್ನತಣ್ಹಾವಿಜ್ಜಮಾನೇ ಪನ ಸನ್ತಾನೇ ಸಬ್ಯಾಪಾರಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ತಸ್ಸಾ ಕುಸಲತಾ, ವಿಪಾಕಧಮ್ಮತಾ ಚ ವುತ್ತಾ, ನ ವಿಪಾಕುಪ್ಪಾದನೇನ। ಸಾ ಪನ ವಿಪಾಕಂ ಉಪ್ಪಾದೇನ್ತೀ ರೂಪಾವಚರಮೇವ ಉಪ್ಪಾದೇಯ್ಯ। ನ ಹಿ ಅಞ್ಞಭೂಮಿಕಂ ಕಮ್ಮಂ ಅಞ್ಞಭೂಮಿಕಂ ವಿಪಾಕಂ ಉಪ್ಪಾದೇತೀತಿ। ಅತ್ತನಾ ಸದಿಸಾರಮ್ಮಣಂ ತಿಟ್ಠಾನಿಕಮೇವ ಚ ಉಪ್ಪಾದೇಯ್ಯ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಕಣ್ಡೇ ರೂಪಾವಚರವಿಪಾಕಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸದಿಸಾರಮ್ಮಣಸ್ಸೇವ ವುತ್ತತ್ತಾ। ನ ಚ ರೂಪಾವಚರವಿಪಾಕೋ ಪರಿತ್ತಾದಿಆರಮ್ಮಣೋ ಅತ್ಥಿ, ಅಭಿಞ್ಞಾಚೇತನಾ
‘‘ಯಥಾ ಚ ಅಭಿಞ್ಞಾಚೇತನಾ, ಏವಂ ಉದ್ಧಚ್ಚಚೇತನಾಪಿ ನ ಹೋತೀ’’ತಿ ಇದಂ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಧಮ್ಮೇ ವಿಸುಂ ಉದ್ಧರಿತ್ವಾ ‘‘ತೇಸಂ ವಿಪಾಕೇ ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೭೨೫) ವುತ್ತತ್ತಾ
ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ‘‘ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೇನ ಯೇ ಕಿಲೇಸಾ ಪಹೀನಾ, ತೇ ಕಿಲೇಸೇ ನ ಪುನೇತಿ ನ ಪಚ್ಚೇತಿ ನ ಪಚ್ಚಾಗಚ್ಛತಿ…ಪೇ॰… ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೇನ…ಪೇ॰… ಪಚ್ಚಾಗಚ್ಛತೀ’’ತಿ (ಮಹಾನಿ॰ ೮೦; ಚೂಳನಿ॰ ಮೇತ್ತಗೂಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೨೭)। ನ ಚ ಪುಥುಜ್ಜನಾನಂ ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತುಂ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಾ, ಇತರೇಸಂ ನ ಕೇನಚಿ ಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋನ್ತೀತಿ ನ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ ‘‘ದಿಟ್ಠಿಂ ಅಸ್ಸಾದೇತಿ ಅಭಿನನ್ದತಿ, ತಂ ಆರಬ್ಭ ರಾಗೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ದಿಟ್ಠಿ, ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ, ಉದ್ಧಚ್ಚಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಂ ಆರಬ್ಭ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ ಉದ್ಧಚ್ಚನ್ತಿ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಅಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯನಿದ್ದೇಸೇ ‘‘ದಿಟ್ಠಿಂ ಗರುಂ ಕತ್ವಾ ಅಸ್ಸಾದೇತಿ ಅಭಿನನ್ದತಿ, ತಂ ಗರುಂ ಕತ್ವಾ ರಾಗೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ದಿಟ್ಠಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೪೧೫) ಏತ್ತಕಮೇವ
ತೇಸು ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಾ ಸಹಾಯವಿರಹಾ ವಿಪಾಕಂ ನ ಜನಯನ್ತೀತಿ ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಚೇತನಾಯ ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ನ ವುತ್ತೋ, ಅಪೇಕ್ಖಿತಬ್ಬದಸ್ಸನಭಾವನಾರಹಿತಾನಂ ಪನ ಪುಥುಜ್ಜನೇಸು ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾನಂ ಸಕಭಣ್ಡೇ ಛನ್ದರಾಗಾದೀನಂ, ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ಚ ಸಂಯೋಜನತ್ತಯತದೇಕಟ್ಠಕಿಲೇಸಾನಂ ಅನುಪಚ್ಛಿನ್ನತಾಯ ಅಪರಿಕ್ಖೀಣಸಹಾಯಾನಂ ವಿಪಾಕುಪ್ಪಾದನಂ ನ ಸಕ್ಕಾ ಪಟಿಸೇಧಿತುನ್ತಿ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಧಮ್ಮಾನಂ ವಿಪಾಕೋ ವಿಭಙ್ಗೇ ವುತ್ತೋ। ಯದಿ ಏವಂ, ಅಪೇಕ್ಖಿತಬ್ಬದಸ್ಸನಭಾವನಾರಹಿತಾನಂ ಅಕುಸಲಾನಂ ನೇವದಸ್ಸನೇನ-ನಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬತಾಯ ನವತ್ತಬ್ಬತಾ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ? ನಾಪಜ್ಜತಿ, ಅಪ್ಪಹಾತಬ್ಬಾನಂ ‘‘ನೇವದಸ್ಸನೇನ-ನಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ತಿಕಮಾತಿಕಾ ೯) ವುತ್ತತ್ತಾ, ಅಪ್ಪಹಾತಬ್ಬವಿರುದ್ಧಸಭಾವತ್ತಾ ಚ ಅಕುಸಲಾನಂ।
ಏವಮ್ಪಿ ತೇ ಇಮಸ್ಮಿಂ ತಿಕೇ ‘‘ನವತ್ತಬ್ಬಾ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬಾ ಆಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ? ನಾಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಕಣ್ಡೇ ದಸ್ಸಿತಾನಂ ದ್ವಾದಸಅಕುಸಲಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾನಂ ದ್ವೀಹಿ ಪದೇಹಿ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ। ಯಥಾ ಹಿ ಧಮ್ಮವಸೇನ ಸಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖತಧಮ್ಮಾ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ಉಪ್ಪನ್ನತ್ತಿಕೇ ಕಾಲವಸೇನ ಅಸಙ್ಗಹಿತಾಪಿ ಅತೀತಾ ‘‘ನವತ್ತಬ್ಬಾ’’ತಿ ನ ವುತ್ತಾ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದರೂಪಭಾವೇನ ಗಹಿತೇಸು ನವತ್ತಬ್ಬಸ್ಸ ಅಭಾವಾ, ಏವಮಿಧಾಪಿ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಭಾವೇನ ಗಹಿತೇಸು ನವತ್ತಬ್ಬಸ್ಸ ಅಸಙ್ಗಹಿತಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ನವತ್ತಬ್ಬತಾ ನವುತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಯತ್ಥ ಹಿ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೋ ಕೋಚಿ ನಿಯೋಗತೋ ನವತ್ತಬ್ಬೋ ಅತ್ಥಿ, ತತ್ಥ ತೇಸಂ ಚತುತ್ಥೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅತ್ಥೀತಿ ಯಥಾವುತ್ತಪದೇಸು ವಿಯ ತತ್ಥಾಪಿ ಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ಭಜಾಪೇತಬ್ಬಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇ ಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ಭಜಾಪೇತಿ ‘‘ಸಿಯಾ ನವತ್ತಬ್ಬಾ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೪೨೨)। ತದಭಾವಾ ಉಪ್ಪನ್ನತ್ತಿಕೇ, ಇಧ ಚ ತಥಾ ನ ವುತ್ತಾ।
ಅಥ
ತಯಿದಂ ಸಬ್ಬಂ ತೇಸಂ ಆಚರಿಯಾನಂ ಅಹೋಪುರಿಸಿಕಾಮತ್ತನ್ತಿ ಅಪರೇ। ಕಸ್ಮಾ? ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಸ್ಸ ಏಕನ್ತೇನ ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬತ್ತಾ। ಏವಞ್ಹಿ ವುತ್ತಂ ಭಗವತಾ ‘‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಾ? ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತೋ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೋ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೪೦೬)। ಯದಿ ಹಿ ತಂ ಇಚ್ಛಿತಂ ಸಿಯಾ, ಯಥಾ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣತ್ತಿಕೇ ‘‘ನಿಯೋಗಾ ಅನಾಗತಾರಮ್ಮಣಾ ನತ್ಥೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೪೩೩) ವತ್ವಾ ವಿಭಜ್ಜ ವುತ್ತಂ, ಏವಮಿಧಾಪಿ ‘‘ನಿಯೋಗಾ ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಾ ನತ್ಥೀ’’ತಿ ವತ್ವಾ ‘‘ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತೋ ಸಿಯಾ ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬೋ, ಸಿಯಾ ನ ವತ್ತಬ್ಬೋ’’ತಿ ವದೇಯ್ಯ। ಯಾ ಚ ತಂ ಸಮತ್ಥೇನ್ತೇನ ‘‘ಯದಿ ವುಚ್ಚೇಯ್ಯು’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಯುತ್ತಿ ವುತ್ತಾ, ಸಾಪಿ ಅಯುತ್ತಿ। ಕಸ್ಮಾ? ಯಸ್ಮಾ ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಾನಂ ರಾಗದಿಟ್ಠಿವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಉದ್ಧಚ್ಚಾನಂ ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಭಾವೋ ಏವ ಇಚ್ಛಿತೋತಿ। ಯಂ ಪನ ಉದ್ಧಚ್ಚಗ್ಗಹಣೇನ ಪಾಳಿಯಂ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತೋ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೋ ವುತ್ತೋತಿ ವತ್ವಾ ತಂ ಸಾಧೇತುಂ ಅಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯನಿದ್ದೇಸೇ ಉದ್ಧಚ್ಚಸ್ಸ ಅನುದ್ಧರಣಂ ನಿಬನ್ಧನಂ ವುತ್ತಂ, ತಮ್ಪಿ ಅನಿಬನ್ಧನಂ ಪಟ್ಠಾನೇ ಸಾವಸೇಸಪಾಠದಸ್ಸನತೋ। ತಥಾ ಹಿ ‘‘ಅತೀತೋ ಧಮ್ಮೋ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ, ಅನಾಗತೋ ಧಮ್ಮೋ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ ವಿಭಙ್ಗೇ ಲಬ್ಭಮಾನಮ್ಪಿ ನ ಉದ್ಧಟಂ।
ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಸ್ಸ ವಿಪಾಕದಾನಂ ಪತಿ ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಸ್ಸ ಸಹಾಯಭಾವೂಪಗಮನಂ ವಿಚಾರೇತಬ್ಬಂ। ಕಿಂ ಅವಿಜ್ಜಾದಿ ವಿಯ ದಾನಸೀಲಾದೀನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾಯೇವ ವಿಪಾಕದಾನಸಾಮತ್ಥಿಯಾ ಠಾನವಸೇನ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬಂ ಭಾವನಾಯಪಹಾತಬ್ಬಸ್ಸ ಸಹಾಯಭಾವಂ ಉಪಗಚ್ಛತಿ, ಉದಾಹು ಕಿಲೇಸಾ ವಿಯ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಪಟಿಸನ್ಧಿದಾನಂ ಪತೀತಿ? ಕಿಞ್ಚೇತ್ಥ – ಯದಿ ತಾವ ಪುರಿಮೋ ಪಕ್ಖೋ ಪಹೀನದಸ್ಸನಪ್ಪಹಾತಬ್ಬತ್ತಾ ಸೇಕ್ಖಸನ್ತಾನೇ ಪವತ್ತಿನೋ ಭಾವನಾಪಹಾತಬ್ಬಸ್ಸ ಕಿರಿಯಭಾವೋ ಆಪಜ್ಜತಿ ಪಹೀನಾವಿಜ್ಜಾತಣ್ಹಾಮಾನೇ ಸನ್ತಾನೇ ಪವತ್ತದಾನಾದಿ ವಿಯ। ಅಥ ದುತಿಯೋ, ತಸ್ಸಾಪಿ ದಸ್ಸನೇನಪಹಾತಬ್ಬತಾ ಆಪಜ್ಜತಿ ಅಪಾಯಗಮನೀಯಸಭಾವಾನತಿವತ್ತನತೋ, ತಸ್ಮಾ ಹೇಟ್ಠಾ ವಿಚಾರಿತನಯೇನೇವ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಸ್ಸ ವಿಪಾಕದಾನಂ ಪತಿ ಪಾಳಿಯಾ, ಅಟ್ಠಕಥಾಯ ಚ ಅವಿರುಜ್ಝನವಸೇನೇತ್ಥ ಅತ್ಥವಿನಿಚ್ಛಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ಸಾಪೀತಿ ಉದ್ಧಚ್ಚಚೇತನಾಪಿ। ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇತಿ ಸಮ್ಪುಣ್ಣಸ್ಸ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇ। ಯದಿ ಅಪನೇತಬ್ಬಾ, ಕಸ್ಮಾ ‘‘ಸಮವೀಸತಿ ಚೇತನಾ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ತಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಪನ ಸಬ್ಬಾಪೇತಾ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ। ಅಭಿಞ್ಞಾಚೇತನಾಯಪಿ ಪಚ್ಚಯಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಯದಿ ಏವಂ ಅಭಿಞ್ಞಾಚೇತನಾಯ ಸಹ ಏಕವೀಸತೀತಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ನ, ತಥಾ ಅವಚನಸ್ಸ ವುತ್ತಕಾರಣತ್ತಾ। ತಂ ಪನ ಇತರಾವಚನಸ್ಸಾಪಿ ಕಾರಣನ್ತಿ ಸಮಾನರೂಪಾಯ ಏಕಿಸ್ಸಾ ಅವಚನೇ ಯಂ ಕಾರಣಂ ಅಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಏಕಾ ನ ವುತ್ತಾ, ತೇನ ಕಾರಣೇನ ವುತ್ತಾಯಪಿ ಅವತ್ತಬ್ಬತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಅಯಂ ತಿಕೋತಿ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರತ್ತಿಕೋ। ಪುರಿಮತ್ತಿಕನ್ತಿ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರತ್ತಿಕಂ। ಪವಿಸತೀತಿ ಕಥಂ ಪವಿಸತಿ। ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಹಿ ಅಟ್ಠಕಾಮಾವಚರಚೇತನಾಪಭೇದೋ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತತೋ ವಿರಮನ್ತಸ್ಸ ಸಿಯಾ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ, ವಚೀದುಚ್ಚರಿತತೋ ವಿರಮನ್ತಸ್ಸ ಸಿಯಾ ವಚೀಸಙ್ಖಾರೋ, ಮನೋದ್ವಾರೇ ಪನ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ತೇರಸಪಿ ಚೇತನಾ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಚ ಹೋತಿ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋ ಚ। ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋಪಿ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತವಸೇನ ಪವತ್ತಿಯಂ ಸಿಯಾ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ, ವಚೀದುಚ್ಚರಿತವಸೇನ ಪವತ್ತಿಯಂ ಸಿಯಾ ವಚೀಸಙ್ಖಾರೋ, ದ್ವೇ ದ್ವಾರಾನಿ ಮುಞ್ಚಿತ್ವಾ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಪವತ್ತಿಯಂ ಸಿಯಾ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋ, ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಚಾತಿ ಏವಂ ದುತಿಯತ್ತಿಕೋ ಪುರಿಮತ್ತಿಕಮೇವ ‘‘ಅತ್ಥತೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂಯೇವ ವಸೇನ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ’’ತಿ।
೫೯೩. ಅವಿಜ್ಜಾಭಾವೇ ಭಾವತೋತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಅತ್ಥಿಭಾವೇ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಭಾವತೋ। ನ ಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಅಸತಿ ಕದಾಚಿ ಸಙ್ಖಾರಾ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ। ಇದಾನಿ ತಂ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಭಾವಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಅಞ್ಞಾಣಂ ಅಪ್ಪಹೀನಂ ಹೋತೀ’’ತಿ ಆಹ। ತೇನ ಮಗ್ಗೇನ ಅನಿರೋಧೋ ಇಧ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಅತ್ಥಿಭಾವೋ, ನ ಧರಮಾನತಾ ಏವಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸ್ವಾಯಮತ್ಥೋ ಹೇಟ್ಠಾ ವಿಭಾವಿತೋಯೇವ। ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾತ’’ನ್ತಿ ಚ ಇಮಿನಾ ಞಾಣಾಭಾವಾದಿಂ ನಿವತ್ತೇತಿ। ಅಯಞ್ಹಿ ಅ-ಕಾರೋ ‘‘ಅಹೇತುಕಾ ಧಮ್ಮಾ (ಧ॰ ಸ॰ ದುಕಮಾತಿಕಾ ೨) ಅಭಿಕ್ಖುಕೋ ಆವಾಸೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಚೂಳವ॰ ೭೬) ತಂಯೋಗನಿವತ್ತಿಯಂ ದಿಸ್ಸತಿ। ಅಭಾವೋ ಹೇತ್ಥ ದೀಪಿತೋ। ‘‘ಅಪ್ಪಚ್ಚಯಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ದುಕಮಾತಿಕಾ ೭) ತಂಸಮ್ಬನ್ಧಿತಾನಿವತ್ತಿಯಂ। ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಞ್ಹಿ ಪಚ್ಚಯಸಮ್ಬನ್ಧೀತಿ ಅಪ್ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನತ್ತಾತಿ ತಂಸಮ್ಬನ್ಧಿತಾ ಏತ್ಥ ಜೋತೀಯತಿ। ‘‘ಅನಿದಸ್ಸನಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ದುಕಮಾತಿಕಾ ೯) ತಂಸಭಾವನಿವತ್ತಿಯಂ। ನಿದಸ್ಸನಞ್ಹಿ ದಟ್ಠಬ್ಬತಾ। ಅಥ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ ನಿದಸ್ಸನಂ ನ ಪಸ್ಸತೀತಿ ತಗ್ಗಹೇತಬ್ಬತಾನಿವತ್ತಿಯಂ। ತಥಾ ‘‘ಅನಾಸವಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ದುಕಮಾತಿಕಾ ೧೫)। ‘‘ಅಪ್ಪಟಿಘಾ ಧಮ್ಮಾ (ಧ॰ ಸ॰ ದುಕಮಾತಿಕಾ ೧೦), ಅನಾರಮ್ಮಣಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ದುಕಮಾತಿಕಾ ೫೫) ತಂಕಿಚ್ಚನಿವತ್ತಿಯಂ। ‘‘ಅರೂಪಿನೋ ಧಮ್ಮಾ (ಧ॰ ಸ॰ ತಿಕಮಾತಿಕಾ ೧೧), ಅಚೇತಸಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ದುಕಮಾತಿಕಾ ೫೭) ತಬ್ಭಾವನಿವತ್ತಿಯಂ। ತದಞ್ಞಥಾ ಹಿ ಏತ್ಥ ಪಕಾಸೀಯತಿ। ‘‘ಅಮನುಸ್ಸೋ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೩೨೧) ತಬ್ಭಾವಮತ್ತನಿವತ್ತಿಯಂ। ಮನುಸ್ಸತ್ತಮತ್ತಂ ನತ್ಥಿ, ಅಞ್ಞಂ ಸಮಾನನ್ತಿ ಸದಿಸತಾ ಹೇತ್ಥ ಸೂಚೀಯತಿ। ‘‘ಅಸ್ಸಮಣೋ ಸಮಣಪಟಿಞ್ಞೋ (ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೧೩, ೨೭; ಪು॰ ಪ॰ ೯೧, ೧೨೪), ಅಪುತ್ತೋ’’ತಿ ತಥಾ ಸಮ್ಭಾವನೀಯಗುಣನಿವತ್ತಿಯಂ। ಗರಹಾ ಹಿ ಏತ್ಥ ಞಾಯತಿ। ‘‘ಕಚ್ಚಿ ಭೋತೋ ಅನಾಮಯಂ (ಜಾ॰ ೧.೧೫.೧೪೬; ೨.೨೦.೧೨೯), ಅನುದರಾ ಕಞ್ಞಾ’’ತಿ ತದನಪ್ಪಭಾವನಿವತ್ತಿಯಂ। ‘‘ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ತಿಕಮಾತಿಕಾ ೧೭) ತಂಸದಿಸಭಾವನಿವತ್ತಿಯಂ। ಅತೀತಾನಞ್ಹಿ ಉಪ್ಪನ್ನಪುಬ್ಬತ್ತಾ, ಉಪ್ಪಾದಿಧಮ್ಮಾನಞ್ಚ ಪಚ್ಚಯೇಕದೇಸನಿಬ್ಬತ್ತಿಯಾ ಆರದ್ಧುಪ್ಪಾದಭಾವಾ, ಕಾಲವಿನಿಮುತ್ತಸ್ಸ ಚ ವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ ಉಪ್ಪನ್ನಾನುಕೂಲತಾ, ಪಗೇವ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನನ್ತಿ ತಬ್ಬಿಧುರಭಾವೋ ಏತ್ಥ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ। ‘‘ಅಸೇಕ್ಖಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ತಿಕಮಾತಿಕಾ ೧೧) ತದಪರಿಯೋಸಾನನಿವತ್ತಿಯಂ। ತನ್ನಿಟ್ಠಾನಞ್ಹೇತ್ಥ ಪಕಾಸೀಯತಿ। ಇಮೇಸಂ ಪನ ಅತ್ಥಾನಂ ಅಸಮ್ಭವತೋ ಪಾರಿಸೇಸೇನ ಯಥಾ ಕುಸಲಪಟಿಪಕ್ಖಾ ಧಮ್ಮಾ ಅಕುಸಲಾ, ಏವಂ ವಿಜ್ಜಾಪಟಿಪಕ್ಖಾ ಅವಿಜ್ಜಾತಿ ಕತ್ವಾ ಞಾಣಪಟಿಪಕ್ಖೋ ಧಮ್ಮೋ ಅಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಸುಖಸಞ್ಞಾಯ ಗಹೇತ್ವಾ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖತಾಹಿ ವಿಞ್ಞೂಹಿ ದುಕ್ಖನ್ತ್ವೇವ ಗಹೇತಬ್ಬಂ ಸಂಸಾರದುಕ್ಖಂ ಸುಖನ್ತಿ ಸಞ್ಞಾಯ ಅಭಿನಿವಿಸಿತ್ವಾ, ಏತೇನ ತತ್ಥ ತಣ್ಹಾಪವತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಆರಭತೀತಿ ತಣ್ಹಾಪರಿಕ್ಖಾರೇತಿ ತಣ್ಹಾಯ ‘‘ಸುಖಂ ಸುಭ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಸಙ್ಖತೇ ಪರಿಕ್ಖತೇ, ಅಲಙ್ಕತೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಣ್ಹಾ ಹಿ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಸಮುದಯೋತಿ ಅಜಾನನ್ತೋ ಬಾಲೋ ‘‘ಅಹೋ ವತಾಹಂ ಕಾಯಸ್ಸ ಭೇದಾ ಪರಂ ಮರಣಾ ಖತ್ತಿಯಮಹಾಸಾಲಾನಂ ಸಹಬ್ಯತಂ ಉಪಪಜ್ಜೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೪೨) ಪರಿತಸ್ಸನ್ತೋ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೇ ಪರಿಕ್ಖರೋತಿ। ತಣ್ಹಾಪರಿಕ್ಖಾರೇತಿ ವಾ ತಣ್ಹಾಯ ಪರಿವಾರಭೂತೇ। ತಣ್ಹಾವತ್ಥುಂ ಹಿ ಚಕ್ಖಾದಿಂ, ರೂಪಾದಿಞ್ಚ ಅಭಿಸಙ್ಖರಿತ್ವಾ ತಂಸಮಙ್ಗೀನಂ ದೇನ್ತಾ ಸಙ್ಖರಾ ತಣ್ಹಾಯ ಉಪನೇನ್ತಾ ತಸ್ಸಾ ಪರಿವಾರಾ ವಿಯ ಹೋನ್ತೀತಿ। ಗತಿವಿಸೇಸೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾದಿಕೇ। ಅನೇಕಸತಪಸುಬದ್ಧಭಿಂಸನೋ ವಾಜಪೇಯ್ಯಾದಿಕೋ ಯಞ್ಞೋ। ಅಮರಣತ್ಥಾತಿ ಗಹಿತಾ ದುಕ್ಕರಕಿರಿಯಾ ಅಮರತಪೋ। ಅಮರೋ ವಾ ದೇವೋ ವಾ ಭವೇಯ್ಯಂ, ದೇವಞ್ಞತರೋ ವಾತಿ ಪವತ್ತಿತಾ ವತಚರಿಯಾ ಅಮರತಪೋ। ದುಕ್ಖತ್ತಾ ವಾ ಮರೋ ಮಾರಕೋ ತಪೋ ಅಮರತಪೋ। ದಿಟ್ಠೇ ಅದಿಟ್ಠಸದ್ದೋ ವಿಯ ಮರೇ ಅಮರಸದ್ದೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।
ಜಾತಿಆದಿಪಪಾತದುಕ್ಖಜನನತೋ ಮರುಪ್ಪಪಾತಸದಿಸತಾ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ವುತ್ತಾ। ‘‘ಮಹಾಪರಿಳಾಹಜನಿಕ’’ನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಅನುದಹನಟ್ಠೇನ ತಿಣುಕ್ಕಾಸದಿಸತಂ ಪುಞ್ಞಫಲಸ್ಸ ದಸ್ಸೇತಿ। ಅಪ್ಪಸ್ಸಾದತಞ್ಚಾತಿ ಚ-ಸದ್ದೇನ ಅಧಿಕುಟ್ಟನವಿನಿವಿಜ್ಝನಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಪಲಿಭಞ್ಜನಾದಿಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ತಪ್ಪಚ್ಚಯನ್ತಿ ತಸ್ಸ ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖಸಭಾವಸ್ಸ ಸುಗತಿಫಲಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭೂತಂ। ರಮಣೀಯಭಾವೇನ ಚ ಅಸ್ಸಾದಭಾವೇನ ಚ ಗಯ್ಹಮಾನಂ ಪುಞ್ಞಫಲಂ ದೀಪಸಿಖಾಮಧುಲಿತ್ತಸತ್ಥಧಾರಾಸದಿಸಂ। ತದತ್ಥೋ ಚ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ತಂನಿಪಾತಲೇಹನಸದಿಸೋ ವುತ್ತೋ। ‘‘ಸುಖೋ ಇಮಿಸ್ಸಾ ಪರಿಬ್ಬಾಜಿಕಾಯ ತರುಣಾಯ ಮುದುಕಾಯ ಲೋಮಸಾಯ ಬಾಹಾಯ ಸಮ್ಫಸ್ಸೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೬೯) ಸುಖಸಞ್ಞಾಯ ಅಸುಭಭಾವಸ್ಸ ಅಸಲ್ಲಕ್ಖಣೇನೇವ ಏಕಚ್ಚಕಾಮಪರಿಭೋಗೋತಿ ಬಾಲೋ ವಿಯ ಗೂಥಕೀಳನಂ, ಕಿಲೇಸಾಭಿಭೂತತಾಯ ಕೋಧಾರತಿಅಭಿಭೂತೋ ಅಸವಸೋ ಮರಿತುಕಾಮೋ ವಿಯ ವಿಸಖಾದನಂ ಸಮ್ಪತಿ ಕಿರಿಯಾಖಣೇ, ಆಯತಿಂ ಫಲಕ್ಖಣೇ ಚ ಜಿಗುಚ್ಛನೀಯಂ, ದುಕ್ಖಞ್ಚ ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಂ ಆರಭತಿ। ಲೋಭಸಹಗತಸ್ಸ ವಾ ಗೂಥಕೀಳನಸದಿಸತಾ, ದೋಸಸಹಗತಸ್ಸ ವಿಸಖಾದನಸದಿಸತಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ। ಸಭಯಸ್ಸಾಪಿ ಪಿಸಾಚನಗರಸ್ಸ ಕಾಮಗುಣಸಮಿದ್ಧಿಯಾ ಸುಖವಿಪಲ್ಲಾಸಹೇತುಭಾವೋ ವಿಯ ಆರುಪ್ಪವಿಪಾಕಾನಂ
ಅವಿಜ್ಜಾಭಾವತೋವ ಸಙ್ಖಾರಭಾವೋ, ನ ಅಭಾವತೋತಿ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಭಾವೇ ಸಙ್ಖೇಪೇನ ಅನ್ವಯತೋ, ಬ್ಯತಿರೇಕತೋ ಚ ವುತ್ತಮತ್ಥಂ ಸುತ್ತೇನ ಸಮತ್ಥೇತುಂ ‘‘ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಸುತ್ತಪದಂ ಆಭತಂ ಅವಿದ್ವಾತಿ ಅವಿದ್ದಸು। ಅವಿಜ್ಜಾಗತೋತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಮನ್ನಾಗತೋ, ಅಪ್ಪಹೀನಾವಿಜ್ಜೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
ಪಟ್ಠಾನಪಚ್ಚಯಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೫೯೪. ತಾವಾತಿ ವತ್ತಬ್ಬನ್ತರಾಪೇಕ್ಖೋ ನಿಪಾತೋ, ತೇನ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ ಇದಂ ತಾವ ಸಿದ್ಧಂ, ಇದಂ ಪನ ಅಪರಂ ವತ್ತಬ್ಬನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ‘‘ಇದಂ ಪನ ವತ್ತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ ಯಮತ್ಥಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ, ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮಾ ನಾಮ ಯೇಸಂ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ, ಯಥಾ ವಾ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ, ತದುಭಯೇಸಂ ಬಹುಭಾವತೋ ಅನೇಕಧಾವ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯಪಿ ತಂ ಆಸಙ್ಕನ್ತೋ ಪುಚ್ಛಿ ‘‘ಕತಮೇಸಂ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಕಥಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀ’’ತಿ, ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದಯೋ ಬಹೂ ಸಙ್ಖಾರಾ ವುತ್ತಾ। ಅವಿಜ್ಜಾ ಚ ತೇಸಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ನ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಏಕಧಾವ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಇಮೇಸಂ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಏವಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ಇದಂ ವತ್ತಬ್ಬನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ತತ್ರಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇ। ಯದಿಪಿ ‘‘ಕತಮೇಸಂ ಸಙ್ಖಾರಾನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಅಸಾಧಾರಣತೋ ಪುಚ್ಛಾ ಆರದ್ಧಾ, ಏಕದೇಸೇನ ಪನ ಸಮುದಾಯೋಪಲಕ್ಖಣಮೇತನ್ತಿ ದ್ವಾದಸನ್ನಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಙ್ಗಾನಂ ಯಥಾಸಕಂ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ವತ್ತಬ್ಬೋತಿ ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ, ಅವಿಜ್ಜಾಯ ವಾ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇ ಪುಚ್ಛಿತೇ ತಪ್ಪಸಙ್ಗೇನ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮಾನಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವಂ ವಿಸಜ್ಜೇತುಕಾಮೋ ಪಚ್ಚಯೇ ತಾವ ಪಾಳಿನಯೇನೇವ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಭಗವತಾ ಹೀ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ। ತತ್ಥ ಚ ಭಗವತಾ ಚತುವೀಸತಿ ಪಚ್ಚಯಾ ವುತ್ತಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ತೇಸಂ ವಸೇನ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
‘‘ಹೇತು ಚ ಸೋ ಪಚ್ಚಯೋ ಚಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ವಚನೇನ ಹೇತುನೋ, ಅಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯಾದಿಭೂತಸ್ಸ ಚ ಗಹಣಂ ಸಿಯಾತಿ ತಂ ನಿವಾರೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಹೇತು ಹುತ್ವಾ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ। ಏವಮ್ಪಿ ಸೋ ಏವ ದೋಸೋ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ ಪುನ ಆಹ ‘‘ಹೇತುಭಾವೇನ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತೀ’’ತಿ। ತೇನ ನ ಇಧ ಹೇತುಸದ್ದೇನ ಧಮ್ಮಗ್ಗಹಣಂ ಅಭಿಧಮ್ಮಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ‘‘ಯೋ ಹಿ ಧಮ್ಮೋ ಯಂ ಧಮ್ಮಂ ಅಪ್ಪಚ್ಚಕ್ಖಾಯ ತಿಟ್ಠತಿ ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ವಾ, ಸೋ ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ಪಚ್ಚಯುದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ), ‘‘ಮೂಲಟ್ಠೇನ ಉಪಕಾರಕೋ ಧಮ್ಮೋ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ಪಚ್ಚಯುದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ) ಚ ಏವಮಾದಿನಾ ಧಮ್ಮಪಟ್ಠಾನನಿದ್ದೇಸೇನ
‘‘ಏಸೇವ ನಯೋ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ತಬ್ಭಾವೇನ ಪಚ್ಚಯಭಾವಂ ಆರಮ್ಮಣಾದೀಸು ಅತಿದಿಸತಿ ‘‘ಆರಮ್ಮಣಞ್ಚ ತಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಚಾತಿ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೋ, ಆರಮ್ಮಣಂ ಹುತ್ವಾ ಪಚ್ಚಯೋ, ಆರಮ್ಮಣಭಾವೇನ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ, ನ ಕಮ್ಮಧಾರಯಮತ್ತಂ।
೫೯೫. ವಚನಾವಯವೋತಿ ಸಾಧನಾವಯವಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ವಚನಸಭಾವಞ್ಹಿ ಸಾಧನಂ ಪರೇಸಂ ಅವಿದಿತತ್ಥಞಾಪನತೋ ಲೋಕೇ ಸಾಧನನ್ತಿ ಪಾಕಟಂ ಪಞ್ಞಾತಂ। ತಥಾ ಹಿ ನಂ ಅವಯವಲಕ್ಖಣಂ, ವಚನಸಭಾವಞ್ಚ ಸಾಧನಂ, ಅವಯವಪಕ್ಖಾದೀನಿ ವಚನಾನಿ ಸಾಧನನ್ತಿ ಚ ಞಾಯವಾದಿನೋ ವದನ್ತಿ। ಪಟಿಞ್ಞಾ, ಹೇತೂತಿಆದೀಸೂತಿ ಪಟಿಞ್ಞಾ, ಹೇತು, ಉದಾಹರಣ, ಉಪನಯ, ನಿಗಮನಾನಿ। ಉದಾಹರಣಸಾಧಮ್ಮಿಯಾ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಂ ಹೇತು। ವಿರೂಪೋ ಹೇತೂತಿ ಚ ಏವಮಾದೀಸು ಕಾರಣಂ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಕಾರಣಲಕ್ಖಣಂ, ಸಮ್ಪಾಪಕಲಕ್ಖಣಮ್ಪಿ ವಾ। ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ತಸ್ಸಾಪಿ ಸಙ್ಗಹೇತಬ್ಬತಾಯ, ಞಾಪಕಲಕ್ಖಣಂ ಪನ ವಚನಾವಯವಗ್ಗಹಣೇನ ಗಹಿತಂ। ಕಾಮಂ ಮೂಲಮ್ಪಿ ಕಾರಣಲಕ್ಖಣಂ ಕಾರಣಮೇವ, ಕಾರಣನ್ತಿ ಪನೇತ್ಥ ಪಚ್ಚಯಹೇತು ಗಹಿತೋ। ಮೂಲನ್ತಿ ಹೇತುಹೇತೂತಿ ಕಾರಣವಿಸೇಸವಿಸಯತ್ತಾ ಮೂಲಸ್ಸ ವಿಸುಂ ಗಹಣಂ। ಏತೀತಿ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥವಚನಂ ವತ್ತತೀತಿ, ತಞ್ಚ ಉಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಿತೀನಂ ಸಾಧಾರಣವಚನಂ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ತಿಟ್ಠತಿ ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ವಾ’’ತಿ। ಏಕಚ್ಚೋ ಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಠಿತಿಯಾ ಏವ ಉಪಕಾರಕೋ ಹೋತಿ ಯಥಾ ಪಚ್ಛಾಜಾತಪಚ್ಚಯೋ, ಏಕಚ್ಚೋ
ಉಪಕಾರಕಲಕ್ಖಣೋತಿ ಚ ಧಮ್ಮೇನ ಧಮ್ಮಸತ್ತಿಂ ಉಪಕಾರಂ ದಸ್ಸೇತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಹಿನೋತಿ ಪತಿಟ್ಠಾತಿ ಏತ್ಥಾತಿ ಹೇತು, ಅನೇಕತ್ಥತ್ತಾ ಧಾತುಸದ್ದಾನಂ ಹಿ-ಸದ್ದೋ ಮೂಲಸದ್ದೋ ವಿಯ ಪತಿಟ್ಠತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಹಿನೋತಿ ವಾ ಏತೇನ ಕಮ್ಮನಿದಾನಭೂತೇನ ಉದ್ಧಂ ಓಜಂ ಅತಿಹರನ್ತೇನ ಮೂಲೇನ ವಿಯ ಪಾದಪೋ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಂ ಫಲಂ ಗಚ್ಛತಿ ಪವತ್ತತಿ ವುದ್ಧಿಂ ವಿರುಳ್ಹಿಂ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ ಹೇತು। ಅತ್ತನೋ ಫಲಂ ಕರೋತೀತಿ ಕಾರಣಂ। ನಿದದಾತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತಂ ವಿಯ ಹೋತೀತಿ ನಿದಾನಂ। ಸಮ್ಭವತಿ ತಂ ಏತಸ್ಮಾತಿ ಸಮ್ಭವೋ। ಪಭವತಿ ಏತಸ್ಮಾತಿ ಪಭವೋತಿ ಪಚ್ಚಯಹೇತುಸದ್ದೇಹಿ ಇತರೇಸಮ್ಪಿ ಸಮಾನತ್ಥತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಏವಂ ಸನ್ತೇಪಿ ಕಾರಣವಿಸೇಸವಿಸಯೋ ‘‘ಮೂಲಟ್ಠೇನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಹೇತುಅತ್ಥೋ, ಪಚ್ಚಯಟ್ಠೋ ಚ ಹೇಟ್ಠಾ ಪಪಞ್ಚವಸೇನ ವುತ್ತೋತಿ ತಂ ಸಙ್ಖಿಪ್ಪಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಸಙ್ಖೇಪತೋ…ಪೇ॰… ಹೇತುಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ।
ಯಥಾ ಸಾಲಿವೀಹಿಬೀಜಾದೀನಿ ತಂತಂಓಸಧೀನಂ ಸಾಲಿವೀಹಿಆದಿಭಾವಸ್ಸ ಸಾಧಕಾನಿ, ಮಣಿಆದಿಪ್ಪಭಾವತ್ಥೂನಿ ಚ ನೀಲಾದಿವಣ್ಣಾನಿ ನೀಲಾದಿಪ್ಪಭಾಸಾಧಕಾನಿ, ಏವಂ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೋ ಯಥಾರಹಂ ಅತ್ತನಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾನಂ ಕುಸಲಾದಿಭಾವಸ್ಸ ಸಾಧಕೋತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಸೋ ಸಾಲಿಆದೀನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ। ಆಚರಿಯಾನನ್ತಿ ಚ ರೇವತಾಚರಿಯಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ಏವಂ ಸನ್ತೇತಿ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೋ ಯದಿ ಕುಸಲಾದಿಭಾವಸಾಧಕೋ, ಏವಂ ಸತಿ। ನ ಸಮ್ಪಜ್ಜತಿ ನ ಸಿಜ್ಝತಿ। ಯಥಾ ಕುಸಲಾಕುಸಲಹೇತು ತಂಸಮುಟ್ಠಾನರೂಪಸ್ಸ ಕುಸಲಾಕುಸಲಭಾವಾಯ ನ ಪರಿಯತ್ತೋ, ಏವಂ ಅಬ್ಯಾಕತೋಪಿ ಹೇತು ತಂಸಮುಟ್ಠಾನರೂಪಸ್ಸ ಅಬ್ಯಾಕತಭಾವಾಯ। ಸಭಾವೇನೇವ ಹಿ ತಂ ಅಬ್ಯಾಕತನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ನ ಹಿ ಸೋ ತೇಸಂ ಕುಸಲಾದಿಭಾವಂ ಸಾಧೇತೀ’’ತಿ। ಹೇತುಪಚ್ಚಯೋ ಚ ತೇಸಂ ಹೋತಿಯೇವಾತಿ ಆಹ ‘‘ನ ಚ ಪಚ್ಚಯೋ ನ ಹೋತೀ’’ತಿ। ಇದಾನಿ ತಮತ್ಥಂ ಪಾಳಿಯಾ ಸಮತ್ಥೇತುಂ ‘‘ವುತ್ತಞ್ಹೇತ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ವಿನಾ ಏತೇನಾತಿ ಏತೇನ ಹೇತುನಾ ಅಬ್ಯಾಕತಭಾವಸಾಧಕೇನ ವಿನಾ ಅಹೇತುಕತ್ತಾ, ಅಬ್ಯಾಕತಭಾವೋ ಸಿದ್ಧೋ ಸಭಾವೇನೇವಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
‘‘ಯೋನಿಸೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮನಸಿ ಕರೋತೋ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಚೇವ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಚ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಅಭಿವಡ್ಢನ್ತೀ’’ತಿಆದಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೧.೬೭) ವಚನೇಹಿ ಕುಸಲಭಾವಸ್ಸ ‘‘ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಪ್ಪಟಿಬದ್ಧೋ ಕುಸಲಭಾವೋ’’ತಿ। ಏತೇನೇವ ಅಕುಸಲಅಬ್ಯಾಕತಭಾವಾಪಿ ಕುಸಲಭಾವೋ ವಿಯ ನ ಹೇತುಪಟಿಬದ್ಧಾತಿ ದಸ್ಸಿತಂ ಹೋತಿ। ಯಂ ಪನೇಕೇ ಮಞ್ಞೇಯ್ಯುಂ ‘‘ಅಹೇತುಕಹೇತುಸ್ಸ ಅಕುಸಲಭಾವೋ ವಿಯ ಸಹೇತುಕಹೇತೂನಮ್ಪಿ ಸಭಾವತೋವ ಕುಸಲಾದಿಭಾವೋ, ಅಞ್ಞೇಸಂ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ಹೇತುಪಟಿಬದ್ಧೋ’’ತಿ, ತಸ್ಸ ಉತ್ತರಂ ವತ್ತುಂ ‘‘ಯದಿ ಚಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಅಲೋಭೋ ಕುಸಲೋ ವಾ ಸಿಯಾ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ವಾತಿ ಯದಿ ಅಲೋಭೋ ಸಭಾವತೋ ಕುಸಲೋ, ಸೋ ಕುಸಲಸಭಾವತ್ತಾ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ನ ಸಿಯಾ। ಅಥ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ತಂಸಭಾವತ್ತಾ ಕುಸಲೋ ನ ಸಿಯಾ ಅಲೋಭಸಭಾವಸ್ಸ ಅದೋಸತ್ತಾಭಾವೋ ವಿಯ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಉಭಯಥಾಪಿ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಯಥಾ ಉಭಯಥಾ ಹೋನ್ತೇಸು ಸದ್ಧಾದೀಸು ಸಮ್ಪಯುತ್ತೇಸು ಹೇತುಪಟಿಬದ್ಧಂ ಕುಸಲಾದಿಭಾವಂ ಪರಿಯೇಸೇಥ, ನ ಸಭಾವತೋ, ಏವಂ ಹೇತೂಸುಪಿ ಕುಸಲಾದಿತಾ ಅಞ್ಞಪಟಿಬದ್ಧಾ ಪರಿಯೇಸಿತಬ್ಬಾ, ನ ಸಭಾವತೋತಿ ಯಂ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸಮ್ಪಯುತ್ತಹೇತೂಸು ಸಭಾವತೋವ ಕುಸಲಾದಿಭಾವೋ’’ತಿ, ತಂ ನ ಯುಜ್ಜತಿ। ಸಾ ಪನ ಪರಿಯೇಸಿಯಮಾನಾ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಾದಿಪಟಿಬದ್ಧಾ
ವಿರುಳ್ಹಮೂಲಾ ವಿಯಾತಿ ಏತೇನ ಮೂಲಾನಿ ವಿಯ ಮೂಲಾನೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತಭಾವಸಾಧನೇನಾ’’ತಿ। ಸ್ವಾಯಂ ‘‘ಕುಸಲೋ ಧಮ್ಮೋ ಕುಸಲಸ್ಸ, ಕುಸಲೋ ಧಮ್ಮೋ ಅಬ್ಯಾಕತಸ್ಸ, ಕುಸಲೋ ಧಮ್ಮೋ ಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಸ್ಸ, ಅಕುಸಲೋ ಧಮ್ಮೋ ಅಕುಸಲಸ್ಸ, ಅಕುಸಲೋ ಧಮ್ಮೋ ಅಬ್ಯಾಕತಸ್ಸ, ಅಕುಸಲೋ ಧಮ್ಮೋ ಅಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಸ್ಸ, ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಧಮ್ಮೋ ಅಬ್ಯಾಕತಸ್ಸಾ’’ತಿ ಏವಂ ಸತ್ತಧಾ ಪಞ್ಹಾವಾರೇ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೋ। ಯಂ ಪನ ವುತ್ತಂ ಹೇತುಕಿಚ್ಚಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೇನ ‘‘ಹೇತೂ ಹೇತುಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ, ತಂಸಮುಟ್ಠಾನಾನಞ್ಚ ರೂಪಾನಂ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೧), ತತ್ಥ ಪಠಮೋ ಹೇತುಸದ್ದೋ ಪಚ್ಚತ್ತನಿದ್ದಿಟ್ಠೋ ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮನಿದ್ದೇಸೋ, ತೇನಸ್ಸ ಹೇತುಭಾವೇನ ಉಪಕಾರಕತಾ ಹೇತುಪಚ್ಚಯತಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ದುತಿಯೋ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನವಿಸೇಸನಂ, ತೇನ ನ ಯೇಸಂ ಕೇಸಞ್ಚಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಾನಂ ಹೇತೂ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ, ಅಥ ಖೋ ಹೇತುನಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಮೇವಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ನನು ಚ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಸದ್ದಸ್ಸ
ಅಥ ವಾ ಅಸತಿ ದುತಿಯೇ ಹೇತುಸದ್ದೇ ಹೇತುಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಾನಂ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ, ನ ಪನ ಹೇತೂನನ್ತಿ ಏವಮ್ಪಿ ಗಹಣಂ ಸಿಯಾತಿ ತನ್ನಿವಾರಣತ್ಥಂ ಸೋ ವುತ್ತೋ। ತೇನ ಹೇತುಸಮ್ಪಯುತ್ತಭಾವಂ ಯೇ ಲಭನ್ತಿ, ತೇಸಂ
೫೯೬. ಆರಮ್ಮಣಭಾವೇನಾತಿ ವಿಸಯಭಾವೇನ, ಆಲಮ್ಬಿತಬ್ಬಭಾವೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಆರಭಿತ್ವಾಪೀತಿ ಪಿ-ಸದ್ದೇನ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ – ರೂಪಾಯತನಾದಿಮತ್ತೇ ಯಸ್ಮಿಂ ಕಿಸ್ಮಿಞ್ಚಿ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಅಟ್ಠತ್ವಾ ‘‘ಯಂ ಯಂ ಧಮ್ಮಂ ಆರಬ್ಭಾ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ ೧.೧.೨) ಅನಿಯಮೇನ ಸಬ್ಬರೂಪಾಯತನಾನಂ…ಪೇ॰… ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾಯತನಾನಞ್ಚ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯಭಾವಸ್ಸ ವುತ್ತತ್ತಾ ರೂಪಾದಿಭೇದೇನ ಛಬ್ಬಿಧೇಸು ಸಙ್ಖತಾಸಙ್ಖತಪಞ್ಞತ್ತಿಧಮ್ಮೇಸು ನ ಕೋಚಿ ಧಮ್ಮೋ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೋ ನ ಹೋತೀತಿ। ಸ್ವಾಯಂ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಹೇಟ್ಠಾ ವಿಭಾವಿತೋ ಏವ। ಆಲಮ್ಬಿತ್ವಾತಿ ಗಹೇತ್ವಾ। ಏಕನ್ತಸಾರಮ್ಮಣಭಾವತೋ ಅನಾರಬ್ಭ ಪವತ್ತಿ ಏವ ನತ್ಥೀತಿ ಆಹ ‘‘ಆರಬ್ಭೇವಾ’’ತಿ। ಸ್ವಾಯಂ ‘‘ಕುಸಲೋ ಧಮ್ಮೋ ಕುಸಲಸ್ಸ, ಕುಸಲೋ ಧಮ್ಮೋ ಅಕುಸಲಸ್ಸ, ಕುಸಲೋ ಧಮ್ಮೋ ಅಬ್ಯಾಕತಸ್ಸ, ಅಕುಸಲೋ ಧಮ್ಮೋ ಅಕುಸಲಸ್ಸ, ಕುಸಲಸ್ಸ, ಅಬ್ಯಾಕತಸ್ಸ, ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಧಮ್ಮೋ ಅಬ್ಯಾಕತಸ್ಸ, ಕುಸಲಸ್ಸ, ಅಕುಸಲಸ್ಸಾ’’ತಿ ಏವಂ ನವಪ್ಪಕಾರೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
೫೯೭. ಜೇಟ್ಠಕಟ್ಠೇನಾತಿ ಪಮುಖಭಾವೇನ। ಅತ್ತಾಧೀನಾನಞ್ಹಿ ಪತಿಭೂತೋ ಧಮ್ಮೋ ಅಧಿಪತಿ। ಸೋ ತೇಸಂ ಪಮುಖಭಾವೇನ ಪವತ್ತತಿ। ‘‘ಛನ್ದವತೋ ಕಿಂ ನಾಮ ನ ಸಿಜ್ಝತೀ’’ತಿಆದಿಕಂ ಪುರಿಮಾಭಿಸಙ್ಖಾರೂಪನಿಸ್ಸಯಂ ಲಭಿತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೇ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇ ಛನ್ದಾದಯೋ ಧುರಭೂತಾ ಜೇಟ್ಠಕಭೂತಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮೇ ಸಾಧಯಮಾನಾ ವಸೇ ವತ್ತಯಮಾನಾ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತನ್ತಿ, ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾ ಚ ತೇಸಂ ವಸೇನ ವತ್ತನ್ತಿ ಹೀನಾದಿಭಾವೇನ ತದನುವತ್ತನತೋ, ತೇನ ತೇ ಅಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ। ಗರುಕಾತಬ್ಬಮ್ಪಿ ಆರಮ್ಮಣಂ ತನ್ನಿನ್ನಪೋಣಪಬ್ಭಾರಾನಂ ಅಸ್ಸಾದನಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಮಗ್ಗಫಲಾನಂ ಅತ್ತನೋ ವಸೇ ವತ್ತಯಮಾನಂ ವಿಯ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ತಸ್ಮಾ ಅಯಂ ಅತ್ತಾಧೀನಾನಂ ಪತಿಭಾವೇನ ಉಪಕಾರಕತ್ತಾ ಅಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಛನ್ದಾಧಿಪತೀತಿ ಛನ್ದಸಙ್ಖಾತೋ ಅಧಿಪತಿ, ಛನ್ದಂ ಧುರಂ ಛನ್ದಂ ಜೇಟ್ಠಕಂ ಕತ್ವಾ ಚಿತ್ತುಪ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇ ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಕತ್ತುಕಮ್ಯತಾಛನ್ದಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ। ಸೇಸೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಯಥಾ ಹೇತುಪಚ್ಚಯನಿದ್ದೇಸೇ
ಯಂ ಯಂ ಧಮ್ಮನ್ತಿ ಯಂ ಯಂ ಆರಮ್ಮಣಧಮ್ಮಂ। ಗರುಂ ಕತ್ವಾತಿ ಗರುಕಾರಚಿತ್ತೀಕಾರವಸೇನ ವಾ ಅಸ್ಸಾದನವಸೇನ ವಾ ಗರುಕಾರಿಕಂ ಲದ್ಧಬ್ಬಂ ಅವಿಜಹಿತಬ್ಬಂ ಅನವಞ್ಞಾತಂ ಕತ್ವಾ। ತೇ ತೇ ಧಮ್ಮಾತಿ ತೇ ತೇ ಗರುಕಾತಬ್ಬಾ ಧಮ್ಮಾ। ತೇಸಂ ತೇಸನ್ತಿ ತಂತಂಗರುಕಾರಕಧಮ್ಮಾನಂ। ಅಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯೇನಾತಿ ಆರಮ್ಮಣಾಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯೇನ। ಸ್ವಾಯಂ ‘‘ಕುಸಲೋ ಧಮ್ಮೋ ಕುಸಲಸ್ಸ ಸಹಜಾತಾರಮ್ಮಣೇಹಿ, ಅಕುಸಲಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣೇನೇವ, ಅಬ್ಯಾಕತಸ್ಸ ಸಹಜಾತಾರಮ್ಮಣೇಹಿ, ಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಸ್ಸ ಸಹಜಾತೇನೇವಾತಿ ಕುಸಲಮೂಲಾ ಚತ್ತಾರೋ, ಅಕುಸಲೋ ಧಮ್ಮೋ ಅಕುಸಲಸ್ಸ ಸಹಜಾತಾರಮ್ಮಣೇಹಿ, ಅಬ್ಯಾಕತಸ್ಸ ಸಹಜಾತೇನೇವ, ತಥಾ ಅಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಸ್ಸಾತಿ ಅಕುಸಲಮೂಲಾ ತಯೋ, ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಧಮ್ಮೋ ಅಬ್ಯಾಕತಸ್ಸ ಸಹಜಾತಾರಮ್ಮಣೇಹಿ, ಕುಸಲಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣೇನೇವ, ತಥಾ ಅಕುಸಲಸ್ಸಾತಿ ಅಬ್ಯಾಕತಮೂಲಾ ತಯೋ’’ತಿ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ದಸಪ್ಪಕಾರೋ ಅಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯೋ। ಏತ್ಥ ಚ ಸತ್ತಧಾ ಸಹಜಾತಾಧಿಪತಿ, ಸತ್ತಧಾ ಆರಮ್ಮಣಾಧಿಪತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
೫೯೮. ಅನ್ತರಾಯತೀತಿ ಅನ್ತರಂ, ಬ್ಯವಧಾಯಕನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ನಾಸ್ಸ ಅನ್ತರಂ ವಿಜ್ಜತೀತಿ ಅನನ್ತರೋ, ಅನನ್ತರೋ ಚ ಸೋ ಪಚ್ಚಯೋ ಚಾತಿ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೋ। ‘‘ಅತ್ಥಾನನ್ತರತಾ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೋ, ಕಾಲಾನನ್ತರತಾ ಸಮನನ್ತರಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಬಹುಧಾ ಪಪಞ್ಚಯನ್ತಿ, ಅಸಾರಂ ಗನ್ಥವಿತ್ಥಾರಂ ಕರೋನ್ತಿ। ಯಥಾ ಪವತ್ತಿಓಕಾಸದಾನವಿಸೇಸಭಾವೇನ ನತ್ಥಿವಿಗತಪಚ್ಚಯಾ ವುತ್ತಾ, ನ ಏವಂ ಅನನ್ತರಸಮನನ್ತರಪಚ್ಚಯಾ, ಏತೇ ಪನ ಚಿತ್ತನಿಯಮಹೇತುಭಾವೇನ ವುತ್ತಾತಿ ತಂ ಚಿತ್ತನಿಯಮಹೇತುಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯೋ ಹಿ ಏಸಾ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ। ತತ್ಥ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂತಿಆದಿ ಚಿತ್ತನಿಯಮೋತಿ ಏತ್ಥ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಸನ್ತೀರಣಾನನ್ತರಾ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಂ, ಚುತಿಅನನ್ತರಾ ಪಟಿಸನ್ಧೀತಿ ಯಸ್ಸ ಯಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅನನ್ತರಾ ಯಂ ಯಂ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ತದನನ್ತರುಪ್ಪಾದನಿಯಮೋ ತಂತಂಸಹಕಾರಿಪಚ್ಚಯವಿಸಿಟ್ಠಸ್ಸ ಪುರಿಮಪುರಿಮಚಿತ್ತಸ್ಸೇವ ವಸೇನ ಇಜ್ಝತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಅತ್ಥಾನನ್ತರತಾಯಾತಿ ಕಾಲಾನನ್ತರತಾಯಾತಿ ಕಾಲಭೇದೇನ ಅನನ್ತರತಾಯ ಆಚರಿಯಾನನ್ತಿ ಇಧಾಪಿ ರೇವತಾಚರಿಯಮೇವ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಕಾಲಾನನ್ತರತಾಯ ಸಮನನ್ತರಪಚ್ಚಯಭಾವೇ, ತಸ್ಮಿಂ ವಾ ಯಥಾವುತ್ತವಿರೋಧೇ। ಭಾವನಾಬಲೇನ ಪನ ವಾರಿತತ್ತಾತಿ ಏತ್ಥ ಯಥಾ ರುಕ್ಖಸ್ಸ ವೇಧೇ ದಿನ್ನೇ ಪುಪ್ಫಿತುಂ ಸಮತ್ಥಸ್ಸೇವ ಪುಪ್ಫನಂ ನ ಹೋತಿ, ವೇಧೇ ಪನ ಅಪನೀತೇ ತಾಯ ಏವ ಸಮತ್ಥತಾಯ ಪುಪ್ಫನಂ ಹೋತಿ, ಏವಮಿಧಾಪಿ ಭಾವನಾಬಲೇನ ವಾರಿತತ್ತಾ ಸಮುಟ್ಠಾಪನಸಮತ್ಥಸ್ಸೇವ ಅಸಮುಟ್ಠಾಪನಂ, ತಸ್ಮಿಞ್ಚ ಅಪಗತೇ ತಾಯ ಏವ ಸಮತ್ಥತಾಯ ಸಮುಟ್ಠಾಪನಂ ಹೋತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ತಮ್ಪಿ ವಚನಂ ಕಾಲಾನನ್ತರತಾ ನತ್ಥಿ ಸತ್ತಾಹಾದಿನಾ ಕಾಲೇನ ಅನ್ತರಿತಭಾವತೋ। ಏತದೇವ ‘‘ಕಾಲನ್ತರಿತತಾ ಅತ್ಥಿ’’ ಇಚ್ಚೇವ ವದಾಮ। ನನು ಚ ಕಾಲೋ ನಾಮ ಕೋಚಿ ಪರಮತ್ಥತೋ ನತ್ಥೀತಿ ವದೇಯ್ಯಾತಿ ಆಸಙ್ಕನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಕಾಲಾನನ್ತರ…ಪೇ॰… ಲದ್ಧೀ’’ತಿ।
ಬ್ಯಞ್ಜನಮತ್ತತೋವೇತ್ಥ ನಾನಾಕರಣಂ ಪಚ್ಚೇತಬ್ಬಂ, ನ ಅತ್ಥತೋತಿ ಉಪಚಯಸನ್ತತಿಅಧಿವಚನನಿರುತ್ತಿಪದಾನಂ ವಿಯ ಸದ್ದತ್ಥಮತ್ತತೋ ನಾನಾಕರಣಂ, ನ ವಚನೀಯತ್ಥತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ತೇನೇವ ಸದ್ದತ್ಥವಿಸೇಸಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕಥ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಪುರಿಮಪಚ್ಛಿಮಾನಂ ನಿರೋಧುಪ್ಪಾದನ್ತರಾಭಾವತೋ ನಿರನ್ತರುಪ್ಪಾದನಸಮತ್ಥತಾ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯಭಾವೋ। ರೂಪಕಲಾಪಾನಂ ವಿಯ ಸಣ್ಠಾನಾಭಾವತೋ, ಪಚ್ಚಯಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಸಹಾವಟ್ಠಾನಾಭಾವತೋ ಚ ‘‘ಇದಮಿತೋ ಹೇಟ್ಠಾ, ಉದ್ಧಂ, ತಿರಿಯ’’ನ್ತಿ ವಿಭಾಗಾಭಾವಾ ಅತ್ತನಾ ಏಕತ್ತಮಿವ ಉಪನೇತ್ವಾ ಸುಟ್ಠು ಅನನ್ತರಭಾವೇನ ಉಪ್ಪಾದನಸಮತ್ಥತಾ ಸಮನನ್ತರಪಚ್ಚಯತಾ। ಉಪ್ಪಾದನಸಮತ್ಥತಾತಿ ಚ ಅಬ್ಯಾಪಾರತ್ತಾ ಧಮ್ಮಾನಂ ಯಸ್ಮಿಂ ಯದಾಕಾರೇ ನಿರುದ್ಧೇ, ವತ್ತಮಾನೇ ವಾ ಸತಿ ತಂತಂವಿಸೇಸವನ್ತೋ ಧಮ್ಮಾ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಸ ಸೋವ ಆಕಾರೋ ವುಚ್ಚತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಧಮ್ಮಾನಂ ಪವತ್ತಿಮತ್ತಮೇವ ಚ ಉಪಾದಾಯ ಕಾಲವೋಹಾರೋತಿ ನಿರೋಧಾ ವುಟ್ಠಹನ್ತಸ್ಸ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಫಲಸಮಾಪತ್ತೀನಂ
೫೯೯. ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋವ ಸಹ ಉಪ್ಪಾದನಭಾವೇನಾತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಪಾಕಟೇನ ಠಿತಿಯಾಪಿ ಪಚ್ಚಯಭಾವಂ ನಿದಸ್ಸೇತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ಅಞ್ಞಥಾ ಪದೀಪನಿದಸ್ಸನಂ ನ ಯುಜ್ಜೇಯ್ಯ। ಪದೀಪೋ ಹಿ ಪಭಾಸಸ್ಸ ಠಿತಿಯಾಪಿ ಪಚ್ಚಯೋ, ನ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಏವ। ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಸಹಜಾತಭಾವೇನ ಉಪಕಾರಕತಾ ಸಹಜಾತಪಚ್ಚಯತಾ। ಓಕ್ಕನ್ತಿಕ್ಖಣೇತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ। ತಸ್ಮಿಂ ಹಿ ಖಣೇ ನಾಮರೂಪಂ ಓಕ್ಕನ್ತಂ ವಿಯ ಪರಲೋಕತೋ ಆಗನ್ತ್ವಾ ಇಧ ಮಾತುಕುಚ್ಛಿಆದಿಂ ಪವಿಸನ್ತಂ ವಿಯ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸೋ ಖಣೋ ಓಕ್ಕನ್ತಿಕ್ಖಣೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ರೂಪನ್ತಿ ಹದಯವತ್ಥುಯೇವ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ। ತಞ್ಹಿ ನಾಮಸ್ಸ, ನಾಮಞ್ಚ ತಸ್ಸ ಸಹಜಾತಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾತಿ ಪವತ್ತಿಯಂ ಚತ್ತಾರೋ ಖನ್ಧಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾನಂ ಅಭಾವತೋ। ರೂಪಿನೋ ಧಮ್ಮಾತಿ ಹದಯವತ್ಥುಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ತತ್ಥ ಯದಿಪಿ ಪುಬ್ಬೇ ‘‘ಓಕ್ಕನ್ತಿಕ್ಖಣೇ ನಾಮರೂಪ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ತಥಾಪಿ ತೇನ ಖಣನ್ತರೇ ಸಹಜಾತಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ನ ನಿವಾರಿತೋತಿ ತನ್ನಿವಾರಣತ್ಥಮಿದಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ಗಹೇತಬ್ಬಂ। ಕಿಞ್ಚಿ ಕಾಲೇತಿ ಕೇಚಿ ಕಿಸ್ಮಿಞ್ಚಿ ಕಾಲೇತಿ ಅತ್ಥೋ, ತೇನ ರೂಪಿನೋ ಧಮ್ಮಾ ಕೇಚಿ ವತ್ಥುಭೂತಾ ಕಿಸ್ಮಿಞ್ಚಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕಾಲೇತಿ ಅಞ್ಞೇಸಂ ರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ, ವತ್ಥುನೋ ಚ ಪವತ್ತಿಯಂ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಕಿಞ್ಚೀತಿ ಉಪಯೋಗೇಕವಚನಂ। ‘‘ರೂಪಿನೋ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧೇ ಪಚ್ಚತ್ತಬಹುವಚನಂ ಜಾಯತಿ। ‘‘ಕಾಲೇ’’ತಿ ಏತೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧೇ ಭುಮ್ಮೇಕವಚನನ್ತಿ ದೀಪಿತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಪುರಿಮೇನ ಚ ‘‘ಏಕೋ ಖನ್ಧೋ, ವತ್ಥು ಚ ತಿಣ್ಣನ್ನಂ ಖನ್ಧಾನ’’ನ್ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೪೧೯) ಆದಿವಚನೇನ ನಾಮಸಹಿತಂ ಏವ ವತ್ಥು ನಾಮಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ಆಪನ್ನೇ ಇತರೇನ ಕೇವಲಸ್ಸ ಚ ತಥಾವತ್ತಬ್ಬತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸ್ವಾಯಂ ಸಹಜಾತಪಚ್ಚಯೋ ‘‘ಕುಸಲೋ ಧಮ್ಮೋ ಕುಸಲಸ್ಸ, ಅಬ್ಯಾಕತಸ್ಸ, ಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಸ್ಸ, ಅಕುಸಲೋ ಧಮ್ಮೋ ಅಕುಸಲಸ್ಸ
೬೦೦. ಅತ್ತನೋ ಉಪಕಾರಕಸ್ಸ ಉಪಕಾರಕತಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪಚ್ಚಯತಾ। ತಥಾ ಹಿಸ್ಸ ತಿದಣ್ಡಂ ನಿದಸ್ಸಿತಂ। ಉಪಕಾರಕತಾ ಚ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞತಾವಸೇನೇವ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ, ನ ಸಹಜಾತತಾದಿವಸೇನ। ಸಹಜಾತಾದಿಪಚ್ಚಯೋ ಹೋನ್ತೋಯೇವ ಹಿ ಕೋಚಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪಚ್ಚಯೋ ನ ಹೋತಿ, ನ ಚ ಸಹಜಾತಾದಿಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮೇಹಿ ವಿನಾ ಇಮಸ್ಸ ಪವತ್ತಿ ಅತ್ಥಿ। ತಥಾ ಹಿ ಸಹಜಾತಾದಿಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋನ್ತೋಯೇವ ಹಿ ಕೋಚಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ಯದಿ ಚ ಅತ್ತನೋ ಉಪಕಾರಕಸ್ಸ ಉಪಕಾರಕತಾಮತ್ತಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪಚ್ಚಯೋ ಸಿಯಾ, ಪುರೇಜಾತಪಚ್ಛಾಜಾತಭಾವೇನ ಉಪಕಾರಸ್ಸ ಉಪಕಾರಕಾ ವತ್ಥುಖನ್ಧಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪಚ್ಚಯಾ ಸಿಯುಂ, ನ ಚ ತಂ ಇಚ್ಛಿತಂ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಉಪಕಾರಕತಾ ಚ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವಸೇನೇವ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ’’ತಿ। ಅಯಞ್ಚ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ, ಠಿತಿಯಾ ಚ ಉಪಕಾರಕೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಅಯಂ ಪನ ‘‘ಕುಸಲೋ ಧಮ್ಮೋ ಕುಸಲಸ್ಸ, ಅಕುಸಲೋ ಧಮ್ಮೋ ಅಕುಸಲಸ್ಸ, ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಧಮ್ಮೋ ಅಬ್ಯಾಕತಸ್ಸಾ’’ತಿ ತಿವಿಧೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
೬೦೧. ತರುಆದೀನಂ ಪಥವೀ ವಿಯ ಅಧಿಟ್ಠಾನಾಕಾರೇನ ಪಥವೀಧಾತು ಸೇಸಧಾತೂನಂ, ಚಕ್ಖಾದಯೋ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಉಪಕಾರಕಾ ಚಿತ್ತಕಮ್ಮಸ್ಸ ಪಟಾದಯೋ ವಿಯ ನಿಸ್ಸಯಾಕಾರೇನ ಖನ್ಧಾದಯೋ ತಂತಂನಿಸ್ಸಯಾನಂ ಖನ್ಧಾದೀನಂ। ಪಥವೀಧಾತುಯಂ ಪತಿಟ್ಠಾಯ ಏವ ಹಿ ಸೇಸಧಾತುಯೋ ಉಪಾದಾರೂಪಾನಿ ವಿಯ ಯಥಾಸಕಂ ಕಿಚ್ಚಂ ಕರೋನ್ತಿ।
ಅಧಿಟ್ಠಾನಾಕಾರೇನಾತಿ ಛಟ್ಠೋ ಪನಾತಿ ಏತ್ಥ ‘‘ರೂಪಿನೋ ‘‘ಚಕ್ಖಾಯತನ’’ನ್ತಿಆದಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಂ। ಯಂ ರೂಪನ್ತಿ ಹದಯವತ್ಥುಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಅಯಂ ಪನ ನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೋ ತೇರಸವಿಧೋ। ಕಥಂ? ಸಹಜಾತತೋ ಕುಸಲಮೂಲಾ ತಯೋ, ತಥಾ ಅಕುಸಲಮೂಲಾ, ಅಬ್ಯಾಕತಮೂಲೇಸು ಪನ ಪುರೇಜಾತಂ ಲಬ್ಭತಿ। ಅಬ್ಯಾಕತಞ್ಹಿ ಅಬ್ಯಾಕತಸ್ಸ ಸಹಜಾತಮ್ಪಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಪುರೇಜಾತಮ್ಪಿ ಕುಸಲಸ್ಸ ಪುರೇಜಾತಮೇವ, ತಥಾ ಅಕುಸಲಸ್ಸ, ಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಂ ಸಹಜಾತಪುರೇಜಾತತೋ ಕುಸಲಸ್ಸ, ಸಹಜಾತತೋ ಏವ ಅಬ್ಯಾಕತಸ್ಸ, ತಥಾ ಅಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ತೇರಸ।
೬೦೨. ತದಧೀನವುತ್ತಿತಾಯ ಅತ್ತನೋ ಫಲೇನ ನಿಸ್ಸಿತೋತಿ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಕಾರಣಂ ನಿಸ್ಸಯೋತಿ ವತ್ವಾ ತತ್ಥ ಯೋ ಭುಸೋ ನಿಸ್ಸಯೋ, ತಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯೋತಿ ನಿದ್ಧಾರೇತಿ। ಬಲವಕಾರಣಭಾವೇನ ಉಪಕಾರಕೋತಿ ಆರಮ್ಮಣಭಾವವಸೇನ ಅನನ್ತರಂ ಅನುರೂಪಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದನಸಮತ್ಥತಾವಸೇನ, ಕೇವಲಞ್ಚ ಬಲವನ್ತಂ ಕಾರಣಂ ಹುತ್ವಾ ಉಪಕಾರಕೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಸೋ’’ತಿಆದಿ।
ತತ್ಥ ದಾನಂ ದತ್ವಾತಿ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮಂ ಚಜಿತ್ವಾ। ಯಾಯ ವಾ ಚೇತನಾಯ ಸೋ ದಿಯ್ಯತಿ, ಸಾ ಚೇತನಾ ದಾನಂ। ದತ್ವಾತಿ ತಂ ಚೇತನಂ ಪರಿಯೋದಪೇತ್ವಾ ವಿಸುದ್ಧಂ ಕತ್ವಾ। ಸೀಲಂ ಸಮಾದಿಯಿತ್ವಾತಿ ಪಞ್ಚಙ್ಗದಸಙ್ಗಾದಿವಸೇನ ನಿಚ್ಚಸೀಲಂ ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ। ಇಮಿನಾ ಸಮಾದಾನವಿರತಿಯೇವ ದಸ್ಸಿತಾ, ಸಮ್ಪತ್ತವಿರತಿಸಮುಚ್ಛೇದವಿರತಿಯೋ ಪನ ಲೋಕೇ ‘‘ಸೀಲ’’ನ್ತಿ ಅಪಾಕಟತ್ತಾ ನ ವುತ್ತಾ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ನ ವುತ್ತಾ, ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೋ ಉಪೋಸಥಕಮ್ಮನ್ತಿ ‘‘ಪಾಣಂ ನ ಹನೇ, ನ ಚಾದಿನ್ನಮಾದಿಯೇ’’ತಿ (ಸು॰ ನಿ॰ ೪೦೨) ಏವಂ ವುತ್ತಂ ಉಪೋಸಥಸೀಲಂ। ತಂ ಗರುಂ ಕತ್ವಾ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತೀತಿ ತಂ ಯಥಾವುತ್ತಂ ಕುಸಲಂ ಸೇಕ್ಖೋಪಿ ಪುಥುಜ್ಜನೋಪಿ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ, ಅರಹಾಪಿ ತಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತೇವ। ಅರಹತೋಪಿ ಹಿ ಪುಬ್ಬೇ ಕತಂ ಕುಸಲಂ ಕುಸಲಮೇವ। ಯೇನ ಪನ ಚಿತ್ತೇನ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ, ತಂ ಕಿರಿಯಚಿತ್ತಂ ನಾಮ ಹೋತಿ। ತಸ್ಮಾ ‘‘ಕುಸಲೋ ಕುಸಲಸ್ಸಾ’’ತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಅಧಿಕಾರೇ ನ ಲಬ್ಭತಿ। ಪುಬ್ಬೇ ಸುಚಿಣ್ಣಾನೀತಿ ‘‘ದತ್ವಾ ಕತ್ವಾ’’ತಿ ಹಿ ಆಸನ್ನಕತಾನಿ ವುತ್ತಾನಿ, ಇಮಿನಾ ನ ಆಸನ್ನಕತಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ, ದಾನಾದೀಹಿ ವಾ ಸೇಸಾನಿ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಾನಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ಇದಂ ವುತ್ತಂ। ಝಾನಾ ವುಟ್ಠಹಿತ್ವಾತಿ ಝಾನಂ ಸಮಾಪನ್ನೋ ಝಾನತೋ ವುಟ್ಠಹಿತ್ವಾ। ‘‘ಝಾನಂ ವುಟ್ಠಹಿತ್ವಾ’’ತಿಪಿ ಪಾಳಿ। ಸೇಕ್ಖಾ ಗೋತ್ರಭುನ್ತಿ ಸೋತಾಪನ್ನಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಸೋ ಹಿ ಗೋತ್ರಭುಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ। ‘‘ವೋದಾನ’’ನ್ತಿ ಇದಂ ಪನ ಸಕದಾಗಾಮಿಅನಾಗಾಮಿನೋ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ತೇಸಞ್ಹಿ ತಂ ಚಿತ್ತಂ ವೋದಾನಂ ನಾಮ ಹೋತಿ। ಸೇಕ್ಖಾತಿ ಸೋತಾಪನ್ನಸಕದಾಗಾಮಿಅನಾಗಾಮಿನೋ ಮಗ್ಗಾ ವುಟ್ಠಹಿತ್ವಾತಿ ಮಗ್ಗಫಲಭವಙ್ಗಾತಿಕ್ಕಮವಸೇನ ಅತ್ತನಾ ಪಟಿಲದ್ಧಮಗ್ಗಾ ವುಟ್ಠಹಿತ್ವಾ, ಸುದ್ಧಮಗ್ಗತೋಯೇವ ಪನ ವುಟ್ಠಾಯ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ। ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ಕುಸಲಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ದುಕ್ಖತೋ ಅನತ್ತತೋ ವಿಪಸ್ಸನ್ತೀ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೪೦೪) ಏವಮಾದಿಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಯದಿಪಿ ನಾನತ್ತಂ ಅಕತ್ವಾವ ವಿಭತ್ತೋ, ತಥಾಪಿ ಇದಮ್ಪಿ ಆರಮ್ಮಣಾಧಿಪತಿಆರಮ್ಮಣೂಪನಿಸ್ಸಯಾನಂ ವಿಸೇಸೋತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ।
ನೇಸಂ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾನಂ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯಅನನ್ತರೂಪನಿಸ್ಸಯಾನಂ ನಿಕ್ಖೇಪವಿಸೇಸೋ ಅತ್ಥಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪುರಿಮೋ ಅಬ್ಯಾಕತಧಮ್ಮವಸೇನ ಪವತ್ತೋ, ಇತರೋ ಕುಸಲಾದಿವಸೇನಪೀತಿ ಸೋಪಿ ನಿಕ್ಖೇಪವಿಸೇಸೋ ಅತ್ಥತೋ ಏಕೀಭಾವಮೇವ ಗಚ್ಛತಿ ಸಬ್ಬೇಸುಪಿ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇಸು ತದುಭಯಸ್ಸ ಇಚ್ಛಿತಬ್ಬತ್ತಾ। ಏವಂ ಸನ್ತೇಪೀತಿಆದಿ ಅನನ್ತರಅನನ್ತರೂಪನಿಸ್ಸಯಾನಂ ವಿಸೇಸದಸ್ಸನಂ। ಯಥಾ ಹೀತಿಆದಿ ಅನನ್ತರೂಪನಿಸ್ಸಯಸ್ಸ ಸಮ್ಭವದಸ್ಸನಂ।
ಪಕತೋತಿ ಏತ್ಥ ಪ-ಕಾರೋ ಉಪಸಗ್ಗೋ, ಸೋ ಅತ್ತನೋ ಫಲಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದನಸಮತ್ಥಭಾವೇನ ಸುಟ್ಠುಕತತಂ ದೀಪೇತಿ। ತಥಾ ಚ ಕತಂ ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನೇ ಕತಂ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನೇ’’ತಿಆದಿ। ಕರಣಞ್ಚ ದುವಿಧಂ ನಿಪ್ಫಾದನಂ, ಉಪಸೇವನಞ್ಚಾತಿ ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ನಿಪ್ಫಾದಿತೋ ವಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ನಿಪ್ಫಾದನಂ ಉಪಸೇವನಂ ಪನ ಕಾಯೇ ಅಲ್ಲೀಯಾಪನವಸೇನ ಉಪಯೋಗೂಪಸೇವನಂ, ವಿಜಾನನಸಞ್ಜಾನನಾದೀನಂ ವಸೇನ ಆರಮ್ಮಣೂಪಸೇವನಞ್ಚ। ತೇನೇವ ಅನಾಗತಾನಮ್ಪಿ ಉತುಸಮ್ಪದಾದೀನಂ ಆರಮ್ಮಣೂಪಸೇವನೇನ ಉಪಸೇವಿತಾನಂ ಪಕತೂಪನಿಸ್ಸಯತಾ ವುತ್ತಾ ಹೋತಿ, ಪಗೇವ ಅತೀತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಂ। ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಸ್ಸಾಪಿ ಹಿ ‘‘ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ಉತುಭೋಜನಂ ಸೇನಾಸನಂ ಉಪನಿಸ್ಸಾಯ ಝಾನಂ ಉಪ್ಪಾದೇತೀ’’ತಿಆದಿವಚನತೋ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೨.೧೮.೮) ಪಕತೂಪನಿಸ್ಸಯಭಾವೋ ಲಬ್ಭತೀತಿ। ಪಕತಿಯಾ ಏವಾತಿ ಪಚ್ಚಯನ್ತರಸಙ್ಕರರಹಿತೇನ ಅತ್ತನೋ ಸಭಾವೇನೇವ। ಉಪನಿಸ್ಸಯೋತಿ ಬಲವಕಾರಣಂ ಕತ್ವಾ। ಅನೇಕಪ್ಪಕಾರತೋ ಪಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ ಪಞ್ಹಾವಾರೇ ಆಗತನಯೇನ। ಪಚ್ಚಯವಾರೇ ಪನ –
‘‘ಪುರಿಮಾ ಪುರಿಮಾ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಪಚ್ಛಿಮಾನಂ ಪಚ್ಛಿಮಾನಂ ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ, ಪುರಿಮಾ ಪುರಿಮಾ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಪಚ್ಛಿಮಾನಂ ಪಚ್ಛಿಮಾನಂ ಅಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಕೇಸಞ್ಚಿ, ಕುಸಲಾ ಅಬ್ಯಾಕತಾನಂ, ಅಕುಸಲಾ ಅಕುಸಲಾನಂ, ಕುಸಲಾನಂ ಕೇಸಞ್ಚಿ, ಅಕುಸಲಾ ಅಬ್ಯಾಕತಾನಂ, ಅಬ್ಯಾಕತಾ ಅಬ್ಯಾಕತಾನಂ, ಅಬ್ಯಾಕತಾ ಕುಸಲಾನಂ, ಅಬ್ಯಾಕತಾ ಅಕುಸಲಾನಂ
ತತ್ಥ ಯೇ ಪುರಿಮಾ ಯೇಸಂ ಪಚ್ಛಿಮಾನಂ ಅನನ್ತರೂಪನಿಸ್ಸಯೋ ಹೋನ್ತಿ, ತೇ ತೇಸಂ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಏಕನ್ತೇನೇವ ಹೋನ್ತಿ, ನ ಕೇಸಞ್ಚಿ ಕದಾಚಿ। ತಸ್ಮಾ ಯೇಸು ಪದೇಸು ಅನನ್ತರೂಪನಿಸ್ಸಯೋ ಲಬ್ಭತಿ, ತೇಸು ‘‘ಕೇಸಞ್ಚೀ’’ತಿ ನ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುನ್ತಿ ನ ವುತ್ತಂ। ಯೇ ಪನ ಪುರಿಮಾ ಯೇಸಂ ಪಚ್ಛಿಮಾನಂ ಆರಮ್ಮಣೂಪನಿಸ್ಸಯೋ ವಾ ಪಕತೂಪನಿಸ್ಸಯೋ ವಾ ಹೋನ್ತಿ, ತೇ ತೇಸಂ, ನ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಏಕನ್ತೇನ ಹೋನ್ತಿ। ಯೇಸಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿವಿಬನ್ಧಕಾ ಪಚ್ಚಯಾ ಬಲವನ್ತೋ ಹೋನ್ತಿ, ತೇಸಂ ನ ಭವನ್ತಿ, ಇತರೇಸಂ ಭವನ್ತಿ। ತಸ್ಮಾ ಯೇಸು ಪದೇಸು ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೋ ನ ಲಬ್ಭತಿ, ತೇಸು ‘‘ಕೇಸಞ್ಚೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸಿದ್ಧಾನಂ ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮಾನಂ ಯೇಹಿ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನೇಹಿ ಭವಿತಬ್ಬಂ, ತೇಸಂ ‘‘ಕೇಸಞ್ಚೀ’’ತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ।
ಕಸಿಣಪಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಆರಮ್ಮಣೂಪನಿಸ್ಸಯತಾಭಾವತೋ ಏಕಚ್ಚಾಯ ಪಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಸದ್ಧಿಂ ಸಬ್ಬೋ ಧಮ್ಮೋ ಆರಮ್ಮಣೂಪನಿಸ್ಸಯೋ, ಅನನ್ತರಾತೀತೋ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕರಾಸಿ ಅನನ್ತರೂಪನಿಸ್ಸಯೋ, ಕುಸಲಾಕುಸಲವಿಪಾಕಕಿರಿಯಾರೂಪವಸೇನ ಪಞ್ಚವಿಧೋ ಪಟ್ಠಾನಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
೬೦೩. ಪಠಮತರನ್ತಿ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನತೋ ಪುರೇತರಂ। ಅಯಞ್ಹಿ ಪುರೇಜಾತಪಚ್ಚಯೋ ರೂಪಧಮ್ಮವಸೇನೇವ ಲಬ್ಭತಿ। ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನೋ ಚ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾಯೇವ। ತೇನಾಹ ‘‘ವತ್ತಮಾನಭಾವೇನ ಉಪಕಾರಕೋ’’ತಿ। ನಿಸ್ಸಯಾರಮ್ಮಣಾಕಾರಾದೀಹಿ ವಿಸಿಟ್ಠಾ ಪುರೇಜಾತಭಾವೇನ ವಿನಾ ಉಪಕಾರಕಭಾವಂ ಅಗಚ್ಛನ್ತಾನಂ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಾನಂ ಪುರೇಜಾತಾಕಾರೇನ ಉಪಕಾರಕತಾ ಪುರೇಜಾತಪಚ್ಚಯತಾ। ಏವಂ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ದುವಿಧೇ ಪುರೇಜಾತಪಚ್ಚಯೇ ‘‘ಚಕ್ಖಾಯತನ’’ನ್ತಿಆದಿ ವತ್ಥುವಸೇನ ವುತ್ತಂ, ‘‘ರೂಪಾರಮ್ಮಣ’’ನ್ತಿಆದಿ ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ।
ಯಂ ರೂಪನ್ತಿ ಹದಯವತ್ಥುಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ತತ್ಥ ‘‘ಕಿಞ್ಚಿ ಕಾಲೇ’’ತಿ ಪವತ್ತಿಕಾಲವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಕಿಞ್ಚಿ ಕಾಲೇನ’’ ಇತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕಾಲವಸೇನ। ಯಾನಿ ಆರಮ್ಮಣಪುರೇಜಾತೇನ ವಿನಾ ನ ವತ್ತನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಆರಮ್ಮಣಪುರೇಜಾತದಸ್ಸನೇನ ಮನೋದ್ವಾರೇಪಿ ಯಂ ಯಂ ಆರಮ್ಮಣಪುರೇಜಾತೇನ ವತ್ತತಿ, ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯಭೂತಂ ಸಬ್ಬಂ ರೂಪರೂಪಂ ಆರಮ್ಮಣಪುರೇಜಾತನ್ತಿ ದಸ್ಸಿತಮೇವ ಹೋತಿ। ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ ಪಞ್ಹಾವಾರೇ ‘‘ಆರಮ್ಮಣಪುರೇಜಾತಂ ಸೇಕ್ಖಾ ವಾ ಪುಥುಜ್ಜನಾ ವಾ ಚಕ್ಖುಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ
೬೦೪. ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪುರೇತರಂ ಸಿದ್ಧಭಾವೇ ಸತಿ ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪಚ್ಛಾಜಾತತಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪುರೇಜಾತಾನ’’ನ್ತಿ। ಅಯಞ್ಚ ನಯೋ ರೂಪಧಮ್ಮೇಸು ಏವ ಲಬ್ಭತಿ, ನ ಅರೂಪಧಮ್ಮೇಸೂತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ರೂಪಧಮ್ಮಾನ’’ನ್ತಿ। ಯದಿ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮಾ ಪುರೇತರಮೇವ ಜಾತಾ, ಕಥಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋತಿ ಆಹ ‘‘ಉಪಥಮ್ಭಕತ್ತೇನಾ’’ತಿ। ಪಚ್ಛಾಜಾತೇನ ಹಿ ವಿನಾ ಸನ್ತಾನಾವಿಚ್ಛೇದಹೇತುಭಾವಂ ಅಗಚ್ಛನ್ತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಯೇ ಪಚ್ಛಾಜಾತಾಕಾರೇನ ಉಪಕಾರಕಾ, ತೇಸಂ ಸಾ ವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾಕಾರಾದೀಹಿ ವಿಸಿಟ್ಠಾ ಉಪಕಾರಕತಾ ‘‘ಗಿಜ್ಝಪೋತಕಸರೀರಾನಂ ಆಹಾರಾಸಾಚೇತನಾ ವಿಯಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಮನೋಸಞ್ಚೇತನಾಹಾರವಸೇನ ಪವತ್ತಮಾನೇಹಿ ಅರೂಪಧಮ್ಮೇಹಿ ರೂಪಕಾಯಸ್ಸ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಿತಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ತೇನೇವ ‘‘ಆಹಾರಾಸಾ ವಿಯಾ’’ತಿ ಅವತ್ವಾ ಚೇತನಾಗ್ಗಹಣಂ ಕತಂ। ಕಾಯಸ್ಸಾತಿ ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಿಕಭೂತುಪಾದಾಯರೂಪಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ರೂಪಕಾಯಸ್ಸ। ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಠಪೇತ್ವಾ ರೂಪಧಮ್ಮೇ ಅವಿಸಿಟ್ಠೋ ಅರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋ ಪಚ್ಛಾಜಾತಪಚ್ಚಯೋ। ಸೋ ಜಾತಿವಸೇನ ಕುಸಲೋ, ಅಕುಸಲೋ, ವಿಪಾಕೋ, ಕಿರಿಯಾತಿ ಚತುಬ್ಬಿಧೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
೬೦೫. ಕುಸಲಾದಿಭಾವೇನ ಅತ್ತನಾ ಸದಿಸಸ್ಸ ಪಯೋಗೇನ ಕರಣೀಯಸ್ಸ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಕರಣಂ ಪವತ್ತನಂ ಆಸೇವನಟ್ಠೋ, ಅತ್ತಸದಿಸಸಭಾವತಾಪಾದನಂ ವಾಸನಂ ವಾ। ಪುರಿಮಪುರಿಮಾಭಿಯೋಗೋ ವಿಯಾತಿ ಉಗ್ಗಹಣಸವನಧಾರಣಾದಿಪುರಿಮಾಪುರಿಮಾಸೇವನಾ ವಿಯ। ತೀಸು ಪನ ಏತೇಸು ಪುರಿಮಾ ಪುರಿಮಾತಿ ಸಮನನ್ತರಾತೀತಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಕಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೇ ವಿಯ ‘‘ಪುರಿಮಾ ಪುರಿಮಾ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಪಚ್ಛಿಮಾನಂ ಪಚ್ಛಿಮಾನಂ ಅಬ್ಯಾಕತಾನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಭಿನ್ನಜಾತಿಯೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ನಿದ್ದೇಸೋ ನ ಕತೋತಿ? ಅತ್ತನೋ ಗತಿಂ ಗಾಹೇತುಂ ಅಸಮತ್ಥತ್ತಾ। ಭಿನ್ನಜಾತಿಕಾ ಹಿ ಭಿನ್ನಜಾತಿಕಾನಂ ಆಸೇವನಗುಣೇನ ಪಗುಣಬಲವಭಾವಂ ಸಮ್ಪಾದೇನ್ತಾ ಅತ್ತನೋವ ಕುಸಲಾದಿಭಾವಸಙ್ಖಾತಂ ಗತಿಂ ಗಾಹೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕುಣನ್ತಿ। ತಸ್ಮಾ ತೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ನಿದ್ದೇಸಂ ಅಕತ್ವಾ ಯೇ ಯೇಸಂ ವಾಸನಾಸಙ್ಖಾತೇನ ಆಸೇವನಗುಣೇನ ಪಗುಣಬಲವಭಾವವಿಸಿಟ್ಠಂ ಅತ್ತನೋ ಕುಸಲಾದಿಭಾವಸಙ್ಖಾತಂ ಗತಿಂ ಗಾಹೇತುಂ ಸಮತ್ಥಾ, ತೇಸಂ ತೇಹಿ ಸಮಾನಜಾತಿಕೇಹೇವ ಸದ್ಧಿಂ ನಿದ್ದೇಸೋ ಕತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।
ಅಥ
೬೦೬. ಚಿತ್ತಪಯೋಗೋ ಚಿತ್ತಕಿರಿಯಾ, ಆಯೂಹನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಥಾ ಹಿ ಕಾಯವಚೀಪಯೋಗೋ ವಿಞ್ಞತ್ತಿ, ಏವಂ ಚಿತ್ತಪಯೋಗೋ ಚೇತನಾ। ತೇನ ಹಿ ಸಾ ಉಪ್ಪನ್ನಕಿರಿಯತಾವಿಸಿಟ್ಠೇ ಸನ್ತಾನೇ ಸೇಸಪಚ್ಚಯಸಮಾಗಮೇ ಪವತ್ತಮಾನಾನಂ ವಿಪಾಕಕಟತ್ತಾರೂಪಾನಮ್ಪಿ ತೇನೇವ ಸನ್ತಾನವಿಸೇಸೇನ ಕಿರಿಯಾಭಾವೇನ ಉಪಕಾರಿಕಾ ಹೋತಿ। ತಸ್ಸ ಹಿ ಕಿರಿಯಾಭಾವಸ್ಸ ಪವತ್ತತ್ತಾ ತೇಸಂ ಪವತ್ತಿ, ನ ಅಞ್ಞಥಾ। ಸಹಜಾತಾನಂ ಪನ ಆಯೂಹನಕಿರಿಯಾಭಾವೇನ ಪವತ್ತಮಾನಾ ಉಪಕಾರಿಕಾತಿ ಕಿಂ ವತ್ತಬ್ಬಂ। ಕಮ್ಮನ್ತಿ ಚ ಚೇತನಾಕಮ್ಮಮೇವ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ। ನ ಹಿ ಚೇತನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಕಮ್ಮಂ ಅಭಿಜ್ಝಾದಿ ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ಸತಿಪಿ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಭಾವೇ ಚೇತನಾವಜ್ಜಾನಂ ಅತಂಸಭಾವತ್ತಾ ವಿಪಾಕಾಪಿ ಚೇತನಾ ಸಹಜಾತಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿಯೇವ, ಸ್ವಾಯಂ ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೋ ಜಾತಿವಸೇನ ಚತುಬ್ಬಿಧೋತಿ ಸಬ್ಬಂ ವತ್ತಬ್ಬಂ।
೬೦೭. ‘‘ನಿರುಸ್ಸಾಹಸನ್ತಭಾವೇನಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಸಉಸ್ಸಾಹೇಹಿ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಧಮ್ಮೇಹಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲೇಹಿ ಸಾರಮ್ಮಣಾದಿಭಾವೇನ ಸದಿಸಾನಮ್ಪಿ ಅಸದಿಸಂ ವಿಪಾಕಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸೋ ಹಿ ವಿಪಾಕಾನಂ ಪಯೋಗೇನ ಅಸಾಧೇತಬ್ಬತಾಯ ಪಯೋಗೇನ, ಅಞ್ಞಥಾ ವಾ ಸೇಸಪಚ್ಚಯೇಸು ಸಿದ್ಧೇಸು ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕಟತ್ತಾ ಏವ ಸಿಜ್ಝನತೋ ನಿರುಸ್ಸಾಹೋ ಸನ್ತಭಾವೋ ಹೋತಿ, ನ ಕಿಲೇಸವೂಪಸನ್ತಭಾವೋ। ತಥಾಸನ್ತಭಾವತೋ ಏವ ಹಿ ಭವಙ್ಗಾದಯೋ ದುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾ। ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇಪಿ ಹಿ ಜವನಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ರೂಪಾದೀನಂ ಗಹಿತತಾ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ, ಅಭಿನಿಪಾತಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಸನ್ತೀರಣಮತ್ತಾ ಪನ ವಿಪಾಕಾ ದುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾ ಏವ। ನಿರುಸ್ಸಾಹಸನ್ತಭಾವಾಯಾತಿ ಪವತ್ತೇತಿಆದಿ ಪಞ್ಹಾವಾರನಯಂ ಗಹೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಪಟಿಚ್ಚವಾರೇ ಪನ ‘‘ವಿಪಾಕಾ ಚತ್ತಾರೋ
೬೦೮. ಸತಿಪಿ ಜನಕಭಾವೇ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕತ್ತಂ ಆಹಾರಾನಂ ಪಧಾನಕಿಚ್ಚನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ರೂಪಾರೂಪಾನಂ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕತ್ತೇನಾ’’ತಿ। ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕತ್ತಞ್ಹಿ ಸತಿಪಿ ಜನಕತ್ತೇ ಅರೂಪೀನಂ ಆಹಾರಾನಂ, ಆಹಾರಜರೂಪಸಮುಟ್ಠಾಪಕರೂಪಾಹಾರಸ್ಸ ಚ ಹೋತಿ। ಅಸತಿಪಿ ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಿಕರೂಪೂಪತ್ಥಮ್ಭಕರೂಪಾಹಾರಸ್ಸ, ಅಸತಿ ಪನ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕತ್ತೇ ಆಹಾರಾನಂ ಜನಕತ್ತಂ ನತ್ಥೀತಿ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕತ್ತಂ ಪಧಾನಂ। ಅಥ ವಾ ಜನಯಮಾನೋಪಿ ಆಹಾರೋ ಅವಿಚ್ಛೇದವಸೇನ ಉಪತ್ಥಮ್ಭೇನ್ತೋ ಜನೇತೀತಿ ಉಪತ್ಥಮ್ಭನಭಾವೋ ಏವ ಆಹಾರಭಾವೋತಿ ‘‘ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕತ್ತೇನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ರೂಪಾಹಾರೋ ಅತ್ತನಾ ಜನಿತಸ್ಸ ಆಹಾರಪಚ್ಚಯೋ ನ ಹೋತಿ, ಅಞ್ಞೇನ ಜನಿತಸ್ಸ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕತ್ತೇನಾ’ತಿ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ। ತಂ ‘‘ಆಹಾರೋ ರೂಪಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋನ್ತೋ ಆಹಾರಪಚ್ಚಯೋ ನ ಹೋತೀತಿ ವಿರುದ್ಧಮೇತ’’ನ್ತಿ ಅಪರೇ ನಾನುಜಾನನ್ತಿ। ರೂಪಾಹಾರೋ ಚೇತ್ಥ ರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಏವ ಆಹಾರಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ಅರೂಪಾಹಾರಾ ಪನ ರೂಪಧಮ್ಮಾನಮ್ಪಿ ಆಹಾರಪಚ್ಚಯೋ ಹೋನ್ತಿ। ತಞ್ಚ ಖೋ ನ ಕೇವಲಂ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾನಂ ರೂಪಾನಮೇವ, ಅಥ ಖೋ ಕದಾಚಿ ಕಟತ್ತಾರೂಪಾನಮ್ಪೀತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಪಞ್ಹಾವಾರೇ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ।
೬೦೯. ಅಧಿಪತಿಯಟ್ಠೇನಾತಿ ಏತ್ಥ ನ ಅಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮಾನಂ ವಿಯ ಪವತ್ತಿನಿವಾರಕೇ ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ ಪವತ್ತನೇನ ಗರುಭಾವೋ ಅಧಿಪತಿಯಟ್ಠೋ, ಅಥ ಖೋ ದಸ್ಸನಾದಿಕಿಚ್ಚೇಸು ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀಹಿ, ಜೀವನೇ ಕಮ್ಮಜರೂಪೇಹಿ ಅರೂಪಧಮ್ಮೇಹಿ ಚ ಜೀವನ್ತೇಹಿ, ಮನನೇ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮೇಹಿ, ಸುಖಿತಾದಿಭಾವೇ ಸುಖಿತಾದೀಹಿ, ಅಧಿಮೋಕ್ಖಪಗ್ಗಹೂಪಟ್ಠಾನಾವಿಕ್ಖೇಪಪಜಾನನೇಸು, ‘‘ಅನಞ್ಞಾತಂ ಞಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಪವತ್ತಿಯಂ ಆಜಾನನೇ, ಅಞ್ಞಾತಾವಿಭಾವೇ ಚ ಸದ್ಧಾದಿಸಹಜಾತೇಹೀತಿ ಏವಂ ತಂತಂಕಿಚ್ಚೇಸು ಚಕ್ಖಾದಿಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಧಮ್ಮೇಹಿ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಅನುವತ್ತನೀಯತಾ। ತೇಸು ಹಿ ಕಿಚ್ಚೇಸು ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಇಸ್ಸರಿಯಂ, ತಪ್ಪಚ್ಚಯಾನಞ್ಚ ತದನುವತ್ತನೇನ ತತ್ಥ ಪವತ್ತಿ। ಕಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯದ್ವಯಂ ನ ಗಹಿತಂ, ನನು ಚೇತಮ್ಪಿ ಲಿಙ್ಗಾದೀಹಿ ಅನುವತ್ತೀಯತೀತಿ? ಸಚ್ಚಂ ಅನುವತ್ತೀಯತಿ, ನ ಪನ ಪಚ್ಚಯಭಾವತೋ। ಯಥಾ ಹಿ ಜೀವಿತಾಹಾರಾ ಚಕ್ಖಾದಯೋ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾನಂಯೇವಾತಿ ಏತ್ಥ ಸುಖಿನ್ದ್ರಿಯದುಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿಪಿ ಚಕ್ಖಾದಿಗ್ಗಹಣೇನ ಗಹಿತಾನೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾನಿ।
೬೧೦. ಲಕ್ಖಣಾರಮ್ಮಣೂಪನಿಜ್ಝಾನಭೂತಾನಂ ವಿತಕ್ಕಾದೀನಂ ವಿತಕ್ಕನಾದಿವಸೇನ ಆರಮ್ಮಣಂ ಉಪಗನ್ತ್ವಾ ನಿಜ್ಝಾನಂ ಪೇಕ್ಖನಂ, ಚಿನ್ತನಂ ವಾ ವಿತಕ್ಕಾದೀನಂಯೇವ ಆವೇಣಿಕೋ ಬ್ಯಾಪಾರೋ ಉಪನಿಜ್ಝಾಯನಟ್ಠೋ। ‘‘ಠಪೇತ್ವಾ ದ್ವಿಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣೇ ಸುಖದುಕ್ಖವೇದನಾದ್ವಯ’’ನ್ತಿ ವತ್ವಾಪಿ ‘‘ಸತ್ತ ಝಾನಙ್ಗಾನೀ’’ತಿ ವಚನೇನ ಅಝಾನಙ್ಗಾನಂ ಉಪೇಕ್ಖಾಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾನಂ ನಿವತ್ತನಂ ಕತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಯದಿ ಏವಂ ‘‘ಸತ್ತ ಝಾನಙ್ಗಾನೀ’’ತಿ ಏತೇನೇವ ಸಿದ್ಧೇ ‘‘ಠಪೇತ್ವಾ ಸುಖದುಕ್ಖವೇದನಾದ್ವಯ’’ನ್ತಿ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ? ವೇದನಾಭೇದೇಸು ಪಞ್ಚಸು ಸುಖದುಕ್ಖದ್ವಯಸ್ಸ ಏಕನ್ತೇನ ಅಝಾನಙ್ಗಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಝಾನಙ್ಗಟ್ಠಾನೇ ನಿದ್ದಿಟ್ಠತ್ತಾ, ಸತಿಪಿ ವಾ ಝಾನಙ್ಗವೋಹಾರೇ ವೇದನಾಭೇದದ್ವಯಸ್ಸ ಏಕನ್ತೇನ ಝಾನಪಚ್ಚಯತ್ತಾಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ। ಉಪೇಕ್ಖಾಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾನಂ ಪನ ಯದಿಪಿ ಝಾನಪಚ್ಚಯತ್ತಾಭಾವೋ ಅತ್ಥಿ, ನಝಾನಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಪನ ನತ್ಥೀತಿ ಸಬ್ಬಾನಿಪಿ ಸತ್ತ ಝಾನಙ್ಗಾನೀತಿ ಏತ್ಥ ಗಹಣಂ ಕತಂ। ತತ್ಥ ‘‘ಸಬ್ಬಾನಿಪೀ’’ತಿ ವಚನಂ ಸಬ್ಬಕುಸಲಾದಿಭೇದಸಙ್ಗಣ್ಹನತ್ಥಂ, ನ ಪನ ಸಬ್ಬಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಗತಸಙ್ಗಣ್ಹನತ್ಥನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಯೇಸಂ ಪನ ‘‘ಠಪೇತ್ವಾ ದ್ವಿಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣೇ ವೇದನಾತ್ತಯ’’ನ್ತಿ ಪಾಠೋ, ತೇಸಂ ಯಥಾವುತ್ತೋ ವಿಚಾರೋ ಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾವಸೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
೬೧೧. ಯತೋ ತತೋ ವಾತಿ ಸಮ್ಮಾ ವಾ ಮಿಚ್ಛಾ ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಞ್ಹಾವಾರೇ ಪನಾತಿಆದಿ ಯದಿಪಿ ಪಚ್ಚಯನಿದ್ದೇಸೇ ತಂಸಮುಟ್ಠಾನಗ್ಗಹಣೇನ ಸೋ ಅತ್ಥೋ ಞಾಪಿತೋ ಏವ, ಪಞ್ಹಾವಾರೇ ಪನ ಸರೂಪೇನೇವ ಗಹಿತೋತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ। ಏತೇ ಪನ ದ್ವೇಪಿ…ಪೇ॰… ನ ಲಬ್ಭನ್ತಿ ‘‘ಯಥಾಸಙ್ಖ್ಯ’’ನ್ತಿ ವಚನಸೇಸೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಪಟ್ಠಾನಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ‘‘ದ್ವೇಪಿ ಝಾನಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯಾ ಅಹೇತುಕಚಿತ್ತೇಸು ನ ಲಬ್ಭನ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತೇನಸ್ಸ ಕಥಮವಿರೋಧೋತಿ? ಅಧಿಪ್ಪಾಯವಸೇನ ‘‘ಏತೇ ಪನ ದ್ವೇಪಿ ಝಾನಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯಾ ದ್ವಿಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣಾಹೇತುಕಚಿತ್ತೇಸು ನ ಲಬ್ಭನ್ತೀ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ಪಚ್ಚಯುದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ) ವುತ್ತಂ। ಪಚ್ಚಯಕಥಾ ನಾಮ ಸಮನ್ತಪಟ್ಠಾನನಿಸ್ಸಿತಾ, ನ ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣೀನಿಸ್ಸಿತಾತಿ।
೬೧೨. ಸಮಂ ಅವಿಸಮಂ, ಸಮ್ಮಾ, ಸಹ ವಾ ಪಕಾರೇಹಿ ಯುತ್ತತಾಯ ಏಕೀಭಾವೂಪಗಮೇನ ವಿಯ ಉಪಕಾರಕತಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಪಚ್ಚಯತಾ। ಕಾ ಪನ ಸಾ ಪಕಾರೇಹಿ ಯುತ್ತತಾತಿ ಆಹ ‘‘ಏಕವತ್ಥುಕಏಕಾರಮ್ಮಣಏಕುಪ್ಪಾದೇಕನಿರೋಧಸಙ್ಖಾತೇನಾ’’ತಿ। ತತ್ಥ ಯೇ ಏಕವತ್ಥುಕಾ, ತೇ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾತಿ ಏತ್ತಕೇ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ಅವಿನಿಬ್ಭೋಗರೂಪೇಸು ಏಕಂ ಮಹಾಭೂತಂ ಸೇಸಮಹಾಭೂತುಪಾದಾರೂಪಾನಂ ನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ತೇನ ತಾನಿ ಏಕವತ್ಥುಕಾನಿ, ಚಕ್ಖಾದಿನಿಸ್ಸಯಭೂತಾನಿ ವಾ ಭೂತಾನಿ ಏಕಂ ವತ್ಥು ಏತೇಸು ನಿಸ್ಸಿತನ್ತಿ ಏಕವತ್ಥುಕಾನೀತಿ ಕಪ್ಪೇನ್ತಸ್ಸ ತೇಸಂ ಸಮ್ಪಯುತ್ತತಾಪತ್ತಿ ಸಿಯಾತಿ ತನ್ನಿವಾರಣತ್ಥಂ ಏಕಾರಮ್ಮಣಗ್ಗಹಣಂ। ಯೇ ಏಕವತ್ಥುಕಾ, ಏಕಾರಮ್ಮಣಾ ಚ, ತೇ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾತಿ ಏವಮ್ಪಿ ಚುತಿಆಸನ್ನಾನಂ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಸನ್ತೀರಣಾದೀನಂ ಸಮ್ಪಯುತ್ತತಾ ಆಪಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ ಏಕುಪ್ಪಾದಗ್ಗಹಣಂ। ಯೇ ಏಕವತ್ಥುಕೇಕಾರಮ್ಮಣೇಕುಪ್ಪಾದಾ, ತೇ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾತಿ ಕಿಂ ಪನ ನಾನಾನಿರೋಧಾಪಿ ಏವಂತಿವಿಧಲಕ್ಖಣಾ ಹೋನ್ತಿ, ಉದಾಹು ಏಕನಿರೋಧಾ ಏವಾತಿ ವಿಚಾರಣಾಯಂ ಏಕನಿರೋಧಾ ಏವ ಏವಂಲಕ್ಖಣಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಏಕನಿರೋಧಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
ಪಟಿಲೋಮತೋ ವಾ ಏಕನಿರೋಧಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾತಿ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಖಣೇ ನಿರುಜ್ಝಮಾನಾನಂ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮ್ಪಯುತ್ತತಾ ಆಪಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ ‘‘ಏಕುಪ್ಪಾದಾ’’ತಿ
೬೧೩. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ
ರೂಪಿನೋ ಧಮ್ಮಾ ಅರೂಪೀನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ, ಅರೂಪಿನೋಪಿ ರೂಪೀನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಅರೂಪಗ್ಗಹಣಂ ಚತುನ್ನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಅರೂಪಧಮ್ಮೇಸು ಹಿ ಚತ್ತಾರೋ ಏವ ಖನ್ಧಾ ಸಹಜಾತಪುರೇಜಾತಾನಂ ರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ವಿಪ್ಪಯುತ್ತಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ। ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪನ ಯಥಾ ಪಞ್ಹಾವಾರೇ ‘‘ಸಹಜಾತಾ ಕುಸಲಾ ಖನ್ಧಾ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾನಂ ರೂಪಾನಂ ವಿಪ್ಪಯುತ್ತಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿಆದಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೪೩೪)। ರೂಪಿನೋ ಧಮ್ಮಾತಿ ಚೇತಂ ಹದಯವತ್ಥುನೋ ಚೇವ ಚಕ್ಖಾದೀನಞ್ಚ ವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ರೂಪಧಮ್ಮೇಸು ಹಿ ಛ ವತ್ಥೂನಿಯೇವ ಅರೂಪಕ್ಖನ್ಧಾನಂ ವಿಪ್ಪಯುತ್ತಪಚ್ಚಯೋ। ರೂಪಾಯತನಾದಯೋ ಪನ ಆರಮ್ಮಣಧಮ್ಮಾ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ವಿಪ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾ, ವಿಪ್ಪಯುತ್ತಪಚ್ಚಯೋ ಪನ ನ ಹೋನ್ತಿ। ಕಿಂ ಕಾರಣಾ? ಸಮ್ಪಯೋಗಾಸಙ್ಕಾಭಾವತೋ। ಅರೂಪಕ್ಖನ್ಧಾ ಹಿ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ವತ್ಥೂನಂ ಅಬ್ಭನ್ತರತೋ ನಿಕ್ಖಮನ್ತಾ ವಿಯ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಸಿಯಾ ತತ್ಥ ಆಸಙ್ಕಾ ‘‘ಕಿಂ ನು ಖೋ ಇಮೇ ಇಮೇಹಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ, ಉದಾಹು ವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾ’’ತಿ? ಆರಮ್ಮಣಧಮ್ಮಾ ಪನ ವತ್ಥುಸನ್ನಿಸ್ಸಯೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಮತ್ತಂ ಹೋನ್ತೀತಿ ನತ್ಥಿ ತೇಸು ಸಮ್ಪಯೋಗಾಸಙ್ಕಾತಿ ಪಞ್ಹಾವಾರೇ ‘‘ವತ್ಥು ಕುಸಲಾನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ವಿಪ್ಪಯುತ್ತಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ, ವತ್ಥು ಅಕುಸಲಾನಂ ಖನ್ಧಾನಂ, ಚಕ್ಖಾಯತನಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯಾ’’ತಿಆದಿ। ಸ್ವಾಯಂ ವಿಪ್ಪಯುತ್ತಪಚ್ಚಯೋ ‘‘ಸಹಜಾತಪಚ್ಛಾಜಾತತೋ ಕುಸಲೇನ ಅಬ್ಯಾಕತಂ, ತಥಾ ಅಕುಸಲೇನ ಅಬ್ಯಾಕತಂ, ಸಹಜಾತಪುರೇಜಾತಪಚ್ಛಾಜಾತತೋ ಅಬ್ಯಾಕತೇನ ಅಬ್ಯಾಕತಂ, ವತ್ಥುಪುರೇಜಾತತೋ ಅಬ್ಯಾಕತೇನ ಕುಸಲಂ, ತಥಾ ಅಕುಸಲನ್ತಿ ಕುಸಲಮೂಲಮೇಕಂ, ಅಕುಸಲಮೂಲಮೇಕಂ, ಅಬ್ಯಾಕತಮೂಲಾನಿ ತೀಣೀ’’ತಿ ಪಞ್ಚವಿಧೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
೬೧೪. ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಲಕ್ಖಣೇನಾತಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಸಭಾವೇನ। ತೇನ ‘‘ಅತ್ಥಿ ಮೇ ಪಾಪಕಮ್ಮಂ ಕತಂ, ಅತ್ಥಿ ಪುಗ್ಗಲೋ ಅತ್ತಹಿತಾಯ ಪಟಿಪನ್ನೋ’’ತಿ (ಪು॰ ಪ॰ ಚತುಕ್ಕಉದ್ದೇಸ ೨೪) ಚ ಏವಮಾದೀಸು ವುತ್ತಂ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತೂಪಲಬ್ಭಮಾನತಾಲಕ್ಖಣಂ ಅತ್ಥಿಭಾವಂ ನಿವಾರೇತಿ। ಸತಿಪಿ ಜನಕತ್ತೇ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕತ್ತಪ್ಪಧಾನಾ ಅತ್ಥಿಭಾವೇನ ಉಪಕಾರಕತಾತಿ ಆಹ ‘‘ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕತ್ತೇನಾ’’ತಿ। ಇದಞ್ಚ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕತ್ತಂ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಸಹಜಾತಾದೀನಂ ಸಾಧಾರಣಂ ಅತ್ಥಿಭಾವೇನ ಉಪಕಾರಕತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ‘‘ಸತ್ತಧಾ ಮಾತಿಕಾ ನಿಕ್ಖಿತ್ತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಮತ್ಥಂ ಪಾಳಿಯಾ ಏವ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಥಾಹಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಖನ್ಧಾ ಅರೂಪಿನೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಸಹಜಾತವಸೇನ ಅತ್ಥಿಪಚ್ಚಯೋದಸ್ಸಿತೋ ‘‘ಚಕ್ಖಾಯತನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಪುರೇಜಾತವಸೇನ, ‘‘ಯಂ ರೂಪಂ ನಿಸ್ಸಾಯಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಸಹಜಾತಪುರೇಜಾತವಸೇನ। ಏವಮಯಂ ಪಾಠೋ ಸಹಜಾತಪುರೇಜಾತಅತ್ಥಿಪಚ್ಚಯವಸೇನೇವ ಆಗತೋ।
ಅಞ್ಞತ್ಥ ಪನ ತತೋ ಅಞ್ಞಥಾಪಿ ಆಗತೋತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಪಞ್ಹಾವಾರೇ ಪನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತಂ ತೇನ ಪಚ್ಛಾಜಾತಾಹಾರಿನ್ದ್ರಿಯವಸೇನಾಪಿ ಅತ್ಥಿಪಚ್ಚಯತ್ತಂ ವಿಭಾವೇತಿ। ಪುರಿಮಪಾಠೇ ಪನ ಸಾವಸೇಸಾ ದೇಸನಾ ಕತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಸತಿ ಚ ಯೇಸಂ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ, ತೇಹಿ ಏಕತೋ, ಪುರೇತರಂ, ಪಚ್ಛಾ ಚ ಉಪ್ಪನ್ನಭಾವೇ ಸಹಜಾತಾದಿಪಚ್ಚಯತ್ತಾಭಾವತೋ ಆಹಾರೋ, ಇನ್ದ್ರಿಯಞ್ಚ ಸಹಜಾತಾದಿಭೇದಂ ನ ಲಭನ್ತಿ, ತದಭಾವೋ ಚ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಸಭಾವವಸೇನ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಸ್ವಾಯಂ ಅತ್ಥಿಪಚ್ಚಯೋ ‘‘ಸಹಜಾತತೋ ಕುಸಲೇನ ಕುಸಲಂ, ಸಹಜಾತಪಚ್ಛಾಜಾತತೋ ಕುಸಲೇನ ಅಬ್ಯಾಕತಂ, ಸಹಜಾತತೋ ಏವ ಕುಸಲೇನ ಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತನ್ತಿ ಕುಸಲಮೂಲಾ ತಯೋ, ತಥಾ ಅಕುಸಲಮೂಲಾ। ಸಹಜಾತಪುರೇಜಾತಪಚ್ಛಾಜಾತಾಹಾರಿನ್ದ್ರಿಯತೋ ಪನ ಅಬ್ಯಾಕತೇನ ಅಬ್ಯಾಕತಂ, ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಪುರೇಜಾತತೋ ಅಬ್ಯಾಕತೇನ ಕುಸಲಂ, ತಥಾ ಅಕುಸಲಂ। ಸಹಜಾತಪುರೇಜಾತತೋ ಕುಸಲಞ್ಚ ಅಬ್ಯಾಕತಞ್ಚ ಕುಸಲಸ್ಸ, ಸಹಜಾತಪುರೇಜಾತಪಚ್ಛಾಜಾತಾಹಾರಿನ್ದ್ರಿಯತೋ ಕುಸಲಞ್ಚ ಅಬ್ಯಾಕತಞ್ಚ ಅಬ್ಯಾಕತಸ್ಸ, ಸಹಜಾತಪುರೇಜಾತತೋ ಅಕುಸಲಞ್ಚ ಅಬ್ಯಾಕತಞ್ಚ ಅಕುಸಲಸ್ಸ, ಸಹಜಾತಪುರೇಜಾತಪಚ್ಛಾಜಾತಾಹಾರಿನ್ದ್ರಿಯತೋ
೬೧೫. ಆರಮ್ಮಣೇ ಫುಸನಾದಿವಸೇನ ಪವತ್ತಮಾನಾನಂ ಫಸ್ಸಾದೀನಂ ಅನೇಕೇಸಂ ಸಹಭಾವೋ ನತ್ಥೀತಿ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಫಸ್ಸಾದಿಸಮುದಾಯೇ ಸತಿ ದುತಿಯೋ ನ ಹೋತಿ, ಅಸತಿ ಪನ ಹೋತೀತಿ ತೇನ ನತ್ಥಿಭಾವೇನ ಉಪಕಾರಕತಾ ನತ್ಥಿಪಚ್ಚಯತಾ। ಸತಿಪಿ ಪುರಿಮತರಚಿತ್ತಾನಂ ನತ್ಥಿಭಾವೇ ನ ತೇನ ತಾನಿ ನತ್ಥಿಭಾವೇನ ಉಪಕಾರಕಾನಿ, ಅನನ್ತರಮೇವ ಪನ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ಥಿಭಾವೇನ ಪವತ್ತಿಓಕಾಸಂ ‘‘ಪವತ್ತಿಓಕಾಸದಾನೇನ ಉಪಕಾರಕಾ’’ತಿ ಆಹ। ಪಟುಪ್ಪನ್ನಾನನ್ತಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಂ।
‘‘ತೇ ಏವಾ’’ತಿ ಏತೇನ ನತ್ಥಿವಿಗತಪಚ್ಚಯಾನಂ ಧಮ್ಮತೋ ವಿಸೇಸಾಭಾವಮಾಹ। ಏವಂ ಸನ್ತೇಪಿ ಅಭಾವಮತ್ತೇನ ಉಪಕಾರಕತಾ ಓಕಾಸದಾನಂ ನತ್ಥಿಪಚ್ಚಯತಾ, ಸಭಾವಾವಿಗಮೇನ ಅಪ್ಪವತ್ತಮಾನಾನಂ ಸಭಾವವಿಗಮೇನ ಉಪಕಾರಕತಾ ವಿಗತಪಚ್ಚಯತಾ। ನತ್ಥಿತಾ ಚ ನಿರೋಧಾನನ್ತರಾ ಸುಞ್ಞತಾ, ವಿಗತತಾ ನಿರೋಧಪ್ಪತ್ತತಾತಿ ಅಯಮೇತೇಸಂ ವಿಸೇಸೋ।
ಅತ್ಥಿಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮಾ ಏವ ಚಾತಿ ಚ-ಸದ್ದೋ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡನತ್ಥೋ। ತೇನ ನ ಕೇವಲಂ ನತ್ಥಿವಿಗತಪಚ್ಚಯಾ ಏವ ಧಮ್ಮತೋ ಅವಿಸಿಟ್ಠಾ, ಅಥ ಖೋ ಅತ್ಥಿಅವಿಗತಪಚ್ಚಯಾಪೀತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದೀಪೇತಿ। ಯದಿಪಿಮೇ ಪಚ್ಚಯಾ ಧಮ್ಮತೋ ಅವಿಸಿಟ್ಠಾ, ತಥಾಪಿ ಅತ್ಥಿತಾಯ ಸಸಭಾವತಾಯ ಉಪಕಾರಕತಾ ಅತ್ಥಿಪಚ್ಚಯತಾ, ಸಭಾವಾವಿಗಮೇನ ನಿರೋಧಸ್ಸ ಅಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಉಪಕಾರಕತಾ ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯತಾತಿ ಪಚ್ಚಯಭಾವವಿಸೇಸೋ ಧಮ್ಮಾವಿಸೇಸೇಪಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಧಮ್ಮಾನಞ್ಹಿ ಸಮತ್ಥತಾವಿಸೇಸಂ ಸಬ್ಬಂ ಯಾಥಾವತೋ ಅಭಿಸಮ್ಬುಜ್ಝಿತ್ವಾ ಭಗವತಾ ಚತುವೀಸತಿಪಚ್ಚಯವಿಸೇಸಾ ವುತ್ತಾತಿ ಧಮ್ಮಸ್ಸಾಮಿಮ್ಹಿ ಸದ್ಧಾಯ ‘‘ಏವಂ ವಿಸೇಸಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ಸುತಮಯಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಾದೇತ್ವಾ ಚಿನ್ತಾಭಾವನಾಮಯೇಹಿ ತದಭಿಸಮಯಾಯ ಯೋಗೋ ಕರಣೀಯೋ।
ಏತ್ಥ
ಹೇತುಅನನ್ತರಸಮನನ್ತರಾಸೇವನಪಚ್ಛಾಜಾತಕಮ್ಮವಿಪಾಕಝಾನಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತನತ್ಥಿವಿಗತಪಚ್ಚಯಾ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾ ಏವ, ಪುರೇಜಾತಪಚ್ಚಯೋ ರೂಪಮೇವ, ಉಭಯಂ ಆರಮ್ಮಣೂಪನಿಸ್ಸಯೇ ಠಪೇತ್ವಾ ಸೇಸಾ, ತೇ ದ್ವೇ ಪಞ್ಞತ್ತಿಸಭಾವಾಪಿ ಹೋನ್ತಿ।
ಅನನ್ತರಸಮನನ್ತರಾಸೇವನನತ್ಥಿವಿಗತಪಚ್ಚಯಾ ಅತೀತಾ ಏವ। ಆರಮ್ಮಣಾರಮ್ಮಣಾಧಿಪತಿಆರಮ್ಮಣೂಪನಿಸ್ಸಯಾ ತಿಕಾಲಿಕಾ, ಕಾಲವಿನಿಮುತ್ತಾ ಚ। ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೋ ಅತೀತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನವಸೇನ ದ್ವಿಕಾಲಿಕೋ। ಸೇಸಾ ಪಞ್ಚದಸ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾವ।
ತಥಾ ಅನನ್ತರಸಮನನ್ತರಅನನ್ತರೂಪನಿಸ್ಸಯಪಕತೂಪನಿಸ್ಸಯಾಸೇವನಪಚ್ಚಯಾ, ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೋ, ನತ್ಥಿವಿಗತಪಚ್ಚಯಾ ಚಾತಿ ಇಮೇ ಪಚ್ಚಯಾ ಜನಕಾ ಏವ, ನ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕಾ। ಪಚ್ಛಾಜಾತಪಚ್ಚಯೋ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕೋ ಏವ, ನ ಜನಕೋ
ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾಸಙ್ಖಾರಪದವಿತ್ಥಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೬೧೬. ಪಚ್ಚಯೇಸೂತಿ ನಿದ್ಧಾರಣೇ ಭುಮ್ಮಂ। ದುವಿಧಾ ದ್ವಿಪ್ಪಕಾರೇನ। ಅನೇಕಧಾತಿ ಸತ್ತರಸಧಾ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯಾದಿವಸೇನ।
ಅಭಿಞ್ಞಾಚಿತ್ತೇನಾತಿ ಚೇತೋಪರಿಯಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಅನಾಗತಂಸಞಾಣಸಙ್ಖಾತಾಹಿ ಅಭಿಞ್ಞಾಹಿ ಸಹಗತಚಿತ್ತೇನ। ಸಮೋಹಚಿತ್ತಜಾನನಕಾಲೇತಿ ಪರೇಸಂ, ಅತ್ತನೋ ಚ ಸಮೋಹಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಜಾನನಕಾಲೇ। ಅವಿಜ್ಜಾಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಅಕುಸಲಪ್ಪವತ್ತಿಯೋ ಯಾ ಕಾಚಿ ವಿಪತ್ತಿಯೋ, ಸಬ್ಬಾ ತಾ ಮೋಹಮೂಲಿಕಾತಿ ಚ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಆದೀನವದಸ್ಸನೇನ ಅವಿಜ್ಜಾಸಮತಿಕ್ಕಮತ್ಥಾಯ ವಿವಟ್ಟಾಭಿಪತ್ಥನಾಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ ತೇಸಂ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾನಂ। ಅವಿಜ್ಜಾಸಮ್ಮೂಳ್ಹತ್ತಾತಿ ಭವಾದೀನವಪ್ಪಟಿಚ್ಛಾದಿಕಾಯ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಮ್ಮೂಳ್ಹತ್ತಾ। ತಾನೇವ ಪುಞ್ಞಾನೀತಿ ತಾನೇವ ಯಥಾವುತ್ತಾನಿ ಕಾಮಾವಚರರೂಪಾವಚರಪುಞ್ಞಾನಿ। ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ।
ರಾಗಾದೀನನ್ತಿ ಅನಾದೀನವದಸ್ಸಾವಿನೋತಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀಸು ನ ಆದೀನವದಸ್ಸಿನೋ। ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಅನಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ, ಪಠಮಜವನಸ್ಸ ಚ ಆರಮ್ಮಣಾಧಿಪತಿಅನನ್ತರಾದಿಪಚ್ಚಯವಚನೇಸು ಅವುತ್ತಸ್ಸ, ವುತ್ತಸ್ಸ ಚ ಸಬ್ಬಸ್ಸ ಸಙ್ಗಣ್ಹನತ್ಥಂ ‘‘ಯಂ ಕಿಞ್ಚೀ’’ತಿ ಆಹ।
ವುತ್ತನಯೇನಾತಿ ಸಮತಿಕ್ಕಮಭವಪತ್ಥನಾವಸೇನ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೇ ವುತ್ತನಯೇನ।
೬೧೭. ಕಿಂ ಪನಾಯನ್ತಿಆದಿನಾ ಚೋದಕಸ್ಸ ಅಯಮಧಿಪ್ಪಾಯೋ – ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಸಮ್ಭವನ್ತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ ಏವಾತಿ ಅವಧಾರಣಂ ನ ಯುಜ್ಜತಿ ಏಕಾತಿ ಅಸಹಾಯಾ, ಕಾರಣನ್ತರನಿರಪೇಕ್ಖಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಞ್ಞೇಪಿ ಪಚ್ಚಯಾ ಸಹಕಾರಿಕಾರಣಭೂತಾ। ದೋಸಮೇತ್ಥ ವತ್ತುಕಾಮೋ ಚೋದಕೋ ಪುಚ್ಛತೀತಿ ಞತ್ವಾ ಆಚರಿಯೋ ಆಹ ‘‘ಕಿಂ ಪನೇತ್ಥಾ’’ತಿ। ಏತ್ಥ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಪಚ್ಚಯನ್ತರೇನ ರಹಿತಭಾವೇ ಚ ಸಹಿತಭಾವೇ ಚ ಕಿಂ ಪನ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ಅಸಮತ್ತಾ ತೇ ಚೋದನಾ, ಅವಸಿಟ್ಠಞ್ಚ ತಾವ ಕಥೇಹೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಏಕಕಾರಣವಾದೋ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ ದೋಸಪ್ಪಸಙ್ಗೋ ವುತ್ತೋ। ಅನಿಟ್ಠೋ ಹಿ ಏಕಕಾರಣವಾದೋ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಸಬ್ಬಕಾಲಂ ಸಮ್ಭವಾಪತ್ತಿತೋ, ಏಕಸದಿಸಾಸಭಾವಾಪತ್ತಿತೋ ಚ।
ಯಸ್ಮಾ ಏಕಂ ನ ಏಕತೋತಿಆದೀಸು ತೀಸು ಪಕಾರೇಸು ಅವಿಜ್ಜಮಾನೇಸು ಪಾರಿಸೇಸೇನ ಅನೇಕತೋ ಅನೇಕಮೇವಾತಿ ಏತಸ್ಮಿಂ ಚತುತ್ಥೇ ಏವ ಪಕಾರೇ ವಿಜ್ಜಮಾನೇ ಏಕಹೇತುಫಲದೀಪನೇ ಅತ್ಥೋ ಅತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ನ ನುಪಪಜ್ಜತಿ ಉಪಪಜ್ಜತಿಯೇವ। ಏಕಂ ಫಲಂ ಏಕತೋ ನತ್ಥಿ, ಅನೇಕಮ್ಪಿ ಏಕತೋ ನತ್ಥಿ। ಅನೇಕತೋಪಿ ಏಕಂ ಫಲಂ ನೋ ಅತ್ಥೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ।
ಏಕೇಕಹೇತುಫಲದೀಪನನ್ತಿ
ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ಅನುರೂಪತೋತಿ ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ಅಜ್ಝಾಸಯಸ್ಸ ಅನುರೂಪತೋ। ಏಕಸ್ಸೇವ ಹೇತುನೋ, ಫಲಸ್ಸ ಚ ದೀಪನಾ ಸತ್ಥು ದೇಸನಾವಿಲಾಸತೋ ವಾ ವೇನೇಯ್ಯಪುಗ್ಗಲಾನಂ ಅಜ್ಝಾಸಯತೋ ವಾ। ತದುಭಯಸ್ಸ ಪನೇತ್ಥ ಕಾರಣಂ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ದೇಸೇತಬ್ಬಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಪಧಾನತಾ, ಪಾಕಟತಾ, ಅಸಾಧಾರಣತಾ ಚ। ದೇಸನಾವಿಲಾಸಪ್ಪತ್ತಾ ಚ ಬುದ್ಧಾ ಭಗವನ್ತೋ ತೇ ದೇಸೇತಬ್ಬೇ ಅತ್ಥೇ ಬಹೂಸುಪಿ ಪರಿಯಾಯೇಸು ಲಬ್ಭಮಾನೇಸು ಯಥಾರುಚಿತಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇನ್ತಿ, ಸಾ ದೇಸನಾವಿಲಾಸಾನುರೂಪತಾ। ತತ್ಥ ಪನ ಯೇನ ಪರಿಯಾಯೇನ ಯೇ ವೇನೇಯ್ಯಾ ಬುಜ್ಝನ್ತಿ, ತೇನೇವ ತೇಸಂ ಬೋಧನಂ, ಸಾ ವೇನೇಯ್ಯಜ್ಝಾಸಯಾನುರೂಪತಾ।
ಯಥಾಫಸ್ಸಂ ವೇದನಾವವತ್ಥಾನತೋತಿ ‘‘ಸುಖವೇದನೀಯಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಫಸ್ಸಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಸುಖಾ ವೇದನಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೧೨೯), ‘‘ಚಕ್ಖುಞ್ಚ ಪಟಿಚ್ಚ ರೂಪೇ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ, ತಿಣ್ಣಂ ಸಙ್ಗತಿ ಫಸ್ಸೋ, ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ವೇದನಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೦೪, ೪೦೦; ೩.೪೨೧, ೪೨೫, ೪೨೬; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೪೩-೪೪; ೨.೪.೬೦; ಕಥಾ॰ ೪೬೫, ೪೬೭) ಚ ಸುಖವೇದನೀಯಫಸ್ಸಾದಿಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಾದಿಅನುರೂಪೇನ ಸುಖವೇದನಾದಿಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾವೇದನಾದೀನಂ ವವತ್ಥಾನತೋ। ಸಮಾನೇಸುಪಿ ಹಿ ಚಕ್ಖುರೂಪಾದೀಸು ಫಸ್ಸವಸೇನ ಸುಖಾದಿವಿಪರಿಯಾಯಾಭಾವತೋ, ಸಮಾನೇಸು ರೂಪಮನಸಿಕಾರಾದೀಸು ಚಕ್ಖಾದಿಸಙ್ಘಟ್ಟನವಸೇನ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾದಿವಿಪರಿಯಾಯಾಭಾವತೋ, ಅಞ್ಞಪಚ್ಚಯಸಾಮಞ್ಞೇಪಿ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸವಸೇನ ಸುಖಾದಿಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾದೀನಂ ಓಳಾರಿಕಸುಖುಮಾದಿಸಙ್ಕರಾಭಾವತೋ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಥಾವುತ್ತಫಸ್ಸಸ್ಸ ಸುಖಾದೀನಂ ಅವಿಪರೀತೋ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಏವ ಯಥಾವೇದನಂ ಫಸ್ಸವವತ್ಥಾನಂ। ಕಾರಣಫಲವಿಸೇಸೇನ ವಾ ಫಲಕಾರಣವಿಸೇಸನಿಚ್ಛಯೋ ಹೋತೀತಿ ಉಭಯತ್ಥಾಪಿ ನಿಚ್ಛಯೋ ಪವತ್ಥಾನನ್ತಿ ವುತ್ತೋ।
ಕಮ್ಮಾದಯೋತಿ ಕಮ್ಮಆಹಾರಉತುಆದಯೋ ಅಪಾಕಟಾ ಸೇಮ್ಹಪಟಿಕಾರೇನ ರೋಗವೂಪಸಮನತೋ। ಸೇಮ್ಹಸ್ಸ ಮನ್ದಭಾವಾದಿನಾ ಚ ಸೇಮ್ಹಂಯೇವ ಪಾಕಟಂ ಕಾರಣಂ। ಅಯಮಿಧ ಅವಿಜ್ಜಾ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಹೇತುಭಾವೇನ ದೀಪಿತಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಅಸ್ಸಾದಾನುಪಸ್ಸಿನೋ ತಣ್ಹಾ ಪವಡ್ಢತೀತಿ ವಚನತೋತಿ ‘‘ಸಂಯೋಜನಿಯೇಸು, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮೇಸು ಅಸ್ಸಾದಾನುಪಸ್ಸಿನೋ ತಣ್ಹಾ ಪವಡ್ಢತಿ, ತಣ್ಹಾಪಚ್ಚಯಾ ಉಪಾದಾನಂ, ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವೋ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೫೩) ಇಮಿನಾ ಸುತ್ತೇನ ತಣ್ಹಾಯ ಸಙ್ಖಾರಕಾರಣಭಾವಸ್ಸ ವುತ್ತತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪುನ ತಸ್ಸಾಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಕಾರಣನ್ತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಸಮುದಯಾ ಆಸವಸಮುದಯೋತಿ ಚ ವಚನತೋ’’ತಿ ಆಹ
೬೧೮. ‘‘ಏಕನ್ತಾನಿಟ್ಠಫಲಾಯಾ’’ತಿ ಏತೇನ ವಿರುದ್ಧಭಾವಂ, ‘‘ಸಾವಜ್ಜಾಯಾ’’ತಿ ಏತೇನ ವಿಜಾತಿಯಭಾವಂ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಜೋತೇತಿ। ಪುಞ್ಞಾನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾ ಹಿ ಇಟ್ಠವಿಪಾಕತಾಯ, ಅನವಜ್ಜಸಭಾವತಾಯ ಚ ತಸ್ಸಾ ವಿರುದ್ಧಾ, ವಿಜಾತಿಯಾ ಚಾತಿ। ಕಥಂ ನ ಯುಜ್ಜಿಸ್ಸತೀತಿಆದಿ ಸಮಾಧಾನಂ, ತೇನ ಯ್ವಾಯಂ ಏಕನ್ತಾನಿಟ್ಠಫಲತಾದಿಹೇತುಪದೇಸೋ, ತಸ್ಸ ಅನೇಕನ್ತಿಕತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಅಯಂ ಹೇತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ – ಯಾಯಂ ತಯಾ ಚೋದನಾ ‘‘ಏವಂ ಸನ್ತೇಪೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಕತಾ, ಸಾ ಯುತ್ತಾ ವಿಪಾಕಂ ಪತಿ। ನ ಹಿ ಅನಿಟ್ಠವೇಪಕ್ಕಂ ಕಾರಣಂ ಇಟ್ಠಂ ಫಲತಿ, ಇಟ್ಠವೇಪಕ್ಕಂ ವಾ ಅನಿಟ್ಠಂ। ಯಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮಾನಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವಲಕ್ಖಣಧಮ್ಮಾನಂ ಧಮ್ಮತಾ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ, ತತ್ರ ಚಾಯಂ ನಿಯಮೋ ನತ್ಥಿ ವಿಚಿತ್ತರೂಪತ್ತಾ ತಸ್ಸಾತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ವಿರುದ್ಧೋ ಚಾ’’ತಿಆದಿ।
ತತ್ಥ ಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ಸಭಾವಧಮ್ಮಾನಂ। ಠಾನನ್ತಿ ಅವಟ್ಠಾನಂ। ತಸ್ಮಾ ಠಾನವಿರುದ್ಧೋತಿ ಅತ್ಥಿತಾವಿರುದ್ಧೋ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಪಟಿಸನ್ಧಿಆದೀನಿಠಾನಾನೀ’’ತಿ ವದನ್ತಿ। ಏವಂ ಸತಿ ‘‘ಪುರಿಮಚಿತ್ತಂ ಪಚ್ಛಿಮಚಿತ್ತಸ್ಸ ಠಾನವಿರುದ್ಧೋ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ ನಯಿದಂ ಏಕನ್ತಿಕಂ ಸಿಯಾ। ಭವಙ್ಗಮ್ಪಿ ಹಿ ಭವಙ್ಗಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೋ, ಜವನಂ ಜವನಸ್ಸ, ನ ಚ ಸಿಪ್ಪಾದೀನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಆದಿಟ್ಠಾನಂ ಅತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ನ ತಂ ಇಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ। ಕಮ್ಮಂ ರೂಪಸ್ಸ ನಮನರುಪ್ಪನವಿರೋಧಾ, ಸಾರಮ್ಮಣಾನಾರಮ್ಮಣಾದಿವಿರೋಧಾ ಚ ಸಭಾವವಿರುದ್ಧೋ ಪಚ್ಚಯೋ । ಖೀರಾದೀನಿ ದಧಿಆದೀನಂ ಮಧುರಮ್ಬಿಲರಸಾದಿಸಭಾವವಿರೋಧಾ। ಅವಿಜಾನನಕಿಚ್ಚೋ
ಗೋಲೋಮಾವಿಲೋಮಾದೀತಿಆದೀಸು ಗೋಲೋಮಾವಿಲೋಮಾನಿ ದುಬ್ಬಾಯ, ಅವೀತಿ ಚ ರತ್ತಾ ಏಳಕಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ವಿಸಾಣಂ ಸರಸ್ಸ। ದಧಿತಿಲಪಿಟ್ಠಗುಳಾನಿ ಭೂತಿಣಕಸ್ಸ। ಸೇವಾಲಂ ತಣ್ಡುಲೇಯ್ಯಕಸ್ಸ, ಖರವಳವಾ ಅಸ್ಸತರಸ್ಸಾತಿ ಏವಮಾದಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಸಙ್ಗಹಿತೋ। ಯಸ್ಮಾ ವಿಪಾಕಾ ಏವ ನ, ತಸ್ಮಾ ದುಕ್ಖವಿಪಾಕಾಯಪಿ
ತದವಿಪಾಕತ್ತೇಪಿ ಸಾವಜ್ಜತಾಯ ತದವಿರುದ್ಧಾನಂ, ತಂಸದಿಸಾನಞ್ಚ ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾನಮೇವ ಪಚ್ಚಯೋ, ನ ಇತರೇಸನ್ತಿ ಏತಸ್ಸ ಪಸಙ್ಗಸ್ಸ ನಿವಾರಣತ್ಥಂ ‘‘ವಿರುದ್ಧೋ ಚಾವಿರುದ್ಧೋ ಚ, ಸದಿಸಾಸದಿಸೋ ತಥಾ। ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಸಿದ್ಧೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತಸ್ಮಾ ತಮತ್ಥಂ ಪಾಕಟಂ ಕರೋನ್ತೋ ‘‘ಇತಿ ಅಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।
೬೧೯. ಸಬ್ಬತ್ಥ ಖನ್ಧಾನಂ ಭೇದೋ ಮರಣನ್ತಿ ಚುತಿಂ ಅಗ್ಗಣ್ಹನ್ತೋತಿ ಇಧ ಚುತಿ ನಾಮ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಭವಾದೀಸು ರೂಪಾದೀನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಮರಣಸಞ್ಞಿತೋ ಚರಿಮೋ ಭೇದೋತಿ ಯಾಥಾವತೋ ಅಜಾನನ್ತೋ। ಸತ್ತಸ್ಸ ಸತೋ ವಿಜ್ಜಮಾನಸ್ಸೇವ। ದೇಹನ್ತರಸಙ್ಕಮನಂ ಅಞ್ಞೇನ ಕಾಯೇನ ಸಮಾಗಮೋ।
ಸಬ್ಬತ್ಥ ಖನ್ಧಾನಂ ಪಾತುಭಾವೋತಿ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಭವಾದೀಸು ಖನ್ಧಾನಂ ಪಠಮಾಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಿ। ನವಸರೀರಪಾತುಭಾವೋತಿ ಇಧ ಜಿಣ್ಣಸ್ಸ ಸರೀರಸ್ಸ ನಿಕ್ಖೇಪೇ ಪರಲೋಕಪರಿಯಾಪನ್ನಸ್ಸ ನವಕಾಯಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದೋ। ಯಥೇಕೇ ವದನ್ತಿ –
‘‘ವತ್ಥಾನಿ ಜಿಣ್ಣಾನಿ ಯಥಾ ಪಹಾಯ,
ನವಾನಿ ಗಣ್ಹಾತಿ ನರೋ ಪರಾನಿ।
ನಿಕ್ಖಿಪ್ಪ ದೇಹಂ ಇಧ ಜಿಣ್ಣಮೇವಂ,
ಗಣ್ಹಾತಿ ಅತ್ತಾಭಿನವಂ ಸುಖೇಸೀ’’ತಿ॥
ಅಯಂ ಸತ್ತೋತಿ ಅಯಮತ್ತಾ, ಯೋ ಸಾಮೀ, ನಿವಾಸೀ, ಕಾರಕೋ, ವೇದಕೋ ಚಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ। ಸತ್ತೋ ಮರತಿ, ಸತ್ತೋ ಉಪಪಜ್ಜತೀತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ತೀಸುಪಿ ಠಾನೇಸು ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಇಸ್ಸರಕುತ್ತಬ್ರಹ್ಮಕುತ್ತಾದಿವಿಕಪ್ಪನಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ।
ಸಭಾವಲಕ್ಖಣನ್ತಿ’ರುಪ್ಪನಾನುಭವನಾದಿಂ, ಕಕ್ಖಳಫುಸನಾದಿಸಭಾವಮೇವ ವಾ। ಸಾಮಞ್ಞಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ಅನಿಚ್ಚತಾದಿಂ। ಸಙ್ಖಾರೇ ಅತ್ತತೋ ಅತ್ತನಿಯತೋತಿ ರೂಪಾದೀಸು ಏಕಚ್ಚಂ ಅತ್ತತೋ, ತದಞ್ಞಂ ಅತ್ತನಿಯತೋ।
ಅತ್ತಾ ಜಾನಾತಿ ವಾತಿ ವಿಕಪ್ಪೇತಿ ಕಾಪಿಲಾದಯೋ ವಿಯ। ನ ಜಾನಾತಿ ವಾತಿ ಕಾಣಾದಾಜೀವಿಕಾದಯೋ ವಿಯ। ಕಾಣಾದೋಪಿ ಹಿ ಅತ್ತಾ ಸಭಾವೇನ ನ ಜಾನಾತಿ। ಯದಾ ಬುದ್ಧಿಗುಣೇನ ಸಂಯುಜ್ಜತಿ, ತದಾ ಜಾನಾತೀತಿ ಇಚ್ಛತಿ। ಸೋ ಏವ ಕರೋತಿ ಚ ಕಾರೇತಿ ಚಾತಿ ಯೋ ಪರತ್ಥ ಸುಖದುಕ್ಖಂ ಅನುಭವತಿ, ಸೋ ಏವ ಪುಞ್ಞಾಪುಞ್ಞಂ ಸಯಂ ಕರೋತಿ, ಅಞ್ಞಞ್ಚ ಕಾರೇತಿ, ನ ಅಞ್ಞೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ ಸಣ್ಠಪೇನ್ತಾತಿ ದ್ವಿಅಣುಕಾದಿಉಪ್ಪಾದನವಸೇನ, ಇಚ್ಛಾವಸೇನ ಚ ಸಮ್ಪಾದೇನ್ತಾ। ಸೋತಿ ಅತ್ತಸಞ್ಞಿತೋ ಸತ್ತೋ। ಇನ್ದ್ರಿಯಸಮ್ಪನ್ನೋತಿ ಚಕ್ಖಾದೀಹಿ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತೋ, ತೇನ ಸಳಾಯತನಪ್ಪವತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸಬ್ಬಞ್ಹೇತಂ ಯಥಾಪಚ್ಚಯಂ ಪವತ್ತಮಾನಾನಂ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ಕಿಚ್ಚಂ ಅತ್ತನೋ ಬ್ಯಾಪಾರಂ ಕತ್ವಾ ದಿಟ್ಠಿಗತಿಕೋ ವಿಮುಯ್ಹತೀತಿ ದಸ್ಸನವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ಅಚ್ಛೇಜ್ಜಸುತ್ತಾವುತಾಭೇಜ್ಜಮಣೀನಂ ವಿಯ ಪುಬ್ಬಾಪರಿಯವವತ್ಥಾನಂ ನಿಯತಿ, ನಿಯತಿಯಾ, ನಿಯತಿ ಏವ ವಾ ಸಙ್ಗತಿ ಸಮಾಗಮೋ ನಿಯತಿಸಙ್ಗತಿ, ತಾಯ ಭಾವೇಸು ಪರಿಣತಾ ಮನುಸ್ಸದೇವವಿಹಙ್ಗಾದಿಭಾವಂ ಪತ್ತಾ ನಿಯತಿಸಙ್ಗತಿಭಾವಪರಿಣತಾ। ನಿಯತಿಯಾ, ಸಙ್ಗತಿಯಾ, ಭಾವಸಙ್ಖಾತೇನ ಸಭಾವೇನ ಚ ಪರಿಣತಾ ನಾನಪ್ಪಕಾರತಂ ಪತ್ತಾ ನಿಯತಿಸಙ್ಗತಿಭಾವಪರಿಣತಾತಿ ಚ ಅತ್ಥಂ ವದನ್ತಿ।
ಏತೇಹಿ ಚ ವಿಕಪ್ಪನೇಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾ ಅಕುಸಲಂ ಚಿತ್ತಂ ಕತ್ವಾ ಸತ್ತೇ ಪುಞ್ಞಾದೀಸು ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಯತ್ಥ ಕತ್ಥಚಿ ಪವತ್ತೇತೀತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಸೋ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಅನ್ಧೀಕತೋ’’ತಿಆದಿ। ಪಟಿಪಜ್ಜತೀತಿ ಉಪಸಙ್ಕಮತಿ।
ಅಪರಿಣಾಯಕೋತಿ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಸಮ್ಪಟಿಪಾದಕಕಲ್ಯಾಣಮಿತ್ತರಹಿತೋ, ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಞಾಣಾವಸಾನಂ ವಾ ಞಾಣಂ ಸಮವಿಸಮಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಸತ್ತೇ ನಿಬ್ಬಾನಂ ನಯತೀತಿ ಪರಿಣಾಯಕಂ, ತೇನ ರಹಿತೋ ಅಪರಿಣಾಯಕೋ। ಧಮ್ಮಂ ಞತ್ವಾತಿ ಸಪ್ಪುರಿಸೂಪಸ್ಸಯೇನ ಚತುಸಚ್ಚಪ್ಪಕಾಸಕಂ ಸುತ್ತಾದಿಧಮ್ಮಂ ಞತ್ವಾ, ಮಗ್ಗಞಾಣೇನೇವ ವಾ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಪವರಂ ನಿಬ್ಬಾನಧಮ್ಮಂ ಞತ್ವಾ। ತಂಜಾನನಾಯತ್ತಂ ಪನ ಸೇಸಸಚ್ಚತ್ತಯಾಭಿಸಮಯಂ ಉಪಸನ್ತೋ ಚರಿಸ್ಸತೀತಿ ಅಗ್ಗಮಗ್ಗಾಧಿಗಮೇನ ಸಬ್ಬಸೋ ಅವಿಜ್ಜೂಪಸಮಾ ಉಪಸನ್ತೋ ಸಉಪಾದಿಸೇಸನಿಬ್ಬಾನಧಾತುಯಂ ಠಿತೋ ಯಾವ ಅನುಪಾದಿಸೇಸನಿಬ್ಬಾನಧಾತುಪತ್ತಿ, ತಾವ ಸತ್ತಾನಂ ಹಿತಚರಿಯಾಯ ಅತ್ತಭಾವಂ ಪವತ್ತೇನ್ತೋ ಚರಿಸ್ಸತಿ, ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಸುಖವಿಹಾರೇಹಿ ವಿಹರಿಸ್ಸತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾವಿಞ್ಞಾಣಪದವಿತ್ಥಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೬೨೦. ಯಥಾವುತ್ತಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ತಂ ಕಮ್ಮನಿಬ್ಬತ್ತಮೇವ ಭವಿತುಂ ಅರಹತೀತಿ ‘‘ಬಾತ್ತಿಂಸ ಲೋಕಿಯವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ ಸಙ್ಗಹಿತಾನೀ’’ತಿ ಆಹ। ಧಾತುಕಥಾಯಂ ಪನ ವಿಪ್ಪಯುತ್ತೇನ ಸಙ್ಗಹಿತಾಸಙ್ಗಹಿತಪದನಿದ್ದೇಸೇ ‘‘ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣೇನ ಯೇ ಧಮ್ಮಾ, ಸಳಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೇನ ಯೇ ಧಮ್ಮಾ, ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ವೇದನಾಯ ಯೇ ಧಮ್ಮಾ ವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾ, ತೇ ಧಾತುಕಥಾಯಂ ಕಮ್ಮೂಪಪತ್ತಿಭವವಿಸೇಸದಸ್ಸನತ್ಥಂ ನ ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯವಸೇನ ಗಹಿತೋ, ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ತತ್ಥ ‘‘ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವೋ’’ತಿ ಅನುದ್ಧರಿತ್ವಾ ‘‘ಕಮ್ಮಭವೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಧಾತು॰ ೬೬) ನಯೇನ ಭವೋ ಉದ್ಧಟೋ।
ಲೋಕಿಯವಿಪಾಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಮೇವ ಸನ್ಧಾಯಾಹ ‘‘ಬಾವೀಸತಿವಿಧಂ ಹೋತೀ’’ತಿ। ಛಹಿ ವಿಞ್ಞಾಣೇಹೀತಿ ಯಥಾಅಧಿಕತೇಹಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀಹಿ ಛಹಿ ವಿಞ್ಞಾಣೇಹಿ। ಕಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಲೋಕಿಯವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸೇವ ಗಹಣಂ ಕತನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಲೋಕುತ್ತರಾನಿ ಪನ ವಟ್ಟಕಥಾಯ ನ ಯುಜ್ಜನ್ತೀ’’ತಿ। ಯದಿ ಏವಂ ಕಸ್ಮಾ ಧಾತುಕಥಾಯಂ ‘‘ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣೇನ ಯೇ ಧಮ್ಮಾ ವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಧಾತು॰ ೩೬೨) ಲೋಕುತ್ತರವಿಪಾಕಾನಮ್ಪಿ ಗಹಣಂ ಕತನ್ತಿ? ತಂ ಯಥಾಧಮ್ಮಸಾಸನತ್ತಾ ಅಭಿಧಮ್ಮದೇಸನಾಯ ವಿಪಾಕತ್ತಿಕೇ (ಧ॰ ಸ॰ ತಿಕಮಾತಿಕಾ ೩) ವಿಯ ಅನವಸೇಸವಿಪಾಕಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣ್ಹನವಸೇನ ‘‘ವಟ್ಟಕಥಾಯ ನ ಯುಜ್ಜನ್ತೀತಿ ನ ಗಹಿತಾನೀ’’ತಿ।
ಯಥಾ ಕತಂ ಕಮ್ಮಂ ಫಲದಾನೇ ಸಮತ್ಥಂ ಹೋತಿ, ತಥಾ ಕತಂ ‘‘ಉಪಚಿತ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ ವಿಪಾಕದಾನಯೋಗ್ಯಮೇವ ಸಙ್ಖಾರಂ ಗಣ್ಹನ್ತೋ ‘‘ಉಪಚಿತಕಮ್ಮಾಭಾವೇ’’ತಿ ಆಹ। ಹೇತು ನಾಮ ಬ್ಯತಿರೇಕಪ್ಪಧಾನನ್ತಿ ಅಭಾವ-ಗ್ಗಹಣಂ, ತೇನ ಕಮ್ಮೇ ಸತಿ ಭಾವತೋ, ಅಸತಿ ಅಭಾವತೋತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ ‘‘ವಿಪಾಕಂಹೇತ’’ನ್ತಿ। ತೇನ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ವಿಪಾಕಭಾವೇನ ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯತ್ತಂ ಸಾಧೇತಿ। ತಸ್ಸ ಪನ ಸಾಧನತ್ಥಂ ‘‘ಉಪಚಿತಕಮ್ಮಾಭಾವೇ ವಿಪಾಕಾಭಾವತೋ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ತಂ ವಿವರನ್ತೋ ‘‘ವಿಪಾಕಞ್ಚಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಯದಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ ಯದಿ ಕಮ್ಮನಿರಪೇಕ್ಖೋ ವಿಪಾಕೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯ। ಸಬ್ಬೇಸಂ ಸತ್ತಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ತಂ ಉಪಗತಾನಂ ಘಾನಾದಿವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ ಮಹಾವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನೀತಿ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಅನೋಕಾಸೇ ಠಿತಾನಮ್ಪಿ। ವಿಪಾಕಾನೀತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಾಪೇಕ್ಖಾಯ ನಪುಂಸಕನಿದ್ದೇಸೋ, ಸಬ್ಬವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಸಙ್ಖಾರಾ ಬಹೂ ಏಕೂನತಿಂಸಚೇತನಾಭೇದತೋ, ವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ ಚ ಬಹೂನಿ ಬಾತ್ತಿಂಸವಿಧತ್ತಾ, ನ ಚ ಸಬ್ಬತೋ ಸಬ್ಬಾನೀತಿ ಆಹ ‘‘ಕತರಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಕತರವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಚೇ’’ತಿ। ‘‘ವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಚ ಇದಂ ವಿಞ್ಞಾಣಸಾಮಞ್ಞಂ ಗಹೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಕಾಮಂ ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸೇಪಿ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೪೫೧ ಆದಯೋ) ಇಮಾನಿ ವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ, ತಂ ಪನ ಅತಿಸಂಖಿತ್ತಂ, ನ ಚ ತತ್ಥ ನೇಸಂ ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯತಾ ವಿಭಾವಿತಾತಿ ತಂ ಪವತ್ತಿಯಂ, ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಞ್ಚ ಭವಾದೀಸು ಪವತ್ತನಾಕಾರವಸೇನ ವಿತ್ಥಾರತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕಾಮಾವಚರಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ। ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣೇತಿ ನಿದ್ಧಾರಣೇ ಭೂಮ್ಮಂ। ಮಹಾವಿಪಾಕಾನೀತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಾಪೇಕ್ಖಾಯ ನಪುಂಸಕನಿದ್ದೇಸೋ। ಮಹಾವಿಪಾಕಾತಿ ಪನ ಪಾಠೇ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯೋತಿ ಆನೇತ್ವಾ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬಂ।
೬೨೧. ಯಂಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾತಿ ಯಸ್ಸ ಯಸ್ಸ ಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ। ಯಂ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ‘‘ಯಂ ಯಂ ವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಉಭಯತ್ಥ ಆಮೇಡಿತಲೋಪೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ‘‘ಹೋತೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಕಾರಣಭಾವೇ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಸಬ್ಭಾವಮತ್ತಂ ಪವೇದಿತಂ, ನ ಪವತ್ತಿವಿಸೇಸೋತಿ ತಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಏವಂ ಪವತ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ’’ತಿ ಆಹ ‘‘ಇಮಾನಿ ತೇರಸ…ಪೇ॰… ಪವತ್ತನ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ವೋಕಾರೋ ವಿತ್ಥಾರೋ ಏತ್ಥಾತಿ ಪಞ್ಚವೋಕಾರೋ, ಸೋ ಏವ ಭವೋ, ಏತಸ್ಮಿಂ ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ। ಹೋತಿ ಹಿ ಭಿನ್ನಾಧಿಕರಣಾನಮ್ಪಿ ಅಞ್ಞಪದತ್ಥಸಮಾಸೋ ಯಥಾ ‘‘ಉರಸಿಲೋಮೋ’’ತಿ। ಅಥ ವಾ ಯಥಾಪಚ್ಚಯಂ ಪವತ್ತಮಾನೇಹಿ ಪಞ್ಚಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ವೋಕರೀಯತೀತಿ ಪಞ್ಚವೋಕಾರೋ, ಸೋ ಏವ ಭವೋತಿ ಸಬ್ಬಂ ಪುಬ್ಬೇ ವಿಯ।
‘‘ಪವತ್ತಿಯಞ್ಞೇವ ‘‘ಕಥ’’ನ್ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ।
‘‘ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಲೋಭಸಮ್ಪಯುತ್ತಜವನಾವಸಾನೇ’’ತಿ ಇದಂ ಪಟಿಘವಿಚಿಕಿಚ್ಛುದ್ಧಚ್ಚಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನನ್ತರಂ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಸ್ಸ ಅನುಪ್ಪಜ್ಜನತೋತಿ ಕೇಚಿ, ತಂ ನ ಗಹೇತಬ್ಬಂ। ‘‘ಚಕ್ಖುಂ ಅಸ್ಸಾದೇತಿ ಅಭಿನನ್ದತಿ, ತಂ ಆರಬ್ಭ ರಾಗೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ದಿಟ್ಠಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ…ಪೇ॰… ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಉದ್ಧಚ್ಚಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಅಕುಸಲೇ ನಿರುದ್ಧೇ ವಿಪಾಕೋ ತದಾರಮ್ಮಣತಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ ವಚನತೋ। ಇಟ್ಠಂ ಚೇ ಆರಮ್ಮಣಂ, ಸೋಮನಸ್ಸತದಾರಮ್ಮಣಂ ನ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ। ಜವನೇನ ತದಾರಮ್ಮಣನಿಯಮೇ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾನನ್ತರಂ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾನೇವ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತನ್ತಿ ಅಪರೇ, ತಂ ವಿಚಾರೇತಬ್ಬಂ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಕುಸಲಾಕುಸಲಜವನಾನನ್ತರಮ್ಪಿ ಸೋಮನಸ್ಸತದಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಇಚ್ಛಿತಬ್ಬತ್ತಾ। ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಕಿರಿಯಾಜವನಾನನ್ತರಮೇವ ಹಿ ಸೋಮನಸ್ಸತದಾರಮ್ಮಣಂ ನ ಇಚ್ಛನ್ತಿ।
ಯಸ್ಮಾ ಪನ ತಿಹೇತುಕಜವನಾವಸಾನೇ ಚ ಕದಾಚಿ ಅಹೇತುಕಂ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಯೇಭುಯ್ಯೇನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಯಸ್ಮಾ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಾಯುಕಂ ಜವನಾರಮ್ಮಣಂ ಹೋತಿ, ತದಾ ತತ್ಥ ಏಕಮೇವ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ಹೋತೀತಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಸಕಿಂ ವಾ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಕೇಚಿ। ಅಪರೇ ಪನ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನಾಮ ಜವನಾರಮ್ಮಣಾನುಭವನಕಿಚ್ಚಂ, ತಂ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಿಕೇ ತಥಾ ಆಸನ್ನಭೇದೇ ಆರಮ್ಮಣೇ ನುಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ತಸ್ಮಾ ‘‘ಸಕಿಂ ವಾ’’ತಿ ಇದಂ ದಿರತ್ತತಿರತ್ತಾದಿ ವಿಯ ವಚನಸಿಲಿಟ್ಠತಾವಸೇನ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ, ದ್ವಿಕ್ಖತ್ತುಮೇವ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ। ‘‘ದಿರತ್ತತಿರತ್ತ’’ನ್ತಿ (ಪಾಚಿ॰ ೫೦) ಏತ್ಥ ಹಿ ವಾ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ವಚನಸಿಲಿಟ್ಠತಾಮತ್ತೇನ ದಿರತ್ತಗ್ಗಹಣಂ ಕತನ್ತಿ ಯುಜ್ಜತಿ। ‘‘ನಿರನ್ತರಂ ತಿರತ್ತದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವಾ’’ತಿ ಇಧ ಪನ ವಾ-ಸದ್ದೋ ವಿಕಪ್ಪತ್ಥೋ ವುತ್ತೋತಿ ಸಕಿಂ ಏವ ಚ ಕದಾಚಿ ಪವತ್ತಿಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಸಕಿಂ ವಾ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ತೇನೇವ ಹಿ ಸಮ್ಮೋಹವಿನೋದನಿಯಂ ಸಕಿಂ ತದಾರಮ್ಮಣಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ವಿಚಾರೇತಬ್ಬತಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೇನ ‘‘ಚಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿಗಣನಾಯಂ ಪನ ಸಬ್ಬದ್ವಾರೇಸು ತದಾರಮ್ಮಣೇ ದ್ವೇ ಏವ ಚಿತ್ತವಾರಾ ಆಗತಾ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨೨೭) ವುತ್ತಂ।
ತತ್ಥ ಚಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿಗಣನಾಯನ್ತಿ ವಿಪಾಕಕಥಾಯಂ ಬಲವರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣೇ ವುತ್ತಂ ಚಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿಗಣನಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ತತ್ಥ ಹಿ ದ್ವೇವ ತದಾರಮ್ಮಣುಪ್ಪತ್ತಿವಾರಾ ವುತ್ತಾ ‘‘ಅಭಿಧಮ್ಮಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ತದಾರಮ್ಮಣೇ ದ್ವೇ ಚಿತ್ತವಾರಾ ಆಗತಾ’’ತಿ। ಅಭಿಧಮ್ಮಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಅನಿಯತಾರಮ್ಮಣಟ್ಠಾನಕಿಚ್ಚಾ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨೨೭) ದ್ವಾರಂ ಅನಾಮಸಿತ್ವಾ ಏವ ವುತ್ತಂ, ತಂ ಅನನ್ತರಂ ಪರತೋ ವುತ್ತಸಹೇತುಕವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ಸದಿಸಸಂವಣ್ಣನಂ ಕಾತುಕಾಮತಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ವುತ್ತಂ। ಅಹೇತುಕದ್ವಯಾದೀನಞ್ಹಿ ಭವಙ್ಗಭೂತಾನಂ ಸಯಮೇವ ದ್ವಾರತ್ತಾ, ಚುತಿಪಟಿಸನ್ಧಿಭೂತಾನಞ್ಚ ಭವಙ್ಗಸಙ್ಖಾತೇನ, ಅಞ್ಞೇನ ಚ ದ್ವಾರೇನ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿತೋ ನಿಯತಂ, ಅನಿಯತಂ ವಾ ದ್ವಾರಂ ಏತೇಸನ್ತಿ ನ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುನ್ತಿ।
ಅಹೇತುಕದ್ವಯಸ್ಸ ಪನ ಸನ್ತೀರಣತದಾರಮ್ಮಣಭೂತಸ್ಸ ದ್ವಾರಂ ಲಬ್ಭತಿ, ತಞ್ಚ ಅನಿಯತನ್ತಿ ತಮ್ಪಿ ಗಣ್ಹನ್ತೋ ‘‘ಅನಿಯತದ್ವಾರಾರಮ್ಮಣಟ್ಠಾನಕಿಚ್ಚಾ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತನ್ತೀ’’ತಿ ಆಹ। ತೇನೇವ ಚೇತ್ಥ ಮಹಾವಿಪಾಕಾನಮ್ಪಿ ತದಾರಮ್ಮಣಭೂತಾನಂ ದ್ವಾರಂ ಲಬ್ಭತೀತಿ ತತ್ಥಾಪಿ ದ್ವಾರಗ್ಗಹಣಂ ಕತಂ।
ಏಕಸ್ಸ ಸತ್ತಸ್ಸ ಪವತ್ತೋ ರೂಪಾವಚರವಿಪಾಕೋ ಪಥವೀಕಸಿಣಾದೀಸು ಯಸ್ಮಿಂ ಆರಮ್ಮಣೇ ಪವತ್ತೋ, ತತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಿ ನತ್ಥೀತಿ ರೂಪಾವಚರಾನಂ ನಿಯತಾರಮ್ಮಣತಾ ವುತ್ತಾ। ಇತರಾನಿ ಆರುಪ್ಪವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ। ನಿಯತಂ ಅವತ್ಥುಕಾನೀತಿ ನಿಯತಾವತ್ಥುಕಾನಿ। ಕಸಿಣುಗ್ಘಾಟಿಮಾಕಾಸಾದೀಸುಯೇವ ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಪವತ್ತನತೋ ನಿಯತಾರಮ್ಮಣಾನಿ। ತತ್ರಾತಿ ಪವತ್ತಿಯಂ। ಅಸ್ಸಾತಿ ಬಾತ್ತಿಂಸವಿಧಸ್ಸ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ। ತೇ ತೇ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತಾ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದಿಸಙ್ಖಾರಾ। ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇನಾತಿ ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇನ। ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನಾತಿ ಪಕತೂಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ।
೬೨೨. ಏವಂ ಪವತ್ತಿಯಂ ವಿಞ್ಞಾಣಪ್ಪವತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಂ ಪನ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಅನುರೂಪಾಯ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾತಿ ಅನುರೂಪೇನ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕಿಚ್ಚೇನ। ತಂ ಪನ ಅನುರೂಪತಂ ಸಯಮೇವ ವಕ್ಖತಿ। ಭವನ್ತರೇನ ಭವನ್ತರಸ್ಸ ಸನ್ಧಾನಂ ಇಧ ಪಟಿಸನ್ಧೀತಿ ತಂ ಅಚಿತ್ತಕಮ್ಪಿ ಅತ್ಥೇವಾತಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಕತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯೋ’’ತಿ ಪುಚ್ಛಂ ಕತ್ವಾಪಿ ‘‘ಕತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಾನೀ’’ತಿ ಪುಚ್ಛಾ ಕತಾ। ‘‘ಕೇನ ಕತ್ಥಾ’’ತಿ ಕೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಕಸ್ಮಿಂ ಭವೇ।
ತತ್ಥಾತಿ ತೇಸು ಏಕೂನವೀಸತಿಯಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತೇಸು। ಕುಸಲವಿಪಾಕಾಯ ಅಹೇತುಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯಾತಿ ‘‘ಮನುಸ್ಸಲೋಕೇ’’ತಿ ವಿಸೇಸನಂ। ನಪುಂಸಕಾದೀನನ್ತಿ ಆದಿಸದ್ದೇನ ಸಙ್ಖೇಪತೋತಿ ಸಮಾಸತೋ, ಅಸುಕಾಯ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಅಸುಕಂ ಆರಮ್ಮಣನ್ತಿ ವಿಭಾಗಂ ಅಕತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಸೇಸಾನನ್ತಿ ರೂಪಾವಚರಾ ಪಞ್ಚ, ಪಠಮತತಿಯಾರುಪ್ಪಾ ದ್ವೇತಿ ಇಮಾಸಂ ವುತ್ತಾವಸೇಸಾನಂ ಸತ್ತನ್ನಂ ಪಟಿಸನ್ಧೀನಂ। ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಂ ಚುತಿಚಿತ್ತಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಆರಮ್ಮಣೇ ಏವ ಪವತ್ತನತೋ। ದ್ವೀಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸೂತಿ ಅತೀತನವತ್ತಬ್ಬವಸೇನ ದ್ವೀಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು।
೬೨೩. ತಾನೀತಿ ಪುಬ್ಬೇ ಕತಾನಿ ಕಮ್ಮಾನಿ। ಅಸ್ಸಾತಿ ಆಸನ್ನಮರಣಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ। ಓಲಮ್ಬನ್ತೀತಿ ಸಾಯನ್ಹೇ ಮಹನ್ತಾನಂ ಪಬ್ಬತಕೂಟಾನಂ ಛಾಯಾ ವಿಯ ಭೂಮಿಯಂ ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತೇ ಅವಲಮ್ಬನ್ತಿ ಉಪತಿಟ್ಠನ್ತಿ। ತಸ್ಮಿಂ ನಿರುದ್ಧೇತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಚುತಿಚಿತ್ತೇ ನಿರುದ್ಧಮತ್ತೇ ತಸ್ಸ ನಿರೋಧಸಮನನ್ತರಮೇವ। ತದೇವಾತಿ ತಂಯೇವ ಯಥಾವುತ್ತಜವನವೀಥಿಯಾ ಆರಮ್ಮಣಭೂತಂ। ಅವಿಜ್ಜಾತಣ್ಹಾದೀಸು ಕಿಲೇಸೇಸು ಅನುಪಚ್ಛಿನ್ನೇಸ್ವೇವ ಕಮ್ಮಾದಿನೋ ಉಪಟ್ಠಾನಂ, ತಞ್ಚ ಆರಬ್ಭ ಚಿತ್ತಸನ್ತಾನಸ್ಸ ಭವನ್ತರನಿನ್ನಪೋಣಪಬ್ಭಾರತಾ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಅನುಪಚ್ಛಿನ್ನಕಿಲೇಸಬಲವಿನಾಮಿತ’’ನ್ತಿ। ಸನ್ತಾನೇ ಹಿ ವಿನಾಮಿತೇ ತದೇಕದೇಸಭೂತಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಞ್ಚ ವಿನಾಮಿತಮೇವ ಹೋತಿ, ನ ಚ ಏಕದೇಸವಿನಾಮಿತಭಾವೇನ ವಿನಾ ಸನ್ತಾನಸ್ಸ ವಿನಾಮಿತತಾ ಅತ್ಥೀತಿ। ಸಬ್ಬತ್ಥ ಪನ ದುಗ್ಗತಿಪಟಿಸನ್ಧಿನಿನ್ನಾಯ ಚುತಿಯಾ ಪುರಿಮಜವನಾನಿ ಅಕುಸಲಾನಿ, ಇತರಾಯ ಚ ಕುಸಲಾನೀತಿ ನಿಚ್ಛಿನನ್ತಿ। ‘‘ನಿಮಿತ್ತಸ್ಸಾದಗಧಿತಂ ವಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವಿಞ್ಞಾಣಂ ತಿಟ್ಠಮಾನಂ ತಿಟ್ಠತಿ, ಅನುಬ್ಯಞ್ಜನಸ್ಸಾದಗಧಿತಂ ವಾ, ತಸ್ಮಿಂ ಚೇ ಸಮಯೇ ಕಾಲಂ ಕರೋತಿ, ಠಾನಮೇತಂ ವಿಜ್ಜತಿ, ಯಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ಗತೀನಂ ಅಞ್ಞತರಂ ಗತಿಂ ಉಪಪಜ್ಜೇಯ್ಯ ನಿರಯಂ ವಾ ತಿರಚ್ಛಾನಯೋನಿಂ ವಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೩೫) ಹಿ ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ಅಕುಸಲಂ ದುಗ್ಗತಿಯಂ, ಕುಸಲಞ್ಚ ಸುಗತಿಯಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಉಪನಿಸ್ಸಯೋ ಹೋತೀತಿ। ಅರಹತೋ ಪನ ಸಬ್ಬಸೋ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಉಪಚ್ಛಿನ್ನತ್ತಾ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಸಬ್ಬಭವುಸ್ಸುಕ್ಕತಾಯ ಕಮ್ಮಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ನ ಉಪಟ್ಠಹತಿ, ತತೋ ವಿಜ್ಜಮಾನಮ್ಪಿ ಕಮ್ಮಂ ಅಲದ್ಧಸಹಾಯತ್ತಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ನ ಜನೇತಿ।
ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಕಮ್ಮವಸೇನಾತಿ ಪಾಪಕಮ್ಮವಸೇನ, ತದುಪಟ್ಠಾಪಿತನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ‘‘ನರಕಾದೀಸು ಅಗ್ಗಿಜಾಲವಣ್ಣಾದಿಕ’’ನ್ತಿ ಇದಂ ತಂಸದಿಸತಾವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ನ ಅಗ್ಗಿಜಾಲವಣ್ಣಾದಿಕನ್ತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ವೇತ್ತರಣೀಸಿಮ್ಬಲಿಅಸಿಪತ್ತವನಾದಿವಣ್ಣಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ನರಕಾದೀಸೂತಿ ಪನ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಪೇತತಿರಚ್ಛಾನಾನಂ ನಿಬದ್ಧಸಞ್ಚರಣಟ್ಠಾನಪರಿಯಾಪನ್ನವಣ್ಣಂ। ಮನೋದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತೀತಿ ಕಮ್ಮಬಲೇನ ಉಪಟ್ಠಾಪಿತವಣ್ಣಾಯತನಂ ಸುಪಿನಂ ಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ವಿಯ, ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಸ್ಸ ವಿಯ ಚ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಏವ ಗೋಚರಭಾವಂ ಗಚ್ಛತಿ। ಏಕಂ ಆವಜ್ಜನಂ, ಪಞ್ಚ ಜವನಾನಿ, ದ್ವೇ ತದಾರಮ್ಮಣಾನೀತಿ ತೀಣಿ ವೀಥಿಚಿತ್ತಾನಿ।
ರಾಗಾದಿಹೇತುಭೂತಂ ಹೀನಮಾರಮ್ಮಣನ್ತಿ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಂ ಭವಿತುಂ ಯುತ್ತಂ ಅನಿಟ್ಠಮಾರಮ್ಮಣಮಾಹ। ತಮ್ಪಿ ಹಿ ಸಙ್ಕಪ್ಪನವಸೇನ ರಾಗಸ್ಸಾಪಿ ಹೇತು ಹೋತೀತಿ। ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಜನಕಕಮ್ಮಸಹಜಾತಾನಂ ವಾ ತಂಸದಿಸಾಸನ್ನಚುತಿಜವನಚೇತನಾಸಹಜಾತಾನಞ್ಚ ರಾಗಾದೀನಂ ಹೇತುಭಾವೋ ಏವ ಹೀನತಾ। ತಞ್ಹಿ ಪಚ್ಛಾನುತಾಪಜನಕಕಮ್ಮಾನಮಾರಮ್ಮಣಂ ಕಮ್ಮವಸೇನ ಅನಿಟ್ಠಂ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಂ ಭವೇಯ್ಯ। ಅಞ್ಞಥಾ ಚ ಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣೇ ಪವತ್ತಸ್ಸ ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಸ್ಸ ವಿಪಾಕೋ ಅಕುಸಲಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಾರಮ್ಮಣೋ ನ ಭವೇಯ್ಯ। ನ ಹಿ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕೋ ಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣೋ ಭವಿತುಂ ಅರಹತೀತಿ।
ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ಚ ಆಪಾಥಂ ಆಗಚ್ಛನ್ತಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ಆಸನ್ನಕತಕಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಸನ್ತತಿಯಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ, ತಂಸದಿಸಞ್ಚ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಅಞ್ಞಥಾ ತದೇವ ಪಟಿಸನ್ಧಿಆರಮ್ಮಣೂಪಟ್ಠಾಪಕಂ, ತದೇವ ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿಜನಕಂ ಭವೇಯ್ಯ। ನ ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಉಪಚಾರಭೂತಾನಿ ವಿಯ, ಏತಸ್ಮಿಂ ತಯಾ ಪವತ್ತಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಆರಮ್ಮಣಂ ಅನುಪ್ಪಾದೇನ್ತಾನಿ ವಿಯ ಚ ಪವತ್ತಾನಿ ಚುತಿಆಸನ್ನಾನಿ ಜವನಾನಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಜನಕಾನಿ ಭವೇಯ್ಯುಂ। ‘‘ಕತತ್ತಾ ಉಪಚಿತತ್ತಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೪೩೧) ಹಿ ವುತ್ತಂ। ತದಾ ಚ ತಂಸಮಾನವೀಥಿಯಂ ವಿಯ ಪವತ್ತಮಾನಾನಿ ಕಥಂ ಕತೂಪಚಿತಾನಿ ಸಿಯುಂ? ತದಾ ನ ಅಸ್ಸಾದಿತಾನಿ। ನ ಚ ಲೋಕಿಯಾನಿ ಲೋಕುತ್ತರಾನಿ ವಿಯ ಸಮಾನವೀಥಿಫಲಾನಿ ಹೋನ್ತಿ। ‘‘ಪುಬ್ಬೇ ವಾಸ್ಸ ತಂ ಕತಂ ಹೋತಿ ಪಾಪಕಮ್ಮಂ ದುಕ್ಖವೇದನೀಯಂ, ಪಚ್ಛಾ ವಾಸ್ಸ ತಂ ಕತಂ ಹೋತಿ ಪಾಪಕಮ್ಮಂ ದುಕ್ಖವೇದನೀಯಂ, ಮರಣಕಾಲೇ ವಾಸ್ಸ ಹೋತಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ ಸಮತ್ತಾ ಹೋತಿ ಸಮಾದಿನ್ನಾ। ತೇನ ಸೋ ಕಾಯಸ್ಸ ಭೇದಾ ಪರಂ ಮರಣಾ ಅಪಾಯಂ ದುಗ್ಗತಿಂ ವಿನಿಪಾತಂ ನಿರಯಂ ಉಪಪಜ್ಜತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೩೦೩) ಸುತ್ತೇ ಮರಣಕಾಲೇ ಸಮತ್ತಾಯ ಸಮಾದಿನ್ನಾಯ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಯಾ, ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ಚ ಸಹಜಾತಚೇತನಾಯ ಪಟಿಸನ್ಧಿದಾನಂ ವುತ್ತಂ, ನ ಚ ದುಬ್ಬಲೇಹಿ ಪಞ್ಚದ್ವಾರಿಕಜವನೇಹಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ, ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ಸಮ್ಮೋಹವಿನೋದನಿಯಂ ‘‘ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಹೇತಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಧಮ್ಮಪಟಿವಿಜಾನನಾದಿಚವನಪರಿಯೋಸಾನಂ ಕಿಚ್ಚಂ ಮನೋದ್ವಾರಿಕಚಿತ್ತೇನೇವ ಹೋತಿ, ನ ಪಞ್ಚದ್ವಾರಿಕೇನಾತಿ
ತತ್ಥ ಹಿ ನ ಕಿಞ್ಚಿ ಧಮ್ಮಂ ಪಟಿವಿಜಾನಾತೀತಿ ‘‘ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಪ॰ ೧-೨) ಏವಂ ವುತ್ತಂ ಏಕಮ್ಪಿ ಕುಸಲಂ ವಾ ಅಕುಸಲಂ ವಾ ನ ಪಟಿವಿಜಾನಾತೀತಿ ಚ ವುತ್ತಂ। ಯೇಸಂ ಪಟಿವಿಭಾವನಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಸುಖಂ ವಾ ದುಕ್ಖಂ ವಾ ಅನ್ವೇತಿ, ತೇಸಂ ಸಾ ಪವತ್ತಿ ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತಾ। ಕುಸಲಾಕುಸಲಕಮ್ಮಸಮಾದಾನಞ್ಚ ತಾದಿಸಮೇವಾತಿ। ತದಾರಮ್ಮಣಾನನ್ತರಂ ಪನ ಚವನಂ, ತದನನ್ತರಾ ಚ ಉಪಪತ್ತಿ ಮನೋದ್ವಾರಿಕಾ ಏವ ಹೋತಿ, ನ ಸಹಜವನಕವೀಥಿಚಿತ್ತಪರಿಯಾಪನ್ನಾತಿ ಇಮಿನಾ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಇಧ ಪಞ್ಚದ್ವಾರಿಕತದಾರಮ್ಮಣಾನನ್ತರಾ ಚುತಿ, ತದನನ್ತರಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಚ ವುತ್ತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ತತ್ಥ ಅವಸೇಸಪಞ್ಚಚಿತ್ತಕ್ಖಣಾಯುಕೇ ರೂಪಾದಿಮ್ಹಿ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಂ ಉಪಪತ್ತಿಚಿತ್ತಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಭವಙ್ಗಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ, ಅವಸೇಸಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಾಯುಕೇ ಚ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಂ ಉಪಪತ್ತಿಚಿತ್ತಂ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಭವಙ್ಗಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ ಚ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
೬೨೪. ಕಣ್ಹಪಕ್ಖೇ ಸುಕ್ಕಪಕ್ಖಂ ಠಪೇತ್ವಾತಿ ಏತ್ಥ ಯಥಾ ಪುಬ್ಬೇ ‘‘ಪಾಪಕಮ್ಮಂ ವಾ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ’’ತಿ ವುತ್ತೇ ಕಣ್ಹಪಕ್ಖೇ ‘‘ಅನವಜ್ಜಕಮ್ಮಂ ವಾ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ’’ತಿ ಸುಕ್ಕಪಕ್ಖೋ ವುತ್ತೋ, ಏವಂ ‘‘ದುಗ್ಗತಿಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಂ, ನರಕಾದೀಸು ಅಗ್ಗಿಜಾಲವಣ್ಣಾದಿಕಂ ದುಗ್ಗತಿನಿಮಿತ್ತ’’ನ್ತಿ ಚ ವುತ್ತೇ ಕಣ್ಹಪಕ್ಖೇ ‘‘ಸುಗತಿಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಂ, ಮನುಸ್ಸಲೋಕೇ ರತ್ತಕಮ್ಬಲಸದಿಸಮಾತುಕುಚ್ಛಿವಣ್ಣಸಙ್ಖಾತಂ, ದೇವಲೋಕೇ ವಾ ಉಯ್ಯಾನವಿಮಾನಕಪ್ಪರುಕ್ಖಾದಿವಣ್ಣಸಙ್ಖಾತಂ ಸುಗತಿನಿಮಿತ್ತ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಸುಕ್ಕಪಕ್ಖಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಸೇಸಂ ಸಬ್ಬಂ ಪುರಿಮನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಅತೀತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಾಯಾತಿ ಕಮ್ಮಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತವಸೇನ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಾಯ, ಮಾತುಕುಚ್ಛಿವಣ್ಣಾದಿಸುಗತಿನಿಮಿತ್ತವಸೇನ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಾಯ।
೬೨೫. ತಞ್ಚ ಖೋತಿ ಯದೇತಂ ‘‘ಅನವಜ್ಜಕಮ್ಮಂ ವಾ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ’’ತಿ ಅನಿಯಮನಂ ಕತಂ, ತಞ್ಚ ಖೋ। ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಮೇವ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತಿ ಏಕನ್ತತೋ ಸುದ್ಧಾಯ ವಾತಿ ಮಹಗ್ಗತಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾಯ ಜವನವೀಥಿಯಾ, ತದಾರಮ್ಮಣರಹಿತಾಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ, ಸಾ ಪನ ಜವನವೀಥಿ ಮಹಗ್ಗತವಿಪಾಕಸ್ಸ ಉಪಚಾರೋ ವಿಯ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಕೇಚಿ ಪನ ತಞ್ಚ ವೀಥಿಂ ಮಹಗ್ಗತಾವಸಾನಂ ವದನ್ತಿ। ‘‘ನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಾ ವಾ’’ತಿ ಇದಂ ರೂಪಾವಚರಪಟಿಸನ್ಧಿಂ, ಆರುಪ್ಪೇಸು
ಮಾತುಕುಚ್ಛಿವಣ್ಣಸಙ್ಖಾತನ್ತಿಆದಿನಾ ವಣ್ಣೋ ಏವ ಗತಿನಿಮಿತ್ತಭಾವೇನ ಆಗತೋ। ತತ್ಥ ಸದ್ದೋ ತಾವ ಅನುಪಾದಿನ್ನಭಾವೇನ ಸುಗತಿಪರಿಯಾಪನ್ನತಾಯ ಗತಿನಿಮಿತ್ತಭಾವೇನ ಅಟ್ಠಕಥಾಸು ನಾಗತೋತಿ ಯುತ್ತಮೇತಂ, ಗನ್ಧಾದೀನಂ ಪನ ಅನಾಗಮನೇ ಕಾರಣಂ ವೀಮಂಸಿತಬ್ಬಂ।
ಅಯಂ ತಾತ ತವತ್ಥಾಯ ಬುದ್ಧಪೂಜಾ ಕರೀಯತೀತಿಆದೀಸು ಪುಬ್ಬಚೇತನಾವಸೇನ ಪುಞ್ಞಂ ಹೋತಿ। ಸಬ್ಬನ್ತಿಮಜವನೇ ವತ್ತಮಾನಸ್ಸಾಪೀತಿ ವದನ್ತಿ।
೬೨೬. ‘‘ಏತೇನಾನುಸಾರೇನ ಆರುಪ್ಪಚುತಿಯಾಪಿ ಅನನ್ತರಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ’’ತಿ ಇದಂ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ, ನನು ‘‘ಪಥವೀಕಸಿಣಜ್ಝಾನಾದಿವಸೇನ ಪಟಿಲದ್ಧಮಹಗ್ಗತಸ್ಸ ಸುಗತಿಯಂ ಠಿತಸ್ಸಾ’’ತಿ ಏವಮಾದಿಕೇ ಏವ ನಯೇ ಅಯಮ್ಪಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಅವರುದ್ಧಾತಿ? ನ, ತತ್ಥ ರೂಪಾವಚರಚುತಿಅನನ್ತರಾಯ ಏವ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ವುತ್ತತ್ತಾ। ತತ್ಥ ಹಿ ‘‘ಪಥವೀಕಸಿಣಾದಿಕಂ ವಾ ನಿಮಿತ್ತಂ ಮಹಗ್ಗತಚಿತ್ತಂ ವಾ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಂ ಆಗಚ್ಛತಿ, ಚಕ್ಖುಸೋತಾನಂ ವಾ’’ತಿಆದಿನಾ ತೇನ ವಚನೇನ ರೂಪಾವಚರಚುತಿಯಾ ಏವ ಅನನ್ತರಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ವುತ್ತಾತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ। ಅಥಾಪಿ ಯಥಾಸಮ್ಭವಯೋಜನಾಯ ಅಯಮ್ಪಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ತತ್ಥೇವ ಅವರುದ್ಧಾ, ಅರೂಪಾವಚರಚುತಿಅನನ್ತರಾ ಪನ ರೂಪಾವಚರಪಟಿಸನ್ಧಿ ನತ್ಥಿ। ಅರೂಪಾವಚರೇ ಚ ಉಪರೂಪರಿ ಚುತಿಯಾ ಅನನ್ತರಾ ಹೇಟ್ಠಿಮಾ ಹೇಟ್ಠಿಮಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ನತ್ಥೀತಿ ಚತುತ್ಥಾರುಪ್ಪಚುತಿಯಾ ನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಪಟಿಸನ್ಧಿ ನತ್ಥಿ। ತೇನ ತತೋ ತತ್ಥೇವ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಾ, ಕಾಮಾವಚರೇ ಚ ಅತೀತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ। ಇತರಾಹಿ ಚ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಅತೀತನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಾ ಆರುಪ್ಪಪಟಿಸನ್ಧಿ, ಅತೀತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಾ ಚ ಕಾಮಾವಚರಪಟಿಸನ್ಧಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾತಿ ಇಮಸ್ಸ ವಿಸೇಸಸ್ಸ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವಿಸುಂ ಉದ್ಧರಣಂ ಕತಂ।
೬೨೭. ಏವಂ ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ ಏಕವಿಧಾಯ ಕಾಮಾವಚರಸುಗತಿಚುತಿಯಾ ದುವಿಧಾ ದುಗ್ಗತಿಪಟಿಸನ್ಧಿ, ದುಗ್ಗತಿಚುತಿಯಾ ದುವಿಧಾ ಸುಗತಿಪಟಿಸನ್ಧಿ, ಕಾಮಾವಚರಸುಗತಿಚುತಿಯಾ ದ್ವಿಏಕದ್ವಿಪ್ಪಕಾರಾನಂ ಕಾಮರೂಪಾರೂಪಾನಂ ವಸೇನ ಪಞ್ಚವಿಧಾ ಸುಗತಿಪಟಿಸನ್ಧಿ ‘‘ದುಗ್ಗತಿಯಂ ಠಿತಸ್ಸ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಯಥಾ ವುತ್ತಾ ಪನ –
ದ್ವೇ ದ್ವೇ ಪಞ್ಚಾಥ ಪಞ್ಚಟ್ಠ, ದ್ವೇ ಭವಾಲಮ್ಬಭೇದತೋ।
ಚುತಿಯಾ ತಾದಿಸಾಯೇತಾ, ಚತುವೀಸತಿ ಸನ್ಧಿಯೋ॥ (ವಿಭ॰ ಮೂಲಟೀ॰ ೨೨೭)।
೬೨೮. ‘‘ಕಾಮಾವಚರಸ್ಸ ಕುಸಲಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಧ॰ ಸ॰ ೪೩೧) ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಹೇಟ್ಠಾ ದಸ್ಸಿತಪ್ಪಕಾರೋತಿ ಉಪನಿಸ್ಸಯಭಾವಮೇವ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ವುತ್ತಞ್ಹೇತ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ।
ನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯಭೂತೇನ ರೂಪೇನ ಸಹಪವತ್ತಿಯೇವೇತ್ಥ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ತೇನ ಮಿಸ್ಸಿತಾ, ತದಭಾವೋ ಅಮಿಸ್ಸಿತಾ। ಯವನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಸತ್ತಾ ಏಕಜಾತಿಸಮನ್ವಯೇನ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಮಿಸ್ಸಿತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಯೋನಿಯೋ। ಸುಚರಿತದುಚ್ಚರಿತವಸೇನ ಗನ್ತಬ್ಬಾ ಪಾಪುಣಿತಬ್ಬಾತಿ ಗತಿಯೋ। ತಿಟ್ಠತಿ ಏತ್ಥಾತಿ ಠಿತಿ, ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಠಿತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿ। ನಾನತ್ತಕಾಯನಾನತ್ತಸಞ್ಞೀತಿಆದಿಆವಾಸೋ ಏವ ಸತ್ತೇಹಿ ಆವಸಿತಬ್ಬತೋ ಸತ್ತಾವಾಸೋ। ಅಸಞ್ಞಸತ್ತಾವಾಸಸ್ಸ ಇಧ ಅಸಮ್ಭವತೋ ‘‘ಸತ್ತಾವಾಸವಸೇನ ಅಟ್ಠವಿಧಂ ಹೋತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
೬೨೯. ಅಞ್ಞತ್ರ ಜಾತಿಪಣ್ಡಕಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾತಿ ಏತ್ಥ ಪಠಮಕಪ್ಪಿಕಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾಪೀತಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ। ಸಾಪಿ ಹಿ ಭಾವೇನ ವಿನಾವ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ।
ಓಮತೋತಿ ಅವಮತೋ, ಅವಕಂಸತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಆದಿನಾತಿ ‘‘ಮಿಸ್ಸಂ ಅಮಿಸ್ಸ’’ನ್ತಿ ಏತಸ್ಮಿಂ ದುಕೇ ಆದಿಮ್ಹಿ ವುತ್ತೇನ ಮಿಸ್ಸವಿಞ್ಞಾಣೇನ। ಓಮತೋ ದ್ವೇ ವಾ ತಯೋ ವಾ ದಸಕಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕಾನಂ ವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ಅಞ್ಞತ್ಥ ಪನ ಅನೇಕೇ ಕಲಾಪಾ ಸಹ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ। ಬ್ರಹ್ಮತ್ತಭಾವೇಪಿ ಹಿ ಅನೇಕಗಾವುತಪ್ಪಮಾಣೇನ ಅನೇಕೇ ಕಲಾಪಾ ಸಹ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ತಿಂಸತೋ ಅಧಿಕಾನೇವ ರೂಪಾನಿ ಹೋನ್ತಿ। ತದಹುಜಾತಏಳಕಸ್ಸ ಲೋಮಂ ಜಾತಿಉಣ್ಣಾತಿ ಕೇಚಿ। ಹಿಮವನ್ತಪ್ಪದೇಸೇ ಜಾತಿಮನ್ತಏಳಕಲೋಮಂ ಜಾತಿಉಣ್ಣಾತಿ ಅಪರೇ। ಗಬ್ಭಂ ಫಾಲೇತ್ವಾ ಗಹಿತಏಳಕಲೋಮಂ ಜಾತಿಉಣ್ಣಾತಿ ಅಞ್ಞೇ। ಇಮಾಸು ಗತೀಸು ಇಮಾ ಯೋನಿಯೋ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ, ಇಮಾಸು ನ ಸಮ್ಭವನ್ತೀತಿ ಏವಂ ಯೋನೀನಂ ಗತಿವಸೇನ ಸಮ್ಭವಭೇದೋ।
೬೩೦. ಭುಮ್ಮವಜ್ಜೇಸೂತಿ ಯೋನಿಯೋ ತಿಸ್ಸೋ ಪುರಿಮಿಕಾ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ ಯೋನಿತ್ತಯಪಟಿಕ್ಖೇಪೇನ ಪಚ್ಛಿಮಾ ಯೋನಿ ಅನುಞ್ಞಾತಾತಿ ಅತ್ಥತೋ ಆಪನ್ನಮೇವ ಹೋತಿ। ಗತಿತ್ತಯೇತಿ ಮನುಸ್ಸಪೇತತಿರಚ್ಛಾನಸಞ್ಞಿತೇ ಗತಿತ್ತಯೇ। ತಞ್ಹಿ ಏತ್ಥ ಪುಬ್ಬೇ ಅನಾಮಟ್ಠಂ।
ಚ-ಸದ್ದೋ ಅವುತ್ತಸಮುಚ್ಚಯತ್ಥೋತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಚ-ಸದ್ದೇನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಕಸ್ಮಾ ಪನ ನಿಜ್ಝಾಮತಣ್ಹಿಕಪೇತೇಸು ಪುರಿಮಿಕಾ ತಿಸ್ಸೋ ಯೋನಿಯೋ ನ ಸನ್ತೀತಿ? ಅಸಮ್ಭವತೋ। ತಾಸಞ್ಹಿ ನಿಚ್ಚಾತುರಭಾವತೋ ಕಾಮಸೇವಾ ನತ್ಥೀತಿ ನ ತಾ ಅಣ್ಡಜಾದಯೋ ಹೋನ್ತಿ। ಕುಚ್ಛಿಯಂ ತಾಸಂ ಗಬ್ಭೋ ನಾವತಿಟ್ಠತಿ ಜಾಲಸಬ್ಭಾವತೋತಿ ಕೇಚಿ। ಅಗ್ಗಿಜಾಲಾಯ ಸನ್ತಪ್ಪಮಾನಸರೀರಾ ಏತಾ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತೀತಿ ಅಲ್ಲಟ್ಠಾನೇಸು, ಪುಪ್ಫಾದೀಸು ಚ ಸಮ್ಭವಾಭಾವತೋ ಸಂಸೇದಜತಾಪಿ ತಾಸಂ ನತ್ಥೇವಾತಿ ವದನ್ತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಓಪಪಾತಿಕಾ ಏವ ಹಿ ತೇ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ।
ರೂಪೀಬ್ರಹ್ಮೇಸು ತಾವ ಓಪಪಾತಿಕಯೋನಿಕೇಸೂತಿ ಓಪಪಾತಿಕಯೋನಿಕೇಹಿ ರೂಪೀಬ್ರಹ್ಮೇ ನಿದ್ಧಾರೇತಿ। ರೂಪೀಬ್ರಹ್ಮೇಸೂತಿ ಹಿ ಅಧಿಕರಣೇ ಭುಮ್ಮಂ, ಓಪಪಾತಿಕೇಸೂತಿ ನಿದ್ಧಾರಣೇ। ತೇನ ‘‘ಓಪಪಾತಿಕಯೋನಿಕೇಸೂ’’ತಿ ಸಾಮಞ್ಞತೋ ವುತ್ತರಾಸಿತೋ ‘‘ರೂಪೀಬ್ರಹ್ಮೇಸೂ’’ತಿ ವಿಸೇಸೇನ ತದೇಕದೇಸಂ ನಿದ್ಧಾರೇತಿ। ಚಕ್ಖುಸೋತವತ್ಥುದಸಕಾನಂ, ಜೀವಿತನವಕಸ್ಸ ಚಾತಿ ಏತ್ಥ ಕೇಚಿ ‘‘ಚಕ್ಖುಸೋತವತ್ಥುಸತ್ತಕಾನಂ, ಜೀವಿತಛಕ್ಕಸ್ಸ ಚಾತಿ ಚತುನ್ನಂ ಕಲಾಪಾನಂ ವಸೇನ ರೂಪಭವೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣೇನ ಸಹ ಸತ್ತವೀಸತಿ ರೂಪಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ತತ್ಥ ಗನ್ಧರಸಾಹಾರಾನಂ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತತ್ತಾ’’ತಿ ಕಾರಣಂ ವತ್ವಾ ತಂ ಸಮತ್ಥೇನ್ತಾ ‘‘ಪಾಳಿಯಞ್ಹಿ ‘ರೂಪಧಾತುಯಾ ಉಪಪತ್ತಿಕ್ಖಣೇ ಠಪೇತ್ವಾ ಅಞ್ಞಸತ್ತಾನಂ ದೇವಾನಂ ಪಞ್ಚಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತಿ, ಪಞ್ಚ ಧಾತುಯೋ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’ತಿ (ವಿಭ॰ ೧೦೧೫-೧೦೧೬) ವುತ್ತಂ, ತಥಾ ‘ರೂಪಧಾತುಯಾ ಛ ಆಯತನಾನಿ, ನವ ಧಾತುಯೋ’ತಿ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಹಕವಸೇನ ತತ್ಥ ವಿಜ್ಜಮಾನಾಯತನಧಾತುಯೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಂ। ಕಥಾವತ್ಥುಮ್ಹಿ ಚ ಘಾನಾಯತನಾದೀನಂ ವಿಯ ಗನ್ಧಾಯತನಾದೀನಞ್ಚ ತತ್ಥ ಭಾವೋ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತೋ ‘ಅತ್ಥಿ ತತ್ಥ ಘಾನಾಯತನನ್ತಿ? ಆಮನ್ತಾ। ಅತ್ಥಿ ತತ್ಥ ಗನ್ಧಾಯತನನ್ತಿ? ನ ಹೇವಂ ವತ್ತಬ್ಬೇ’ತಿಆದಿನಾ (ಕಥಾ॰ ೫೨೦)। ನ ಚ ಅಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾಯತನಾನಂ ಪಥವೀಧಾತುಆದೀನಂ ವಿಯ ಅಗನ್ಧರಸಾಯತನಾನಂ ಗನ್ಧರಸಾನಂ ತತ್ಥ ಭಾವೋ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ, ಫುಸಿತುಂ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯತಾವಿನಿಮುತ್ತಸ್ಸ ಪಥವೀಆದಿಸಭಾವಸ್ಸ ವಿಯ ಗನ್ಧರಸಾಯತನಭಾವವಿನಿಮುತ್ತಸ್ಸ ಗನ್ಧರಸಸಭಾವಸ್ಸ ಯಮಕೇ ವುತ್ತೋ ‘ಧಮ್ಮೋ ಆಯತನನ್ತಿ? ಆಮನ್ತಾ’ತಿ (ಯಮ॰ ೧.ಆಯತನಯಮಕ.೧೩)। ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ಗನ್ಧರಸಾಯತನಭಾವಾಭಾವೇಪಿ ಕೋಚಿ ಆಯತನಭಾವೋ ವತ್ತಬ್ಬೋ। ಯದಿ ಚ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಭಾವತೋ ಅಞ್ಞೋ ಪಥವೀಆದಿಭಾವೋ ವಿಯ ಗನ್ಧರಸಭಾವತೋ ಅಞ್ಞೋ ತೇಸಂ ಕೋಚಿ ಸಭಾವೋ ಸಿಯಾ, ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾಯತನಸಙ್ಗಹೋ। ಗನ್ಧರಸಭಾವೇ ಪನ ಆಯತನಭಾವೇ ಚ ಸತಿ ‘ಗನ್ಧೋ ಚ ಸೋ ಆಯತನಞ್ಚ ಗನ್ಧಾಯತನಂ, ರಸೋ ಚ ಸೋ ಆಯತನಞ್ಚ ರಸಾಯತನ’ನ್ತಿ ಇದಮಾಪನ್ನಮೇವಾತಿ ಗನ್ಧರಸಾಯತನಭಾವೋ ಚ ನ ಸಕ್ಕಾ ನಿವಾರೇತುಂ। ‘ತಯೋ ಆಹಾರಾ’ತಿ ಚ ವಚನತೋ ಕಬಳೀಕಾರಾಹಾರಸ್ಸ ತತ್ಥ ಅಭಾವೋ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ। ತಸ್ಮಾ ಯಥಾ ಪಾಳಿಯಾ ಅವಿರೋಧೋ ಹೋತಿ, ತಥಾ ರೂಪಗಣನಾ ಕಾತಬ್ಬಾ। ಏವಞ್ಹಿ ಧಮ್ಮತಾ ನ ವಿಲೋಮಿತಾ ಹೋತೀ’’ತಿ ವದನ್ತಿ।
ಏತ್ಥ ವುಚ್ಚತೇ – ರೂಪಾವಚರಸತ್ತಾನಂ ಘಾನಜಿವ್ಹಾಯತನಾಭಾವತೋ ವಿಜ್ಜಮಾನಾಪಿ ಗನ್ಧರಸಾ ಆಯತನಕಿಚ್ಚಂ ನ ಕರೋನ್ತೀತಿ ತೇ ಅನಾಮಸಿತ್ವಾ ಪಾಳಿಯಂ ‘‘ಪಞ್ಚಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೧೦೧೫), ‘‘ಛ ಆಯತನಾನೀ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೯೯೨) ಚ ಆದಿ ವುತ್ತಂ, ‘‘ತಯೋ ಆಹಾರಾ’’ತಿ ಚ ಅಜ್ಝೋಹರಿತಬ್ಬಸ್ಸ ಆಹಾರಸ್ಸ ಅಭಾವೇನ ಓಜಟ್ಠಮಕರೂಪಸಮುಟ್ಠಾಪನಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಆಹಾರಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಅಕರಣತೋ, ನ ಸಬ್ಬೇನ ಸಬ್ಬಂ ಗನ್ಧರಸಾನಂ, ಓಜಾಯ ಚ ಅಭಾವತೋ। ಇತಿ ವಿಸಯಿನೋ, ಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಚ ಅಭಾವೇನ ವಿಸಯೋ, ಕಿಚ್ಚವಾ ಚ ಧಮ್ಮೋ ನ ವುತ್ತೋ। ಯಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಭವೇ ವಿಸಯೀ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಿಂ ತಂಹೇತುಕೋ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ವಿಸಯಸ್ಸ ಆಯತನಭಾವೋ ನತ್ಥೀತಿ ವಿಜ್ಜಮಾನಸ್ಸಾಪಿ ಅವಚನಂ ಯಥಾ ತತ್ಥೇವ ರೂಪಭವೇ ಪಥವೀತೇಜೋವಾಯೋಧಾತೂನಂ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾಯತನಭಾವೇನ। ಯಸ್ಸ ಪನ ಯತ್ಥ ವಚನಂ, ತಸ್ಸ ತತ್ಥ ವಿಸಯೀಸಬ್ಭಾವಹೇತುಕೋ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಆಯತನಭಾವೋ ವುತ್ತೋ ಯಥಾ ತತ್ಥೇವ ರೂಪಾಯತನಸ್ಸ।
ಯದಿ ವಿಸಯೀಸಬ್ಭಾವಹೇತುಕೋ ವಿಸಯಸ್ಸ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಆಯತನಭಾವೋ, ಕಥಮಸಞ್ಞಸತ್ತಾನಂ ದ್ವೇ ಆಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀತಿ, ಅಸಞ್ಞಸತ್ತಾನಞ್ಹಿ ಪಾಳಿಯಂ (ವಿಭ॰ ೧೦೧೫) ವುತ್ತಂ। ಏತದತ್ಥಞ್ಹಿ ‘‘ಧಮ್ಮಾಯತನ’’ನ್ತಿ ಸಾಮಞ್ಞತೋ ನಾಮಕರಣಂ, ಪಿಟ್ಠಿವಟ್ಟಕಾನಿ ವಾ ತಾನಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಪಞ್ಚಾಯತನಾನೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
ಯೇನ ಚ ಪನ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಅಸಞ್ಞೀನಂ ರೂಪಾಯತನಂ ವುತ್ತಂ, ತೇನ ಸಞ್ಞೀನಮ್ಪಿ ಗನ್ಧಾದೀನಂ ವಿಸುಂ ಗಹಣಂ ಕಾತಬ್ಬನ್ತಿ ಇಮಸ್ಸ ನಯಸ್ಸ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಅಸಞ್ಞಸತ್ತಾನಂ ದೇವಾನಂ ದ್ವೇ ಆಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೧೦೧೭) ವುತ್ತಂ। ಅಸತಿಪಿ ಹಿ ತತ್ಥ ಅತ್ತನೋ ಇನ್ದ್ರಿಯೇ ರೂಪಸ್ಸ ವಣ್ಣಾಯತನಸಭಾವಾತಿಕ್ಕಮೋ ನತ್ಥೇವಾತಿ ತಂ ರೂಪಾಯತನನ್ತ್ವೇವ ವುಚ್ಚತಿ। ಇಮಿನಾ ಚ ನಯದಸ್ಸನೇನ ಗನ್ಧಾದೀನಿ ತೀಣಿ ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಸಞ್ಞೀನಂ ಅಟ್ಠ ಆಯತನಾನಿ, ಅಸಞ್ಞೀನಂ ಪಞ್ಚಾತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ದಸ್ಸಿತೋ ಹೋತಿ। ಏವಞ್ಚೇತಂ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛಿತಬ್ಬಂ, ಅಞ್ಞಥಾ ರೂಪಲೋಕೇ ಫುಸಿತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯತಾಯ ಪಥವೀಆದೀನಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂ ವಚೀಘೋಸೋ ಏವ ನ ಸಿಯಾ। ನ ಹಿ ಪಟಿಘಟ್ಟನಾನಿಘಂಸಮನ್ತರೇನ ಸದ್ದಪ್ಪವತ್ತಿ ಅತ್ಥಿ, ನ ಚ ಫುಸನಸಭಾವಾನಂ ಕತ್ಥಚಿ ಅಫುಸನಭಾವತಾ ಸಕ್ಕಾ ವಿಞ್ಞಾತುಂ, ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾಯತನಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಚ ಭೂತತ್ತಯಸ್ಸ ಅಭಾವೇ ರೂಪಭವೇ ರೂಪಾಯತನಾದೀನಮ್ಪಿ ಸಮ್ಭವೋ ಏವ ನ ಸಿಯಾ। ತಸ್ಮಾ ಫುಸಿತುಂ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯತಾಯಪಿ ಪಥವೀಆದೀನಂ ತತ್ಥ ಕಾಯಿನ್ದ್ರಿಯಾಭಾವೇನ ತೇಸಂ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಭಾವೋ ನ ವುತ್ತೋ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ರೂಪಧಾತುಯಂ ತೇಸಂ ಸಪ್ಪಟಿಘವಚನಞ್ಚ ಸಮತ್ಥಿತಂ ಹೋತಿ। ವುತ್ತಞ್ಹಿ ‘‘ಅಸಞ್ಞಸತ್ತಾನಂ ಅನಿದಸ್ಸನಸಪ್ಪಟಿಘಂ ಏಕಂ ಮಹಾಭೂತಂ ಪಟಿಚ್ಚ ದ್ವೇ ಮಹಾಭೂತಾ’’ತಿಆದಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೨.೨೨.೨೦)।
ಪಟಿಘೋ ಚ ನಾಮ ಭೂತತ್ತಯಸ್ಸ ಕಾಯಪ್ಪಸಾದಂ ಪತಿ ತನ್ನಿಸ್ಸಯಭೂತಘಟ್ಟನಾದ್ವಾರೇನ ಅಭಿಮುಖಭಾವೋ, ಇಧ ಪನ ತಂಸಭಾವತಾ। ಸೋ ಚ ಫುಸಿತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಸಭಾವಸ್ಸ ಘಟ್ಟನಾಯ ಅಭಾವತೋ ನತ್ಥಿ। ಯದಿ ತತ್ಥ ಅಸತಿಪಿ ವಿಸಯಿನಿ ರೂಪಾಯತನಂ ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ದ್ವೇ ಆಯತನಾನೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಅಥ ಕಸ್ಮಾ ಕಥಾವತ್ಥುಮ್ಹಿ ಚ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಗನ್ಧಾಯತನಾದೀನಂ ಅತ್ಥಿಭಾವಂ ಪಟಿಜಾನನ್ತಂ ಸನ್ಧಾಯ ಪಟಿಸೇಧೋ ಕತೋ।
ಯದಿಪಿ
ಅಞ್ಞೇಸು ಸಂಸೇದಜಓಪಪಾತಿಕಯೋನಿಕೇಸೂತಿ ರೂಪೀಬ್ರಹ್ಮೇ ಪನ ಠಪೇತ್ವಾ ಅಞ್ಞೇಸು ಓಪಪಾತಿಕೇಸು, ಸಂಸೇದಜೇಸು ಚಾತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಓಪಪಾತಿಕವಿಸೇಸನಞ್ಹೇತ್ಥ ಅಞ್ಞಗ್ಗಹಣಂ, ನ ಸಂಸೇದಜವಿಸೇಸನಂ ಅಸಮ್ಭವತೋ। ಸತಿ ಹಿ ಸಮ್ಭವೇ, ಬ್ಯಭಿಚಾರೇ ಚ ವಿಸೇಸನವಿಸೇಸಿತಬ್ಬತಾ ಹೋತಿ। ಕಾಮಾವಚರದೇವೇಸು ಸಬ್ಬಕಾಲಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಪವತ್ತೀಸು ಯಥಾವುತ್ತಾಯ ಸನ್ತತಿಯಾ ರೂಪಾನಂ ಲಬ್ಭನತೋ ವುತ್ತಂ ‘‘ತಾನಿ ಚ ನಿಚ್ಚಂ ದೇವೇಸೂ’’ತಿ। ನ ಹಿ ತೇ ಕದಾಚಿಪಿ ವಿಕಲಿನ್ದ್ರಿಯಾ, ಅಭಾವಕಾ ಚ ಹೋನ್ತೀತಿ। ಚಕ್ಖು ನೇಸಂ ದಸನ್ನಂ ಪೂರಣೋತಿ ಕತ್ವಾ ಚಕ್ಖುದಸಕೋ ನಾಮ, ಅಸಾಧಾರಣೇನ ವಾ ಚಕ್ಖುನಾ ಲಕ್ಖಿತೋ ದಸಕೋ ಚಕ್ಖುದಸಕೋ। ಏವಂ ಸೇಸಾತಿ ಯಥಾ ಚಕ್ಖುದಸಕೋ ವುತ್ತೋ, ಏವಂ ಸೇಸಾಪಿ ದಸಕಾ ಯೋಜೇತ್ವಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ‘‘ಸಂಸೇದಜೂಪಪಾತಯೋನೀಸು ‘‘ಅವಕಂಸತೋ ಪನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ, ತಂ ಪನೇತಂ ಪಾಳಿಯಾ ನ ಸಮೇತಿ। ನ ಹಿ ಪಾಳಿಯಂ ಕಾಮಾವಚರಾನಂ ಸಂಸೇದಜೋಪಪಾತಿಕಾನಂ ಅಘಾನಕಾನಂ ಉಪಪತ್ತಿ ವುತ್ತಾ। ಧಮ್ಮಹದಯವಿಭಙ್ಗೇ ಹಿ ‘‘ಕಾಮಧಾತುಯಾ ಉಪಪತ್ತಿಕ್ಖಣೇ ಕಸ್ಸಚಿ ಏಕಾದಸಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತಿ, ಕಸ್ಸಚಿ ದಸಾಯತನಾನಿ, ಕಸ್ಸಚಿ ಅಪರಾನಿ ದಸಾಯತನಾನಿ, ಕಸ್ಸಚಿ ನವಾಯತನಾನಿ, ಕಸ್ಸಚಿ ಸತ್ತಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅಟ್ಠಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೧೦೦೭)। ಯದಿ ಹಿ ಅಘಾನಕಸ್ಸಾಪಿ ಉಪಪತ್ತಿ ಸಿಯಾ, ತಿಕ್ಖತ್ತುಂ ‘‘ದಸಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ, ತಿಕ್ಖತ್ತುಞ್ಚ ‘‘ನವಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’’ತಿ, ನ ಚ ತಂ ವುತ್ತಂ।
ತತ್ಥ ಉಪಪತ್ತಿಕ್ಖಣೇತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ। ಏಕಾದಸಾತಿ ಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಸ್ಸ ಸದ್ದಾಯತನವಜ್ಜಾನಿ ಏಕಾದಸ ಆಯತನಾನಿ। ಕಸ್ಸಚಿ ದಸಾಯತನಾನೀತಿ ಅನ್ಧಸ್ಸ ಚಕ್ಖಾಯತನವಜ್ಜಾನಿ। ಅಪರಾನಿ ದಸಾಯತನಾನೀತಿ ನವಾಯತನಾನೀತಿ ಅನ್ಧಬಧಿರಸ್ಸ ಚಕ್ಖುಸೋತಾಯತನವಜ್ಜಾನಿ। ಸತ್ತಾಯತನಾನೀತಿ ಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕಸ್ಸ ರೂಪಗನ್ಧರಸಕಾಯಫೋಟ್ಠಬ್ಬಮನೋಧಮ್ಮಾಯತನವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ಯದಿ ಚಕ್ಖುಸೋತಘಾನವಿಕಲೋಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯ, ತಸ್ಸ ಅಟ್ಠೇವಾಯತನಾನಿ ಸಿಯುಂ, ನ ಚ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅಟ್ಠಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’’ತಿ। ತಸ್ಮಾ ನತ್ಥೇವ ಚಕ್ಖುಸೋತಘಾನವಿಕಲೋ। ಸತಿ ಚ ಅಘಾನಕೂಪಪತ್ತಿಯಂ ಪುನಪಿ ‘‘ಕಸ್ಸಚಿ ಅಪರಾನಿಪಿ ದಸಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ। ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಯಥಾ ಅನ್ಧಬಧಿರಸ್ಸ ವಸೇನ ‘‘ಕಸ್ಸಚಿ ನವಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’’ತಿ ಏಕವಾರಂ ವುತ್ತಂ, ಏವಂ ಅನ್ಧಾಘಾನಕಸ್ಸ, ಬಧಿರಾಘಾನಕಸ್ಸ ಚ ವಸೇನ ‘‘ಕಸ್ಸಚಿ ಅಪರಾನಿ ನವಾಯತನಾನಿ, ಕಸ್ಸಚಿ ಅಪರಾನಿಪಿ ನವಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏವಂ ಧಾತುಪಾತುಭಾವಾದಿಪಞ್ಹಾನಿಪಿ ವತ್ತಬ್ಬಾನೀತಿ ವದನ್ತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಯಥಾ ‘‘ಸತ್ತತಿ ಉಕ್ಕಂಸತೋಥ ರೂಪಾನೀ’’ತಿ ಪದಂ ‘‘ಸಂಸೇದಜೂಪಪಾತಯೋನೀಸೂ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಯೋನಿದ್ವಯವಸೇನ ಯೋಜೀಯತಿ, ನ ಏವಂ ‘‘ಅವಕಂಸತೋ ತಿಂಸಾ’’ತಿ ಇದಂ। ಇದಂ ಪನ ಸಂಸೇದಜಯೋನಿವಸೇನೇವ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಏಕಯೋಗನಿದ್ದಿಟ್ಠಸ್ಸಾಪಿ ಏಕದೇಸೋ ಸಮ್ಬನ್ಧಂ ಲಭತೀತಿ ಸಂಸೇದಜಸ್ಸ ಜಚ್ಚನ್ಧಬಧಿರಅಘಾನಕನಪುಂಸಕಸ್ಸ ಜಿವ್ಹಾಕಾಯವತ್ಥುದಸಕಾನಂ ವಸೇನ ತಿಂಸ ರೂಪಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ವುತ್ತಂ, ನ ಓಪಪಾತಿಕಸ್ಸಾತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಮಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
ಯೇ ಆಯತನಯಮಕವಣ್ಣನಾಯಂ ‘‘ಕಾಮಧಾತುಯಂ ಪನ ಅಘಾನಕೋ ಓಪಪಾತಿಕೋ ನತ್ಥಿ। ಯದಿ ಭವೇಯ್ಯ, ‘ಕಸ್ಸಚಿ ಅಟ್ಠಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’ತಿ ವದೇಯ್ಯಾ’’ತಿ (ಯಮ॰ ಅಟ್ಠ॰ ಆಯತನಯಮಕ ೧೮-೨೧) ವುತ್ತಂ। ಅಪರೇ ಪನಾಹು ‘‘ಕಸ್ಸಚಿ ಏಕಾದಸಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀತಿ ಯಾವ ‘ಕಸ್ಸಚಿ ನವಾಯತನಾನೀ’ತಿ ಪಾಳಿ ಓಪಪಾತಿಕೇ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಾ। ತಸ್ಮಾ ಪುಬ್ಬೇನಾಪರಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಅವಿರೋಧೋ ಸಿದ್ಧೋ। ತಥಾ ಚ ಯಥಾವುತ್ತಪಾಳಿಯಾ ಅಯಮತ್ಥವಣ್ಣನಾ ಅಞ್ಞದತ್ಥು ಸಂಸನ್ದತಿ ಸಮೇತಿಯೇವಾ’’ತಿ। ಯಂ ಪನೇಕೇ ವದನ್ತಿ ‘‘ಓಪಪಾತಿಕಗ್ಗಹಣೇನ ಸಂಸೇದಜಾಪಿ ಸಙ್ಗಯ್ಹನ್ತಿ। ತಥಾ ಹಿ ಧಮ್ಮಹದಯವಿಭಙ್ಗೇ ‘ಕಾಮಧಾತುಯಾ ಉಪಪತ್ತಿಕ್ಖಣೇ ಕಸ್ಸಚಿ ಏಕಾದಸಾಯತನಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’ತಿಆದೀನಂ (ವಿಭ॰ ೧೦೦೭) ನಿದ್ದೇಸೇ ‘ಓಪಪಾತಿಕಾನಂ ಪೇತಾನ’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ವಿಭ॰ ೧೦೦೯) ಓಪಪಾತಿಕಗ್ಗಹಣಮೇವ ಕತಂ, ನ ಸಂಸೇದಜಗ್ಗಹಣ’’ನ್ತಿ, ತಂ ಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಾನಂಯೇವ ಸಂಸೇದಜಾನಂ ಓಪಪಾತಿಕೇಸು ಸಙ್ಗಹಣವಸೇನ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ಸಂಸೇದಜಯೋನಿಕಾ ಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಾಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಭಾವೇನ ಓಪಪಾತಿಕಸಙ್ಗಹಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಾ’’ತಿ, ಪಧಾನಾಯ
ಉಕ್ಕಂಸಾವಕಂಸಾನಂ ಪನ ಅನ್ತರೇತಿ ‘‘ಸತ್ತತಿ, ತಿಂಸಾ’’ತಿ ಏವಂ ವುತ್ತಾನಂ ರೂಪಸ್ಸ ಉಕ್ಕಂಸಾವಕಂಸಪರಿಚ್ಛೇದಾನಂ ಮಜ್ಝೇ। ಅನುರೂಪತೋ ವಿಕಪ್ಪೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋತಿ ಅಪಾಯೇಸು ಅನ್ಧಸ್ಸ ಛ ಚಕ್ಖುದಸಕಾಭಾವತೋ, ತಥಾ ಬಧಿರಸ್ಸ ಸೋತದಸಕಾಭಾವತೋ, ಅನ್ಧಬಧಿರಸ್ಸ ಪನ ಪಞ್ಚ ಚಕ್ಖುಸೋತದಸಕಾಭಾವತೋತಿ ಏವಮಾದಿನಾ ನಯೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಯಂ ಪನೇತ್ಥ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ತಂ ವುತ್ತಮೇವಾತಿ।
೬೩೧. ಚುತಿಪಟಿಸನ್ಧೀನಂ ಖನ್ಧಾದೀಹಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸಮಾನತಾ ಅಭೇದೋ। ಅಸಮಾನತಾ ಭೇದೋ।
ಆರಮ್ಮಣತೋಪಿ ಅಭಿನ್ನಾತಿ ಚತೂಸು ಆರುಪ್ಪೇಸು ತತೋ ತತೋ ಚವಿತ್ವಾ ತತ್ಥ ತತ್ಥೇವ ಉಪಪಜ್ಜನ್ತಸ್ಸ ವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ತಥೇವ ಪನ ಹೇಟ್ಠಾ, ರೂಪಭವೇ ವಾ ಉಪಪತ್ತಿ ನತ್ಥಿ। ಅರೂಪಭೂಮಿತೋ ಚವಿತ್ವಾ ಹೇಟ್ಠಾ ಉಪಪತ್ತಿ ನಾಮ ಕಾಮಭವೇ ಏವ, ತತ್ಥಾಪಿ ತಿಹೇತುಕಪಟಿಸನ್ಧಿ ಏವ। ರೂಪಭವತೋ ಪನ ಚುತೋ ದುಹೇತುಕೋಪಿ ಹೋತೀತಿ ವದನ್ತಿ। ಅಮಹಗ್ಗತಬಹಿದ್ಧಾರಮ್ಮಣಾಯ ಚುತಿಯಾ ಅನನ್ತರಾ ಮಹಗ್ಗತಅಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣಾ ದುತಿಯಚತುತ್ಥಾರುಪ್ಪಪಟಿಸನ್ಧಿ। ಏವಂ ನಯಮತ್ತಸ್ಸ ದಸ್ಸಿತತ್ತಾ ವುತ್ತಂ, ಅವುತ್ತಞ್ಚ ಸಬ್ಬಂ ಸಙ್ಗಹೇತ್ವಾ ಆಹ ‘‘ಅಯಂ ತಾವ ಅರೂಪಭೂಮೀಸುಯೇವ ನಯೋ’’ತಿ। ರೂಪಾರೂಪಾವಚರಾನಂ ಉಪಚಾರಸ್ಸ ಬಲವತಾಯ ತತೋ ಚವಿತ್ವಾ ದುಗ್ಗತಿಯಂ ಉಪಪತ್ತಿ ನತ್ಥೀತಿ ‘‘ಏಕಚ್ಚಸುಗತಿಚುತಿಯಾ’’ತಿ ಆಹ। ಏಕಚ್ಚದುಗ್ಗತಿಪಟಿಸನ್ಧೀತಿ ಏತ್ಥ ಏಕಚ್ಚಗ್ಗಹಣಸ್ಸ ಪಯೋಜನಂ ಮಗ್ಗಿತಬ್ಬಂ। ಅಯಂ ಪನೇತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ ಸಿಯಾ – ನಾನತ್ತಕಾಯನಾನತ್ತಸಞ್ಞೀಸು ವುತ್ತಾ ಏಕಚ್ಚೇ ಚ ವಿನಿಪಾತಿಕಾ ತಿಹೇತುಕಾದಿಪಟಿಸನ್ಧಿಕಾ, ತೇಸಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ವಿನಿಪಾತಿಕಭಾವೇನ ‘‘ದುಗ್ಗತಿಪಟಿಸನ್ಧೀ’’ತಿ ಗಹೇತ್ವಾ ಸಬ್ಬಸುಗತಿಚುತಿಯಾ ಚ ಸಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಹೋತಿ, ನ ಏಕಚ್ಚಸುಗತಿಚುತಿಯಾ ಏವಾತಿ ತನ್ನಿವತ್ತನತ್ಥಂ ಏಕಚ್ಚದುಗ್ಗತಿಗ್ಗಹಣಂ ಕತಂ। ಅಪಾಯಪಟಿಸನ್ಧಿ ಏವ ಹಿ ಏಕಚ್ಚಸುಗತಿಚುತಿಯಾ ಹೋತಿ, ನ ಸಬ್ಬಸುಗತಿಚುತಿಯಾತಿ। ಅಥ ವಾ ದುಗ್ಗತಿಪಟಿಸನ್ಧಿ ದುವಿಧಾ ಏಕಚ್ಚಸುಗತಿಚುತಿಯಾ ಅನನ್ತರಾ, ದುಗ್ಗತಿಚುತಿಯಾ ಚಾತಿ। ತತ್ಥ ಪಚ್ಛಿಮಂ ವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಪುರಿಮಂಯೇವ ಗಹೇತುಂ ವುತ್ತಂ ‘‘ಏಕಚ್ಚದುಗ್ಗತಿಪಟಿಸನ್ಧೀ’’ತಿ। ಅಹೇತುಕಚುತಿಯಾ ಸಹೇತುಕಪಟಿಸನ್ಧೀತಿ ದುಹೇತುಕಾ ಚ ತಿಹೇತುಕಾ ಚ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ। ಮಣ್ಡೂಕದೇವಪುತ್ತಾದೀನಂ ವಿಯ ಹಿ ಅಹೇತುಕಚುತಿಯಾ ತಿಹೇತುಕಪಟಿಸನ್ಧಿಪಿ ಹೋತೀತಿ।
ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ವಿಪರೀತತೋ ಚ ಯಥಾಯೋಗಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬನ್ತಿ ‘‘ಏಕಚ್ಚಸುಗತಿಚುತಿಯಾ ಏಕಚ್ಚದುಗ್ಗತಿಪಟಿಸನ್ಧೀ’’ತಿಆದೀಸು ಭೇದವಿಸೇಸೇಸು ‘‘ಏಕಚ್ಚದುಗ್ಗತಿಚುತಿಯಾ ಏಕಚ್ಚದುಗ್ಗತಿಪಟಿಸನ್ಧೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಯಂ ಯಂ ಯುಜ್ಜತಿ, ತಂ ತಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯುಜ್ಜಮಾನಮತ್ತಾಪೇಕ್ಖನವಸೇನ ನಪುಂಸಕನಿದ್ದೇಸೋ ಕತೋ। ಯೋಜೇತಬ್ಬನ್ತಿ ವಾ ಭಾವತ್ಥತಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ‘‘ಅಮಹಗ್ಗತಬಹಿದ್ಧಾರಮ್ಮಣಾಯ ಮಹಗ್ಗತಅಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣಾ’’ತಿಆದೀಸು ಪನ ವಿಪರೀತಯೋಜನಾ ನ ಕಾತಬ್ಬಾ। ನ ಹಿ ಮಹಗ್ಗತಅಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣಾಯ ಚುತಿಯಾ ಅರೂಪಭೂಮೀಸು ಅಮಹಗ್ಗತಬಹಿದ್ಧಾರಮ್ಮಣಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಅತ್ಥಿ। ‘‘ಚತುಕ್ಖನ್ಧಾಯ ಆರುಪ್ಪಚುತಿಯಾ ಅನನ್ತರಾ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಕಾಮಾವಚರಪಟಿಸನ್ಧೀ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ವಿಪರಿಯಾಯೋ ಸಯಮೇವ ಯೋಜಿತೋ। ‘‘ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಾಯ ಚುತಿಯಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಾ ಪಟಿಸನ್ಧೀ’’ತಿ
೬೩೨. ಇತೀತಿ ಏವಂ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರೇನ। ಏತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಅವಿಜ್ಜಾದಿಸಹಕಾರಿಕಾರಣಸಹಿತಸ್ಸ ಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ವಸೇನ ಲದ್ಧಪ್ಪಚ್ಚಯಂ। ಬಾಹಿರಕಕಪ್ಪಿತಸ್ಸ ಅಧಿಪತಿಟ್ಠನಕಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಮತ್ತಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ನ ಸತ್ತೋ ನ ಜೀವೋ’’ತಿ। ಉಪೇತೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ ತಥಾವೋಹಾರಮತ್ತಂ, ಅತ್ಥತೋ ಪನ ಪಚ್ಚಯಸಾಮಗ್ಗಿಯಾ ಭವನ್ತರಭಾವೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಮತ್ತನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ತಸ್ಸ ಚಾ’’ತಿಆದಿ। ತತೋ ಹೇತುಂ ವಿನಾತಿ ತತ್ಥ ಹೇತುಂ ವಿನಾ। ಮನುಸ್ಸಚುತಿಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಕಮೇನಾತಿ ಮನುಸ್ಸಚುತಿತೋ ಮನುಸ್ಸಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಕಮೇನ। ಏವಞ್ಹಿ ಪಾಕಟಗ್ಗಹಣಂ ಉಭಯವಿಸೇಸನಂ ಹೋತಿ। ಪಾಕಟತಾ ಚೇತ್ಥ ತದಾಸನ್ನಕ್ಖನ್ಧವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾ ‘‘ಚವಮಾನೇ ಉಪಪಜ್ಜಮಾನೇ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪೭) ವಿಯ। ಮನುಸ್ಸಚುತಿಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಕಮೇನಾತಿ ವಾ ಮನುಸ್ಸಚುತಿತೋ ಯಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಕಮೇನ। ತಥಾ ಹಿ ವಕ್ಖತಿ ‘‘ನಿಸ್ಸಯಂ ಅಸ್ಸಾದಯಮಾನಂ ವಾ ಅನಾಸ್ಸಾದಯಮಾನಂ ವಾ’’ತಿ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೬೩೨)।
ಸರಸೇನಾತಿ ಸಭಾವೇನ, ಪರಿಕ್ಖೀಣಾಯುಸಙ್ಖಾರತಾಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಉಪಕ್ಕಮೇನಾತಿ ಅತ್ತನಾ, ಪರೇನ ವಾ ಕತೇನ ಸೀಸಚ್ಛೇದನಾದಿಉಪಕ್ಕಮೇನ। ಸಬ್ಬೇಸಂ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಸನ್ಧೀನಂ ಬನ್ಧನಾನಿ ಸಬ್ಬಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಸನ್ಧಿಬನ್ಧನಾನಿ, ತೇಸಂ ಛೇದಕಾನಂ। ಸನ್ನಿಪಾತನ್ತಿ ಪತನಂ ಪವತ್ತಿ। ಹದಯಪ್ಪದೇಸೋಪಿ ಅನುಕ್ಕಮೇನ ‘‘ಕಮೇನ ಉಪಸುಸ್ಸಮಾನೇ ಸರೀರೇ’’ತಿ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ತಙ್ಖಣಾವಸೇಸಹದಯವತ್ಥುಸನ್ನಿಸ್ಸಿತ’’ನ್ತಿ। ‘‘ನಿರುದ್ಧೇಸು ಚಕ್ಖಾದೀಸೂ’’ತಿ ಇದಂ ಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕಾನಂ ಆಯತನಾನಂ ಅನುಪುಬ್ಬುಪ್ಪತ್ತಿ ವಿಯ ನಿರೋಧೋಪಿ ಅನುಪುಬ್ಬತೋ ಹೋತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ವುತ್ತಂ, ಅತಿಮನ್ದಭಾವೂಪಗಮನತಂ ವಾ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ನಿರುದ್ಧೇಸೂ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ನ ಅನವಸೇಸನಿರೋಧಂ। ಪಞ್ಚದ್ವಾರಿಕವಿಞ್ಞಾಣಾನನ್ತರಮ್ಪಿ ಹಿ ಪುಬ್ಬೇ ಚುತಿ ದಸ್ಸಿತಾ। ಯಮಕೇ ಚ ‘‘ಯಸ್ಸ ಚಕ್ಖಾಯತನಂ ನಿರುಜ್ಝತಿ, ತಸ್ಸ ಮನಾಯತನಂ ನಿರುಜ್ಝತೀತಿ? ಆಮನ್ತಾ। ಯಸ್ಸ
ಹದಯವತ್ಥುಮತ್ತೇತಿ ಹದಯವತ್ಥುಪದೇಸಮತ್ತೇ। ನ ಹಿ ಹದಯವತ್ಥುಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಕಾಯಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಪವತ್ತತಿ। ಹದಯವತ್ಥುಪಿ ತದಾ ಆತಪೇ ಪಕ್ಖಿತ್ತಹರಿತತಾಲಪಣ್ಣಂ ವಿಯ ಅಪ್ಪಾವಸೇಸಂ ಹೋತೀತಿ ‘‘ತಙ್ಖಣಾವಸೇಸಹದಯವತ್ಥುಸನ್ನಿಸ್ಸಿತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ವದನ್ತಿ। ಇತರವತ್ಥೂನಂ ಪನ ಸಕಿಚ್ಚಾಸಮತ್ಥತಾಯ ಕೇವಲಂ ಹದಯವತ್ಥುಸನ್ನಿಸ್ಸಿತಮೇವ, ತದಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಹೋತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ತಙ್ಖಣಾವಸೇಸಹದಯವತ್ಥುಸನ್ನಿಸ್ಸಿತ’’ನ್ತಿ। ಮಾತುಘಾತಾದಿ, ಮಹಗ್ಗತಮಞ್ಞಂ ವಾ ತಾದಿಸಂ ಗರುಕಂ ನಾಮ। ಸಮಾಸೇವಿತಂ ಅಭಿಣ್ಹಸೋ ಕತಂ। ಆಸನ್ನಂ ಮರಣಕಾಲೇ ಕತಂ, ಯದಾ ತದಾ ವಾ ಕತಮ್ಪಿ ಪರಿಬ್ಯತ್ತಂ ಹುತ್ವಾ ಅನುಸ್ಸರಿತಂ। ಪುಬ್ಬಕತಂ ಅಪರಾಪರಿಯಾಯವೇದನೀಯಂ। ಲದ್ಧೋ ಅವಸೇಸೋ ಅವಿಜ್ಜಾದಿಕೋ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಏತೇನಾತಿ ಲದ್ಧಾವಸೇಸಪಚ್ಚಯೋ, ಸಙ್ಖಾರೋ। ಏತೇನ ವಿಪಚ್ಚಿತುಂ ಕತೋಕಾಸಂ ಯಥೂಪಚಿತಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಚೇತನಮಾಹ। ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ನಾಮ ಯಂ ವತ್ಥುಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಆಯೂಹನಕಾಲೇ ಕಮ್ಮಂ ಆಯೂಹತಿ, ತಂ। ಅತೀತೇ ಕಪ್ಪಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಮತ್ಥಕೇಪಿ ಹಿ ಕಮ್ಮೇ ಕತೇ ವಿಪಚ್ಚನಕಾಲೇ ಆಗನ್ತ್ವಾ ಕಮ್ಮಂ ವಾ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ ಉಪತಿಟ್ಠತಿ। ಗತಿನಿಮಿತ್ತಂ ನಾಮ ನಿಬ್ಬತ್ತನಕಓಕಾಸೇ ಏಕೋ ವಣ್ಣೋ। ಸೋ ಚ ನಿರಯೇ ನಿಬ್ಬತ್ತನಾರಹಸ್ಸ ‘‘ಅಗ್ಗಿಜಾಲವಣ್ಣಾದಿಕೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತೋಯೇವ। ಅವಿಜ್ಜಾಪಟಿಚ್ಛಾದಿತಾದೀನವೇ ತಸ್ಮಿಂ ಕಮ್ಮಾದಿವಿಸಯೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಭಾವೇನ ಉಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನಭೂತೇ।
ತಣ್ಹಾಯ ಅಪ್ಪಹೀನತ್ತಾ ಏವ, ಪುರಿಮುಪ್ಪನ್ನಾಯ ಚ ಸನ್ತತಿಯಾ ತಥಾಪರಿಣತತ್ತಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಟ್ಠಾನಾಭಿಮುಖಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ನಿನ್ನಪೋಣಪಬ್ಭಾರಂ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತತೀತಿ ಆಹ ‘‘ತಣ್ಹಾ ನಾಮೇತೀ’’ತಿ। ಸಹಜಾತಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಖಿಪನ್ತಿ। ಖಿಪನ್ತಾ ವಿಯ ತಸ್ಮಿಂ ವಿಸಯೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ವಿಞ್ಞಾಣಪತಿಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಹೇತುಭಾವೇನ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ತನ್ತಿ ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ। ಚುತಿಪಟಿಸನ್ಧಿತದಾಸನ್ನವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ಸನ್ತತಿವಸೇನ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಉಪನೀತೇಕತ್ತಂ ತಣ್ಹಾಯ ನಾಮಿಯಮಾನಂ…ಪೇ॰… ಪವತ್ತತೀತಿ ನಮನಖಿಪನಪುರಿಮನಿಸ್ಸಯಜಹನಅಪರನಿಸ್ಸಯಸ್ಸಾದನನಿಸ್ಸಯರಹಿತಪವತ್ತನಾನಿ ಸನ್ತತಿವಸೇನ ತಸ್ಸೇವೇಕಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಹೋನ್ತಿ, ನ ಅಞ್ಞಸ್ಸಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸನ್ತತಿವಸೇನಾತಿ ಚ ವದನ್ತೋ ‘‘ತದೇವಿದಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಸನ್ಧಾವತಿ ಸಂಸರತಿ ಅನಞ್ಞ’’ನ್ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೩೯೬) ಇಮಞ್ಚ ಮಿಚ್ಛಾಗಾಹಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ। ಸತಿ ಹಿ ನಾನತ್ತನಯೇ ಸನ್ತತಿವಸೇನ ಏಕತ್ತನಯೋ ಹೋತೀತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಓರಿಮತೀರರುಕ್ಖವಿನಿಬದ್ಧರಜ್ಜು ವಿಯ ಪುರಿಮಭವತ್ತಭಾವವಿನಿಬದ್ಧಂ ಕಮ್ಮಾದಿಆರಮ್ಮಣಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ಪುರಿಸೋ ವಿಯ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ತಸ್ಸ ಮಾತಿಕಾತಿಕ್ಕಮನಿಚ್ಛಾ ವಿಯ ತಣ್ಹಾ, ಅತಿಕ್ಕಮನಪಯೋಗೋ ವಿಯ ಖಿಪನಕಸಙ್ಖಾರಾ, ಯಥಾ ಚ ಸೋ ಪುರಿಸೋ ಪರತೀರೇ ಪತಿಟ್ಠಹಮಾನೋ ಪರತೀರರುಕ್ಖವಿನಿಬದ್ಧಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಅಸ್ಸಾದಯಮಾನೋ ವಾ ಅನಸ್ಸಾದಯಮಾನೋ ವಾ ಕೇವಲಂ ಪಥವಿಯಂ ಸಕಬಲಪಯೋಗೇಹೇವ ಪತಿಟ್ಠಾತಿ, ಏವಮಿದಮ್ಪಿ ಭವನ್ತರತ್ತಭಾವವಿನಿಬದ್ಧಂ ಹದಯವತ್ಥುಸಙ್ಖಾತಂ ನಿಸ್ಸಯಂ ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ ಅಸ್ಸಾದಯಮಾನಂ, ಚತುವೋಕಾರಭವೇ ಅನಸ್ಸಾದಯಮಾನಂ ವಾ ಕೇವಲಂ ಆರಮ್ಮಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಮ್ಮೇಹೇವ ಪವತ್ತತಿ। ತತ್ಥ ಅಸ್ಸಾದಯಮಾನನ್ತಿ ಪಾಪುಣನ್ತಂ, ಪಟಿಲಭಮಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಭವನ್ತರಾದಿಪಟಿಸನ್ಧಾನತೋತಿ ಭವನ್ತರಸ್ಸ ಅಞ್ಞಭವಸ್ಸ ಆದಿಪಟಿಸನ್ಧಾನಭಾವತೋ। ಭವನ್ತರಾದಯೋ ವಾ ಭವಯೋನಿಗತಿವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಸತ್ತಾವಾಸನ್ತರಾನಿ, ತೇಸಂ ಪಟಿಸನ್ಧಾನತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ತದೇತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ನಾಪಿ ಇಧಾಗತಂ ಇಮಸ್ಮಿಂಯೇವ ಭವೇ ಉಪ್ಪನ್ನತ್ತಾ। ಕಮ್ಮನ್ತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಜನಕಂ ಕಮ್ಮಂ। ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಚುತಿಆಸನ್ನಜವನವಿಞ್ಞಾಣಸಹಗತಾ ಖಿಪನಕಸಙ್ಖಾರಾ। ನತೀತಿ ನಮನವಸೇನ ಪವತ್ತತಣ್ಹಾ। ವಿಸಯೋ ಕಮ್ಮಾದಿ।
೬೩೩. ಸದ್ದಪಟಿಘೋಸಾದೀನಂ ಸತಿಪಿ ಪಚ್ಚಯಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಭಾವೇ ಸನ್ತಾನಬನ್ಧೋ ನ ಪಾಕಟೋತಿ ತೇಸಂ ಏಕತ್ತನಾನತ್ತಭಾವಂ ಅನಾಮಸಿತ್ವಾ ಅನಾಗಮನಾತೀತಹೇತುಸಮುಪ್ಪಾದಮೇವ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಏತ್ಥ ಚಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಸದ್ದಾದಿಹೇತುಕಾತಿ ಏತ್ಥ ಪಟಿಘೋಸೋ ಸದ್ದಹೇತುಕೋ। ಪದೀಪೋ ಪದೀಪನ್ತರಾದಿಹೇತುಕೋ। ಮುದ್ದಾ ಲಞ್ಛನಹೇತುಕಾ। ಛಾಯಾ ಆದಾಸಾದಿಅಭಿಮುಖಮುಖಾದಿಹೇತುಕಾ। ಹೋನ್ತಿ ಅಞ್ಞತ್ರ ಅಗನ್ತ್ವಾತಿ ಸದ್ದಾದಿಪಚ್ಚಯದೇಸಂ ಅನುಪಗನ್ತ್ವಾ ಸದ್ದಾದಿಹೇತುಕಾ ಹೋನ್ತಿ ತತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅಭಾವಾ। ಏವಂ ಇದಮ್ಪಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣಂ ನ ಹೇತುದೇಸಂ ಗನ್ತ್ವಾ ತಂಹೇತುಕಂ ಹೋತಿ ತತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅಭಾವಾ। ತಸ್ಮಾ ನ ಇದಂ ಹೇತುದೇಸತೋ ಹೋನ್ತಿ ಅಞ್ಞತ್ರ ಅಗನ್ತ್ವಾತಿ ಪುಬ್ಬೇ ಪಚ್ಚಯದೇಸೇ ಸನ್ನಿಹಿತಾ ಹುತ್ವಾ ತತೋ ಅಞ್ಞತ್ರ ಗನ್ತ್ವಾ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಾ ನ ಹೋನ್ತಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅಭಾವಾ, ನಾಪಿ ಸದ್ದಾದಿಪಚ್ಚಯಾ ನ ಹೋನ್ತಿ, ಏವಂ ಇದಮ್ಪೀತಿ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ।
ನತ್ಥಿ ಏಕತಾ ಏಕಸನ್ತಾನೇಕತ್ತೇಪಿ ಅಞ್ಞಸ್ಸೇವ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪಾತುಭವನತೋ। ನಾಪಿ ನಾನತಾ ಸನ್ತಾನಬನ್ಧತೋ ಪದೀಪೋ ವಿಯ। ಖಣಿಕಾಯ ಹಿ ಪದೀಪಜಾಲಾಯ ಸನ್ತಾನೇಕತ್ತಂ ಉಪಾದಾಯ ಸೋ ಏವಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಅತ್ಥಕಿಚ್ಚಞ್ಚ ಸಾಧೇತಿ, ಏವಮಿಧಾಪಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ‘‘ಯದಿ ಹೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಸನ್ತಾನಬನ್ಧೇ ಏಕನ್ತಂ ಏಕತಾಯ, ನಾನತಾಯ ಚ ಅಗ್ಗಹೇತಬ್ಬತಂ, ಗಹಣೇ ಚ ದೋಸಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಏಸ ನಯೋತಿ ಅತಿದೇಸೇನ ಬೀಜಙ್ಕುರಾದೀಸು ಸಬ್ಬಹೇತುಹೇತುಸಮುಪ್ಪನ್ನೇಸು ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಯೋಜನಾ ಕಾತಬ್ಬಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಇಧಾಪಿ ಹಿ ಹೇತುಹೇತುಸಮುಪ್ಪನ್ನವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ಏಕನ್ತಮೇಕತ್ತೇ ಸತಿ ನ ಮನುಸ್ಸಗತಿತೋ ದೇವಗತಿ ಸಮ್ಭೂತಾ ಸಿಯಾ। ಏಕನ್ತನಾನತ್ತೇ ನ ಕಮ್ಮವತೋ ಫಲಂ ಸಿಯಾ, ತತೋ ‘‘ರತ್ತಸ್ಸ ಬೀಜಂ ರತ್ತಸ್ಸ ಫಲ’’ನ್ತಿಆದಿಕಸ್ಸ ವಿಯ ‘‘ಭೂತಪುಬ್ಬಾಹಂ, ಭನ್ತೇ, ರೋಹಿತಸ್ಸೋ ನಾಮ ಇಸಿ ಅಹೋಸಿ’’ನ್ತಿಆದಿಕಸ್ಸ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೦೭) ವೋಹಾರಸ್ಸ ಲೋಪೋ ಸಿಯಾ, ತಸ್ಮಾ ಏತ್ಥ ಸನ್ತಾನಬನ್ಧೇಸು ಹೇತುಹೇತುಸಮುಪ್ಪನ್ನೇಸು ನ ಏಕನ್ತಮೇಕತಾ ವಾ ನಾನತಾ ವಾ ಉಪಗನ್ತಬ್ಬಾ ನ ಗಹೇತಬ್ಬಾ। ಏತ್ಥ ಚ ಏಕನ್ತಏಕತಾಪಟಿಸೇಧೇನ ‘‘ಸಯಂಕತಂ ಸುಖಂ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿ (ವಿಭ॰ ಮೂಲಟೀ॰ ೨೨೭) ಇಮಂ ದಿಟ್ಠಿಂ ನಿವಾರೇತಿ, ಏಕನ್ತನಾನತಾಪಟಿಸೇಧೇನ ‘‘ಪರಂಕತಂ ಸುಖಂ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿ (ವಿಭ॰ ಮೂಲಟೀ॰ ೨೨೭), ಹೇತುಹೇತುಸಮುಪ್ಪನ್ನತಾವಚನೇನ ‘‘ಅಧಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನ’’ನ್ತಿ (ವಿಭ॰ ಮೂಲಟೀ॰ ೨೨೭) ಇಮಂ ದಿಟ್ಠಿಂ ನಿವಾರೇತಿ।
೬೩೪. ತತ್ಥಾತಿ ಫಲುಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನೇ। ಅಞ್ಞಸ್ಸಾತಿ ಯೇನ ತಂ ಕಮ್ಮಂ ಕತಂ, ತತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸ। ಅಞ್ಞತೋತಿ ಯಂ ತಂ ಕಮ್ಮಂ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತಂ, ತತೋ ಅಞ್ಞತೋ। ‘‘ಧಮ್ಮಮತ್ತಂ ಭವನ್ತರಮುಪೇತೀ’’ತಿ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೬೩೨; ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨೨೭; ಮಹಾನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨೭; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೧.೧೦೫) ವುತ್ತತ್ತಾ ಫಲಸ್ಸ ಉಪಭುಞ್ಜಕೇ ಚ ಅಸತಿ ಕಸ್ಸ ತಂ ಫಲಂ ಸಿಯಾತಿ ಅನುಯುಞ್ಜೇತಿ। ತತ್ರಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಯಥಾವುತ್ತೇ ಅನುಯೋಗೇ।
ತತ್ಥಾತಿ ಏಕಸನ್ತಾನೇ। ಯಸ್ಮಿಂ ಧಮ್ಮಪುಞ್ಜೇ ಕಮ್ಮಂ ನಿಬ್ಬತ್ತಂ, ತಸ್ಸೇವ ಸನ್ತಾನೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸಾತಿ ಹೇತುಫಲಾನಂ ಅತ್ಥತೋ ಅಞ್ಞತ್ತೇಪಿ ತೇನೇವ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರೋ। ಏತ್ಥ ಚ ಅಭಿಸಙ್ಖತಂ ಬೀಜಂ ವಿಯ ಕಮ್ಮವಾ ಸತ್ತೋ, ಅಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ವಿಯ ಕಮ್ಮಂ, ಬೀಜಸ್ಸ ಅಙ್ಕುರಾದಿಪ್ಪಬನ್ಧೋ ವಿಯ ಸತ್ತಸ್ಸ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣಾದಿಪ್ಪಬನ್ಧೋ। ತತ್ಥುಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಮಧುರಸ್ಸ ರತ್ತಕೇಸರಸ್ಸ ವಾ ಫಲಸ್ಸ ವಾ ತಸ್ಸೇವ ಬೀಜಸ್ಸ, ತತೋ ಏವ ಚ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರತೋ ಭಾವೋ ವಿಯ ಕಮ್ಮಕಾರಕಸ್ಸೇವ ಸತ್ತಸ್ಸ, ತಂಕಮ್ಮತೋ ಏವ ಚ ಫಲಸ್ಸ ಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಬಾಲಸರೀರೇ ಕತಂ ವಿಜ್ಜಾಪರಿಯಾಪುಣನಂ, ಸಿಪ್ಪಸಿಕ್ಖನಂ, ಓಸಧಪ್ಪಯೋಗೋ ಚ ನ ವುಡ್ಢಸರೀರಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ। ಅಥ ಚ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ವಿಜ್ಜಾಪಾಟವಂ ಸಿಪ್ಪಜಾನನಂ, ಅನಾಮಯತಾ ಚ ವುಡ್ಢಸರೀರೇ ಹೋನ್ತಿ, ನ ಚ ತಾನಿ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಹೋನ್ತಿ ತಂಸನ್ತತಿಪರಿಯಾಪನ್ನೇ ಏವ ವುಡ್ಢಸರೀರೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ, ನ ಚ ಯಥಾಪಯುತ್ತೇನ ವಿಜ್ಜಾಪರಿಯಾಪುಣನಾದಿನಾ ವಿನಾ ತಾನಿ ಅಞ್ಞತೋ ಹೋನ್ತಿ ತದಭಾವೇ ಅಭಾವತೋ, ಏವಂ ಇಧಾಪಿ ಸನ್ತಾನೇ ಯಂ ಫಲಂ, ಏತಂ ನಾಞ್ಞಸ್ಸ। ನ ಚ ಅಞ್ಞತೋತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಏತೇನ ಚ ಸಙ್ಖಾರಾಭಾವೇ ಫಲಾಭಾವಮೇವ ದಸ್ಸೇತಿ, ನ ಅಞ್ಞಪಚ್ಚಯನಿವಾರಣಂ ಕರೋತಿ।
ಯಮ್ಪಿ ವುತ್ತಂ, ತತ್ಥ ವದಾಮಾತಿ ವಚನಸೇಸೋ। ತತ್ಥ ವಾ ಉಪಭುಞ್ಜಕೇ ಅಸತಿ ಸಿದ್ಧಾ ಭುಞ್ಜಕಸಮ್ಮುತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಫಲತೀತಿ ಸಮ್ಮುತಿ ಫಲತಿಸಮ್ಮುತಿ।
ರುಕ್ಖಸಙ್ಖಾತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ರುಕ್ಖಪಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಉಪಾದಾನಭೂತಾನಂ ಭೂತುಪಾದಾಯಧಮ್ಮಾನಂ। ತಸ್ಮಾತಿ ಯಸ್ಮಾ ಯಥಾ ಖನ್ಧಸನ್ತಾನೇ ಕುಸಲಾಕುಸಲಚೇತನುಪ್ಪತ್ತಿಯಂ ‘‘ಪುಞ್ಞಂ ಕರೋತಿ, ಪಾಪಂ ಕರೋತೀ’’ತಿ ಕತ್ತುವೋಹಾರೋ, ಏವಂ ತಸ್ಸ ಫಲುಪ್ಪತ್ತಿಯಂ ‘‘ಸುಖಂ ಅನುಭವತಿ, ದುಕ್ಖಂ ಅನುಭವತೀ’’ತಿ ಉಪಭುಞ್ಜಕವೋಹಾರೋ, ತಸ್ಮಾ ನ ಏತ್ಥ ಖನ್ಧವಿನಿಮುತ್ತೇನ ಅಞ್ಞೇನ ಉಪಭುಞ್ಜಕೇನ ನಾಮ ಕೋಚಿ ಅತ್ಥೋ ಅತ್ಥೀತಿ।
೬೩೫. ಏವಂ ಸನ್ತೇಪೀತಿ ಅಸಙ್ಕನ್ತಿಪಾತುಭಾವೇ ತತ್ಥ ಚ ಯಥಾವುತ್ತದೋಸಪರಿಹರಣೇ ಸತಿ, ಸಿದ್ಧೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪವತ್ತಿಕ್ಖಣೇಯೇವಾತಿ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪವತ್ತಮಾನಕ್ಖಣೇ ಏವ। ಪವತ್ತಿತೋ ಪುಬ್ಬೇತಿ ಕಮ್ಮಾಯೂಹನಕ್ಖಣತೋ ಪುಬ್ಬೇ, ಅವಿಜ್ಜಮಾನತಾಯ ಸಮಾನತ್ತಾ ಏವಂ ವುತ್ತಂ। ಪಚ್ಛಾ ಚಾತಿ ವಿಪಚ್ಚನಪ್ಪಪತ್ತಿತೋ ಪಚ್ಛಾ ಚ।
ಅವಿಪಕ್ಕವಿಪಾಕಾ ಕತತ್ತಾ ಚೇ ಪಚ್ಚಯಾ, ವಿಪಕ್ಕವಿಪಾಕಾನಮ್ಪಿ ಕತತ್ತಂ ಸಮಾನನ್ತಿ ತೇಸಮ್ಪಿ ಫಲಾವಹತಾ ಸಿಯಾತಿ ಆಸಙ್ಕಾನಿವತ್ತನತ್ಥಂ ಆಹ ‘‘ನ ಚ ನಿಚ್ಚಂ ಫಲಾವಹಾ’’ತಿ।
‘‘ನ ವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ ಅವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ ವಾ’’ತಿ ಏತೇನ ವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಂ, ಅವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಞ್ಚ ನಿಸ್ಸಾಯ ವುತ್ತದೋಸೇ ಪರಿಹರತಿ। ತಸ್ಸಾ ಪಾಟಿಭೋಗಕಿರಿಯಾಯ, ಭಣ್ಡಕೀಣನಕಿರಿಯಾಯ, ಇಣಗ್ಗಹಣಕಿರಿಯಾಯ ವಾ ಕರಣಮತ್ತಂ ತಂಕಿರಿಯಾಕರಣಮತ್ತಂ, ತದೇವ ತದತ್ಥನಿಯ್ಯಾತನೇ ಪಟಿಭಣ್ಡದಾನೇ, ಇಣದಾನೇ ಚ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಅಫಲಿತನಿಯ್ಯಾತನಾದಿಫಲನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
೬೩೬. ಸಮ್ಮೋಹವಿಘಾತತ್ಥನ್ತಿ ಬಾತ್ತಿಂಸಾಯ ವಿಞ್ಞಾಣೇಸು ಯಥಾವುತ್ತಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ, ಪವತ್ತಿಯಞ್ಚ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇ ವಿಭಜ್ಜ ಅವಿಭಾವಿತೇ ಪವತ್ತನಕಸಮ್ಮೋಹಸ್ಸ ಅಪನಯನತ್ಥಂ।
ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೇತಿ ನಿದ್ಧಾರಣೇ ಭುಮ್ಮಂ। ಅವಿಸೇಸೇನಾತಿ ‘‘ತಿಹೇತುಕೋ ತಿಹೇತುಕಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿಕಂ ಭೇದಂ ಅಕತ್ವಾ ಸಾಮಞ್ಞತೋ, ಪಿಣ್ಡವಸೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಬ್ಬತ್ಥ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೋ ಬಲವಕಮ್ಮಸ್ಸ ವಸೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ। ‘‘ದುಬ್ಬಲಞ್ಹಿ ಕಮ್ಮಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೋ ನ ಹೋತೀ’’ತಿ ಪಟ್ಠಾನಸಂವಣ್ಣನಾಯ ದಸ್ಸಿತಮೇತಂ। ರೂಪಾವಚರಪಞ್ಚಕುಸಲಚೇತನಾಭೇದೋತಿ ‘‘ಠಪೇತ್ವಾ ಅಭಿಞ್ಞಾಪ್ಪತ್ತ’’ನ್ತಿ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ನ ವಾ ವತ್ತಬ್ಬಂ ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವಕಥಾಯ ಅವಿಪಾಕಾರಹಸ್ಸ ಪಸಙ್ಗಾಭಾವತೋ। ಅಭಿಞ್ಞಾಚೇತನಾಯ ಹಿ ಅವಿಪಾಕತಾ ಹೇಟ್ಠಾ ವಿಭಾವಿತಾ ಏವ। ಅವಿಸೇಸೇನ ಪನಾತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಪಞ್ಚನ್ನಂ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನನ್ತಿ ಆನೇತ್ವಾ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬಂ।
ಪಞ್ಚನ್ನನ್ತಿ ಚಕ್ಖುಸೋತವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ, ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಮನೋಧಾತುಯಾ, ದ್ವಿನ್ನಂ ಸನ್ತೀರಣಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂನಞ್ಚಾತಿ ಏತೇಸಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ। ತಥೇವಾತಿ ದ್ವೇಧಾ ಏವ। ಕಥಂ ಪನ ಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣೇಯೇವ ಪವತ್ತನಕಾನಿ ಕುಸಲವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ ದುಗ್ಗತಿಯಂ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಆಹ ‘‘ನಿರಯೇ ಮಹಾಮೋಗ್ಗಲ್ಲಾನತ್ಥೇರಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿ। ಥೇರೋ ಹಿ ತತ್ಥ ಇದ್ಧಿಯಾ ವಸ್ಸಂ ನಿಮ್ಮಿನಿತ್ವಾ ಕತಿಪಯಂ ವೇಲಂ ನಿರಯಗ್ಗಿಂ ವೂಪಸಮೇತ್ವಾ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ।
ಸ್ವೇವ ಕಾಮಾವಚರೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ। ಅವಿಸೇಸೇನ ಪನ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋತಿ ಕಾಮಾವಚರಂ, ರೂಪಾವಚರಞ್ಚಾತಿ ದುವಿಧಮ್ಪಿ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಂ ಏಕಜ್ಝಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ।
ದ್ವಾದಸಾಕುಸಲಚೇತನಾಭೇದೋತಿ ಏತ್ಥ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಚೇತನಾಯ ಗಹಣೇ ಕಾರಣಂ ನ ದಿಸ್ಸತಿ, ವಿಚಾರೇತಬ್ಬಮೇತಂ। ಏಕಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ತಥೇವ
ರೂಪಭವೇ ಚತುನ್ನನ್ತಿ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಾನಂ ಚಕ್ಖುಸೋತವಿಞ್ಞಾಣಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಸನ್ತೀರಣಾನಂ। ತಾನಿ ಪನ ಏಕನ್ತತೋ ಅನಿಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಾನಿ, ರೂಪಭವೇ ಚ ಕಥಂ ಅನಿಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಸಮಾಯೋಗೋತಿ ಆಹ ‘‘ಸೋ ಚ ಖೋ’’ತಿಆದಿ। ‘‘ತಥಾ ಕಾಮಾವಚರದೇವಲೋಕೇಪಿ ಅನಿಟ್ಠರೂಪಾದಯೋ ನತ್ಥೀ’’ತಿ ಇದಂ ಯೇಭುಯ್ಯವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ಬಹುಲಞ್ಹಿ ತೇಸಂ ಇಟ್ಠಾ ಏವ ರೂಪಾದಯೋ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಿ, ಕದಾಚಿ ಅನಿಟ್ಠಂ। ದೇವಾನಞ್ಹಿ ಕೇಸಞ್ಚಿದೇವ ಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಪಾತುಭಾವಕಾಲಾದೀಸು ಮಿಲಾತಮಾಲಾದಿಅನಿಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಸಮಾಯೋಗೋ ಹೋತೀತಿ।
೬೩೭. ಯತ್ಥ ವಿತ್ಥಾರಪ್ಪಕಾಸನಂ ಕತಂ, ತತೋ ಭವತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಮುಖಮತ್ತಪ್ಪಕಾಸನಂ ಕಾತುಕಾಮೋ ಆಹ ‘‘ಆದಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯಾ’’ತಿ। ತೇನೇವ ‘‘ದ್ವೀಸು ಭವೇಸೂ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಮನುಸ್ಸಾಪಿ ಕೇಚಿ ಅಣ್ಡಜಾ, ಸಂಸೇದಜಾ ಚ ಹೋನ್ತೀತಿ ತದಪೇಕ್ಖಾಯ ‘‘ಚತೂಸು ಯೋನೀಸೂ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಏಕತ್ತಕಾಯಏಕತ್ತಸಞ್ಞಿತಾಸಾಮಞ್ಞೇನ ಚತುತ್ಥಝಾನಭೂಮಿಕಾಪಿ ಅಸಞ್ಞಾರುಪ್ಪವಜ್ಜಾ ಚತುತ್ಥಿಂಯೇವ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಂ ಭಜನ್ತಿ। ಏಸ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ। ವುತ್ತನಯೇನೇವಾತಿ ‘‘ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇನ ಚೇವ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಚಾ’’ತಿ ವುತ್ತನಯೇನೇವ। ಯಥಾಸಮ್ಭವನ್ತಿ ಏಕವೀಸತಿಕಾಮಾವಚರರೂಪಾವಚರಕುಸಲವಿಪಾಕೇಸು ಚುದ್ದಸನ್ನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ, ಪವತ್ತೇ ಚ, ಸತ್ತನ್ನಂ ಪವತ್ತೇ ಏವಾತಿ ಅಯಂ ಯಥಾಸಮ್ಭವೋ।
ತಾದಿಸೇಯೇವಾತಿ ನಾನತ್ತಕಾಯಏಕತ್ತಸಞ್ಞೀಸಙ್ಖಾತೇಯೇವ।
ಚತುನ್ನಂ ವಿಞ್ಞಾಣಾನನ್ತಿ ಭವಾದಯೋ ಅಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಚತೂಸು ಅನ್ತೋಗಧಾನಂ ಪನ ತಿಣ್ಣಂ ವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತೀಸು ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತೀಸು ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ। ಅವಿಞ್ಞಾಣಕೇ ಸತ್ತಾವಾಸೇ ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣೇ ಅಲಬ್ಭಮಾನೇಪಿ ತಸ್ಸ ಸಙ್ಖಾರಹೇತುಕತ್ತಂ ಲಬ್ಭತೇವ। ತಥಾ ಹಿ ತತ್ಥ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಕಟತ್ತಾರೂಪಾನಂ ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ಏತಸ್ಮಿಞ್ಚ ಮುಖಮತ್ತಪ್ಪಕಾಸನೇ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂ ದುಗ್ಗತಿಆದೀಸು ಪವತ್ತಿಯಂ ಕುಸಲವಿಪಾಕಾದಿವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಭವೇಸು ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವಿಞ್ಞಾಯತೀತಿ ನ ವುತ್ತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾನಾಮರೂಪಪದವಿತ್ಥಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೬೩೮. ವಿಭಾಗಾ ನಾಮರೂಪಾನನ್ತಿ ನಾಮಸ್ಸ, ರೂಪಸ್ಸ ಚ ಪಭೇದತೋ।
ತತ್ಥ ನಾಮಸ್ಸ ತಾವ ಪಭೇದಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೇನ ಕಾಮಂ ವಿಞ್ಞಾಣಮ್ಪಿ ನಾಮಮೇವ, ಪಚ್ಚಯಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನೇ ಪನ ಅಸಙ್ಕರತೋ ‘‘ಆರಮ್ಮಣಾಭಿಮುಖಂ ನಮನತೋ ವೇದನಾದಯೋ ತಯೋ ಖನ್ಧಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಪನೇತ್ಥ ಪವತ್ತಿಕಥಾಯಂ ಅಪ್ಪಚ್ಚಯತ್ತಾ, ನಮನಟ್ಠಾಭಾವತೋ ಚ ಪಸಙ್ಗೋ ಏವ ನತ್ಥಿ। ನಾಮನಟ್ಠೇನ ಹಿ ತಂ ನಾಮಂ, ನ ನಮನಟ್ಠೇನ। ತೇಸಂ ನಾಮರೂಪಾನಂ ಸುಖಾದಿವಸೇನ, ಪಥವೀಆದಿವಸೇನ ಚ ವಿಭಾಗೋ।
ಏಕಂ ಸತ್ತಾವಾಸನ್ತಿ ಅಸಞ್ಞಸತ್ತಾವಾಸಂ। ಪುರಿಮೇಸು ಚತೂಸು, ಅಸಞ್ಞಸತ್ತಾವಾಸೇ ಚಾತಿ ಪಞ್ಚಸು।
ಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಗ್ಗಹಣೇನ ಜಲಾಬುಜಾ ಗಹಿತಾತಿ ‘‘ಅಣ್ಡಜಾನಞ್ಚಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅಣ್ಡಜಾನಞ್ಚ ಅಭಾವಕಾನನ್ತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಸನ್ತತಿಸೀಸಾನೀತಿ ಕಲಾಪಸನ್ತಾನಮೂಲಾನಿ। ಯದಿಪಿ ವಿಕಾರರೂಪಾನಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ನ ಸನ್ತಿ, ಲಕ್ಖಣಪರಿಚ್ಛೇದರೂಪಾನಿ ಪನ ಸನ್ತೀತಿ ತಾನಿ ಪರಮತ್ಥತೋ ಅಪರಿನಿಪ್ಫನ್ನಾನೀತಿ ವಜ್ಜೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ರೂಪರೂಪತೋ’’ತಿ। ಫಸ್ಸಾದಿಕೇ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧಭಾವೇನ ಏಕತ್ತಂ ನೇತ್ವಾ ‘‘ತೇವೀಸತಿ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅಪನೇತ್ವಾತಿ ಕಲಾಪನ್ತರಗತೇ ಪಥವೀಆದಿಕೇ ಸಮಾನಲಕ್ಖಣತಾಯ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ।
ತೇಸನ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮಕಾಯಿಕಾದೀನಂ। ವಿತ್ಥಾರೇನಾತಿ ಚತೂಸುಪಿ ಸನ್ತತಿಸೀಸೇಸು ರೂಪಾನಂ ಅಸಙ್ಖಿಪನೇನ।
ಕಾಮಭವೇ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಸೇಸಓಪಪಾತಿಕಾನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಕಾಮಭವೇ ಓಪಪಾತಿಕಾ ವುತ್ತಾ ನ ಸನ್ತಿ, ಯೇನ ಸೇಸಗ್ಗಹಣಂ ಸಾತ್ಥಕಂ ಭವೇಯ್ಯ, ಅಣ್ಡಜಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕೇಹಿ ಪನ ಓಪಪಾತಿಕಸಂಸೇದಜಾ ಸೇಸಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಸೇಸಗ್ಗಹಣಂ ಕತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಅಥ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಕಾಯಿಕಾದಿಕೇಹಿ ಓಪಪಾತಿಕೇಹಿ ವುತ್ತೇಹಿ ಸೇಸೇ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಸೇಸಓಪಪಾತಿಕಾನ’’ನ್ತಿ ಆಹ। ತೇ ಪನ ಅರೂಪಿನೋಪಿ ಸನ್ತೀತಿ ‘‘ಕಾಮಭವೇ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಾನಂ ಪನ ನಾಮರೂಪಂ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ರೂಪಮಿಸ್ಸಕವಿಞ್ಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ವುತ್ತನಯೇನ ಸಕ್ಕಾ ಧಮ್ಮಗಣನತೋ ವಿಞ್ಞಾತುನ್ತಿ ನ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತೇನ ಸಹ ಪವತ್ತಉತುತೋತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತೇನ ಸಹ ಉಪ್ಪನ್ನರೂಪೇಸು ತೇಜೋಧಾತುತೋ। ಹದಯವತ್ಥುನೋ ತಙ್ಖಣುಪ್ಪನ್ನತ್ತಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಸ್ಸ ವತ್ಥುದುಬ್ಬಲತಾ। ತೇಸಂ ಅಜ್ಝೋಹರಿತಾಹಾರೇನ ಅನುಗತೇ ಸರೀರೇ ನರೋತಿ ತೇನೇವ ಮಾತುಕುಚ್ಛಿಗತಭಾವೇನ ತಿರೋಕ್ಖೋ। ಅವಕಂಸತೋ ದ್ವೇ ಅಟ್ಠಕಾನೇವ ಉತುಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾನಿ ಹೋನ್ತೀತಿ ಸಸದ್ದಕಾಲಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಉಕ್ಕಂಸತೋ ದ್ವಿನ್ನಂ ನವಕಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಪುಬ್ಬೇತಿ ಯಂ ಪುಬ್ಬೇ ಸನ್ತತಿದ್ವಯಾದಿಕಂ ಸತ್ತಕಪರಿಯೋಸಾನಂ ರೂಪಂ ಇಧ ವುತ್ತಂ, ತಂ ಏಕೇಕಸ್ಸ ‘‘ಪುಬ್ಬೇ…ಪೇ॰… ಸತ್ತತಿವಿಧ’’ನ್ತಿ। ದುವಿಧಮ್ಪಿ ತನ್ತಿ ಉತುಸಮುಟ್ಠಾನಂ, ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಞ್ಚಾತಿ ದುವಿಧಮ್ಪಿ ತಂ ಸದ್ದಂ।
ಸಣ್ಠಾತುನ್ತಿ ಅದ್ಧನಿಯಭಾವೇನ ಠಾತುಂ, ಅತ್ತನೋ ಪನ ಖಣಮತ್ತಂ ತಿಟ್ಠತೇವ। ಚತುದ್ದಿಸಾ ವವತ್ಥಾಪಿತಾತಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಸಂಸಟ್ಠಸೀಸಾ ಮೂಲೇನ ಚತೂಸು ದಿಸಾಸು ವವತ್ಥಾಪಿತಾ। ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಲಿಙ್ಗೇತ್ವಾ ಠಿತಾ ಭಿನ್ನವಾಹನಿಕಾ ವಿಯ ಚ।
೬೩೯. ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ ಚ ಪವತ್ತಿಯನ್ತಿ ರೂಪಾಜನಕಕಮ್ಮಜಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣಪ್ಪವತ್ತಿಕಾಲಂ, ಸಹಜಾತವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಞ್ಚ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ತದಾ ಹಿ ತತೋ ನಾಮಮೇವ ಹೋತೀತಿ। ಕಮ್ಮವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ಪನ ತದಾಪಿ ಉಭಯಂ ಹೋತೀತಿ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ, ಪಚ್ಛಾಜಾತವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ಚ ರೂಪಂ ಉಪತ್ಥದ್ಧಂ ಹೋತೀತಿ। ಅಸಞ್ಞೇಸೂತಿಆದಿ ಕಮ್ಮವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ ಚ ಪವತ್ತಿಯನ್ತಿ ಭವಙ್ಗಾದಿಜನಕಕಮ್ಮತೋ ಅಞ್ಞೇನ ರೂಪುಪ್ಪತ್ತಿಕಾಲಂ, ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿಕಾಲಂ, ಭವಙ್ಗಾದಿಉಪ್ಪತ್ತಿಕಾಲತೋ ಅಞ್ಞಕಾಲಞ್ಚ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತನ್ತಿ ಯುತ್ತಂ। ಭವಙ್ಗಾದಿಉಪ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇ ಹಿ ತಂಜನಕೇನ ಕಮ್ಮುನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ರೂಪಂ, ಸೋ ಚ ವಿಪಾಕೋ ಕಮ್ಮವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ। ಸಹಜಾತವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾನಪೇಕ್ಖಮ್ಪಿ ಹಿ ಪವತ್ತಿಯಂ ಕಮ್ಮೇನ ಪವತ್ತಮಾನಂ ರೂಪಂ, ನಾಮಞ್ಚ ನ ಕಮ್ಮವಿಞ್ಞಾಣಾನಪೇಕ್ಖಂ ಹೋತೀತಿ। ಸಬ್ಬತ್ಥಾತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ, ಪವತ್ತೇ ಚ। ಸಹಜಾತವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪಂ, ಕಮ್ಮವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪಞ್ಚ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ನಾಮಞ್ಚ ರೂಪಞ್ಚ ನಾಮರೂಪಞ್ಚಾತಿ ಏತ್ಥ ನಾಮರೂಪಸದ್ದೋ ಅತ್ತನೋ ಏಕದೇಸೇನ ನಾಮಸದ್ದೇನ ನಾಮಸದ್ದಸ್ಸ ಸರೂಪೋ, ರೂಪಸದ್ದೇನ ಚ ರೂಪಸದ್ದಸ್ಸ, ತಸ್ಮಾ ಸರೂಪಾನಂ ಏಕಸೇಸೋತಿ ಏಕದೇಸಸರೂಪೇಕಸೇಸೋ, ನಾಮರೂಪಸದ್ದಸ್ಸ ಠಾನಂ ಇತರೇಸಞ್ಚ ನಾಮರೂಪಸದ್ದಾನಂ ಅದಸ್ಸನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
ವಿಪಾಕತೋ ಅಞ್ಞಂ ಅವಿಪಾಕಂ। ಯತೋ ದ್ವಿಧಾ ಮತಂ, ತತೋ ಯುತ್ತಮೇವ ಇದನ್ತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ।
ಕುಸಲಾದಿಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಅಕುಸಲಕಿರಿಯಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ವಿಯ ವಿಪಾಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇಪಿ ವಿಪಾಕಾಜನಕಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಸಙ್ಗಹಿತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ವಿಪಾಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ಪನ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತನಯೇನ ಉಭಯಞ್ಚ ಲಬ್ಭತೀತಿ ತಾದಿಸವಿಪಾಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣವಜ್ಜನತ್ಥಂ ‘‘ಕುಸಲಾದಿಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
೬೪೦. ಸುತ್ತನ್ತಿಕಪರಿಯಾಯತೋತಿ
ಪವತ್ತಸ್ಸ ಪಾಕಟತ್ತಾ ಅಪಾಕಟಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಪುಚ್ಛತಿ ‘‘ಕಥಂ ಪನೇತ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ। ಸುತ್ತತೋ ನಾಮಂ, ಯುತ್ತಿತೋ ರೂಪಂ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ಹೋತೀತಿ ಜಾನಿತಬ್ಬಂ।
ಯುತ್ತಿತೋ ಸಾಧೇತ್ವಾ ಸುತ್ತೇನ ತಂ ದಳ್ಹಂ ಕರೋನ್ತೋ ‘‘ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸಾಪಿ ಹೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸೇವಾತಿ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸ ವಿಯ। ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪ’’ನ್ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೧೨೬; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೧, ೩೯; ಮಹಾವ॰ ೧; ಉದಾ॰ ೧) ಭಾಸಮಾನೇನ ಭಗವತಾ ಯಸ್ಮಾ ಉಪಪರಿಕ್ಖಮಾನಾನಂ ಪಣ್ಡಿತಾನಂ ಪರಮತ್ಥತೋ ನಾಮರೂಪಮತ್ತಮೇವ ಪವತ್ತಮಾನಂ ದಿಸ್ಸತಿ, ನ ಸತ್ತೋ, ನ ಜೀವೋ, ತಸ್ಮಾ ಕೇನಚಿ ಅಪ್ಪಟಿವತ್ತಿಯಂ ಅನುತ್ತರಂ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ ಪವತ್ತಿತಂ ಹೋತಿ। ಸುಞ್ಞತಪ್ಪಕಾಸನಞ್ಹಿ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಪ್ಪವತ್ತನನ್ತಿ। ಅಥ ವಾ ನಾಮರೂಪಮತ್ತತಾವಚನೇನ ಪವತ್ತಿಯಾ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಮತ್ತತಾ ವುತ್ತಾ। ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಪ್ಪಕಾಸನೇನ ಚ ತಸ್ಸ ಸಮುದಯೋ, ತಸ್ಸ ಚ ನಿರೋಧೋ, ನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಪಟಿಪದಾ ಚ
ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಾಸಳಾಯತನಪದವಿತ್ಥಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೬೪೧. ತನ್ತಿ ತಸ್ಸಾತಿ ಸಳಾಯತನಸ್ಸ। ತಾದಿಸಸ್ಸೇವಾತಿ ಕತೇಕಸೇಸಸ್ಸೇವ।
ಇಧಾಪಿ ನಾಮನ್ತಿ ಖನ್ಧತ್ತಯಸ್ಸೇವ ಗಹಣೇ ಕಾರಣಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ। ನಿಯಮತೋತಿ ಇದಞ್ಚ ಚತುನ್ನಂ ಭೂತಾನಂ, ಛನ್ನಂ ವತ್ಥೂನಂ, ಜೀವಿತಸ್ಸ ಚ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಸಹಜಾತನಿಸ್ಸಯಪುರೇಜಾತಇನ್ದ್ರಿಯಾದಿನಾ ಸಳಾಯತನಸ್ಸ ಪವತ್ತಮಾನಸ್ಸ ಏಕನ್ತೇನ ಪಚ್ಚಯಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ರೂಪಾಯತನಾದೀನಂ ಪನ ಸಹಜಾತನಿಸ್ಸಯಾನುಪಾಲನಭಾವೋ ನತ್ಥೀತಿ ಅಗ್ಗಹಣಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಆರಮ್ಮಣಾರಮ್ಮಣಪುರೇಜಾತಾದಿಭಾವೋ ಚ ತೇಸಂ ನ ಸಸನ್ತತಿಪರಿಯಾಪನ್ನಾನಮೇವ, ನ ಚ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ವಿಯ ಏಕಪ್ಪಹಾರೇನೇವಾತಿ ಅನಿಯಮತೋ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ। ನಿಯಮತೋ…ಪೇ॰… ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ ಏವನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಏವಂ-ಸದ್ದೇನ ವಾ ರೂಪಾಯತನಾದೀನಮ್ಪಿ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಛಟ್ಠಾಯತನಞ್ಚ ಸಳಾಯತನಞ್ಚ ಸಳಾಯತನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಯದಿಪಿ ಛಟ್ಠಾಯತನಸಳಾಯತನಸದ್ದಾನಂ ಸದ್ದತೋ ಸರೂಪತಾ ನತ್ಥಿ, ಅತ್ಥತೋ ಪನ ಸಳಾಯತನೇಕದೇಸೋವ ಛಟ್ಠಾಯತನನ್ತಿ ಏಕದೇಸಸರೂಪತಾ ಅತ್ಥೀತಿ ಏಕದೇಸಸರೂಪೇಕಸೇಸೋ ಕತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಅತ್ಥತೋಪಿ ಹಿ ಸರೂಪಾನಂ ಏಕದೇಸಸರೂಪೇಕಸೇಸಂ ಇಚ್ಛನ್ತಿ ‘‘ವಙ್ಕೋ ಚ ಕುಟಿಲೋ ಚ ಕುಟಿಲಾ’’ತಿ। ತಸ್ಮಾ ಅತ್ಥತೋ ಏಕದೇಸಸರೂಪಾನಞ್ಚ ಏಕಸೇಸೇನ ಭವಿತಬ್ಬನ್ತಿ।
ಅಥ ವಾ ಛಟ್ಠಾಯತನಞ್ಚ ಮನಾಯತನಞ್ಚ ಛಟ್ಠಾಯತನನ್ತಿ ವಾ ಮನಾಯತನನ್ತಿ ವಾ ಛಟ್ಠಾಯತನಞ್ಚ ಛಟ್ಠಾಯತನಞ್ಚ ಛಟ್ಠಾಯತನನ್ತಿ ವಾ ಮನಾಯತನಞ್ಚ ಮನಾಯತನಞ್ಚ ಮನಾಯತನನ್ತಿ ವಾ ಏಕಸೇಸಂ ಕತ್ವಾ ಚಕ್ಖಾದೀಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ‘‘ಸಳಾಯತನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ತಮೇವ ಏಕಸೇಸಂ ನಾಮಮತ್ತಪಚ್ಚಯಸ್ಸ, ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಚ ಮನಾಯತನಸ್ಸ ವಸೇನ ಕತಂ ಅತ್ಥತೋ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಛಟ್ಠಾಯತನಞ್ಚ ಸಳಾಯತನಞ್ಚ ಸಳಾಯತನನ್ತಿ ಏವಂ ಕತೇಕಸೇಸಸ್ಸಾ’’ತಿ। ಯಥಾವುತ್ತೋಪಿ ಹಿ ಏಕಸೇಸೋ ಅತ್ಥತೋ ಛಟ್ಠಾಯತನಞ್ಚ ಸಳಾಯತನಞ್ಚಾತಿ ಏವಂ ಕತೋ ನಾಮ
‘‘ನ ಅಞ್ಞಥಾ’’ತಿ ಏತೇನ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ನಾಮಸ್ಸ, ರೂಪಸ್ಸ ಚ ಅಭಾವೇ ತಂ ತಂ ಆಯತನಂ ನ ಹೋತೀತಿ ಬ್ಯತಿರೇಕಂ ವಿಭಾವೇತಿ।
ಯನ್ತಿ ಯಸ್ಸಾತಿ ಯಸ್ಸ ಯಸ್ಸ ಆಯತನಸ್ಸ। ಯಥಾತಿ ಸಹಜಾತಾದಿನಾ ಯೇನ ಯೇನ ಪಕಾರೇನ। ನೇಯ್ಯನ್ತಿ ಞೇಯ್ಯಂ।
ತಸ್ಸ ವಸೇನಾತಿ ತಸ್ಸ ಹೇತುಆದಿಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ವಸೇನ। ಉಕ್ಕಂಸಾವಕಂಸೋತಿ ಏತ್ಥ ಸತ್ತಧಾ ಪಚ್ಚಯಭಾವತೋ ಉಕ್ಕಂಸೋ ಅಟ್ಠಧಾ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ, ತತೋ ನವಧಾ, ತತೋ ದಸಧಾತಿ ಅಯಂ ಉಕ್ಕಂಸೋ। ಅವಕಂಸೋ ಪನ ದಸಧಾ ಪಚ್ಚಯಭಾವತೋ ನವಧಾ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ, ತತೋ ಅಟ್ಠಧಾ, ತತೋ ಸತ್ತಧಾತಿ ಏವಂ ವೇದಿತಬ್ಬೋ, ನ ಪನ ಸತ್ತಧಾ ಪಚ್ಚಯಭಾವತೋ ಏವ ದ್ವೇಪಿ ಉಕ್ಕಂಸಾವಕಂಸಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ, ತತೋ ಅವಕಂಸಾಭಾವತೋತಿ।
ವಿಪಾಕಂ ನಾಮನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ವುತ್ತನಯೇನೇವಾತಿ ಸಹಜಾತಾದಿವಸೇನ, ಸತ್ತಧಾ, ಹೇತುಆದಿವಸೇನ ಚ। ಇತರನ್ತಿ ಅವಿಪಾಕಂ ನಾಮಂ।
‘‘ಹದಯವತ್ಥುನೋ ಸಹಾಯಂ ಹುತ್ವಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಅರೂಪೇ ವಿಯ ಅಸಹಾಯಂ ನಾಮಂ ನ ಹೋತಿ, ಹದಯವತ್ಥು ಚ ನಾಮೇನ ಸಹ ಛಟ್ಠಾಯತನಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ಏತ್ತಕಮೇವ ದಸ್ಸೇತಿ, ನ ಪನ ಯಥಾ ಹದಯವತ್ಥು ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ತಥಾ ನಾಮಮ್ಪೀತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ। ವತ್ಥು ಹಿ ನಾಮಸ್ಸ ವಿಪ್ಪಯುತ್ತಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ನ ನಾಮಂ। ನಾಮಞ್ಚ ವಿಪಾಕಹೇತಾದಿಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ನ ವತ್ಥೂತಿ। ಪವತ್ತೇ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾ ಕಮ್ಮಜರೂಪಸ್ಸ ಠಿತಿಪ್ಪತ್ತಸ್ಸೇವ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ, ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಸ್ಸಾತಿ ವಿಪ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತಾ ಚ ಪಚ್ಛಾಜಾತವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾದಯೋ ಏವ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ।
‘‘ತತ್ಥೇವಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ‘‘ಪವತ್ತೇ’’ತಿ ಇದಂ ಪಚ್ಚಾಮಟ್ಠನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ತತ್ಥೇವ ಹಿ ಪವತ್ತೇ’’ತಿ। ‘‘ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ’’ತಿ ಪನ ಇದಂ ‘‘ಪಞ್ಚನ್ನ’’ನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ದೀಪಿತಮೇವಾತಿ। ಪವತ್ತಿಯಂ ಚಕ್ಖಾಯತನಾದಿಕಸ್ಸ ನಾಮಂ ವಿಪಾಕಪಚ್ಚಯೋ ನ ಹೋತಿ, ಅತ್ತನಾ ಜನಿತರೂಪಸ್ಸೇವ ಹೋತಿ। ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಪನ ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಸದಿಸಂ, ತಸ್ಮಾ ವತ್ಥುನೋಪಿ ವಿಪಾಕಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿಯೇವ।
ರೂಪತೋತಿ ಯಂ ಯಂ ಆಯತನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಅಣ್ಡಜಜಲಾಬುಜಾನಂ ಪಞ್ಚಸು ಆಯತನೇಸು ಕಾಯಾಯತನಮೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಇತರೇಸಂ ಯಥಾರಹಂ ಇತರಾನಿಪಿ।
ಅವಸೇಸಮನಾಯತನಸ್ಸಾತಿ ಏತ್ಥ ‘‘ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಭವೇ ಪನಾ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ಅನುವತ್ತಮಾನತ್ತಾ ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ
ಸಳಾಯತನಪಚ್ಚಯಾಫಸ್ಸಪದವಿತ್ಥಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೬೪೨. ಬಾವೀಸತಿಯಾ ಲೋಕಿಯವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣೇಹಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಬಾವೀಸತಿಲೋಕಿಯವಿಞ್ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ। ತತೋ ಏವ ಬಾವೀಸತಿ।
ತತ್ಥಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಸಳಾಯತನೇ, ತೇಸು ಛಸು ಆಯತನೇಸೂತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಜ್ಝತ್ತನ್ತಿ ಸಸನ್ತತಿಪರಿಯಾಪನ್ನಮೇವ ಗಣ್ಹಾತಿ। ತಞ್ಹಿ ಸಸನ್ತತಿಪರಿಯಾಪನ್ನಕಮ್ಮನಿಬ್ಬತ್ತಂ ತಾದಿಸಸ್ಸ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ರೂಪಾದೀನಿ, ಪನ ಬಹಿದ್ಧಾ ಅನುಪಾದಿನ್ನಾನಿ ಚ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಂ ಹೋನ್ತಿ, ನ ತಾನಿ ಚಕ್ಖಾದೀನಿ ವಿಯ ಸಸನ್ತತಿಪರಿಯಾಪನ್ನಕಮ್ಮಕಿಲೇಸನಿಮಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿಭಾವೇನ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಪಠಮಾಚರಿಯವಾದೇ ನ ಗಹಿತಾನಿ, ದುತಿಯಾಚರಿಯವಾದೇ ಪನ ಯಥಾ ತಥಾ ವಾ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇ ಸತಿ ನ ಸಕ್ಕಾ ವಜ್ಜೇತುನ್ತಿ ಗಹಿತಾನಿ।
ತತ್ಥಾತಿ ಸಳಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸಪದೇ। ಯೇ ತಾವ ಆಚರಿಯಾ ಮಹಾವಿಹಾರವಾಸಿನೋವ ಯಥಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಏವಂ ನಾಮರೂಪಂ, ಸಳಾಯತನಂ, ಫಸ್ಸಂ, ವೇದನಞ್ಚ ಪಚ್ಚಯಂ, ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಞ್ಚ ಸಸನ್ತತಿಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ದೀಪೇನ್ತಾ ವಿಪಾಕಮೇವ ಇಚ್ಛನ್ತಿ। ‘‘ಛಟ್ಠಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋ’’ತಿ ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯಪಾಳಿ (ವಿಭ॰ ೨೪೩) ಆರುಪ್ಪಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಾತಿ ‘‘ಛಟ್ಠಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋತಿ ಪಾಳಿಅನುಸಾರತೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
ಸಬ್ಬೇ ಫಸ್ಸಾ ನ ಸಮ್ಭೋನ್ತೀತಿ ಯೋಜನಾ। ಯದಿ ಸಬ್ಬಾಯತನೇಹಿ ಏಕೋ ಫಸ್ಸೋ ಸಮ್ಭವೇಯ್ಯ, ‘‘ಸಳಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋ’’ತಿ ಏಕಸ್ಸ ವಚನಂ ಯುಜ್ಜೇಯ್ಯ ‘‘ನ ಸಬ್ಬಾಯತನೇಹೀ’’ತಿಆದಿನಾ ‘‘ನಾಪಿ ಏಕಮ್ಹಾ ಆಯತನಾ ಸಬ್ಬೇ ಫಸ್ಸಾ’’ತಿ। ‘‘ನ ಸಬ್ಬಾಯತನೇಹಿ ಏಕೋ ಫಸ್ಸೋ ಸಮ್ಭೋತೀ’’ತಿ ಇದಮೇವ ಪನ ಏಕಫಸ್ಸವಚನಸ್ಸಾಯುತ್ತತ್ತದೀಪಕಂ ಕಾರಣನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ನಿದಸ್ಸನವಸೇನ ವಾ ಏತಂ ವುತ್ತಂ। ನಾಪಿ ಏಕಮ್ಹಾ ಆಯತನಾ ಸಬ್ಬೇ ಫಸ್ಸಾ ಸಮ್ಭೋನ್ತಿ, ಏವಂ ನ ಸಬ್ಬಾಯತನೇಹಿ ಏಕೋ ಫಸ್ಸೋ ಸಮ್ಭೋತಿ। ತಸ್ಮಾ ಏಕಸ್ಸ ವಚನಂ ಅಯುತ್ತನ್ತಿ। ಪರಿಹಾರಂ ಪನ ಅನೇಕಾಯತನೇಹಿ ಏಕಫಸ್ಸಸ್ಸ ಸಮ್ಭವತೋತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ತತ್ರಿದಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ಅವಸೇಸಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾಯತನಾ ಫಸ್ಸವಜ್ಜಿತಾ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಚೇತಸಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ।
ಏಕೋಪಿ ಅನೇಕಾಯತನಪ್ಪಭವೋ ಏಕೋಪನೇಕಾಯತನಪ್ಪಭವೋ।
ಛಧಾ ಪಚ್ಚಯತ್ತೇ ಪಞ್ಚ ವಿಭಾವಯೇ, ಏಕಂ ನವಧಾ ಪಚ್ಚಯತ್ತೇ, ಬಾಹಿರಾನಿ ಛ ಆಯತನಾನಿ ಆರಮ್ಮಣಾದಿನಾ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಪಚ್ಚಯತ್ತೇ ವಿಭಾವಯೇತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ।
ಅನೇಕಭೇದಸ್ಸಾತಿ ಕುಸಲವಿಪಾಕಾದಿಪಞ್ಚದ್ವಾರಾದಿವಸೇನ ಅನೇಕವಿಧಸ್ಸ ದ್ವಿಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತವಜ್ಜಸ್ಸ ವಿಪಾಕಫಸ್ಸಸ್ಸ। ತಾನಿ ಚಾತಿ ರೂಪಾಯತನಾದೀನಿ। ‘‘ಮನೋ ಚ ನೇಸಂ ಗೋಚರವಿಸಯಂ ಪಚ್ಚನುಭೋತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೫೫) ಹಿ ವುತ್ತಂ। ತಥಾ ಚಾತಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಿ ರೂಪಾದೀನಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾಯತನಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ರೂಪರೂಪಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯಮತ್ತೇನಾತಿ ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಅಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ, ಅಞ್ಞಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾಯತನಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ।
ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾವೇದನಾಪದವಿತ್ಥಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೬೪೩. ದ್ವಾರತೋ ಸಳೇವಾತಿ ಪಭವಸಾಮಞ್ಞತೋ ಏಕವಿಧಾಪಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿದ್ವಾರತೋ ಛ ಏವ ಹೋನ್ತೀತಿ ಛಳೇವ ವೇದನಾ ವುತ್ತಾ।
ಚಿತ್ತಭೇದೇನ ಏಕೂನನವುತಿವಿಧಾಪಿ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಾ ಏವ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ವೇದನಾಸು ಪನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಸೇಸಾನ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಯ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಾದಯೋ ಪಞ್ಚ ಯದಿಪಿ ಅನನ್ತರಾದೀಹಿ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ, ಅನನ್ತರಾದೀನಂ ಪನ ‘‘ಏಕಧಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ದ್ವಾರೇ ಹಿ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರಾದೀಸು ಉಪ್ಪನ್ನಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀಹಿ
ರೂಪಾರೂಪಾವಚರವಿಪಾಕವೇದನಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಆದಿವಸೇನೇವ ಪವತ್ತನ್ತಿ, ಕಾಮಾವಚರಾಪಿ ಏಕಚ್ಚಾತಿ ‘‘ತೇಭೂಮಕವಿಪಾಕವೇದನಾನಮ್ಪೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತಾಸಮ್ಪಿ ಹಿ ಸಹಜಾತಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸೋ ಅಟ್ಠಧಾವ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ಪಚ್ಚಯಂ ಅನುಪಾದಿನ್ನಮ್ಪಿ ಕೇಚಿ ಇಚ್ಛನ್ತೀತಿ ‘‘ಯಾ ಪನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಮನೋದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಸಮ್ಪಯುತ್ತಫಸ್ಸಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ವುತ್ತೋ। ತಞ್ಚ ಮುಖಮತ್ತದಸ್ಸನಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಏತೇನ ನಯೇನ ಸಬ್ಬಸ್ಸ ಅನನ್ತರಸ್ಸ, ಅನಾನನ್ತರಸ್ಸ ಚ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ತಸ್ಸಾ ತಸ್ಸಾ ವಿಪಾಕವೇದನಾಯ ಉಪನಿಸ್ಸಯತಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾತಿ।
ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾತಣ್ಹಾಪದವಿತ್ಥಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೬೪೪. ಇಧಾತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಲೋಕೇ, ಇಮಸ್ಮಿಂ ವಾ ಸಾಸನೇ ಛ ತಣ್ಹಾ ದೀಪಿತಾ। ಇಧಾತಿ ವಾ ಇಮಸ್ಮಿಂ ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ ತಣ್ಹಾಪದೇ। ತತ್ಥಾತಿ ತಾಸು ಛಸು ತಣ್ಹಾಸು।
ಏಕೇಕಾಯ ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಸಹಗತಾಯ, ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಸಹಗತಾಯ ಚ ತಣ್ಹಾಯ ತದಭಿನನ್ದನಾನುಗುಣೋ ರೂಪಾದೀಸು ಪವತ್ತಿಆಕಾರೋ, ಕೇವಲಂ ಕಾಮಸ್ಸಾದವಸೇನ ಪವತ್ತಿಯಾ ವಿಸಿಟ್ಠಾಕಾರತ್ತಾ ವುತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿಆಕಾರತೋ ತಣ್ಹಾಯ ತಿವಿಧತಾ।
ಮಮತ್ತೇನಾತಿ ಸಮ್ಪಿಯಾಯನೇನ, ಅಸ್ಸಾದನತಣ್ಹಾಯ ಇಚ್ಚೇವ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ತತ್ಥ ಪುತ್ತೋ ವಿಯ ವೇದನಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ, ಖೀರಾದಯೋ ವಿಯ ವೇದನಾಯ ಪಚ್ಚಯಭೂತಾ ರೂಪಾದಯೋ, ಖೀರಾದಿದಾಯಿಕಾ ಧಾತಿ ವಿಯ ರೂಪಾದಿಛಳಾರಮ್ಮಣದಾಯಕಾ ಚಿತ್ತಕಾರಾದಯೋ ಛ। ತತ್ಥ ಸುಖಸಮ್ಫಸ್ಸವತ್ಥದಾಯಕೋ ತನ್ತವಾಯೋ, ವೇಜ್ಜೋ ರಸಾಯತನೋಜಾವಸೇನ, ತದುಪತ್ಥಮ್ಭಿತಜೀವಿತವಸೇನ ಚ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ದಾಯಕೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಸಬ್ಬಾಪೇಸಾ ಅಟ್ಠಸತಪ್ಪಭೇದಾಪಿ।
ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾಯ ಆರಮ್ಮಣಮತ್ತಮೇವ ಹೋತಿ, ನ ಉಪನಿಸ್ಸಯೋ ವಿಯ ಉಪ್ಪಾದಕೋತಿ ಉಪ್ಪಾದಕಸ್ಸ ಉಪನಿಸ್ಸಯಸ್ಸೇವ ವಸೇನ ‘‘ಏಕಧಾವಾ’’ತಿ
‘‘ಯಸ್ಮಾ ವಾ’’ತಿಆದಿನಾ ನ ಕೇವಲಂ ವಿಪಾಕಸುಖವೇದನಾ ಏವ, ತಿಸ್ಸೋಪಿ ಪನ ವೇದನಾ ವಿಪಾಕಾ ವಿಸೇಸೇನ ತಣ್ಹಾಯ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೋ, ಅವಿಸೇಸೇನ ಇತರಾ ಚಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಉಪೇಕ್ಖಾ ಪನ ಸನ್ತತ್ತಾ, ಸುಖಮಿಚ್ಚೇವ ಭಾಸಿತಾತಿ ತಸ್ಮಾ ಸಾಪಿ ಭಿಯ್ಯೋ ಇಚ್ಛನವಸೇನ ತಣ್ಹಾಯ ಉಪನಿಸ್ಸಯೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಉಪೇಕ್ಖಾ ಪನ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಭೂತಾ ಅನಿಟ್ಠತ್ತಾ ದುಕ್ಖೇ ಅವರೋಧೇತಬ್ಬಾ, ಇತರಾ ಇಟ್ಠತ್ತಾ ಸುಖೇತಿ ಸಾ ದುಕ್ಖಂ ವಿಯ, ಸುಖಂ ವಿಯ ಚ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ। ‘‘ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ ತಣ್ಹಾ’’ತಿ ವಚನೇನ ಸಬ್ಬಸ್ಸ ವೇದನಾವತೋ ಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಅತ್ಥಿತಾಯ ತಣ್ಹುಪ್ಪತ್ತಿಪ್ಪಸಙ್ಗೇ ತನ್ನಿವಾರಣತ್ಥಮಾಹ ‘‘ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ ಚಾಪೀ’’ತಿಆದಿ।
ನನು ‘‘ಅನುಸಯಸಹಾಯಾ ವೇದನಾ ತಣ್ಹಾಯ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ ವಚನಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ಅತಿಪ್ಪಸಙ್ಗನಿವತ್ತಿಂ ನ ಸಕ್ಕಾ ಕಾತುನ್ತಿ? ನ, ವಟ್ಟಕಥಾಯ ಪವತ್ತತ್ತಾ। ವಟ್ಟಸ್ಸ ಚ ಅನುಸಯವಿರಹೇ ಅಭಾವತೋ ಅನುಸಯಸಹಿತಾವ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ಅತ್ಥತೋ ವುತ್ತಮೇವೇತಂ ಹೋತೀತಿ। ಅಥ ವಾ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ’’ತಿ ಅನುವತ್ತಮಾನತ್ತಾ ಅನುಸಯಸಹಿತಾವ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ। ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ ತಣ್ಹಾತಿ ಚೇತ್ಥ ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ ಏವ ತಣ್ಹಾ, ನ ವೇದನಾಯ ವಿನಾತಿ ಅಯಂ ನಿಯಮೋ ಇಚ್ಛಿತೋ, ನ ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ ತಣ್ಹಾ ಹೋತಿಯೇವಾತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅತಿಪ್ಪಸಙ್ಗೋ ಏತ್ಥ ನತ್ಥಿ ಏವಾತಿ।
ವುಸೀಮತೋತಿ ವುಸಿತವತೋ, ವುಸಿತಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯವಾಸಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ವುಸ್ಸತೀತಿ ವಾ ವುಸೀತಿ ಮಗ್ಗೋ ವುಚ್ಚತಿ, ಸೋ ಏತಸ್ಸ ವುತ್ಥೋ ಅತ್ಥೀತಿ ವುಸೀಮಾ, ಉಕ್ಕಟ್ಠನಿದ್ದೇಸೇನ ಅರಹಾ। ಅಗ್ಗಫಲಂ ವಾ ಪರಿನಿಟ್ಠಿತವಾಸತ್ತಾ ‘‘ವುಸೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತಂ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ವುಸೀಮಾ।
ತಣ್ಹಾಪಚ್ಚಯಾಉಪಾದಾನಪದವಿತ್ಥಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೬೪೫. ಅತ್ಥವಿಭಾಗೋ ಅತ್ಥಸ್ಸ ವಿಭಜನಾ। ವತ್ಥುಸಙ್ಖಾತಂ ಕಾಮನ್ತಿ ಕಾಮಗುಣಸಞ್ಞಿತಂ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣಮಾಹ। ಉಪಾದಿಯತೀತಿ ಕಾಮವಸೇನ ಗಣ್ಹಾತಿ, ದಳ್ಹಂ ಅಸ್ಸಾದೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕಾಮಂ ಉಪಾದಿಯತೀತಿ ಏತ್ಥ ಕಮ್ಮಸಾಧನೋ ಕಾಮಸದ್ದೋ ಕಾಮೋ ಚ ಸೋತಿ ಏತ್ಥ ಕತ್ತುಸಾಧನೋ ಕಿಲೇಸಕಾಮಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ। ಉಪಾದಾನಸದ್ದೋ ಪನ ಉಭಯತ್ಥಾಪಿ ಕತ್ತುಸಾಧನೋವ। ದಳ್ಹತ್ಥೋ ಭುಸತ್ಥೋ। ಯಥಾ ಭುಸೋ ಆಯಾಸೋ ‘‘ಉಪಾಯಾಸಉಪಕುಟ್ಠಾದೀಸು ವಿಯಾ’’ತಿ। ಪುರಿಮದಿಟ್ಠಿಂ ಉತ್ತರದಿಟ್ಠಿ ಉಪಾದಿಯತೀತಿ ಪುರಿಮದಿಟ್ಠಿಂ ಸಸ್ಸತಭಾವೇನ ಗಣ್ಹನ್ತೀ ಉಪಾದಿಯತಿ, ಪುರಿಮದಿಟ್ಠಿಆಕಾರೇನ ವಾ ಉತ್ತರದಿಟ್ಠಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ತೇನೇವ ಪುರಿಮದಿಟ್ಠಿಂ ದಳ್ಹಂ ಕರೋನ್ತೀ ತಂ ಉಪಾದಿಯತೀತಿ ವುತ್ತಾ। ಅಥ ವಾ ಪುರಿಮದಿಟ್ಠಿಂ ಉತ್ತರದಿಟ್ಠಿ ಉಪಾದಿಯತೀತಿ ‘‘ಸಸ್ಸತೋ ಅತ್ತಾ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೩೧) ಇದಂ ಪುರಿಮದಿಟ್ಠಿಂ ಉಪಾದಿಯಮಾನಂ ಉತ್ತರದಿಟ್ಠಿಂ ನಿದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಂ। ಯಥಾ ಹಿ ಏಸಾ ದಳ್ಹೀಕರಣವಸೇನ ಪುರಿಮಂ ಉತ್ತರಾ ಉಪಾದಿಯತಿ, ಏವಂ ‘‘ನತ್ಥಿ ದಿನ್ನ’’ನ್ತಿಆದಿಕಾಪೀತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೪೫; ೨.೯೪; ೩.೯೧, ೧೧೬, ೧೩೬; ಧ॰ ಸ॰ ೧೨೨೧; ವಿಭ॰ ೯೩೮)। ಅತ್ತಗ್ಗಹಣಂ ಪನ ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನನ್ತಿ ನ ಇದಂ ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನದಸ್ಸನನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಲೋಕೋ ಚಾತಿ ವಾ ಅತ್ತಗ್ಗಹಣವಿನಿಮುತ್ತಂ ಗಹಣಂ ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನಭೂತಂ ಇಧ ಪುರಿಮದಿಟ್ಠಿಉತ್ತರದಿಟ್ಠಿವಚನೇಹಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಸೀಲಬ್ಬತಂ ಉಪಾದಿಯತೀತಿ ಏತ್ಥ ಅಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗಗೋಸೀಲಾದಿಸಮಾದಾನವಸೇನ ಸೀಲಂ, ಅವೀತಿಕ್ಕಮನವಸೇನ ವತಂ। ಉಭಯಥಾಪಿ ವಾ ಸೀಲಂ, ತಪೋಕಮ್ಮಭಾವೇನ ಗಹಿತತಾಯ ವತಂ, ಗವಾದಿಪಕತಿಭಾವನಾ। ಅತ್ತನೋ ವಾ ಗವಾದಿಭಾವಾಧಿಟ್ಠಾನಂ ಸೀಲಂ, ‘‘ಗಚ್ಛನ್ತೋ ಭಕ್ಖೇತಿ, ತಿಟ್ಠನ್ತೋ ಮುತ್ತೇತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಗವಾದಿಕಿರಿಯಾಕರಣಂ ವತಂ। ತಂತಂಅಕಿಚ್ಚಸಮ್ಮತತೋ ವಾ ನಿವತ್ತಿ ಸೀಲಂ, ತಂಸಮಾದಾನವತೋವೇಸ ಭೋಜನಕಿಚ್ಚಕರಣಾದಿವಿಸೇಸಪಟಿಪತ್ತಿ ವತಂ, ತಂ ಸೀಲಬ್ಬತಂ ಅಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗಂ ‘‘ಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೋ’’ತಿ ಪರಾಮಸನ್ತೋ ತಥಾ ಅಭಿನಿವಿಸನ್ತೋ ಉಪಾದಿಯತಿ, ತಂ ಗಾಹಂ ದಳ್ಹಂ ಗಣ್ಹಾತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸೀಲಬ್ಬತಸಹಚರಿತಂ ಪರಾಮಾಸಂ ಸೀಲಬ್ಬತನ್ತಿ ಗಹೇತ್ವಾ ಆಹ ‘‘ಸೀಲಬ್ಬತಞ್ಚ ತಂ ಉಪಾದಾನಞ್ಚಾ’’ತಿ। ಗೋಸೀಲಗೋವತಾದೀನೀತಿ ಚ ತಥಾಭೂತಂ ದಿಟ್ಠಿಂ ವದತಿ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಸಯಮೇವ ಉಪಾದಾನಾನೀ’’ತಿ। ಅಭಿನಿವೇಸತೋತಿ ಅಭಿನಿವೇಸಭಾವತೋ, ಅಭಿನಿವಿಸನತೋ ವಾ। ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನನ್ತಿ ‘‘ಅತ್ತಾ’’ತಿ ವಾದಸ್ಸ ಪಞ್ಞಾಪನಸ್ಸ, ಗಹಣಸ್ಸ ಚ ಕಾರಣಭೂತಾ ದಿಟ್ಠೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅತ್ತವಾದಮತ್ತಮೇವಾತಿ ಅತ್ತಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ‘‘ಅತ್ತಾ’’ತಿ ಇದಂ ವಚನಮತ್ತಮೇವ। ಉಪಾದಿಯನ್ತೀತಿ ದಳ್ಹಂ ಗಣ್ಹನ್ತಿ। ಕಥಂ? ‘‘ಅತ್ತಾ’’ತಿ। ‘‘ಅತ್ತಾ’’ತಿ ಹಿ ಅಭಿನಿವಿಸನ್ತಾ ವಚನಮತ್ತಮೇವ ದಳ್ಹಂ ಕತ್ವಾ ಗಣ್ಹನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋತಿ। ಏವಂ ‘‘ಅತ್ತವಾದಮತ್ತಮೇವ ಉಪಾದಿಯನ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ ಅತ್ತವಾದಮತ್ತನ್ತಿ ವಾ ವಾಚಾವತ್ಥುಮತ್ತಮೇವಾಹ। ವಾಚಾವತ್ಥುಮತ್ತಮೇವ ಹಿ ‘‘ಅತ್ತಾ’’ತಿ ಉಪಾದಿಯನ್ತಿ ಅತ್ತಸ್ಸ ಅಭಾವಾತಿ।
‘‘ಧಮ್ಮಸಙ್ಖೇಪವಿತ್ಥಾರೇ ಪನ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ತಣ್ಹಾದಳ್ಹತ್ತಂ, ಸೇಸುಪಾದಾನತ್ತಯಂ ದಿಟ್ಠಿಮತ್ತಮೇವ, ವಿತ್ಥಾರತೋ ಪನಾ’’ತಿ ಏವಂ ಧಮ್ಮಸಙ್ಖೇಪವಿತ್ಥಾರಸಮುದಾಯತೋ ತದವಯವಭೂತಂ ಸಙ್ಖೇಪಂ, ವಿತ್ಥಾರಞ್ಚ ನಿದ್ಧಾರೇತೀತಿ। ಧಮ್ಮಸಙ್ಖೇಪವಿತ್ಥಾರೇತಿ ನಿದ್ಧಾರಣೇ ಭುಮ್ಮಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಕಾಮೇಸೂತಿ ಪಞ್ಚಸು ಕಾಮಗುಣೇಸು ಕಾಮಚ್ಛನ್ದೋತಿ ಕಾಮಸಙ್ಖಾತೋ ಛನ್ದೋ, ನ ಕತ್ತುಕಮ್ಯತಾಛನ್ದೋ, ನ ಚ ಧಮ್ಮಚ್ಛನ್ದೋ। ಕಾಮನವಸೇನ, ರಞ್ಜನವಸೇನ ಚ ಕಾಮೋಯೇವ ರಾಗೋ ಕಾಮರಾಗೋ, ಏವಂ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಕಾಮತ್ಥಂ ವಿದಿತ್ವಾ ಕಾಮೋ ಏವ ನನ್ದನಟ್ಠೇನ ಕಾಮನನ್ದೀ, ತಣ್ಹಾಯನಟ್ಠೇನ ಕಾಮೋಯೇವ ಕಾಮತಣ್ಹಾ, ಸಿನೇಹನಟ್ಠೇನ ಕಾಮೋ ಏವ ಕಾಮಸ್ನೇಹೋ, ಪರಿದಯ್ಹನಟ್ಠೇನ ಕಾಮಪರಿಳಾಹೋ, ಮುಚ್ಛನಟ್ಠೇನ ಕಾಮಮುಚ್ಛಾ, ಗಿಲಿತ್ವಾ ಪರಿನಿಟ್ಠಾಪನಟ್ಠೇನ ಕಾಮಜ್ಝೋಸಾನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಅಪ್ಪತ್ತವಿಸಯಪತ್ಥನಾ ತಣ್ಹಾ ಆರಮ್ಮಣೇ ಪರಿತಸ್ಸನಭಾವತೋ, ಸಮ್ಪತ್ತವಿಸಯಗ್ಗಹಣಂ ಉಪಾದಾನಂ ಆರಮ್ಮಣೇ ದಳ್ಹಗ್ಗಾಹಭಾವತೋ। ಅಪ್ಪಿಚ್ಛತಾಪಟಿಪಕ್ಖಾ ತಣ್ಹಾ ವಿಸಯಾಭಿಮುಖಭಾವತೋ, ಸನ್ತುಟ್ಠಿಪಟಿಪಕ್ಖಾ ಉಪಾದಾನಂ ತಣ್ಹಾದಳ್ಹತ್ತಂ ಹುತ್ವಾ ಅತ್ರಿಚ್ಛತಾಭಾವತೋ। ಪರಿಯೇಸನದುಕ್ಖಮೂಲಾ ತಣ್ಹಾ ಅಪ್ಪತ್ತವಿಸಯಪತ್ಥನಾಭಾವತೋ, ಆರಕ್ಖದುಕ್ಖಮೂಲಂ ಉಪಾದಾನಂ ಸಮ್ಪತ್ತವಿಸಯಗ್ಗಹಣಭಾವತೋ।
ನತ್ಥಿ ದಿನ್ನನ್ತಿಆದೀಸು ದಿನ್ನನ್ತಿ ದಾನಮಾಹ, ತಂ ಅಫಲತ್ತಾ ರೂಪಂ ವಿಯ ದಾನಂ ನಾಮ ನ ಹೋತೀತಿ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ। ಯಿಟ್ಠಂ ವುಚ್ಚತಿ ಮಹಾವಿಜಿತಯಞ್ಞಸದಿಸೋ ಮಹಾಯಾಗೋ। ಹುತನ್ತಿ ಆಹುನಪಾಹುನಮಙ್ಗಲಕಿರಿಯಾ। ತತ್ಥ ಆಮನ್ತೇತ್ವಾ ಹವನಂ ದಾನಂ ಆಹುನಂ, ಪಾಹುನಾನಂ ಅತಿಥೀನಂ ಅತಿಥಿಕಿರಿಯಾ ಪಾಹುನಂ, ಆವಾಹಾದೀಸು ಮಙ್ಗಲತ್ಥಂ ದಾನಂ ಮಙ್ಗಲಕಿರಿಯಾ, ದಸ ಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥಾ ಸುಕತಕಮ್ಮಾನಿ ನಾಮ, ದಸ ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥಾ ದುಕ್ಕಟಕಮ್ಮಾನಿ ನಾಮ, ಫಲಂ ವಿಪಾಕೋತಿ ನಿಸ್ಸನ್ದಾದಿಫಲಞ್ಚೇವ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯವಿಪಾಕೋ ಚ ನತ್ಥೀತಿ ಯೋಜನಾ। ಯಥಾ ಚೇತ್ಥ, ಏವಂ ‘‘ನತ್ಥಿ ದಿನ್ನ’’ನ್ತಿಆದೀಸುಪಿ ಫಲವಿಪಾಕಪಟಿಕ್ಖೇಪೋವ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ನತ್ಥಿ ಅಯಂ ಲೋಕೋತಿ ಪರಲೋಕೇ ಠಿತೋ ಇಮಂ ಲೋಕಂ ‘‘ನತ್ಥೀ’’ತಿ ಗಣ್ಹಾತಿ। ಇಮಂ ಹಿ ಲೋಕಂ ಅವೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಪರಲೋಕೋ, ಪರಞ್ಚ ಲೋಕಂ ಅವೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಅಯಂ ಲೋಕೋ ಹೋತಿ ಗನ್ತಬ್ಬತೋ, ಆಗನ್ತಬ್ಬತೋ ಚಾತಿ ಪರಲೋಕತೋ ಇಧಾಗಮನಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ತತ್ಥೇವ ಉಚ್ಛಿಜ್ಜನತೋ ಚಿತ್ತೇನ ಪರಲೋಕೇ ಠಿತೋ ಇಮಂ ಲೋಕಂ ‘‘ನತ್ಥೀ’’ತಿ ಗಣ್ಹಾತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ನ ಹಿ ಅಯಂ ದಿಟ್ಠಿ ಪರಲೋಕೇ ಠಿತಸ್ಸೇವ ಹೋತೀತಿ। ನತ್ಥಿ ಪರಲೋಕೋತಿ ಇಧಲೋಕೇ
ಪುರಿಮಭವತೋ ಪಚ್ಛಿಮಭವೇ ಉಪಪತನಂ ಉಪಪಾತೋ, ಸೋ ಯೇಸಂ ಸೀಲಂ, ತೇ ಓಪಪಾತಿಕಾ। ತೇ ಪನ ಚವನಕಉಪಪಜ್ಜನಕಸತ್ತಾ ನತ್ಥೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ನತ್ಥಿ ಸತ್ತಾ ಓಪಪಾತಿಕಾ’’ತಿ। ನತ್ಥಿ ಲೋಕೇ ಸಮಣ…ಪೇ॰… ಪವೇದೇನ್ತೀತಿ ಅನುಲೋಮಪಟಿಪದಂ ಪಟಿಪನ್ನತ್ತಾ ಸಮ್ಮಗ್ಗತಾ ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪನ್ನಾ ಧಮ್ಮಿಕಸಮಣಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ರೂಪಂ ಅತ್ತತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸತೀತಿಆದೀಸು ವತ್ತಬ್ಬಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತಮೇವ।
ಪಕತಿಅಣುಆದೀನಂ ಸಸ್ಸತಗ್ಗಾಹಪುಬ್ಬಙ್ಗಮೋ, ಸರೀರಸ್ಸ ಉಚ್ಛೇದಗ್ಗಾಹಪುಬ್ಬಙ್ಗಮೋ ಚ ತೇಸಂ ಗಾಹಾನಂ ಸಾಮಿಭೂತೋ ಕೋಚಿ ಸಸ್ಸತೋ, ಉಚ್ಛಿಜ್ಜಮಾನೋ ವಾ ಅತ್ತಾ ಅತ್ಥೀತಿ ಅತ್ತಗ್ಗಾಹೋ ಕದಾಚಿ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಯೇಭುಯ್ಯೇನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸ್ವಾಯಂ ಅತ್ತಗ್ಗಾಹೋ ಅತ್ಥತೋ ಖನ್ಧಾರಮ್ಮಣೋ ಏವ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಪಠಮಂ ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನನ್ತಿಆದಿನಾವ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಯದಿಪಿ ಭವರಾಗಜವನವೀಥಿ ಪಠಮಂ ಪವತ್ತತಿ ಗಹಿತಪಟಿಸನ್ಧಿಕಸ್ಸ ಭವನಿಕನ್ತಿಯಾ ಪವತ್ತಿತಬ್ಬತ್ತಾ, ಸೋ ಪನ ಭವರಾಗೋ ತಣ್ಹಾದಳ್ಹತ್ತಂ ನ ಹೋತೀತಿ ಮಞ್ಞಮಾನೋ ನ ಕಾಮುಪಾದಾನಸ್ಸ ಪಠಮುಪ್ಪತ್ತಿಮಾಹ।
ತಣ್ಹಾ ಕಾಮುಪಾದಾನನ್ತಿ ಪನ ವಿಭಾಗಸ್ಸ ಅಕರಣೇ ಸಬ್ಬಾಪಿ ತಣ್ಹಾ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ, ಕರಣೇಪಿ ವಾ ಕಾಮರಾಗತೋ ಅಞ್ಞಾಪಿ ತಣ್ಹಾ ದಳ್ಹಭಾವಂ ಪತ್ತಾ ಕಾಮುಪಾದಾನನ್ತಿ ತಸ್ಸ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗವಜ್ಝತಾ ವುತ್ತಾ।
ಉಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನಭೂತಾ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾ ವಿಸಯೋ। ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ ಆಲಯೋ। ತತ್ಥ ರಮತೀತಿ ಆಲಯರಾಮಾ, ಪಜಾ। ತೇನೇವ ಸಾ ಆಲಯರಾಮತಾ ಸಸನ್ತಾನೇ, ಪರಸನ್ತಾನೇ ಚ ಪಾಕಟಾ ಹೋತಿ। ಕಾಮಾನನ್ತಿ ವತ್ಥುಕಾಮಾನಂ। ‘‘ಸುಖದುಕ್ಖಂ ಕಮ್ಮುನಾ ಹೋತೀ’’ತಿ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಕೋತೂಹಲಮಙ್ಗಲಾದಿಬಹುಲೋ ಹೋತಿ। ಸಾ ಕೋತೂಹಲಮಙ್ಗಲಾದಿಬಹುಲತಾ। ಅಸ್ಸ ಕಾಮುಪಾದಾನವತೋ। ತನ್ತಿ ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನಂ, ಅನತ್ತನಿ ಧಮ್ಮಮತ್ತೇ ‘‘ಅತ್ತಾ’’ತಿ ಮಿಚ್ಛಾಭಿನಿವೇಸಸ್ಸ ಸುಖುಮತರಧಮ್ಮುಪಾದಾನತಾಯ ಸುಖುಮತಾ ವುತ್ತಾ। ಉಪನಿಸ್ಸಯವಚನೇನ ಆರಮ್ಮಣಾನನ್ತರಪಕತೂಪನಿಸ್ಸಯಾ
ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾಭವಪದವಿತ್ಥಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೬೪೬. ಅತ್ಥತೋತಿ ವಚನತ್ಥತೋ। ಧಮ್ಮತೋತಿ ಸಭಾವಧಮ್ಮತೋ। ಸಾತ್ಥತೋತಿ ಸಾತ್ಥಕತೋ, ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತಸ್ಸಪಿ ಪುನ ವಚನಸ್ಸ ಸಪ್ಪಯೋಜನತೋ। ಭೇದಸಙ್ಗಹಾತಿ ಭೇದತೋ ಸಙ್ಗಹತೋ, ವಿಭಾಗತೋ ಚೇವ ವಿಭತ್ತಸ್ಸ ಸಙ್ಖಿಪನತೋ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಂ ಯಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ಯಂ ಯಂ ಉಪಾದಾನಂ ಯಸ್ಸ ಯಸ್ಸ ಭವಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ತತೋ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಭವತೀತಿ ಭವೋತಿ ಫಲವೋಹಾರೇನ ಕಮ್ಮಭವೋ ವುತ್ತೋ। ಉಪಪತ್ತಿಭವನಿಬ್ಬಚನಮೇವ ಹಿ ದ್ವಯಸ್ಸಪಿ ಸಾಧಾರಣಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ, ಭವತಿ ಏತಸ್ಮಾ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋತಿ ವಾ। ದುತಿಯೋ ಪನ ಕಮ್ಮಭವೋ ಸತ್ತಸ್ಸ ಪುನಬ್ಭವಭಾವೇನ ಸವಿಸೇಸಂ ಭವತೀತಿ ಭವೋ। ತತೋ ಏವ ನ ಸಬ್ಬಸ್ಸ ಭವನ್ತರಸ್ಸ, ತಂಹೇತುನೋ ವಾ ಭವಭಾವಪ್ಪಸಙ್ಗೋ। ದುವಿಧೇನಾತಿ ದ್ವೀಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ಪವತ್ತಿತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ದುವಿಧೇನಾತಿ ವಾ ಪಚ್ಚತ್ತತ್ಥೇ ಕರಣವಚನಂ, ದುವಿಧೋತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಅತ್ಥೀತಿ ಸಂವಿಜ್ಜತಿ।
೬೪೭. ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಕರೀಯತೀತಿ ಕಮ್ಮಂ, ಅತ್ತನೋ ಫಲಂ ಕರೋತೀತಿ ಕಮ್ಮನ್ತಿ ಕೇಚಿ, ‘‘ಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ವತ್ತಬ್ಬಾ ಕಮ್ಮಸಙ್ಖಾತಾ। ಪರಿತ್ತಭೂಮಕೋತಿ ಕಾಮಭೂಮಕೋ। ಮಹಾಭೂಮಕೋತಿ ಮಹಗ್ಗತಭೂಮಕೋ। ಸಬ್ಬನ್ತಿ ಅನವಸೇಸಂ। ಭವಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಗಮೇತಿ ಚಾತಿ ಭವಗಾಮಿ। ಗಚ್ಛತೀತಿ ಚ ನಿಪ್ಫಾದನಸಮತ್ಥತಾವಸೇನ, ಅತ್ತನೋ ಪವತ್ತಿಕಾಲೇ ಭವಾಭಿಮುಖಂ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತತೀತಿ ಅತ್ಥೋ, ನಿಬ್ಬತ್ತನಮೇವ ವಾ ಗಮನಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ। ‘‘ಭವಗಾಮೀ’’ತಿ ಚ ಏತೇನ ಕಮ್ಮಕ್ಖಯಕರಂ ಕಮ್ಮಂ ನಿವತ್ತೇತಿ। ಅಯಞ್ಹಿ ವಟ್ಟಕಥಾ, ತಞ್ಚ ವಿವಟ್ಟನಿಸ್ಸಿತನ್ತಿ। ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋತಿ ದ್ವಾದಸ ಚೇತನಾತಿ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಚೇತನಾಯಪಿ ಗಹಣಂ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ವಿಯ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ‘‘ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಜಾತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ‘‘ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೧೨೬; ಮಹಾವ॰ ೧; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೧; ಉದಾ॰ ೧; ನೇತ್ತಿ॰ ೨೪) ಏತ್ಥ ವಿಯ ಸಾಪಿ ಅಪನೇತಬ್ಬಾ। ಮನ್ದಬಹುವಿಪಾಕತಾತಿ ಅಪ್ಪಮಹಾವಿಪಾಕತಾ।
‘‘ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಭವಗಾಮಿಕಮ್ಮನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಚೇತನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಅಭಿಜ್ಝಾದಯೋ ವುತ್ತಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಆಚಯಗಾಮಿತಾಯ ತೇಸಂ ಕಮ್ಮಸಙ್ಖಾತತಾ ವುತ್ತಾತಿ ಕಮ್ಮಭವಪರಿಯಾಪನ್ನತಂ
ರೂಪಮೇವ ಭವೋ ರೂಪಭವೋ, ತಥಾ ಅರೂಪನ್ತಿ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಭವಗ್ಗಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾ ಚತ್ತಾರೋ ಉಪಾದಿನ್ನಕ್ಖನ್ಧಾ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ಅರೂಪಮೇವ ಭವೋ ಅರೂಪಭವೋ। ಕಾಮೋ ಏವ ಭವೋತಿ ಕಾಮಭವೋ, ಸೋ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಯಥಾವುತ್ತೇನತ್ಥೇನ ‘‘ಕಾಮೋ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಕಾಮಸಙ್ಖಾತೋ ಭವೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಕಾಮಾವಚರಸಞ್ಞಿತೋ ವಾ ಭವೋ ‘‘ಕಾಮಸಙ್ಖಾತೋ ಭವೋ’’ತಿ ವುತ್ತೋ। ತಥಾ ರೂಪಾರೂಪಭವೋತಿ ಆಹ ‘‘ಏಸ ನಯೋ ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸೂ’’ತಿ। ಸಞ್ಞಾವತಂ ಭವೋತಿ ಏತ್ಥ ವನ್ತು-ಸದ್ದಸ್ಸ ಲೋಪೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ತಸ್ಸ ವಾ ಅತ್ಥೇ ಅಕಾರಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಸಞ್ಞಭವೋ’’ತಿಪಿ ಪಾಠೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಸಞ್ಞಾವಾ’’ತಿಆದಿ। ವೋಕಿಣ್ಣೋತಿ ಏತೇನ ವೋಕಾರಸದ್ದಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸಾಧನತಮಾಹ। ವೋಕಿರೀಯತಿ ಪಸಾರೀಯತಿ ವಿತ್ಥಾರೀಯತೀತಿ ವೋಕಾರೋ, ವೋಕಿರಣಂ ವಾ ವೋಕಾರೋ, ಸೋ ಏಕಸ್ಸೇವ ಖನ್ಧಸ್ಸ ವಸೇನ ಪವತ್ತತ್ತಾ ‘‘ಏಕೋ ವೋಕಾರೋ’’ತಿ ವುತ್ತೋ, ಪಸಟುಪ್ಪತ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
೬೪೮. ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಭವನಿದ್ದೇಸೇ ‘‘ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಭವಗಾಮಿಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಭವೋ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೨೩೪) ಇಮಿನಾ ಚೇತನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾಪಿ ವುತ್ತಾ। ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದಯೋವಾತಿ ಪನ ಅವಧಾರಣಂ ‘‘ಏವಂ ಸನ್ತೇಪೀ’’ತಿಆದಿ। ಸಙ್ಖಾರಭವಾನಂ ಧಮ್ಮಭೇದತೋ ನ ಸಙ್ಖಾರಾ ಏವ ಪುನ ವುತ್ತಾತಿ ‘‘ಸಾತ್ಥಕಮೇವಿದಂ ಪುನವಚನ’’ನ್ತಿ ಏತಂ ಅಯುತ್ತನ್ತಿ ಚೇ? ನ, ಭವೇಕದೇಸಭಾವೇನ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಭವೋತಿ ಪುನ ವುತ್ತತ್ತಾ। ಪರೇನ ವಾ ಧಮ್ಮವಿಸೇಸಂ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಪುನವಚನಂ ಚೋದಿತನ್ತಿ ಚೋದಕಾಭಿಲಾಸವಸೇನ ‘‘ಸಾತ್ಥಕಮೇವಿದಂ ಪುನವಚನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ।
೬೪೯. ಕಾಮಭವಾದಿನಿಬ್ಬತ್ತಕಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕಾಮಭವಾದಿಭಾವೋ ಫಲವೋಹಾರೇನ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವುತ್ತೋ। ಸಹಜಾತವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸಪಿ ಪಚ್ಚಯಭೂತಂ ಅವಿಜ್ಜಾಹೇತುಕಂ ಸಙ್ಖಾರಗ್ಗಹಣೇನ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಕಮ್ಮಂ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತಂ, ಇಧ ಪನ ‘‘ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಭವಗಾಮಿಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿ (ವಿಭ॰ ೨೩೪) ವಚನತೋ ಭವಸ್ಸ ನಿಬ್ಬತ್ತಕಂ ಉಪಾದಾನಹೇತುಕಂ ವಿಪಚ್ಚನಾಯ ಕತೋಕಾಸಮೇವ ಭವೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ। ಯಂ ಕಾಮುಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ರೂಪಭವನಿಬ್ಬತ್ತಕಂ, ಅರೂಪಭವನಿಬ್ಬತ್ತಕಞ್ಚ ಕಮ್ಮಂ ಕರೀಯತಿ, ಸೋ ಕಮ್ಮಭವೋ, ತದಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಖನ್ಧಾ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ‘‘ಏಸ ನಯೋ ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸೂ’’ತಿ ಅತಿದಿಸತಿ। ದ್ವೇ ಕಾಮಭವಾತಿ ‘‘ದ್ವೇ ರೂಪಭವಾ, ದ್ವೇ ಅರೂಪಭವಾ’’ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ। ಅನ್ತೋಗಧೇ ಹಿ ವಿಸುಂ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಅಬ್ಭನ್ತರಗತೇ ಏವ ಕತ್ವಾ ಕಾಮಭವಾದಿಕೇ ಕಮ್ಮೂಪಪತ್ತಿಭವವಸೇನ ದುಗುಣೇ ಕತ್ವಾ ಆಹ ‘‘ಛ ಭವಾ’’ತಿ।
ಅವಿಸೇಸೇನಾತಿ ಉಪಾದಾನವಸೇನ ಭೇದಂ ಅಕತ್ವಾ। ಉಪಾದಾನಭೇದಾಕರಣೇನೇವ ಚ ದ್ವಾದಸಪ್ಪಭೇದಸ್ಸ ಸಙ್ಗಹವಸೇನ ಸಙ್ಗಹತೋ ‘‘ಛ ಭವಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅನುಪಗಮ್ಮಾತಿ ಅನಿಸ್ಸಾಯ, ಅನಾಮಸಿತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
೬೫೦. ಗೋಸೀಲೇನ, ಕುಕ್ಕುರಸೀಲೇನ ಚ ಸಮತ್ತೇನ ಸಮಾದಿನ್ನೇನ ಗುನ್ನಂ, ಕುಕ್ಕುರಾನಞ್ಚ ಸಹಬ್ಯತಾ ವುತ್ತಾತಿ ‘‘ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನವತೋ ಝಾನಭಾವನಾ ನ ಇಜ್ಝತೀ’’ತಿ ಮಞ್ಞಮಾನಾ ತೇನ ರೂಪಾರೂಪಭವಾ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ ಕೇಚಿ ವದನ್ತಿ। ವಕ್ಖಮಾನೇನ ಪನ ಪಕಾರೇನ ಪಚ್ಚಯಭಾವತೋ ‘‘ತಂ ನ ಗಹೇತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ ಆಹ। ಅಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೇ ಚ ಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗಪರಾಮಸನಂ ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನನ್ತಿ ಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗಪರಾಮಸನೇನ ರೂಪಾರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಾನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತನಂ ನ ನ ಯುಜ್ಜತೀತಿ।
ಅನುಸ್ಸವವಸೇನಾತಿ ‘‘ಸೇತವಧಯಜ್ಜಂ ಆಲಭತೇ ಭೂತಿಕಾಮೋ’’ತಿ ಆದಿನ್ನಅನುಸ್ಸವವಸೇನ, ಯಥಾ ಇಮೇ ಮನುಸ್ಸಲೋಕೇ ಕಾಮಾ ಸಮಿದ್ಧಾ, ಏವಂ ದೇವಲೋಕೇ ಅಸ್ಸದ್ಧಮ್ಮಸ್ಸವನಂ। ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಅಸಪ್ಪುರಿಸೂಪನಿಸ್ಸಯಂ ಪುಬ್ಬೇ ಚ ಅಕತಪುಞ್ಞತಂ, ಅತ್ತಮಿಚ್ಛಾಪಣಿಧಿಞ್ಚ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದೀನಿಪೀತಿ ಅತ್ತನೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾನಂ ಕಾಮಾನಂ ಅನುಪಾಯಭೂತಾನಿಪಿ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದೀನಿ ಕರೋತಿ, ಚಿರಸಗ್ಗಾದಿಅತ್ಥಂ ಯುದ್ಧಾದಿವಸೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಸನ್ದಿಟ್ಠಿಕೇ ವಾ ಪನ ರಜ್ಜಸೇನಾಪತಿಟ್ಠಾನಾದಿಸಙ್ಗಹೇ ಕಾಮೇ। ತದನ್ತೋಗಧಾ ಏವಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ದುಚ್ಚರಿತನಿಬ್ಬತ್ತೇ, ಸುಚರಿತನಿಬ್ಬತ್ತೇ ಚ ಕಾಮಭವೇ ಅನ್ತೋಗಧಾ ಏವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅನ್ತೋಗಧಾತಿ ಚ ಸಞ್ಞಾಭವಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವಾನಂ ಏಕದೇಸೇನ ಅನ್ತೋಗಧತ್ತಾ ವುತ್ತಂ। ನ ಹಿ ತೇ ನಿರವಸೇಸಾ ಕಾಮಭವೇ ಅನ್ತೋಗಧಾತಿ।
ಸಪ್ಪಭೇದಸ್ಸಾತಿ ಸುಗತಿದುಗ್ಗತಿಮನುಸ್ಸಾದಿಪ್ಪಭೇದವತೋ।
ಕಾಮಾವಚರಸಮ್ಪತ್ತಿಭವೇ ಪಠಮದುತಿಯಉಚ್ಛೇದವಾದವಸೇನ, ರೂಪಭವೇ ತತಿಯಉಚ್ಛೇದವಾದವಸೇನ, ಅರೂಪಭವೇ ಸೇಸಉಚ್ಛೇದವಾದವಸೇನ ಅಯಮತ್ತಾ ಸುಉಚ್ಛಿನ್ನೋ ಹೋತೀತಿ ತದುಪಗಂ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಅಯಂ ಅತ್ತಾ ನಾಮಾ’’ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಸುಉಚ್ಛಿನ್ನೋತಿ ಸಕಲವಟ್ಟದುಕ್ಖಸಮುಚ್ಛೇದೇನ ಸುಟ್ಠು ಉಚ್ಛಿನ್ನೋ, ಅಪುನಬ್ಭವುಪ್ಪತ್ತಿಕೋ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
‘‘ಕಾಮಾವಚರಸಮ್ಪತ್ತಿಭವೇ’’ತಿ ಇದಂ ಪಠಮದಿಟ್ಠಧಮ್ಮನಿಬ್ಬಾನವಾದವಸೇನ ವುತ್ತಂ, ಸೇಸಂ ಇತರದಿಟ್ಠಧಮ್ಮನಿಬ್ಬಾನವಾದವಸೇನ। ತತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಪಾಳಿಯಂ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೯೩ ಆದಯೋ) ರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನವಸೇನೇವ ಉಪರಿ ಚತ್ತಾರೋ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮನಿಬ್ಬಾನವಾದಾ ಆಗತಾ, ದಿಟ್ಠಿಗತಿಕೋ ಪನ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಗಹೇತ್ವಾ ಯಥಾ ತಥಾ ಅಭಿನಿವಿಸತೀತಿ ಅರೂಪಭವಗ್ಗಹಣಂ, ಅರೂಪಜ್ಝಾನಾನಮ್ಪಿ ವಾ ಚತುತ್ಥಝಾನಸಙ್ಗಹತೋ ಅರೂಪಭವಗ್ಗಹಣಂ, ಸನ್ತಸುಖತಾಯ ವಾ ತಂಸಮಙ್ಗಿನೋ ಸುಖಿತಭಾವಸಾಮಞ್ಞತೋ। ವಿಗತಪರಿಳಾಹೋತಿ ಯಥಾಭಿಲಾಸಿತವಿಸಯೂಪಹಾರೇನ, ಪಹಾನೇನ ಚ ವೂಪಸನ್ತಕಾಮರಾಗಪರಿಳಾಹೋ, ದಿಟ್ಠೇವ ಧಮ್ಮೇ ನಿಬ್ಬಾನಪ್ಪತ್ತೋತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗಪರಾಮಸನವಸೇನ ಪವತ್ತಿತಂ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಲೋಕಿಯಂ ಸೀಲಂ, ಝಾನಞ್ಚ ಸೀಲಬ್ಬತಮಿಚ್ಚೇವ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಇದಂ ಸೀಲಬ್ಬತಂ ನಾಮಾ’’ತಿಆದಿ। ಕಮೇನ ಅವತ್ವಾ ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನಸ್ಸ ಅನ್ತೇ ಭವಪಚ್ಚಯತಾವಚನಂ ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನಂ ವಿಯ ಅಭಿಣ್ಹಂ ಅಸಮುದಾಚಾರತೋ, ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನನಿಮಿತ್ತತ್ತಾ ಚ।
ಕಮ್ಮಭವೇತಿ ಹೇತುಪಚ್ಚಯಪ್ಪಭೇದೇಹೀತಿ ಏತ್ಥ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯೋ ಚ ವತ್ತಬ್ಬೋ। ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನಾದೀನಿ ಹಿ ಸಹಜಾತಕಮ್ಮಭವಸ್ಸ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತೀತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಾನಿ ಸಹಜಾತಾದೀಸು ಹೇತುಪಚ್ಚಯಂ ಅಪನೀಯ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯಂ ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಸತ್ತಧಾ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ। ಸಬ್ಬಾನಿ ಪನ ಅನನ್ತರಸಮನನ್ತರಅನನ್ತರೂಪನಿಸ್ಸಯನತ್ಥಿವಿಗತಾಸೇವನಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ। ನಾನನ್ತರಸ್ಸ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ। ಕದಾಚಿ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯಾದಿನಾಪಿ, ತಂ ಪನ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನೇವ ಸಙ್ಗಹೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ವಿಪ್ಪಯುತ್ತಸ್ಸ ಪನ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನೇವಾ’’ತಿ।
ಭವಪಚ್ಚಯಾಜಾತಿಆದಿಪದವಿತ್ಥಾರಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೬೫೧. ಜಾತೀತಿಆದೀಸೂತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣಂ ಸೋಕಪರಿದೇವದುಕ್ಖದೋಮನಸ್ಸುಪಾಯಾಸಾ ಸಮ್ಭವನ್ತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೧೨೬; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೧; ಮಹಾವ॰ ೧; ಉದಾ॰ ೧; ನೇತ್ತಿ॰ ೨೪) ಸಬ್ಬಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಜಾತಿಆದೀನ’’ನ್ತಿಆದಿ। ಉಪಪತ್ತಿಭವುಪ್ಪತ್ತಿಯೇವ ‘‘ನ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ’’ತಿ। ಜಾಯಮಾನಸ್ಸ ಪನ ಜಾತಿ ಜಾತೀತಿ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋಪಿ ಅಸತಿ ಅಭಾವಾ ಜಾತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ। ಜಾಯಮಾನರೂಪಪದಟ್ಠಾನತಾಪಿ ಹಿ ರೂಪಜಾತಿಯಾ ವುತ್ತಾ ‘‘ಉಪಚಿತರೂಪಪದಟ್ಠಾನೋ ಉಪಚಯೋ, ಅನುಪ್ಪಬನ್ಧರೂಪಪದಟ್ಠಾನಾ ಸನ್ತತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೬೪೧)।
ಜಾತಾನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಉಞ್ಞಾತತಾ, ಅಭಿಮತತಾ ಚ ಹೀನಪಣೀತತಾ। ಅನಿಟ್ಠಞ್ಹಿ ಹೀನಂ, ಇಟ್ಠಂ ಪಣೀತಂ। ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಸುವಣ್ಣದುಬ್ಬಣ್ಣಹೀನುತ್ತಮಾದಿಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಯಮಕಾನಮ್ಪಿ ಸತನ್ತಿ ಯಮಕಭಾವೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತಾನಮ್ಪಿ ಸಮಾನಾನಂ। ಸೋ ಚ ಸತ್ತಾನಂ ವಿಸೇಸೋ। ಭಿನ್ನಸನ್ತಾನಿಕಸ್ಸ ವಿಸೇಸಕಾರಣಸ್ಸ ಸಬ್ಬೇನ ಸಬ್ಬಂ ಅಭಾವತೋ ‘‘ಅಜ್ಝತ್ತಸನ್ತಾನೇ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಕಾರಣಸ್ಸ ಅಭಾವತೋತಿ ಅತ್ತಸನ್ತಾನಗತತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ವಿಸೇಸಕಾರಣಸ್ಸ ಅನುಪಲಬ್ಭಮಾನತ್ತಾ, ಸತಿ ಚ ತಸ್ಮಿಂ ಸಬ್ಬದಾ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಅಭಾವತೋತಿ ಪಸಙ್ಗಸ್ಸ ದುನ್ನಿವಾರಣತೋ ಕಾರಣೇ ಅವಿಸಿಟ್ಠೇ ಫಲವಿಸೇಸಸ್ಸ ಅಯುಜ್ಜಮಾನಕತ್ತಾ। ತೇನಾಹ ‘‘ಕಮ್ಮಭವಹೇತುಕೋವಾ’’ತಿ।
ತೇನ ತೇನಾತಿ ಞಾತಿಬ್ಯಸನಾದಿನಾ ಜರಾಮರಣತೋ ಅಞ್ಞೇನ ದುಕ್ಖಧಮ್ಮೇನ। ಜರಾಮರಣನಿಮಿತ್ತಞ್ಹಿ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಸೋಕಾದಯೋ ಜರಾಮರಣಾಭಿಸಮ್ಬನ್ಧಾ, ತದಞ್ಞೇ ಅನಭಿಸಮ್ಬನ್ಧಾ। ಉಪನಿಸ್ಸಯಕೋಟಿಯಾತಿ ಉಪನಿಸ್ಸಯಂಸೇನ, ಉಪನಿಸ್ಸಯಲೇಸೇನಾತಿ
ಭವಚಕ್ಕಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೬೫೨. ನ ಕೇವಲಂ ಸೋಕಾದೀನಂಯೇವ ಜಾತಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಸೋಕಾದೀನಂ ಪನ ಪಚ್ಚಯತ್ತಾ ಅವಿಜ್ಜಾಯಪಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಏವಾತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಸ್ಮಾ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ। ಏತ್ಥಾತಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದದೇಸನಾಯಂ। ಅವಿದಿತಾದಿ ಮಿದನ್ತಿ ಮ-ಕಾರೋ ಪದಸನ್ಧಿಕರೋ। ಸತತನ್ತಿ ಸಬ್ಬಕಾಲಂ ಯಾವ ಅಗ್ಗಮಗ್ಗಾಧಿಗಮಾ। ಸಮಿತನ್ತಿ ಸಙ್ಗತಂ, ಅಬ್ಬೋಚ್ಛಿನ್ನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
ತೇಸೂತಿ ಸೋಕಾದೀಸು। ಸಿದ್ಧೇಸೂತಿ ಲಬ್ಭಮಾನೇಸು। ಸಿದ್ಧಾ ಹೋತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ ಅವಿನಾಭಾವತೋ।
ಕಾಮಯಾನಸ್ಸಾತಿ ಕಾಮಯಾನೋ, ತಸ್ಸ ಕಾಮವಸೇನ ಯಾಯಮಾನಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಛನ್ದಜಾತಸ್ಸಾತಿ ಜಾತತಣ್ಹಾಛನ್ದಸ್ಸ। ಪರಿಹಾಯನ್ತೀತಿ ವಿಗಚ್ಛನ್ತಿ। ರುಪ್ಪತೀತಿ ಸೋಕಾದಿನಾ ಕುಪ್ಪತಿ।
ಪರಿಯುಟ್ಠಾನತಾಯ ತಿಟ್ಠನಸೀಲೋ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನಟ್ಠಾಯೀ। ‘‘ಪರಿಯುಟ್ಠಟ್ಠಾಯಿನೋ’’ತಿ ವಾ ಪಾಠೋ। ತತ್ಥ ಪರಿಯುಟ್ಠಾತೀತಿ ಪರಿಯುಟ್ಠಂ, ದಿಟ್ಠಿಪರಿಯುಟ್ಠಾನಂ, ತೇನ ತಿಟ್ಠತೀತಿ ಪರಿಯುಟ್ಠಟ್ಠಾಯೀತಿ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।
ಪಞ್ಚ ಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಾನೀತಿ ‘‘ಮಾಲಾ ಮಿಲಾಯನ್ತಿ, ವತ್ಥಾನಿ ಕಿಲಿಸ್ಸನ್ತಿ, ಕಚ್ಛೇಹಿ ಸೇದಾ ಮುಚ್ಚನ್ತಿ, ಕಾಯೇ ವೇವಣ್ಣಿಯಂ ಓಕ್ಕಮತಿ, ದೇವೋ ದೇವಾಸನೇ ನಾಭಿರಮತೀ’’ತಿ (ಇತಿವು॰ ೮೩) ವುತ್ತಾನಿ ಪಞ್ಚ ಮರಣಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಾನಿ ಹಿ ದಿಸ್ವಾ ಕಮ್ಮನಿಬ್ಬತ್ತಕ್ಖನ್ಧಸಙ್ಖಾತೇ ಉಪಪತ್ತಿಭವೇ ಭವಚ್ಛನ್ದಬಲೇನ ದೇವಾನಂ ಬಲವಸೋಕೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ।
ಬಾಲೋತಿ ಅವಿದ್ವಾ। ತೇನ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಕಾರಣಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ತಿವಿಧಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ತಸ್ಸಾರುಪ್ಪಕಥಾಸವನ, ಕಮ್ಮಕಾರಣಾದಸ್ಸನ, ಮರಣಕಾಲಕಮ್ಮೋಪಟ್ಠಾನನಿದಾನಂ ಸೋಕಾದಿದುಕ್ಖಂ।
ಆಸವೇ ಸಾಧೇನ್ತೀತಿ ಆಸವೇ ಗಮೇನ್ತಿ ಬೋಧೇನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಏವಂ ಸತೀತಿ ಏವಂ ಭವಚಕ್ಕಸ್ಸ ಅವಿದಿತಾದಿತಾಯ ಅನಾದಿಭಾವೇ ಸತಿ। ಆದಿಮತ್ತಕಥನನ್ತಿ ಅವಿಜ್ಜಾವಸೇನ ಆದಿಸಬ್ಭಾವಕಥನಂ। ಆದಿ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ಹಿ ಆದಿಮಂ, ಭವಚಕ್ಕಂ। ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಆದಿಮತ್ತಂ, ತಸ್ಸ ಕಥನಂ ಆದಿಮತ್ತಕಥನಂ। ವಿಸೇಸನಿವತ್ತಿಅತ್ಥೋ ವಾ ಮತ್ತಸದ್ದೋ, ಸತಿ ಅನಾದಿಭಾವೇ ಅವಿಜ್ಜಾ ಆದಿಮ್ಹಿ, ಮಜ್ಝೇ, ಪರಿಯೋಸಾನೇ ಚ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಸಿಯಾತಿ ಆದಿಮತ್ತಾಯ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಕಥನಂ ವಿರುಜ್ಝತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾ ಪಧಾನಾ’’ತಿ ವತ್ವಾ ತಸ್ಸಾ ಪಧಾನಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಗ್ಗಹಣೇನಾ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ। ತತ್ಥ ಅವಿಜ್ಜಾಗ್ಗಹಣೇನಾತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಉಪ್ಪಾದನೇನ, ಅಪ್ಪಹಾನೇನ ವಾ, ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನೇ ಸನ್ನಿಹಿತಭಾವಕರಣೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕಮ್ಮಾದೀನೀತಿ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕವಟ್ಟಾನಿ। ಪಲಿಬೋಧೇನ್ತೀತಿ ನಾನಾದುಕ್ಖಪರಿಬ್ಯೂಳ್ಹೇ ಸಂಸಾರಚಾರಕೇ ನಿರೋಧೇನ್ತಿ। ತೇಹೀತಿ ಕಿಲೇಸಕಮ್ಮವಿಪಾಕವಟ್ಟೇಹಿ। ವಟ್ಟಸ್ಸ ಕಾರಣಭಾವೇನ ಪಧಾನತ್ತಾ ‘‘ಪಧಾನಧಮ್ಮೋ’’ತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ ಕಥಿತಾ।
ತತೋ ಅವಿಜ್ಜಾದಿತೋ। ಬ್ರಹ್ಮಾದಿನಾತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಪಜಾಪತಿಸ್ಸರಪುರಿಸಾದಿಕೇ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ವದತೀತಿ ವದೋ, ತಂ ತಂ ಹಿತಾಹಿತಂ ಪವತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ವೇದೇತಿ, ವೇದಿಯತೀತಿ ವಾ ವೇದೇಯ್ಯೋ, ಸುಖಾದಿಂ ಅನುಭವತಿ, ಸಬ್ಬವಿಸಯೇ ವಾ ಜಾನಾತಿ, ‘‘ಸುಖಿತೋ ದುಕ್ಖಿತೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಅತ್ತನಾ, ಪರೇಹಿ ಚ ಜಾನಾತಿ, ಞಾಯತಿ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಬ್ರಹ್ಮಾದಿನಾ ವಾ ಅತ್ತನಾ ವಾತಿ ವಾ-ಸದ್ದೋ ಚ-ಸದ್ದತ್ಥೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಕಾರಕವೇದಕರಹಿತ’’ನ್ತಿ ಚ-ಸದ್ದತ್ಥಸಮಾಸಂ।
ದ್ವಾದಸವಿಧಸುಞ್ಞತಾಸುಞ್ಞನ್ತಿ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ದ್ವಾದಸನ್ನಂ ಸುಞ್ಞಸಭಾವಾನಂ ಸುಞ್ಞತಾಯ ಸುಞ್ಞಂ ದ್ವಾದಸವಿಧಸುಞ್ಞತಾಸುಞ್ಞಂ, ಧುವಭಾವಾದಿಸುಞ್ಞತಾಯ ವಾ ಚತುಬ್ಬಿಧಮ್ಪಿ ಸುಞ್ಞತಂ ಏಕಂ ಕತ್ವಾ ದ್ವಾದಸಙ್ಗಗತತ್ತಾ ದ್ವಾದಸವಿಧಾತಿ ತಾಯ ದ್ವಾದಸಸುಞ್ಞತಾಯ ಸುಞ್ಞನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
೬೫೩. ಪುಬ್ಬನ್ತಾಹರಣತೋತಿ ಪುಬ್ಬನ್ತತೋ ಅತೀತಕೋಟ್ಠಾಸತೋ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನವಿಪಾಕಸ್ಸ ಆಹರಣತೋ। ವೇದನಾವಸಾನಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಏಕಂ ಭವಚಕ್ಕಂ ಹೋತಿ। ಭವಚಕ್ಕೇಕದೇಸೋಪಿ ಹಿ ಭವಚಕ್ಕನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ವೇದನಾ ವಾ ತಣ್ಹಾಸಹಾಯಾಯ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ವೇದನಾತೋ ಅವಿಜ್ಜಾ, ಅವಿಜ್ಜಾತೋ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಸಮ್ಬಜ್ಝನತೋ ವೇದನಾವಸಾನಂ ಭವಚಕ್ಕಂ ಪರಿಪುಣ್ಣಮೇವಾತಿ ಸಂಸಾರನಾಯಿಕಾ ವುತ್ತಾ। ತಣ್ಹಾಯ ತಣ್ಹಾಚರಿತಾನಂ ಸಂಸಾರನಾಯಿಕಾಭಾವೇ ವತ್ತಬ್ಬಮೇವ ನತ್ಥಿ।
ಪಠಮಂ ಭವಚಕ್ಕಂ। ಫಲುಪ್ಪತ್ತಿಯಾತಿ ಕತ್ತುಅತ್ಥೇ ಕರಣವಚನಂ, ಕರಣತ್ಥೇ ಏವ ವಾ। ವಿಞ್ಞಾಣಾದಿಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಫಲುಪ್ಪತ್ತಿ ಹಿ ಇಧ ದಿಟ್ಠಾ, ಅದಿಟ್ಠಾನಂ ಪುರಿಮಭವೇ ಅತ್ತನೋ ಹೇತೂನಂ ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಫಲಂ ಅನುಪ್ಪಾದೇತ್ವಾ ಅನುಪಚ್ಛಿಜ್ಜನಂ ಪಕಾಸೇತಿ, ಪಕಾಸನಸ್ಸ ವಾ ಕರಣಂ ಹೋತೀತಿ। ಅಥ ವಾ ಪುರಿಮಭವಚಕ್ಕಂ ದುತಿಯೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದನಾಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಫಲಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ತಣ್ಹಾದೀನಂ ಹೇತೂನಂ ಅನುಪಚ್ಛೇದಂ ಪಕಾಸೇತಿ, ತಸ್ಮಾ ಫಲುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಕಾರಣಭೂತಾಯ ಪಠಮಸ್ಸ ಭವಚಕ್ಕಸ್ಸ ಹೇತೂನಂ ಅನುಪಚ್ಛೇದಪ್ಪಕಾಸನತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಙ್ಖಾರಾದೀನಮೇವ ವಾ ಫಲಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ಹೇತೂನಂ ಫಲಂ ಅಜನೇತ್ವಾ ಅನುಪಚ್ಛೇದಮೇವ, ವಿಞ್ಞಾಣಾದಿಹೇತೂನಂ ವಾ ಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂ ಅನುಪ್ಪಬನ್ಧಮೇವ ಪಕಾಸೇತಿ ಪಠಮಂ ಭವಚಕ್ಕಂ, ನ ದುತಿಯಂ ವಿಯ ಪರಿಯೋಸಾನಮ್ಪೀತಿ ‘‘ಫಲುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಹೇತೂನಂ ಅನುಪಚ್ಛೇದಪ್ಪಕಾಸನತೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅನುಪುಬ್ಬಪವತ್ತಿದೀಪನತೋತಿ ‘‘ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೧೨೬; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೧; ಉದಾ॰ ೧) ಧಮ್ಮಾನಂ ಅನುಪುಬ್ಬತೋ ಪವತ್ತಿಯಾ ದೀಪನತೋ। ‘‘ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪ’’ನ್ತಿ ಹಿ ಏತ್ಥ ಅಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಂ ಕಲಲರೂಪಂ ವತ್ವಾ ತತೋ ಉದ್ಧಂ ‘‘ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಾ ಸಳಾಯತನ’’ನ್ತಿ ಸಳಾಯತನಪ್ಪವತ್ತಿ ವುತ್ತಾ। ಸಹುಪ್ಪತ್ತಿದೀಪನತೋತಿ ‘‘ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವೋ, ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಜಾತೀ’’ತಿ ವಾ ಉಪಪತ್ತಿಕ್ಖನ್ಧಾನಂ ಏಕಜ್ಝಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ದೀಪನತೋ। ನ ಹಿ ಏತ್ಥ ಪಠಮೇ ವಿಯ ಭವಚಕ್ಕೇ ಆಯತನಾನಂ ಕಮೇನ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ವುತ್ತಾ।
೬೫೪. ಹೇತುಆದಿಪುಬ್ಬಕಾ ತಯೋ ಸನ್ಧೀ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಹೇತುಫಲಹೇತುಪುಬ್ಬಕತಿಸನ್ಧಿ, ಭವಚಕ್ಕಂ। ಹೇತುಫಲಹೇತುಫಲವಸೇನ ಚತುಪ್ಪಭೇದೋ ಅಙ್ಗಾನಂ ಸಙ್ಗಹೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಚತುಭೇದಸಙ್ಗಹಂ। ಸರೂಪತೋ ಅವುತ್ತಾಪಿ ತಸ್ಮಿಂ ಆಕಾರಾ। ಅತೀತಹೇತುಆದೀನಂ ವಾ ಪಕಾರಾ ಆಕಾರಾ। ಕಿಲೇಸಕಮ್ಮವಿಪಾಕಾ ವಿಪಾಕಕಿಲೇಸಕಮ್ಮೇಹಿ ಸಮ್ಬನ್ಧಾ ಹುತ್ವಾ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಪರಿವತ್ತನ್ತೀತಿ ತೇಸು ವಟ್ಟನಾಮಂ ಆರೋಪೇತ್ವಾ ‘‘ತಿವಟ್ಟ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ವಟ್ಟೇಕದೇಸತ್ತಾ ವಾ ‘‘ವಟ್ಟಾನೀ’’ತಿ ವುತ್ತಾನಿ।
ಸನ್ಧೀನಂ ಆದಿಪರಿಯೋಸಾನವವತ್ಥಿತಾತಿ ಸನ್ಧೀನಂ ಪುಬ್ಬಾಪರವವತ್ಥಿತಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಪರಿತಸ್ಸತೀತಿ ತಂ ತಂ ವತ್ಥುಂ ಪರಿಗ್ಗಹಕರಣವಸೇನ ತಸ್ಸತಿ, ತಣ್ಹಾಯತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಉಪಾದಿಯತೀತಿ ದಳ್ಹಗಾಹಂ ಗಣ್ಹಾತಿ। ಪುರಿಮಕಮ್ಮಭವಸ್ಮಿನ್ತಿ ಪುರಿಮಕಮ್ಮಭವೇ ಸತಿ।
ತಸ್ಸ ಚ ಸಬ್ಭಾವೋ ಕರಿಯಮಾನತಾ ಏವಾತಿ ಆಹ ‘‘ಕಮ್ಮಭವೇ ಕರಿಯಮಾನೇತಿ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ। ದುಕ್ಖಾದೀಸು ಮೋಹೋತಿ ದುಕ್ಖಾದೀನಂ ಆದೀನವಪಟಿಚ್ಛಾದಕೋ ಅಪ್ಪಹೀನೋ ಮೋಹೋ। ಆಯೂಹನಾತಿ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡನಕಾ ದಾನಾದಿಕಿರಿಯಾಯ ಪವತ್ತನಕಾ। ಏಕಂ ಆವಜ್ಜನಂ ಏತೇಸನ್ತಿ ಏಕಾವಜ್ಜನಾ, ತೇಸು ಏಕಾವಜ್ಜನೇಸು। ಸತ್ತಮೇ ಚೇತನಾ ಭವೋ। ‘‘ಯಾ ಕಾಚಿ ವಾ ಪನ ಚೇತನಾ ಭವೋ, ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಆಯೂಹನಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ಇದಂ ಯಥಾದಸ್ಸಿತಾಯ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣಭಾಜನೀಯೇ ವುತ್ತಾಯ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪಾಳಿಯಾ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೪೫) ವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಹಿ ‘‘ಚೇತನಾ ಭವೋ’’ತಿ ಆಗತಾ। ಭವನಿದ್ದೇಸೇ ಪನ ‘‘ಸಾತ್ಥತೋ’’ತಿ ಏತ್ಥ ‘‘ಚೇತನಾವ ಸಙ್ಖಾರಾ, ಭವೋ ಪನ ಚೇತನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಪೀ’’ತಿ ವಿಭಙ್ಗಪಾಳಿವಸೇನ ದಸ್ಸಿತಂ। ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ? ಕುಸಲಾ ಚೇತನಾ ಕಾಮಾವಚರಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಹಿ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ವಿಭಙ್ಗಪಾಳಿಯಂ (ವಿಭ॰ ೨೨೬) ವುತ್ತೋ। ತತ್ಥ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪಾಳಿಯಂ ‘‘ಚೇತನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮತ್ತಾ ಸವಿಪಾಕೇನ ಆಯೂಹನಸಙ್ಖಾತೇನ ಸಙ್ಖತಾಭಿಸಙ್ಖರಣಕಿಚ್ಚೇನ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ವಿಭಙ್ಗಪಾಳಿಯಂ ‘‘ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಭವಗಾಮಿಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಭವೋ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೨೩೪) ಭವಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಭವಗಾಮಿಭಾವತೋ, ಕಮ್ಮಸಂಸಟ್ಠಸಹಾಯತಾಯ ಕಮ್ಮಭಾವತೋ ಚ ಉಪಪತ್ತಿಭವಂ ಭಾವೇನ್ತೀತಿ ‘‘ಭವೋ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ಉಪಪತ್ತಿಭವಭಾವನಾಕಿಚ್ಚಂ ಪನ ಚೇತನಾಯ ಸಾತಿಸಯನ್ತಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪಾಳಿಯಾ ಚೇತನಾ ‘‘ಭವೋ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ಭವಾಭಿಸಙ್ಖರಣಕಿಚ್ಚಂ ಚೇತನಾಯ ಸಾತಿಸಯನ್ತಿ ವಿಭಙ್ಗಪಾಳಿಯಂ ‘‘ಕುಸಲಾ ಚೇತನಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ವಿಭ॰ ೨೨೬) ಚೇತನಾ ‘‘ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ತಸ್ಮಾ ತೇನ ತೇನ ಪರಿಯಾಯೇನ ತಸ್ಸ ಫಲೇ ಉಪಪತ್ತಿಭವೇ ನಿಕಾಮನಾತಿ ‘‘ತಸ್ಸ ಸುತಂ ಹೋತಿ ‘ಚಾತುಮಹಾರಾಜಿಕಾ ದೇವಾ ದೀಘಾಯುಕಾ ವಣ್ಣವನ್ತೋ ಸುಖಬಹುಲಾ’ತಿ’’ಆದಿಸುತಾನುಸಾರೇನ ಭಾವಿನಿ ಉಪಪತ್ತಿಭವೇ ಅಭಿಕಙ್ಖನಾ। ಗಹಣನ್ತಿ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ ಕಿಚ್ಚೇನಾಹ। ಪರಾಮಸನನ್ತಿ ಇತರಾನಿ। ಆಯೂಹನಾವಸಾನೇತಿ ತೀಸುಪಿ ಅತ್ಥವಿಕಪ್ಪೇಸು ವುತ್ತಸ್ಸ ಆಯೂಹನಸ್ಸ ಅವಸಾನೇ।
ಇಧಾತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಭವೇ। ಭವನ್ತರಸ್ಸ ಅತೀತಭವಸ್ಸ ಇಮಿನಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಭವೇನ ಪಟಿಸನ್ಧಾನಂ ಭವನ್ತರಪಟಿಸನ್ಧಾನಂ, ಭವನ್ತರಭಾವೇನ ವಾ ಪಟಿಸನ್ಧಾನಂ ಭವನ್ತರಪಟಿಸನ್ಧಾನಂ, ತಸ್ಸ ವಸೇನ। ಯಂ ಪಟಿಸನ್ಧೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ತಥಾ ಹಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ‘‘ಪಟಿಸನ್ಧಾನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಗಬ್ಭೇತಿ ಮಾತುಕುಚ್ಛಿಯಂ, ಗಬ್ಭಾವತ್ಥಾಯಂ ವಾ।
ದ್ವೀಸು ಅತ್ಥವಿಕಪ್ಪೇಸು ವುತ್ತೇ ಆಯೂಹನಸಙ್ಖಾರೇ ‘‘ತಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಭಾಗಾ’’ತಿ ಆಹ, ತತಿಯೇ ಅತ್ಥವಿಕಪ್ಪೇ ವುತ್ತೇ ‘‘ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ’’ತಿ। ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ಗಹಿತಾವ ಹೋತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ದಹರಸ್ಸ ಚಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿ ಭವಙ್ಗಬಹುಲಾ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಭವನ್ತರಜನಕಕಮ್ಮಾಯೂಹನಸಮತ್ಥಾ ನ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಇಧ ಪಟಿಪಕ್ಕತ್ತಾ ಆಯತನಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಕಮ್ಮಕರಣಕಾಲೇ ಸಮ್ಮೋಹೋ ದಸ್ಸಿತೋ’’ತಿ ಏತೇನ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭೂತಂ ಸಮ್ಮೋಹಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ನ ಕಮ್ಮಸಮ್ಪಯುತ್ತಮೇವ।
‘‘ತತ್ಥ ಪುರಿಮಭವಸ್ಮಿಂ ಪಞ್ಚ ಕಮ್ಮಸಮ್ಭಾರಾ, ಏತರಹಿ ಪಞ್ಚ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಾ, ಏತರಹಿ ಪಞ್ಚ ಕಮ್ಮಸಮ್ಭಾರಾ, ಅನಾಗತೇ ಪಞ್ಚ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಾತಿ ದಸ ಧಮ್ಮಾ ಕಮ್ಮಂ, ದಸ ಧಮ್ಮಾ ವಿಪಾಕೋ, ಇತಿ ದ್ವೀಸು ಠಾನೇಸು ಕಮ್ಮಂ, ಕಮ್ಮವಟ್ಟಂ, ದ್ವೀಸು ಠಾನೇಸು ವಿಪಾಕೋ, ವಿಪಾಕವಟ್ಟನ್ತಿ ಕಮ್ಮಸಙ್ಖೇಪೋ ಚ ವಿಪಾಕಸಙ್ಖೇಪೋ
‘‘ಏವಂ ಸಮುಪ್ಪನ್ನಮಿದಂ ಸಹೇತುಕಂ,
ದುಕ್ಖಂ ಅನಿಚ್ಚಂ ಚಲಮಿತ್ತರದ್ಧುವಂ।
ಧಮ್ಮೇಹಿ ಧಮ್ಮಾ ಪಭವನ್ತಿ ಹೇತುಸೋ,
ನ ಹೇತ್ಥ ಅತ್ತಾವ ಪರೋವ ವಿಜ್ಜತಿ॥
‘‘ಧಮ್ಮಾ ಧಮ್ಮೇ ಸಞ್ಜನೇನ್ತಿ, ಹೇತುಸಮ್ಭಾರಪಚ್ಚಯಾ।
ಹೇತೂನಞ್ಚ ನಿರೋಧಾಯ, ಧಮ್ಮೋ ಬುದ್ಧೇನ ದೇಸಿತೋ॥
‘‘ಹೇತೂಸು
ಏವಂ ದುಕ್ಖನ್ತಕಿರಿಯಾಯ, ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಿಧ ವಿಜ್ಜತಿ।
ಸತ್ತೇ ಚ ನುಪಲಬ್ಭನ್ತೇ, ನೇವುಚ್ಛೇದೋ ನ ಸಸ್ಸತ’’ನ್ತಿ॥ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨೪೨)।
ತತ್ಥ ಕಮ್ಮಾನೇವ ವಿಪಾಕಂ ಸಮ್ಭರನ್ತಿ ವಡ್ಢೇನ್ತೀತಿ ಕಮ್ಮಸಮ್ಭಾರಾ, ಕಮ್ಮಂ ವಾ ಸಙ್ಖಾರಭವಾ, ತದುಪಕಾರಕಾನಿ ಅವಿಜ್ಜಾತಣ್ಹುಪಾದಾನಾನಿ ಕಮ್ಮಸಮ್ಭಾರಾ। ಪಟಿಸನ್ಧಿದಾಯಕೋ ವಾ ಭವೋ ಕಮ್ಮಂ, ತದೂಪಕಾರಕಾ ಯಥಾವುತ್ತಾ ಆಯೂಹನಸಙ್ಖಾರಾ, ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋ ಚ ಕಮ್ಮಸಮ್ಭಾರಾತಿ ಕಮ್ಮಞ್ಚ ಕಮ್ಮಸಮ್ಭಾರಾ ಚ ಕಮ್ಮಸಮ್ಭಾರಾತಿ ಏಕಸೇಸವಸೇನ ಕಮ್ಮಸಮ್ಭಾರಗ್ಗಹಣಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ದಸ ಧಮ್ಮಾ ಕಮ್ಮನ್ತಿ ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋಪಿ ಕಮ್ಮಸಹಾಯತಾಯ ಕಮ್ಮಸರಿಕ್ಖಕಾ, ತದೂಪಕಾರಾ ಚಾತಿ ‘‘ಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾ। ಸಙ್ಖಿಪ್ಪನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋ, ವಿಞ್ಞಾಣಾದಯೋ ಚಾತಿ ಸಙ್ಖೇಪೋ, ಕಮ್ಮಂ, ವಿಪಾಕೋ ಚ। ‘‘ಕಮ್ಮಂ ವಿಪಾಕೋ’’ತಿ ಏವಂ ಸಙ್ಖಿಪೀಯತೀತಿ ವಾ ಸಙ್ಖೇಪೋ, ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋ, ವಿಞ್ಞಾಣಾದಯೋ ಚ। ಸಙ್ಖೇಪಭಾವಸಾಮಞ್ಞೇನ ಪನ ಏಕವಚನಂ ಕತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ಸಙ್ಖೇಪಸದ್ದೋ ವಾ ಭಾಗಾಧಿವಚನನ್ತಿ ಕಮ್ಮಭಾಗೋ ಕಮ್ಮಸಙ್ಖೇಪೋ।
ಏವಂ ಸಮುಪ್ಪನ್ನನ್ತಿ ಕಮ್ಮತೋಪಿ ವಿಪಾಕೋ। ತತ್ಥಾಪಿ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾತೋ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ಏವಂ ಸಮುಪ್ಪನ್ನಂ, ತಿಸನ್ಧಿಆದಿವಸೇನ ವಾ ಸಮುಪ್ಪನ್ನಂ ಇದಂ ಭವಚಕ್ಕನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇತ್ತರನ್ತಿ ಗಮನಧಮ್ಮಂ, ವಿನಸ್ಸಧಮ್ಮನ್ತಿ ಅನಿಚ್ಚಸದ್ದೇನ, ವಿಕಾರಾಪತ್ತಿದೀಪಕೇನ ಚಲಸದ್ದೇನ ಚ ಅದೀಪಿತಂ ಕಾಲನ್ತರಟ್ಠಾಯಿತಾಭಾವಂ ವಿಭಾವೇತಿ। ಅದ್ಧುವನ್ತಿ ಏತೇನ ಥಿರಭಾವಾಭಾವನಿಸ್ಸಾರತಂ। ಹೇತು ಏವ ಸಮ್ಭಾರಾ ಹೇತುಸಮ್ಭಾರಾ। ‘‘ಠಾನಸೋ ಹೇತುಸೋ’’ತಿ (ಕಥಾ॰ ೩೫೫; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೪೪) ಏತ್ಥ ಏವಂ ವುತ್ತಂ ವಾ ಠಾನಂ, ಅಞ್ಞಮ್ಪಿ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಸಾಧಾರಣಂ ಕಾರಣಂ ಸಮ್ಭಾರೋ, ಅಸಾಧಾರಣಂ ಹೇತು। ಏವನ್ತಿ ಏವಂ ಹೇತುತೋ ಧಮ್ಮಮತ್ತಸಮ್ಭವೇ, ಹೇತುನಿರೋಧಾ ಚ ವಟ್ಟಚ್ಛೇದೇ ಧಮ್ಮೇ ಚ ತಂನಿರೋಧಾಯ ದೇಸಿತೇ ಸತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಂ ಇಧ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಿಧ ಸತ್ತೇ ಚಾತಿ ಏತ್ಥ ಚ-ಸದ್ದೋ ‘‘ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಞ್ಚ ವಿಜ್ಜತಿ, ಸಸ್ಸತುಚ್ಛೇದಾ ಚ ನ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ ಸಮುಚ್ಚಯತ್ಥೋ। ಏವಞ್ಹಿ ಹೇತುಆಯತ್ತೇ ಧಮ್ಮಮತ್ತಸಮ್ಭವೇ ಸತ್ತೋ ನುಪಲಬ್ಭತಿ, ತಸ್ಮಿಞ್ಚ ಉಪಲಬ್ಭನ್ತೇ ಸಸ್ಸತೋ, ಉಚ್ಛೇದೋ ವಾ ಸಿಯಾತಿ ನುಪಲಬ್ಭನ್ತೇ ತಸ್ಮಿಂ ನೇವ ಉಚ್ಛೇದೋ ನ ಸಸ್ಸತನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ।
೬೫೫. ಸಚ್ಚಪ್ಪಭವತೋತಿ ಸಚ್ಚತೋ, ಸಚ್ಚಾನಂ ವಾ ಪಭವತೋ ಚ।
ಕುಸಲಾಕುಸಲಂ ಕಮ್ಮನ್ತಿ ವಟ್ಟಕಥಾಯ ವತ್ತಮಾನತ್ತಾ ಸಾಸವನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ। ಅವಿಸೇಸೇನಾತಿ ‘‘ಚೇತನಾ ಚೇತನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಾ’’ತಿ ವಿಸೇಸಂ ಅಕತ್ವಾ, ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ತಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಂ ಕಮ್ಮಂ ಸಮುದಯಸಚ್ಚನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ತಣ್ಹಾ ಚ…ಪೇ॰… ಅವಸೇಸಾ ಚ ಸಾಸವಾ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೨೦೮-೨೧೦) ಹಿ ಚೇತನಾಚೇತನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತವಿಸೇಸಂ ಅಕತ್ವಾ ವುತ್ತನ್ತಿ, ಅರಿಯಸಚ್ಚವಿಸೇಸಂ ವಾ ಅಕತ್ವಾ ಸಮುದಯಸಚ್ಚನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಚ್ಚವಿಭಙ್ಗೇ ಹಿ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಕಿಲೇಸಾ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಭವಗಾಮಿಕಮ್ಮಂ ‘‘ಸಮುದಯಸಚ್ಚ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ದುತಿಯಸಚ್ಚಂ ಪಭವೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ದುತಿಯಸಚ್ಚಪಭವಂ। ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವೋತಿ ಉಪಪತ್ತಿಭವಸ್ಸ, ಕಮ್ಮಭವಸ್ಸ ಚ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪಠಮದುತಿಯಸಚ್ಚದ್ವಯ’’ನ್ತಿ।
೬೫೬. ವತ್ಥೂಸೂತಿ ಆರಮ್ಮಣೇಸು, ದುಕ್ಖಾದೀಸು ವಾ ಪಟಿಚ್ಛಾದೇತಬ್ಬೇಸು ವತ್ಥೂಸು। ಸಮ್ಮೋಹೇತೀತಿ ಧಮ್ಮಸಭಾವಂ ಜಾನಿತುಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತುಂ ಅದೇನ್ತೀ ತಸ್ಸ ಪಟಿಚ್ಛಾದನವಸೇನ ಸಮ್ಮೋಹೇತಿ। ವತ್ಥುನ್ತಿ ಇಧ ಆರಮ್ಮಣಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ। ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಞ್ಚ ಉಪತ್ಥಮ್ಭೇತಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸನ್ನಿಸ್ಸಯೇನ ವಿನಾ ಠಾತುಂ ಅಸಕ್ಕೋನ್ತಾ ದ್ವೇ ನಳಕಲಾಪಾ ವಿಯ। ಸವಿಸಯೇತಿ ಯಥಾಸಕಂ ವಿಸಯೇ ರೂಪಾಯತನಾದಿಕೇ। ಜಾಯಮಾನಾನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ವಿಕಾರಭಾವೇನ ಲಬ್ಭಮಾನಾ ಜಾತಿ ತೇ ಜನೇನ್ತೀ ವಿಯ ಹೋತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಖನ್ಧೇ ಚ ಜನೇತೀ’’ತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ತೇಸಂ ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಿಭಾವೇನ ಪವತ್ತತ್ತಾ’’ತಿ। ಪಾಕಭೇದಭಾವಞ್ಚ ಅಧಿತಿಟ್ಠತೀತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ‘‘ಖನ್ಧೇ ಜನೇತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಅತ್ಥೋ ಗಹೇತಬ್ಬೋ। ಪಾಕಭೇದವಸೇನ ವತ್ತತಿಚ್ಚೇವ ಅತ್ಥೋ ಪಾಕಭೇದಂ, ತಸ್ಸ ಭಾವಂ ಪಚ್ಚನಂ, ಭಿಜ್ಜನಞ್ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸೋಕಾದೀನಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನತ್ತಾತಿ ತೇಸಂ ಕಾರಣತ್ತಾ, ತೇಹಿ ಸಿದ್ಧಾಯ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಹಿತೇಹಿ ಸಙ್ಖಾರೇಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ಭವನ್ತರಪಾತುಭಾವಾಯಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಚುತಿಚಿತ್ತಂ ವಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ಭವನ್ತರಪಾತುಭಾವಾಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತಂ ಪನ ಚುತಿಚಿತ್ತಂ ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾರರಹಿತಂ ಭವನ್ತರಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ನ ಹೋತೀತಿ ಸಸಹಾಯತ್ತದಸ್ಸನತ್ಥಮಾಹ ‘‘ಸೋಕಾದೀನಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನತ್ತಾ’’ತಿ। ದ್ವೇಧಾತಿ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ತನೋ ಸರಸೇನ, ಧಮ್ಮನ್ತರಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಚಾತಿ ದ್ವೇಧಾ ದ್ವೇಧಾ। ಬ್ಯಾಪನಿಚ್ಛಾಲೋಪೇನ ಹಿ ನಿದ್ದೇಸೋ।
೬೫೭. ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನತಾದಸ್ಸನೇನ ‘‘ಕೋ ನು ಖೋ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತೀತಿ ಏಸ ನೋ ಕಲ್ಲೋ ಪಞ್ಹೋ’’ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ, ತೇನೇತಂ ಕಾರಕದಸ್ಸನನಿವಾರಣಂ। ಅತ್ತಾ ಭವತೋ ಭವನ್ತರಂ ಸಙ್ಕಮತೀತಿ ದಸ್ಸನಂ ಅತ್ತಸಙ್ಕನ್ತಿದಸ್ಸನಂ, ತಂ ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣುಪ್ಪತ್ತಿವಚನೇನ ನಿವಾರಿತಂ ಹೋತಿ। ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಅಭೇದತೋ ಏಕೋ ಅತ್ತಾತಿ ಗಹಣಂ ಘನಸಞ್ಞಾ, ತಂ ಯಮಕತಾಲಕನ್ದಂ ಭಿನ್ದನ್ತೇನ ವಿಯ ‘‘ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪಮತ್ತಮೇತ’’ನ್ತಿ ವಚನೇನ ನಿವಾರಿತಂ ಹೋತಿ। ‘‘ಏವಮಾದಿದಸ್ಸನನಿವಾರಣ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ‘‘ಸೋಚತಿ ಪರಿದೇವತಿ ದುಕ್ಖಿತೋ’’ತಿಆದಿದಸ್ಸನನಿವಾರಣಮಾಹ। ಸೋಕಾದಯೋಪಿ ಹಿ ಪಚ್ಚಯಾಯತ್ತಾ ಅವಸವತ್ತಿನೋತಿ ‘‘ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣಂ ಸೋಕ…ಪೇ॰… ಸಮ್ಭವನ್ತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೧೨೬; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೧; ಉದಾ॰ ೧) ಏತೇನ ವುತ್ತಮೇವಾತಿ। ಮಿಚ್ಛಾದಸ್ಸನನಿವಾರಣತೋಪೀತಿ ಕಾರಕದಸ್ಸನಾದಿನಾನಾವಿಧಮಿಚ್ಛಾಭಿನಿವೇಸನಿವಾರಣತೋಪಿ।
೬೫೮. ‘‘ಸಲಕ್ಖಣಸಾಮಞ್ಞಲಕ್ಖಣವಸೇನಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಸಬ್ಬಪ್ಪಕಾರೇನ ಧಮ್ಮಾನಂ ಯಾಥಾವತೋ ಅದಸ್ಸನಮಾಹ ತದುಭಯವಿನಿಮುತ್ತಸ್ಸ ಧಮ್ಮೇಸು ಪರಮತ್ಥತೋ ಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಭಾವಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ। ಉಪಕ್ಖಲನಂ ವಿಯ ದುಕ್ಖುಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುತೋ। ಪತನಂ ವಿಯ ಭವನ್ತರಪಪಾತತೋ। ಗಣ್ಡಪಾತುಭಾವೋ ವಿಯ ದುಕ್ಖತಾಸೂಲಯೋಗತೋ, ಕಿಲೇಸಾಸುಚಿಪಗ್ಘರಣತೋ ಚ। ಗಣ್ಡಭೇದಪೀಳಕಾ ವಿಯಾತಿ ಭೇದನತ್ಥಂ ಪಚ್ಚಮಾನೇ ಗಣ್ಡೇ ತಸ್ಸ ಉಪರಿ ಜಾಯಮಾನಾ ಖುದ್ದಕಪೀಳಕಾ ವಿಯ, ಗಣ್ಡಸ್ಸ ವಾ ಅನೇಕಧಾಭೇದೇ ಪೀಳಕಾ ವಿಯ। ಘಟ್ಟನಂ ವಿಯ ಸಙ್ಘಟ್ಟನರಸತಾಯ ಫಸ್ಸೋ। ಘಟ್ಟನದುಕ್ಖಂ ವಿಯಾತಿ ಘಟ್ಟನತೋ ಜಾತಂ ದುಕ್ಖಂ ವಿಯ ತಿವಿಧದುಕ್ಖತಾವಸೇನ ತಿಸ್ಸನ್ನಮ್ಪಿ ವೇದನಾನಂ ದುಕ್ಖಭಾವತೋ। ಪಟಿಕಾರಾಭಿಲಾಸೋ ವಿಯಾತಿ ಸಮುದಾಯಸ್ಸ ಏಕದೇಸನಿದಸ್ಸನಭಾವೇನಾಹ। ಅಸಪ್ಪಾಯಗ್ಗಹಣಂ ವಿಯ ಬಹುವಿಧಾನತ್ಥುಪ್ಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತತೋ। ಅಸಪ್ಪಾಯಲೇಪನಂ ವಿಯ ದುಕ್ಖಹೇತುನೋ ಸಸನ್ತಾನೇ ಸನ್ನಿಧಾಪನತೋ। ಗಣ್ಡವಿಕಾರಪಾತುಭಾವೋ ವಿಯ ಅತ್ತಭಾವಗಣ್ಡಸ್ಸ ನಿಬ್ಬತ್ತಿವಿಕಾರಭಾವತೋ ಗಣ್ಡವಿಕಾರಾ। ಸರಸತೋ ಗಣ್ಡಸ್ಸ ಭಿಜ್ಜನಂ ಪಾಕೇನ ವಿನಾ ನ ಹೋತೀತಿ ಭೇದಗ್ಗಹಣೇನೇವಸ್ಸ ಪಾಕೋಪಿ ಗಹಿತೋತಿ ಕತ್ವಾ ಆಹ ‘‘ಗಣ್ಡಭೇದೋ ವಿಯ ಜರಾಮರಣ’’ನ್ತಿ। ಗಣ್ಡಸ್ಸ ವಾ ವಿಸದಿಸಾಪತ್ತಿ, ಭಿಜ್ಜನಞ್ಚ ಗಣ್ಡಭೇದೋ, ತತ್ಥ ವಿಸದಿಸಾಪತ್ತಿ ಪಾಕೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಉಪಮಾಹಿ ‘‘ಯಸ್ಮಾ ವಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಪಟಲಾಭಿಭೂತಚಕ್ಖುಕೋ ರೂಪಾನಿ ನ ಪಸ್ಸತಿ, ಕಿಞ್ಚಿ ಪಸ್ಸನ್ತೋಪಿ ವಿಪರೀತಂ ಪಸ್ಸತಿ, ಏವಂ ಅವಿಜ್ಜಾಭಿಭೂತೋ ದುಕ್ಖಾದೀನಿ ನ ಪಟಿಪಜ್ಜತಿ ನ ಪಸ್ಸತಿ, ಮಿಚ್ಛಾ ವಾ ಪಟಿಪಜ್ಜತೀತಿ ಪಟಲಂ ವಿಯ ಅವಿಜ್ಜಾ। ಕೋಸಕಾರಕಿಮಿ ವಿಯ ಅತ್ತನಾವ ಕತತ್ತಾ, ವಟ್ಟಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ಏವ ಪರಿಬ್ಭಮನಕಾರಣತ್ತಾ ಚ ಕೋಸಪ್ಪದೇಸಾ ವಿಯ ಸಙ್ಖಾರಾ। ಸಙ್ಖಾರಪರಿಗ್ಗಹಂ ವಿನಾ ಪತಿಟ್ಠಂ ಅಲಭಮಾನಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪರಿಣಾಯಕಪರಿಗ್ಗಹಂ ವಿನಾ ಪತಿಟ್ಠಂ ಅಲಭಮಾನೋ ರಾಜಕುಮಾರೋ ವಿಯಾತಿ ಪರಿಗ್ಗಹೇನ ವಿನಾ ಪತಿಟ್ಠಾಲಾಭೋ ಏತ್ಥ ಉಪಮೋಪಮೇಯ್ಯಸಾಮಞ್ಞಂ। ಉಪಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ಕಮ್ಮಾದಿಆರಮ್ಮಣಮಾಹ। ಪರಿಕಪ್ಪನತೋತಿ ಆರಮ್ಮಣಕರಣತೋ, ಸಮ್ಪಯುತ್ತೇನ ವಾ ವಿತಕ್ಕೇನ ವಿತಕ್ಕನತೋ। ದೇವಮನುಸ್ಸಮಿಗವಿಹಙ್ಗಾದಿವಿವಿಧಪ್ಪಕಾರತಾಯ ಮಾಯಾ ವಿಯ ನಾಮರೂಪಂ। ಪತಿಟ್ಠಾವಿಸೇಸೇನ ವುದ್ಧಿವಿಸೇಸಾಪತ್ತಿತೋ ವನಪ್ಪಗುಮ್ಬೋ ವಿಯ ಸಳಾಯತನಂ। ಆಯತನಾನಂ ವಿಸಯಿವಿಸಯಭೂತಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾಭಿಮುಖಭಾವೋ ಆಯತನಘಟ್ಟನಂ। ತತೋ ಆಯತನಘಟ್ಟನತೋ ದ್ವಯಸಙ್ಘಟ್ಟನುಪ್ಪತ್ತಿತೋ, ವೇದನಾದುಕ್ಖಹೇತುತೋ ಚ ಅಗ್ಗಿ ವಿಯ ಫಸ್ಸೋ। ಸಪರಿಳಾಹತೋ ದಾಹೋ ವಿಯ ವೇದನಾ। ಉಪರೂಪರಿ ತಣ್ಹಾಪವಡ್ಢನತೋ ಲೋಣೂದಕಪಾನಂ ವಿಯ ವಿಸಯಾನುಭವನಂ। ಆರಮ್ಮಣೇ ಪಾತುಕಮ್ಯತಾಭಾವತೋ ಪಿಪಾಸಾ ವಿಯ ತಣ್ಹಾ। ತದಸ್ಸುಪಾದಾನನ್ತಿ ತಂ ಅಭಿಲಾಸಕರಣಂ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಾಭಿನನ್ದನಂ ಅಸ್ಸ ತಂಸಮಙ್ಗಿನೋ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ, ತದಸ್ಸ ವಾ ಭವೇಯ್ಯ ಉಪಾದಾನಂ। ಬ್ಯಸನಾವಹತಾಯ ಅಜಾನನತೋ ಭವುಪಾದಾನಂ ಮಚ್ಛಸ್ಸ ಬಳಿಸುಪಾದಾನಂ ವಿಯ। ಏತ್ಥ ಚ ಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂ ಕೋಸಪ್ಪದೇಸಪರಿಣಾಯಕಾದೀಹಿ ದ್ವೀಹಿ ದ್ವೀಹಿ ಸದಿಸತಾಯ ದ್ವೇ ದ್ವೇ ಉಪಮಾ ವುತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
೬೫೯. ಕೋಚಿ ಅಗಮ್ಭೀರೋ ಏವ ಗಮ್ಭೀರೋ ವಿಯ ಖಾಯತಿ ಪುರಾಣತಿಣಪಣ್ಣಾದಿಭರಿತೋ ಪಬ್ಬತಸಙ್ಖೇಪೇ ಜಲಾಸಯೋ ವಿಯ, ನ ಏವಮಯಂ। ಅಯಂ ಪನ ಗಮ್ಭೀರೋವ ಹುತ್ವಾ ಓಭಾಸತಿ ಪಕಾಸತಿ ದಿಸ್ಸತೀತಿ ಗಮ್ಭೀರಾವಭಾಸೋ। ಯಥಾರಹನ್ತಿ ಅತ್ಥಾದಿವಸೇನ ಯಥಾನುರೂಪಂ।
ಜಾತಿತೋ ಜರಾಮರಣಂ ನ ನ ಹೋತಿ, ಹೋತಿ ಏವಾತಿ ಅವಧಾರಣೇ ಸಿದ್ಧೇ ‘‘ಸಿಯಾ ನು ಖೋ ಜರಾಮರಣಂ ‘‘ನ ಚ ಜಾತಿಂ ವಿನಾ ಅಞ್ಞತೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಅಞ್ಞಗ್ಗಹಣಂ ಜಾತಿಯಾ ಪಟಿಯೋಗೀವಿಸಯಂ, ನ ಅಞ್ಞಮತ್ತವಿಸಯಂ ಇತ್ಥನ್ತಿ ಇದಂ ಪಕಾರಂ, ಇಮಿನಾ ಪಕಾರೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಸಮ್ಭೂತಸಮುದಾಗತಟ್ಠೋತಿ ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಸಮ್ಭೂತಂ ಹುತ್ವಾ ಸಹಿತಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚಯಾನುರೂಪಸ್ಸ ಉದ್ಧಂ ಉದ್ಧಂ ಆಗತಭಾವೋ, ಅನುಪ್ಪವತ್ತಟ್ಠೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ ಸಮ್ಭೂತಟ್ಠೋ ಚ ಸಮುದಾಗತಟ್ಠೋ ಚ ಸಮ್ಭೂತಸಮುದಾಗತಟ್ಠೋ। ‘‘ನ ಜಾತಿತೋ ಜರಾಮರಣಂ ನ ಹೋತಿ, ನ ಚ ಜಾತಿಂ ವಿನಾ ಅಞ್ಞತೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ಹಿ ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಸಮ್ಭೂತಟ್ಠೋ ವುತ್ತೋ। ಇತ್ಥಞ್ಚ ಜಾತಿತೋ ಸಮುದಾಗಚ್ಛತೀತಿ ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಸಮುದಾಗತಟ್ಠೋ, ಯಾ ಯಾ ಜಾತಿ ಯಥಾ ಯಥಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ತದನುರೂಪಪಾತುಭಾವೋತಿ ಅತ್ಥೋ।
ತತ್ಥ ‘‘ನ ಜಾತಿತೋ ಜರಾಮರಣಂ ನ ಹೋತೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ಜಾತಿಪಚ್ಚಯತಾಯ ಅವಿತಥತಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ‘‘ನ ಜಾತಿಂ ವಿನಾ ಅಞ್ಞತೋ ಜರಾಮರಣಂ ಹೋತೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಅನಞ್ಞಥತ್ತಂ, ‘‘ಇತ್ಥಞ್ಚ ಜಾತಿತೋ ಸಮುದಾಗಚ್ಛತೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ತಥತಂ। ತೇನ ಚ ಯಥಾ ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮಾ ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇ, ತಥಾ ಅವಿತಥಾ ಅನಞ್ಞಥಾ, ಏವಂ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮಾಪಿ ತಬ್ಭಾವೇತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸುಪಿ। ‘‘ಹೇತುಫಲೇ ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿ ಏತೇನ ವಚನೇನ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಹೇತುಫಲಭಾವೋ ಕಥಂ ಞಾತಬ್ಬೋತಿ? ‘‘ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ಸಮಾಸಪದಸ್ಸ ಅವಯವಪದತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೇನ ‘‘ಹೇತುಫಲೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ। ‘‘ಅತ್ಥೇ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಹಿ ‘‘ಅತ್ಥೇ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೇನ ‘‘ಹೇತುಫಲೇ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ‘‘ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೇನ ‘‘ಞಾಣ’’ನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಹೇತುಫಲಅತ್ಥಸದ್ದಾ ಏಕತ್ಥಾ, ಞಾಣಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ಚಾತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ವದನ್ತೇನ ಸಾಧಿತೋ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಹೇತುಫಲಭಾವೋ।
ಯೇನಾಕಾರೇನಾತಿ ಯೇನ ಪವತ್ತಿಆಕಾರೇನ। ಸಭಾವಧಮ್ಮಾ ಹಿ ಪಚ್ಚಯವಿಸೇಸಸಿದ್ಧೇನ ಪವತ್ತಿಆಕಾರೇನ ವಿಸಿಟ್ಠಾಕಾರಾ ಹೋನ್ತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮಾ ಸಬ್ಬಾಕಾರೇನ ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಞಾಣಮುಖೇ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛನ್ತೀ’’ತಿ (ಮಹಾನಿ॰ ೧೫೬; ಚೂಳನಿ॰ ಮೋಘರಾಜಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೮೫)। ಯದವತ್ಥಾತಿ ಯಾಯ ಅವತ್ಥಾಯ ಅವತ್ಥಿತಾ। ಅವತ್ಥಾವಿಸೇಸವನ್ತೋ ಹಿ ಧಮ್ಮಾ ತೇನ ತೇನ ಅವತ್ಥಾವಿಸೇಸೇನ ತಂ ತಂ ಅತ್ಥಕಿಚ್ಚಂ ಸಾಧೇತುಂ ಸಮತ್ಥಾ ಹೋನ್ತಿ। ಸ್ವಾಯಂ ಪವತ್ತಿಆಕಾರೋ, ಅವತ್ಥಾವಿಸೇಸೋ ಚ ಅವಿಜ್ಜಾಯಪಿ ಅನುಪಚಿತಕುಸಲಸಮ್ಭಾರೇಹಿ ದುರವಬೋಧತೋ ಏವ ಞಾಣೇನ ಅಲಬ್ಭನೇಯ್ಯಪತಿಟ್ಠೋ ‘‘ತಸ್ಸ…ಪೇ॰… ಗಮ್ಭೀರೋ’’ತಿ। ತಸ್ಸ ಆಕಾರಸ್ಸ, ಅವತ್ಥಾಯ ಚ। ಹೇತುಮ್ಹಿ ಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಹೇತುನೋ ಧಮ್ಮಪರಿಯಾಯತಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ಅಸ್ಸಾತಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸ್ಸ। ತೇನ ತೇನ ಕಾರಣೇನಾತಿ ತೇನ ತೇನ ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ಬುಜ್ಝನಾನುಗುಣತಾಸಙ್ಖಾತೇನ ಕಾರಣೇನ। ತತ್ಥಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ದೇಸನಪ್ಪಕಾರೇ। ಅನುಲೋಮಪಟಿಲೋಮತೋತಿ ನಯಿಧ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪಾದಾ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನುಪ್ಪಾದಸಙ್ಖಾತಂ ಅನುಲೋಮಂ, ಪಚ್ಚಯನಿರೋಧಾ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನನಿರೋಧಸಙ್ಖಾತಞ್ಚ ಪಟಿಲೋಮಮಾಹ। ಆದಿತೋ ಪನ ಅನ್ತಗಮನಮನುಲೋಮಂ, ಅನ್ತತೋ ಚ ಆದಿಗಮನಂ ಪಟಿಲೋಮಮಾಹ। ಆದಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಅನುಲೋಮದೇಸನಾಯ, ಅನ್ತತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಪಟಿಲೋಮದೇಸನಾಯ ಚ ತಿಸನ್ಧಿಚತುಸಙ್ಖೇಪಂ। ‘‘ಇಮೇ ಚತ್ತಾರೋ ಆಹಾರಾ ಕಿಂನಿದಾನಾ’’ತಿಆದಿಕಾಯ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೧೧) ವೇಮಜ್ಝತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಪಟಿಲೋಮದೇಸನಾಯ, ‘‘ಚಕ್ಖುಞ್ಚ ಪಟಿಚ್ಚ ರೂಪೇ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ, ತಿಣ್ಣಂ ಸಙ್ಗತಿ ಫಸ್ಸೋ, ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ವೇದನಾ’’ತಿಆದಿಕಾಯ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೦೪, ೪೦೦; ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೪೨೧, ೪೨೫-೪೨೬; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೪೩-೪೫; ೨.೪.೬೦; ಕಥಾ॰ ೪೬೫, ೪೬೭) ಅನುಲೋಮದೇಸನಾಯ ಚ ದ್ವಿಸನ್ಧಿತಿಸಙ್ಖೇಪಂ। ‘‘ಸಂಯೋಜನೀಯೇಸು, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮೇಸು ಅಸ್ಸಾದಾನುಪಸ್ಸಿನೋ ವಿಹರತೋ ತಣ್ಹಾ ಪವಡ್ಢತಿ, ತಣ್ಹಾಪಚ್ಚಯಾ ಉಪಾದಾನ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೫೩, ೫೭) ಏಕಸನ್ಧಿದ್ವಿಸಙ್ಖೇಪಂ। ಕತ್ಥಚಿ ಏಕಙ್ಗೋಪಿ ಚ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ದೇಸಿತೋ, ಸೋ ‘‘ತತ್ರ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸುತವಾ ಅರಿಯಸಾವಕೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೬೨) ದಸ್ಸಿತೋ ಏವ।
ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ಸಭಾವೋ ಪಟಿವಿಜ್ಝೀಯತೀತಿ ಪಟಿವೇಧೋ। ವುತ್ತಂ ಹೇತಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ತೇಸಂ ತೇಸಂ ವಾ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ವುತ್ತಧಮ್ಮಾನಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತಬ್ಬೋ ಸಲಕ್ಖಣಸಙ್ಖಾತೋ ಅವಿಪರೀತಸಭಾವೋ ಪಟಿವೇಧೋ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ನಿದಾನಕಥಾ)। ಜಾನನಲಕ್ಖಣಸ್ಸ ಞಾಣಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖಭೂತೋ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಅಞ್ಞಾಣಟ್ಠೋ। ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಕ್ಖಕರಣೇನ ದಸ್ಸನಭೂತಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖಭೂತೋ ಅದಸ್ಸನಟ್ಠೋ। ಯೇನ ಪನೇಸಾ ದುಕ್ಖಾದೀನಂ ಯಾಥಾವಸರಸಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತುಂ ನ ದೇತಿ, ಛಾದೇತ್ವಾ ಪರಿಯೋನನ್ಧಿತ್ವಾ ತಿಟ್ಠತಿ, ಸೋ ತಸ್ಸಾ ಸಚ್ಚಾಸಮ್ಪಟಿವೇಧಟ್ಠೋ। ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೇಕದೇಸೋ ಸರಾಗೋ, ಅಞ್ಞೋ ವಿರಾಗೋ। ರಾಗಸ್ಸ ವಾ ಅಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವತೋ ರಾಗಪವಡ್ಢಕೋ ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಸಬ್ಬೋಪಿ ಸರಾಗೋ, ಇತರೋ ವಿರಾಗೋ। ‘‘ದೀಘರತ್ತಂ ಹೇತಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅಸ್ಸುತವತೋ ಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ಅಜ್ಝೋಸಿತಂ ಮಮಾಯಿತಂ ಪರಾಮಟ್ಠಂ ‘ಏತಂ ಮಮ, ಏಸೋಹಮಸ್ಮಿ, ಏಸೋ ಮೇ ಅತ್ತಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೬೨) ಅತ್ತಪರಾಮಾಸಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ವಿಸೇಸತೋ ವತ್ಥು ವುತ್ತನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಸುಞ್ಞತಟ್ಠೋ ಗಮ್ಭೀರೋ। ಅತ್ತಾ ವಿಜಾನಾತಿ ಸಂಸರತೀತಿ ಸಬ್ಯಾಪಾರತಾಸಙ್ಕನ್ತಿ ಅಭಿನಿವೇಸಬಲವತಾಯ ಅಬ್ಯಾಪಾರಟ್ಠಅಸಙ್ಕನ್ತಿಪಟಿಸನ್ಧಿಪಾತುಭಾವಟ್ಠಾ ನಾಮರೂಪಸ್ಸ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ಏಕುಪ್ಪಾದೋ, ಪವತ್ತಿಯಂ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಯಥಾರಹಂ ಏಕುಪ್ಪಾದೋ, ನಾಮಸ್ಸ ರೂಪೇನ, ರೂಪಸ್ಸ ಚ ನಾಮೇನ ಅಸಮ್ಪಯೋಗತೋ ವಿನಿಬ್ಭೋಗೋ, ನಾಮಸ್ಸ ನಾಮೇನ, ರೂಪಸ್ಸ ಚ ರೂಪೇನ, ಏಕಚ್ಚಸ್ಸ ಏಕಚ್ಚೇನ ಅವಿನಿಬ್ಭೋಗೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ। ಏಕುಪ್ಪಾದೇಕನಿರೋಧೇ ಹಿ ಅವಿನಿಬ್ಭೋಗೇ ಅಧಿಪ್ಪೇತೇ ಸೋ ರೂಪಸ್ಸ ಚ ಏಕಕಲಾಪವುತ್ತಿನೋ ಲಬ್ಭತಿ। ಅಥ ವಾ ಏಕಚತುವೋಕಾರಭವೇಸು ನಾಮರೂಪಾನಂ ಅಸಹವತ್ತನತೋ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವಿನಿಬ್ಭೋಗೋ, ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ ಸಹವತ್ತನತೋ ಅವಿನಿಬ್ಭೋಗೋ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ಅಧಿಪತಿಯಟ್ಠೋ ನಾಮ ಇಧ ಇನ್ದ್ರಿಯಪಚ್ಚಯಭಾವೋ। ‘‘ಲೋಕೋಪೇಸೋ ದ್ವಾರಾಪೇಸಾ ಖೇತ್ತಮ್ಪೇತ’’ನ್ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೫೯೮-೫೯೯) ವುತ್ತಾ ಲೋಕಾದಿಅತ್ಥಾ ಚಕ್ಖಾದೀಸು ಪಞ್ಚಸು ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ। ಮನಾಯತನಸ್ಸಾಪಿ ಲುಜ್ಜನತೋ, ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಾದೀನಂ ದ್ವಾರಖೇತ್ತಭಾವತೋ ಚ ಏತೇ ಅತ್ಥಾ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ ಏವ। ಆಪಾಥಗತಾನಂ ರೂಪಾದೀನಂ ಪಕಾಸನಯೋಗ್ಯತಾಲಕ್ಖಣಂ ಓಭಾಸನಂ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ವಿಸಯಿಭಾವೋ, ಮನಾಯತನಸ್ಸ ವಿಜಾನನಂ। ಸಙ್ಘಟ್ಟನಟ್ಠೋ ವಿಸೇಸತೋ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಾದೀನಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ, ಇತರೇ ಛನ್ನಮ್ಪಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ। ಫುಸನಞ್ಚ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಸಭಾವೋ, ಸಙ್ಘಟ್ಟನಂ ರಸೋ, ಇತರೇ ಉಪಟ್ಠಾನಾಕಾರಾ। ಆರಮ್ಮಣರಸಾನುಭವನಟ್ಠೋ ರಸವಸೇನ ವುತ್ತೋ, ವೇದಯಿತಟ್ಠೋ ಲಕ್ಖಣವಸೇನ। ಸುಖದುಕ್ಖಮಜ್ಝತ್ತಭಾವಾ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ತಿಸ್ಸನ್ನಂ ವೇದನಾನಂ ಸಭಾವವಸೇನ ವುತ್ತಾ। ಅತ್ತಾ ವೇದಯತೀತಿ ಅಭಿನಿವೇಸಸ್ಸ ಬಲವತಾಯ ನಿಜ್ಜೀವಟ್ಠೋ ವೇದನಾಯ ಗಮ್ಭೀರೋ। ನಿಜ್ಜೀವಾಯ ವಾ ವೇದನಾಯ ವೇದಯಿತಂ ನಿಜ್ಜೀವವೇದಯಿತಂ, ನಿಜ್ಜೀವವೇದಯಿತಮೇವ ಅತ್ಥೋ ನಿಜ್ಜೀವವೇದಯಿತಟ್ಠೋ। ಸಪ್ಪೀತಿಕತಣ್ಹಾಯ ಅಭಿನನ್ದಿತಟ್ಠೋ, ಬಲವತರತಣ್ಹಾಯ ಗಿಲಿತ್ವಾ ಪರಿನಿಟ್ಠಾಪನಂ ಅಜ್ಝೋಸಾನಟ್ಠೋ। ಇತರೋ ಸಾಧಾರಣವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಆದಾನಗ್ಗಹಣಾಭಿನಿವೇಸಟ್ಠಾ ಚತುನ್ನಮ್ಪಿ ಉಪಾದಾನಾನಂ ಸಮಾನಾ, ಪರಾಮಾಸಟ್ಠೋ ವುತ್ತೋ ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನಾದೀನಮೇವ, ತಥಾ ದುರತಿಕ್ಕಮಟ್ಠೋ। ‘‘ದಿಟ್ಠಿಕನ್ತಾರೋ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೩೯೨) ಹಿ ವಚನತೋ ದಿಟ್ಠೀನಂ ದುರತಿಕ್ಕಮತಾ, ದಳ್ಹಗ್ಗಹಣತ್ತಾ ದುರತಿಕ್ಕಮಟ್ಠೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ। ದುರತಿಕ್ಕಮತಾಯಪಿ ಹಿ ತಣ್ಹಾಯ ಸಮುದ್ದಟ್ಠೋ ವುತ್ತೋ। ಯೋನಿಗತಿಠಿತಿನಿವಾಸೇಸುಖಿಪನನ್ತಿ ಸಮಾಸೇ ಭುಮ್ಮವಚನಸ್ಸ ಅಲೋಪೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಏವಞ್ಹಿ ತೇನ ಆಯೂಹನಾಭಿಸಙ್ಖರಣಪದಾನಂ ಸಮಾಸೋ ಹೋತಿ। ಜರಾಮರಣಙ್ಗಂ ಮರಣಪ್ಪಧಾನನ್ತಿ ಮರಣಟ್ಠಾ ಏವ ಖಯಾದಯೋ ಗಮ್ಭೀರಾತಿ ದಸ್ಸಿತಾ। ನವನವಾನಞ್ಹಿ ಖಯೇನ ಖಣ್ಡಿಚ್ಚಾದಿಪರಿಪಕ್ಕಪ್ಪವತ್ತಿ ಜರಾತಿ, ಖಯಟ್ಠೋ ವಾ ಜರಾಯ ವುತ್ತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ನವಭಾವಾಪಗಮೋ ಹಿ ಖಯೋತಿ ವತ್ತುಂ ಯುತ್ತೋತಿ। ವಿಪರಿಣಾಮಟ್ಠೋ ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ। ಸನ್ತತಿವಸೇನ ವಾ ಜರಾಯ ಖಯವಯಭಾವೋ, ಸಮ್ಮುತಿಖಣಿಕವಸೇನ ಮರಣಸ್ಸ ಭೇದವಿಪರಿಣಾಮತಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ।
೬೬೦. ಅತ್ಥನಯಾತಿ ಅತ್ಥಾನಂ ನಯಾ, ಅವಿಜ್ಜಾದಿಅತ್ಥೇಹಿ ಏಕತ್ತಾದೀ ಸಕೇನ ಭಾವೇನ ನಯನ್ತಿ ಗಮೇನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥನಯಾತಿ ವುತ್ತಾ। ನೀಯನ್ತಿ ಏತೇಹೀತಿ ವಾ ನಯಾ, ಏಕತ್ತಾದೀಹಿ ಚ ಅತ್ಥಾ ‘‘ಏಕ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ನೀಯನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಏಕತ್ತಾದಯೋ ಅತ್ಥಾನಂ ನಯಾತಿ ಅತ್ಥನಯಾ।
ಅಙ್ಕುರಾದಿಭಾವೇನಾತಿ ಅಙ್ಕುರಪತ್ತನಾಳಖನ್ಧಸಾಖಾಪಲ್ಲವಪಲಾಸಾದಿಭಾವೇನ ಪವತ್ತಮಾನೇ ಅವಯವೇ ಏಕಜ್ಝಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಸನ್ತಾನಾನುಪಚ್ಛೇದೇನ ಬೀಜಂ ರುಕ್ಖಭಾವಂ ಪತ್ತಂ ರುಕ್ಖಭಾವೇನ ಪವತ್ತಂ ತಞ್ಚ ಏಕತ್ತೇನ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಸನ್ತಾನಾನುಪಚ್ಛೇದೋ ಯಥಾ ಏಕತ್ತಂ, ಏವಂ ಇಧಾಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾರಾದಿಹೇತುಹೇತುಸಮುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಸನ್ತಾನಾನುಪಚ್ಛೇದೋ ಏಕಸನ್ತತಿಪತಿತತಾ ಏಕತ್ತನಯೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ‘‘ಹೇತುಫಲಸಮ್ಬನ್ಧೇನಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಸನ್ತಾನಾನುಪಚ್ಛೇದಂ ವಿಭಾವೇತಿ। ಸತಿಪಿ ಹಿ ಹೇತುಫಲಾನಂ ಪರಮತ್ಥತೋ ಭೇದೇ ಹೇತುಭಾವೇನ, ಫಲಭಾವೇನ ಚ ತೇಸಂ ಸಮ್ಬನ್ಧಭಾವೋಯೇವೇತ್ಥ ಸನ್ತಾನಾನುಪಚ್ಛೇದೋ, ಯತೋ ಯಸ್ಮಿಂ ಸನ್ತಾನೇ ಕಮ್ಮಂ ನಿಬ್ಬತ್ತಂ, ತತ್ಥೇವ ಫಲುಪ್ಪತ್ತೀತಿ ಕತಸ್ಸ ವಿನಾಸೋ, ಅಕತಸ್ಸ ಅಬ್ಭಾಗಮೋ ಚ ನತ್ಥೀತಿ। ಏಕತ್ತಗ್ಗಹಣತೋತಿ ಹೇತುಫಲಾನಂ ಭೇದಂ ಅನುಪಧಾರೇತ್ವಾ ಹೇತುಂ, ಫಲಞ್ಚ ಅಭಿನ್ನಂ ಕತ್ವಾ ಉಭಿನ್ನಂ ಏಕಭಾವಸ್ಸ ಅಭೇದಸ್ಸ ಗಹಣೇನ। ‘‘ತದೇವ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಸನ್ಧಾವತಿ ಸಂಸರತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಂ ಉಪಾದಿಯತಿ।
ಲಕ್ಖಣವವತ್ಥಾನನ್ತಿ ಸಭಾವವವತ್ಥಾನಂ ಹೇತುನೋ, ಫಲಸ್ಸ ಚ ಭಿನ್ನಸಭಾವತಾವಬೋಧೋ। ಭಿನ್ನಸನ್ತಾನಸ್ಸೇವಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧರಹಿತಸ್ಸ ನಾನತ್ತಸ್ಸ ಗಹಣತೋ ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಂ ಉಪಾದಿಯತಿ।
ಅಮ್ಹೇಹಿ ಉಪ್ಪಾದೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಆನೇತ್ವಾ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಬ್ಯಾಪಾರಾಭಾವೋ ಅನಭಿಸನ್ಧಿತಾಯ ಅಬ್ಯಾವಟತಾ। ಸಮ್ಮಾ ಪಸ್ಸನ್ತೋತಿ ‘‘ನಿರೀಹಾ ನಿಜ್ಜೀವಾ ಧಮ್ಮಮತ್ತಾ’’ತಿ ಪಸ್ಸನ್ತೋ। ಸಭಾವೋ ಏವ ನಿಯಮೋ ಸಭಾವನಿಯಮೋ ‘‘ಸಸಮ್ಭಾರಗ್ಗಿನೋ ಉದ್ಧಮುಖತಾ, ಸಸಮ್ಭಾರವಾಯುನೋ ತಿರಿಯಗಮನ’’ನ್ತಿ ಏವಮಾದಿ ವಿಯ। ತೇನ ಸಿದ್ಧೋ ಯಥಾಸಕಂ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಹೇತುಭಾವೋ। ‘‘ಕಸ್ಸಚಿ ಕತ್ತುನೋ ಅಭಾವಾ ನ ಕಾಚಿ ಕಿರಿಯಾ ಫಲಪಬನ್ಧಿನೀ’’ತಿ ಅಕಿರಿಯದಿಟ್ಠಿಂ ಉಪಾದಿಯತಿ।
‘‘ಖೀರತೋ ದಧಿ, ನ ಉದಕತೋ, ತಿಲತೋ ತೇಲಂ, ನ ವಾಲಿಕತೋ’’ತಿ ಸಬ್ಬತೋ ಸಬ್ಬಸಮ್ಭವಾಭಾವದಸ್ಸನೇನ ಅಹೇತುಕದಿಟ್ಠಿಂ ಹೇತುಅನುರೂಪಮೇವ ಫಲಂ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಅಕಿರಿಯದಿಟ್ಠಿಂ ಪಜಹತಿ। ಯತೋ ಕುತೋಚೀತಿ ಯದಿ ಅಞ್ಞಸ್ಮಾ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ಸಿಯಾ, ವಾಲಿಕತೋ ತೇಲಸ್ಸ, ಉಚ್ಛುತೋ ಖೀರಸ್ಸ ಅಹೇತುಕದಿಟ್ಠಿಂ, ಅವಿಜ್ಜಮಾನೇಪಿ ಹೇತುಮ್ಹಿ ನಿಯತತಾಯ ತಿಲಗಾವೀಸುಕ್ಕಸೋಣಿತಾದೀಹಿ ತೇಲಖೀರಸರೀರಾದೀನಿ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ನಿಯತಿವಾದಞ್ಚ ಉಪಾದಿಯತೀತಿ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ಯಥಾರಹಂ।
೬೬೧. ಕಸ್ಮಾ? ಯಸ್ಮಾ ಇದಞ್ಹಿ ಭವಚಕ್ಕಂ ಅಪದಾಲೇತ್ವಾ ಸಂಸಾರಭಯಮತೀತೋ ನ ಕೋಚಿ ಸುಪಿನನ್ತರೇಪಿ ಅತ್ಥೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಅಗಾಧಂ ಅಪ್ಪತಿಟ್ಠಂ ದುರತಿಯಾನಂ ದುರತಿಕ್ಕಮಂ। ಅಸನಿವಿಚಕ್ಕಮಿವಾತಿ ಅಸನಿಮಣ್ಡಲಮಿವ। ತಞ್ಹಿ ನಿಮ್ಮಥನಮೇವ, ನಾನಿಮ್ಮಥನಂ ಪವತ್ತತಿ, ಏವಂ ಭವಚಕ್ಕಮ್ಪಿ ಏಕನ್ತದುಕ್ಖುಪ್ಪಾದನತೋವ ‘‘ನಿಚ್ಚನಿಮ್ಮಥನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ।
ಞಾಣಾಸಿನಾ ಅಪದಾಲೇತ್ವಾ ಸಂಸಾರಭಯಮತೀತೋ ನತ್ಥೀತಿ ಏತಸ್ಸ ಸಾಧಕಸುತ್ತಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ತನ್ತೂನಂ ಆಕುಲಕಂ ತನ್ತಾಕುಲಕಂ, ತನ್ತಾಕುಲಕಮಿವ ಜಾತಾ ತನ್ತಾಕುಲಕಜಾತಾ, ಕಿಲೇಸಕಮ್ಮವಿಪಾಕೇಹಿ ಅತಿವಿಯ ಜಟಿತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕುಲಿಯಾ ಸಕುಣಿಯಾ ನೀಡಂ ಕುಲಿಕಂ, ತಂ ವಿಯ ಜಾತಾ ಕುಲಿಕುಣ್ಡಿಕಜಾತಾ। ಮುಞ್ಚಾ ವಿಯ, ಪಬ್ಬಜಾ ವಿಯ ಚ ಭೂತಾ ಜಾತಾ ಮುಞ್ಜಪಬ್ಬಜಭೂತಾ। ತದುಭಯಂ ಅಪಾಯಂ, ದುಕ್ಖಗತಿಭಾವತೋ ದುಗ್ಗತಿಂ, ಸುಖಸಮುಸ್ಸಯತೋ ವಿನಿಪತಿತತ್ತಾ ವಿನಿಪಾತಞ್ಚ, ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಅಪಾಯಂ ‘‘ಖನ್ಧಾನಞ್ಚ ಪಟಿಪಾಟೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೬೧೯; ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೯೫ ಆಪಸಾದನಾವಣ್ಣನಾ; ಸಂ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೨.೬೦; ಅ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೪.೧೯೯; ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨೨೬ ಸಙ್ಖಾರಪದನಿದ್ದೇಸ; ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ನಿದಾನಕಥಾ; ಸು॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೫೨೩; ಉದಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೩೯; ಇತಿವು॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೪, ೫೮; ಥೇರಗಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೬೭, ೯೯; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೧.೧೧೭; ಚೂಳನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೬; ಬು॰ ವಂ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೫೮) ವುತ್ತಂ ಸಂಸಾರಞ್ಚ ನಾತಿವತ್ತತಿ। ಸಂಸಾರೋ ಏವ ವಾ ಸಬ್ಬೋ ಇಧ ವಡ್ಢಿಅಪಗಮಾದಿಅತ್ಥೇಹಿ ಅಪಾಯಾದಿನಾಮಕೋ ವುತ್ತೋ ಕೇವಲಂ ದುಕ್ಖಕ್ಖನ್ಧಭಾವತೋ।
ಪಞ್ಞಾಭೂಮಿನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಇತಿ ಸತ್ತರಸಮಪರಿಚ್ಛೇದವಣ್ಣನಾ।