೩. ತತಿಯಕಣ್ಡವಣ್ಣನಾ
೧. ಸ್ಯಾದಿ
ಯಸ್ಸಾತಿಕಮಾವಟ್ಠಿತಸ್ಸಯೋಆದಿಅಕ್ಖರಸಮುದಾಯಸ್ಸ, ಕಿನ್ತನ್ತಿ ಆಹ- ‘ಇದ’ಮಿಚ್ಚಾದಿ, ಇದನ್ತಿ ಯಥಾವುತ್ತಂ ಸ್ಯಾದಿಸಮುದಾಯರೂಪಂ, ಅವಯವೇನ ವಿಗ್ಗಹೋ ಸಮುದಾಯೋ ಸಮಾಸತ್ಥೋ, ಸಮುದಾಯೇ ಪವತ್ತಾ ಸದ್ದಾ ಅವಯವೇಸುಪಿ ವತ್ತನ್ತೀತಿ ಸ್ಯಾದಿಸದ್ದೋ ಸಿಆದಿಕೇ ಅವಯವೇಪಿ ವತ್ತತೇ, ವಿಧಿಗ್ಗಹಣಞಾಯೇನಾತಿ ‘‘ಪಚ್ಚಯಗ್ಗಹಣೇ ಯಸ್ಮಾ ಸ ವಿಹಿತೋ ತದಾದಿನೋ ತದನ್ತಸ್ಸ ಚ ಗಹಣ’’ನ್ತಿ ಞಾಯೇನ। ಸ್ಯಾದಿ ಅನ್ತೇ ಯಸ್ಸ ತಂ ಸ್ಯಾದ್ಯನ್ತಂ। ನನು ಚ ‘‘ಸ್ಯಾದಿಸ್ಯಾದಿನೇಕತ್ಥ’’ನ್ತಿ ಸಾಮಞ್ಞೇನ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ಯಂಕಿಞ್ಚಿ ಸ್ಯಾದ್ಯನ್ತಂ ಯೇನಕೇನಚಿ ಸ್ಯಾದ್ಯನ್ತೇನ ಸಹೇಕತ್ಥೀಭಾವಮರಹತಿ, ತಥಾಹಿ ಯಥಾ ಗಾಮಗತೋತಿಆದೋ, ತಥಾ ಪಸ್ಸ ದೇವದತ್ತೇ ಗಾಮಂ, ಗತೋ ಯಞ್ಞದತ್ತೋ ಗುರುಕುಲನ್ತಿ ಆದೋಪಿ ಸಮಾಸೋ ತ್ಯಾಸಙ್ಕಿಯಾಹ-‘ಸಾಮಞ್ಞೇನ ವುತ್ತೇಪಿ’ಚ್ಚಾದಿ, ಯಸ್ಸ ಸ್ಯಾದ್ಯನ್ತಸ್ಸಯೇನ ಸ್ಯಾದ್ಯನ್ತೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ತೇನ ಸ್ಯಾದ್ಯನ್ತೇನ ಸಹತಂ ಸ್ಯಾದ್ಯನ್ತಮೇಕತ್ಥಮ್ಭವತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧತೋ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ ಅವಸೀಯತೀತಿ ಯಸ್ಸಾತ್ಯಾದಿಸ್ವತ್ಥೋ, ತಥಾ ಚ ಗಾಮಗತೋತ್ಯತ್ರತ್ಥೀಮೇಸ-ಮಞ್ಞಮಞ್ಞಾಪೇಕ್ಖಾಲಕ್ಖಣೋ ಸಮ್ಬನ್ಧೋತ್ಯೇಕತ್ಥೀಭಾವೋ, ತತೋಯೇವೇತ್ಥಾಹು-
ನಿಯತಂ ಸಾಧನಂ ಸಾಧ್ಯೇ, ಕ್ರಿಯಾ ನಿಯತಸಾಧನಾ।
ಸನ್ನಿಧಾನೇನ ಮೇತೇಸಂ
ಅಯಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ‘‘ಯತೋ ಗಾಮಮಿಚ್ಚೇತಂ ಸಾಧನಂ ಸಾಧ್ಯಂ ಕಿರಿಯಂ ತಂಬ್ಯಪದೇಸಜಾನನಯೋಗ್ಯಮಪೇಕ್ಖತೇ ಗತೋತಿ, ಅತೋ ಸಾಧನಂ ಕಾರ ಕಂ
ತಸ್ಸ ತ್ವಾಕಙ್ಖತೋ ಭೇದೇ, ಯಾ ಪರಿಪ್ಲವಮಾನತಾ।
ವಿಸೇಸೇ ತಂ ನಿವೇಸೇನ್ತೋ, ಸಮ್ಬನ್ಧೋವಾವಛಿನ್ದತೀತಿ॥
ಭೇದೇ ವಿಸೇಸೇ ಗಾಮನ್ತೇತಂ ಸಾಮಞ್ಞಂ ವಿಸೇಸಾಪೇಕ್ಖಂ ‘ಗಾಮಮಾಸೀಸತಿ, ಜಹಾತಿ, ಗತೋ’ತಿ, ತಥಾ ‘ಗತೋ ಗಾಮಂ, ವನಂ, ಗುರುಕುಲ’ನ್ತಿ ವೇವಮಾಕಙ್ಖತೋ-ಭಿಲಸತೋ ತಸ್ಸ ತು ಪಧಾನಪದಸ್ಸುಪಸಜ್ಜನಪದಸ್ಸ ಚ ಯಾ ಪರಿಪ್ಲವಮಾನತಾ ಅನವಟ್ಠಿತತಾ ತಂ ವಿಸೇಸೇ ವಿಸಿಟ್ಠೇ ಸಮ್ಬನ್ಧಿನಿ ನಿವೇಸೇನ್ತೋ ಪತಿಟ್ಠಪೇನ್ತೋ ಸಮ್ಬನ್ಧೋವಾನೇಕಪ್ಪಕಾರೋ ಕ್ವಚಿ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಭಾವಲಕ್ಖಣೋ ಕ್ವಚಿ ಪಕತಿವಿಕಾರಭಾವಸಭಾವೋ ಕ್ವಚಿ ಸಸ್ಸಾಮಿ ಸಮ್ಬನ್ಧರೂಪೋ ಅವಛಿನ್ದತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧ್ಯನ್ತರತೋ ನಿವತ್ತೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ, ಯತೋ-ಯಮಪೇಕ್ಖಾ ವಾಕ್ಯಕಾಲೇಯೇವ ನಿರೂಪ್ಯತೇ, ತತೋ ಯತ್ಥಾತ್ಥಿ ಪದಾನಮಪೇಕ್ಖಾ, ತತ್ಥ ಸಮಾಸಾವಗಮೋ, ಯತ್ರ ತು ನತ್ಥಿ, ತತ್ರ ನ ಭವತೀತ್ಯನುಪದಿಟ್ಠೋ ವಿಸಯವಿಭಾಗೋ ಞಾಯತೇತಿ ಭಾವೋ, ಬಾಲೇ ಅಬುಧೇತು ನಿಸ್ಸಾಯ ವಿಚಿತ್ತೋ ಸಮಾಸವಿಧಾನಲೋಪಾದಿನಾನೇಕಪ್ಪಕಾರೋ ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಸಾಧುಸದ್ದಪರಿಜಾನನತ್ಥಮುಪಾಯೋ ಸಮ್ಭವತಿ, ಪರಮತ್ಥತೋ ತು ಸದ್ದನ್ತರತ್ತಾ ಅಚ್ಚನ್ತಂ
ಬಾಲೇ ನಿಸ್ಸಾಯುಪಾಯೋ-ಯಂ, ವಿಚಿತ್ತೋ ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ।
ಭೇದೋ ವಾಕ್ಯಸಮಾಸಾನಂ, ಚ್ಚನ್ತಂ
ಅತೋಯೇವಾತಿ
ವಾಕ್ಯೇತಿ ವಿಗ್ಗಹವಾಕ್ಯೇ, ವಿಸೇಸೇನ ಗಯ್ಹತಿ ಞಾಯತ್ಯನೇನೇತಿ ವಿಗ್ಗ- ಹೋ
ತತ್ಥ ಸಾನ್ತರೇಹಿ ಸಾಮ್ಯನ್ತರೇಹಿ ಚ ಬ್ಯಾವುತ್ತಿ ಛೇದೋ, ಸಂವಿಸೇಸ ಸಾಮಿವಿಸೇಸಾನಂ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ಸಂಸಗ್ಗೋ, ತದಾಹ- ‘ತಥಾಹಿ’ಚ್ಚಾದಿನಾ, ಭೇದಕೋ ಬ್ಯಾವತ್ತಕೋ, ಅತ್ಥಗಹಿತೋತಿ ಕಾರಣವಸೇನ ಭೇದವಾದಿನಾ ಗಹಿತೋ, ಯದೇಚ್ಚಾದಿನಾ ಸಂಸಗ್ಗವಾದಿನೋ-ಧಿಪ್ಪಾಯಮಾಹ ಯದಾ ತೂಭಯಮ್ಪಿಚ್ಚಾದಿನಾ ಉಭಯವಾದಿನೋ, ಅಭಿಮತೋತಿ ‘‘ಪಾಕ್ಕಡಾರಾಸಮಾಸೋ’’ಚ್ಚನೇನ (೨-೧-೩) ಪಾಣಿನಿನಾ ಇಚ್ಛಿತೋ। ಪಾಕ್ಕಡಾರಾತಿ ‘‘ಕಡಾರಾ ಕಮ್ಮಧಾರಯೇ’’ಚ್ಚನೇನ (೨-೨-೩೮) ಕಡಾರಾಸಂಸದ್ದನಾ ಪಗೇವಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
‘ಪುಥ ಭಿನ್ನೋ ಅತ್ಥೋ ಯೇಸಂ ಪದಾನಂ ತಾನಿ ಪುಥಗತ್ಥಾನಿ, ವಾಕ್ಯೇ ಹಿ ರಞ್ಞೋ ಪುರಿಸೋ ತೇತ್ಥ ರಾಜಸದ್ದೋ ರಾಜತ್ಥಮೇವ ವದತಿ, ಪುರಿಸಸದ್ದೋ ಪುರಿಸತ್ಥಮೇವ, ವುತ್ತಿಯನ್ತು ರಾಜಪುರಿಸೋತೇತ್ಥ ರಾಜಸದ್ದೋಪಿ ಪುರಿಸತ್ಥಮೇವ ವದತೀತಿ ದ್ವಿನ್ನಮೇಕತ್ಥೀಭಾವೋ ಭವತಿ, ಅಞ್ಞೋಯೇವಾವಯವತ್ಥಾನ್ವಿತೋ ಸಮುದಾಯತ್ಥೋ ಪಾತುಭವತೀತಿ ತದಪೇಕ್ಖಾಯ ಚೇಕತ್ಥೀಭಾವೋ ವುಚ್ಚತೇ, ಜಹಮಾನಸಕತ್ಥವುತ್ತಿಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಮ ವುತ್ತಂ- ‘ವಿಸೇಸನಸ್ಸ ಸಕತ್ಥ ಪರಿಚ್ಚಾಗೇನೇ’ಚ್ಚಾದಿ, ಅತೋಯೇವ ಪರೋ ಚೋದೇಸ್ಸತಿ ‘ನನು ಚೇ’ಚ್ಚಾದಿನಾ। ಏಕತ್ಥೀಭವನಂ ಸಮಸನನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಏಕತ್ಥನ್ತಿ ಸಮಾಸೋತಿ ನಾತ್ಥನ್ತರನ್ತಿ ದೀಪೇತಿ।
ಜಹಮಾನಾನಿ ಪದಾನಿ ಸಕತ್ಥಂ ಯಸ್ಸಂ (ಸಾ) ತಥಾ ವುತ್ತಾ, ನಾಚ್ಚನ್ತಾಯ ಜಯಾತೀತಿ ಏವಮ್ಮಞ್ಞತೇ ‘‘ಪರಿಚ್ಚಾಗಮತ್ತಮಭಿಸನ್ಧಾಯ ಜಹಮಾನಸಕತ್ಥಂತ್ಯುಚ್ಚತೇ, ನ ತು ಸಬ್ಬಥಾ ಪರಿಚ್ಚಾಗೋಪರೋಪಕಾರಾಯ ತಸ್ಸೋಪಾದಾನತೋ, ಸಬ್ಬಥಾ ಚ ಸಕತ್ಥಪರಿಚ್ಚಾಗೇ ಪರೋಪಕಾರಾಸಮ್ಪಾದನತೋ-ನುಪಾದಾನಮೇವ ಪಯೋಜನಾಭಾವಾ ತಸ್ಸ ಸಿಯಾ’’ತಿ, ಥಪತಿ ವಡ್ಢತೀ। ಅತ್ಥನ್ತಿ ರಾಜಸದ್ದವಾಚ್ಚಂ। ಅಚ್ಚನ್ತಪರಿಚ್ಚಾಗೇಪಿ ನ ದೋಸೋ… ವಾಕ್ಯೇ ದಿಟ್ಠಸ್ಸುಪಸಜ್ಜನಸ್ಸ ವುತ್ತಿಯಂ ಸೋಯೇವಾಯನ್ತ್ಯನ್ವಯಾವಸಾಯತೋ ತದತ್ಥಾವ ಗತಿಯಾತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ- ‘ಅಥ ವೇ’ಚ್ಚಾದಿ।
ಸೋಯೇವಾಯನ್ತ್ಯಜ್ಝವಸಾಯೋ-ನ್ವಯೋ, ಸೋಯೇವಾಯಂ ರಾಜಸದ್ದೋ ಯೋ ವಾಕ್ಯತಾಲೇ ದಿಟ್ಠೋತಿ ವೋಹಾರೀನಮೇಕತ್ತಾವಸಾಯೇನಾಸತ್ಯಪಿ (ರಾಜಸದ್ದಸ್ಸ)ತ್ಥೇ
೨. ಅಸಂ
ಅಬ್ಯಯನ್ತಿ ಯದಞ್ಞೇಸಂ ಪಸಿದ್ಧನ್ತಿ ಲಿಙ್ಗವಚನಭೇದೇಪಿ ಬ್ಯಯರಹಿತತ್ತಾ ಉಪಸಗ್ಗನಿಪಾತಾನಂ ಪರೇಹಿ ಅಬ್ಯಯಸಞ್ಞಾಕರಣತೋ ಅಬ್ಯಯನ್ತಿ ಪರೇಸಂ ಪಸಿದ್ಧಂ, ತೇಸನ್ತ್ವಯಂ ಸಮಾಸೋ ಅಬ್ಯಯತ್ಥಪುಬ್ಬಙ್ಗಮತ್ತಾ ಅನಬ್ಯಯಂ ಅಬ್ಯಯಮ್ಭವತೀತಿ ಅಬ್ಯಯೀಭಾವೋ ಪಸಿದ್ಧೋ, ಅಸಙ್ಖ್ಯಸ್ಸ ಸುತತ್ತಾ ತಸ್ಸೇವ ವಿಭತ್ಯತ್ಥಾದಯೋ ವಿಸಯಭಾವೇನ ವಿಸೇಸನಾನೀತಿ ವಿಞ್ಞಾಯನ್ತೀತ್ಯಾಹ- ‘ಅಸಙ್ಖ್ಯೇ’ಚ್ಚಾದಿ, ಇಮಿನಾ ನೇಮೇಸಮಾಸತ್ಥಾತಿ ದೀಪೇತಿ।
ತಾವಸದ್ದಸ್ಸ ಕಮವುತ್ತಿಯಂ ಯೋ-ತ್ಥೋ ಸಮ್ಪಜ್ಜತೇ ತಮಾಹ- ‘ವಿಭತ್ಯ’ಚ್ಚಾದಿ, ವಿಭತ್ಯತ್ಥೇ ಉದಾಹರಿತ್ವಾತಿ ವಿಭತ್ಯತ್ಥವಿಸಯೇ ವತ್ತಮಾನಸ್ಸಾಸಙ್ಖ್ಯಸ್ಸ ಇತ್ಥಿಸದ್ದೇನ ಸಮಾಸಮಧಿತ್ಥೀತಿ ಉವಾಹರಿತ್ವಾ, ನಿಚ್ಚಯಮಾಸಾನ ಮವಿಗ್ಗಹೋ, ಅಸಕಪದವಿಗ್ಗಹೋ ವಾ ಯುತ್ತೋ, ಅಞ್ಞಥಾ ಅನಿಚ್ಚತಾಪತ್ತೀತ್ಯಾಹ- ‘ನಿಚ್ಚಸಮಾಸತ್ತಾ’ಇಚ್ಚಾದಿ।
ಅಸಕಪದೇನ ಅನತ್ತನಿಯಪದೇನ ಅಞ್ಞಪದೇನ ವಿಗ್ಗಹೋ ಅಸಕಪದವಿಗ್ಗಹೋ, ತೇನ, ಏತ್ಥ ಹಿ ಯಥಾ ಕುಮ್ಭಸ್ಸ ಸಮೀಪಂತ್ಯಞ್ಞಪದವಾಕ್ಯೇ ಸಮೀಪ ಸದ್ದೇನುಪಸದ್ದವಚನೀಯಸ್ಸ ವುತ್ತತ್ತಾ ಉಪಸದ್ದೋ ನಪ್ಪಯುಜ್ಜತೇ, ಯಥಾ ಇತ್ಥೀ ಸೂತಿ ಏತ್ಥಾಧಿಸದ್ದವಚನೀಯಸ್ಸಾ (ಧಾ)ರತ್ಥಸ್ಸ ಸತ್ತಮಿಯಾ ವುತ್ತತ್ತಾ ನಾಧಿಸದ್ದೋತಿ ‘ಇತ್ಥೀಸೂ’ತಿ ಅಞ್ಞಪದವಾಕ್ಯಂ ವುತ್ತಂ, ಕಥಾಪವತ್ತಾತಿ ತ್ವಾಧೇಯ್ಯೋ ಪದಸ್ಸನಂ, ಏವಂ ಸಬ್ಬತ್ಥೋನ್ನೇಯಂ, ಅಸಕಪದವಿಗ್ಗಹೇನಾತ್ಥೋವ ವುತ್ತೋ,
ಅಧಿಸದ್ದಸ್ಸ ಪನ ಪುರತೋವಟ್ಠಿತಸ್ಸಾಧಾರೇ ವತ್ತಮಾನಸ್ಸ ತಂಸಮಾನಾಧಿಕರಣೇನ ಸತ್ತಮ್ಯನ್ತೇನಿತ್ಥಿಸದ್ದೇನ ಸಹ ಸಮಾಸೋತಿ ದಸ್ಸೇತುಮಾಹ-‘ಅಧಿಸದ್ದೋ’ಚ್ಚಾದಿ।
ಸ್ಯಾದಿಲೋಪೋತಿ ಅಧಿಸದ್ದತೋ ಇತ್ಥಿಸದ್ದತೋ ಚ ಪರೇಸಂ ಸತ್ತಮೀ ಬಹುವಚನಾನಂ ಲೋಪೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅತ್ತ (ಭಾವ) ಸಮ್ಪತ್ತೀತಿ ಸರೀರಸಮ್ಪತ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾತಿ ಬ್ರಹ್ಮಸದ್ದಸ್ಸ ಸರೀರಂ ಅತ್ಥೋತಿ ಆಹ- ‘ಬ್ರಹ್ಮಂ ಸರೀರನ್ತಿ, ಕತ್ಥಚೀ ಉತ್ತರಪದತ್ಥಪ್ಪಧಾನತ್ತಾವಾಸಙ್ಖ್ಯಸಮಾಸಸ್ಸ ‘ಸಮ್ಪನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ನ್ತಿ ವಿಗ್ಗಹೋ ವುತ್ತೋ।
ಸಮಾಸವಿಭತ್ತಿಯಾತಿ
ಸಪಥೇ ಪರಿವಾರೇ ಚ, ಮೂಲಾಭ್ಯುಪಗಮೇಸು ಚ।
ರವಿಮ್ಹಿ ರಾಹುಗಹಿತೇ, ದಾರೇಸು ಚ ಪರಿಗ್ಗಹೋ’’ತಿ ನಿಘಣ್ಟು॥
ಸಕಲಸ್ಸ ಭಾವೋ ಸಾಕಲ್ಯಂ-ಸಕಲಸದ್ದಪ್ಪವತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ, ತಮ್ಪನ ನಿಸ್ಸೇಸ
ತಿಣಸದ್ದೋ ಉಪಲಕ್ಖಣಂ ಸೇಸಾ-ನಜ್ಝೋಹಾರಿಯಾನಂ, ತೇನಾಹ ‘ತಿಣಾದಿಕಮ್ಪೀ’ತಿ। ಪರಿಗ್ಗಹಾಪೇಕ್ಖಾಯನ್ತಭೂತಸ್ಸ ಗಹಣತ್ಥಂ ‘‘ಅಬ್ಯಯಂ ವಿಭತ್ತಿಸಮೀಪಾ’’ದಿಸುತ್ತೇ ‘ಸಾಗ್ಯಧೀತೇ’ತಿ ನಿಪ್ಫಾದನತ್ಥಮನ್ತವಚನ ಮುದಾಹತಮ್ಪಾಣಿನಿನಾ, ತಮ್ಪಿ ಸಾಕಲ್ಯೇಯೇವಾಹರಿತುಂ
ತತೋತಿ ಯತೋ ಸಕಲಸಕಲೇ ನ ವತ್ತತಿ, ಪರಿಗ್ಗಹಾಪೇಕ್ಖಾಯ ಸಮತ್ತಿಯಾ ಅನ್ತತೋ ಸಕಾಸಾ ಸಾಕಲ್ಯಂ ನ ಭಿಜ್ಜತೇತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ಸಮತ್ಥಿಯಮ್ಪಿ ಅನ್ತೇ ಉದಾಹರಣನ್ತಿ ಸೇಸೋ।
ಅಗ್ಗಿಪರಿಯನ್ತನ್ತಿ ಅಗ್ಗಿಅತ್ಥೋ ಗನ್ಥೋ ತಾದತ್ಥಿಯಾ ಅಗ್ಗಿ, ಸೋಪರಿಯನ್ತೋ-ಸ್ಸ ಅಜ್ಝೇಯಸ್ಸಾತಿ ಅಗ್ಗಿಪರಿಯನ್ತಂ, ಯತ್ತಕಸ್ಸಾಜ್ಝೇಯಸ್ಸ ಪರಿಗ್ಗಹೋ, ತಸ್ಸ ಅಗ್ಗಿ ಪರಿಯನ್ತೋ, ಅಗ್ಗಿನಾ ಪರಿಯನ್ತಭೂತೇನ ಸಹಿತೋ ಸಕಲೋತಿ ವಿಗ್ಗಹೋ, ಅಗ್ಗಿನೋ ಸಾಕಲ್ಯನ್ತಿ ವಾ।
ಸದ್ದಿಕಾನನ್ತಿ ಬ್ಯಾಕರಣಞ್ಞೂನಂ। ಅತ್ಥಾಭಾವೇಇತ್ಯತ್ಥಗ್ಗಹಣಂ ಇತರೇತರಾಭಾವೇ ಧಮ್ಮಾಭಾವೇ ಚ ಮಾ ಸಿಯಾತಿ, ಅತೋಯೇವ ಚೋಚ್ಚತೇ ‘ಅಥೇತರೇತರಾಭಾವೇ’ಇಚ್ಚಾದಿ, ಇತರಸ್ಮಿಂ ಇತರಸ್ಸ ಅಭಾವೋ ಇತರೇತರಾಭಾವೋ, ಗೋ ಅಸ್ಸೋ ನ ಭವತೀತಿ ಹಿ ಅತ್ಥನ್ತರತ್ತಂ ನಿಸೇಧೀಯತೇ, ನ ವತ್ಥುಭಾವೋ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಭವತೀತ್ಯತ್ರಪಿಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ತಧಮ್ಮೋ
ಅತಿಕ್ಕಮಾಭಾವೇತೀ ಏತ್ಥ ಅತಿಕ್ಕಮಾತಿ ಪಞ್ಚಮಿಯಾ ಅಸಮಾಸನಿದ್ದೇಸೋತಿ ಆಹ- ‘ಅತಿಕ್ಕಮಾ’ತಿ, ನ ಪನುಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಪಚ್ಛಾತಿ ಇಮಿನಾ ಅತಿಕ್ಕಮಾಭಾವೋ ನಾಮ ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಪಚ್ಛಾ ಅಭಾವೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
ನಿತ್ತಿಣನ್ತಿ ಉತ್ತರಪದತ್ಥಪ್ಪಧಾನೋ-ಸಙ್ಖ್ಯಸಮಾಸೋ। ಸಮ್ಪತಿಸದ್ದಸ್ಸ ಸಾಮಞ್ಞವಚನತ್ತೇಪಿ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಂ ಕಾಲಂ ದಸ್ಸೇತುಮಾಹ- ‘ಉಪಭೋಗಸ್ಸೇ’’ಚ್ಚಾದಿ, ಉಪಭೋಗೋ ಕಮ್ಮಸಾಧನೋ ಲಹುಪಾವುರಣಸ್ಸ ನಾಯಮುಪಭೋಗಕಾಲೋತಿ ವಿಗ್ಗಹೋ, (ಅತಿ) ಲಹುಪಾವುರಣನ್ತಿ ರೂಪಸಿದ್ಧೀತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ಲಹುಪಾವುರಣಸ್ಸಾತಿಆದಿ ವುತ್ತಿಯಂ ವುತ್ತಂ।
ಯೋಗ್ಗಂ ರೂಪನ್ತಿ ವಿಗ್ಗಹೇ ಅನುರೂಪಂ, ನನು ಚಾತ್ರ ನಿಚ್ಚಸಮಾಸತ್ತಾಸಪದವಿಗ್ಗಹೇನ ಭವಿತಬ್ಬಂತ್ಯಾಸಙ್ಕಿಯಾಹ-‘ವಿಚ್ಛಾಯ’ಮಿಚ್ಚಾದಿ, ಅನುಸದ್ದೇನ ಹಿ ಯೋಗೇ ವಿಚ್ಛಾಯಂ ‘‘ಅನುನಾ’’ತಿ (೨-೧೦) ದುತಿಯಾ ವಿಧೀಯತೇ, ವಾಕ್ಯೇಯೇವಾಸ್ಸ ಚ ಪಯೋಗೋ ನಾಞ್ಞತ್ರೇತಿ ವಾಕ್ಯಮ್ಪಿ ಭವತೀತಿ ಮಞ್ಞತೇ। ಸಕಿಖೀತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ‘‘ಅಕಾಲೇ ಸಕತ್ಥೇ’’ತಿ (೩-೮೧) ಸಹಸ್ಸ ಸೋ।
ಸದಿಸೋ ಕಿಖಿಯಾತಿ ಏತ್ಥ ಕಿಖಿಯಾ ಪಸಿದ್ಧಭೂತಾಯ ಸಾಧಿಯಸ್ಸ ಸಾಧನಭಾವೇನ ಗಹಿತಾಯ ಸಧಮ್ಮತ್ತೇನ ಕೋಚಿ ಸಾಧಿಯೋ ಸದಿಸೋತಿ ವುತ್ತೋತಿ ಕಿಮಿಧ ಸದಿಸೋ ಅಪ್ಪಧಾನಂ
ಯಥಾ ದೇವದತ್ತೋತಿ ಏತ್ಥ ಯದಿ ಸಮಾಸೋ ಭವೇಯ್ಯ, ದೇವದತ್ತೇನ ಸದಿಸೋ ಯಥಾದೇವದತ್ತನ್ತಿ ಭವೇಯ್ಯ, ಪಟಿಸಿದ್ಧತ್ತಾ ಪನ (ನ) ಸಮಾಸೋತಿ, ಕಿಖೀತಿ ಮಕ್ಕಟಸ್ಸಾಭಿಧಾನಂ। ಜೇಟ್ಠಾನುಕ್ಕಮೇನಾತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ಅನುಜೇಟ್ಠನ್ತಿ ತತಿಯನ್ತತಾ ಗಮ್ಯತೇ। ಚಕ್ಕೇನ ಯುಗಪದಿ ಸಚಕ್ಕಂ।
೪. ಯಾವಾವಧಾರಣೇ
ಅಮತ್ತಾನಂ ಯತ್ತಕೋ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ ಯಾವಾಮತ್ತಂ।
೫. ಪಯ್ಯಪಾಬಹಿತಿರೋ ಪುರೇಪಚ್ಛಾವಾಪಞ್ಚಮ್ಯಾ
ಪಞ್ಚಮ್ಯಾತಿ
ಆಚತ್ತಾರೋ ವಾತಿ ಆಸದ್ದೋ ವಾಕ್ಯೇ, ಸರಣೇ ವಾ, ಗಾಮೋ ಬಹಿ ತಿಟ್ಠತೀತ್ಯತ್ಥೋ, ಪುರತೋ ಗಾಮಮ್ಪಸ್ಸಾತಿ ವದನ್ತೋ ಪುರೇತ್ಯತ್ಥಪ್ಪಘಾನೋಯನ್ನಿದ್ದೇಸೋ, ನಸರೂಪಪ್ಪಧಾನೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ, ಅಭಿಮುಖೇ ಗಾಮಮ್ಪಸ್ಸಾತ್ಯತ್ಥೋ। ಅವುತ್ತಾನಮೇತಾನ್ಯುಪಲಕ್ಖಣಾನಿ, ತಸ್ಮಾ ‘ತಿರೋ ಗಾಮಮ್ಪಸ್ಸಾ’ತಿಪಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ, ತಿರಿಯತೋ ಗಾಮಮ್ಪಸ್ಸ, ಪಚ್ಛತೋ ಗಾಮಮ್ಪಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಅಪಸದ್ದಯೋಗೇ ನಿಚ್ಚಪಞ್ಚನ್ತಸ್ಸ ವಿಕಪ್ಪೇನ ಸಮಾಸವಿಧಾನಾವಾಭವನೇನೋದಾಹರಣಂ ದಿನ್ನಂ (ಏತ್ಥ) ಪಞ್ಚಮ್ಯಾತಿ ಪಯೋಜನಾಭಾವೇಪಿ ಅಞ್ಞದತ್ಥಂ ಕರಿಯಮಾನಮಿಹಾಪ್ಯತ್ಥವನ್ತಂ ಹೋತಿ।
೬. ಸಮೀ
‘‘ಅನು ಯಂ ಸಮಯಾ’’ತಿ (೨-೧-೧೫) ಚ ‘‘ಯಸ್ಸ ಚಾಯಾಮೋ’’ತಿ (೨-೧-೧೬) ಚ ಪಾಣಿನಿನೋ ವಚನದ್ವಯಂ, ಅಯಮೇತೇಸಮತ್ಥೋ ‘‘ಯಸ್ಸ ಸಮಯಾ ಸಮೀಪವಾಚೀ ಅನುಸದ್ದೋ, ತೇನ ಸಹ ಸಮಸ್ಸತೇತಿ ಚ, ಅನು ಯಸ್ಸಾಯಾಮವಾಚೀ, ತೇನ ಸ್ಯಾದ್ಯನ್ತೇನ ಸಹ ಸಮಸ್ಸತೇ’’ತಿ ಚ। ವತ್ಥುತೋ ತು ಸಾಮೀಪ್ಯಾಯಾಮವನ್ತಾನಮನಿದ್ದೇಸೇಪಿ ಸಾಮತ್ಥಿಯಾ ತದಾಕ್ಖೇಪೋತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ-‘ಸಮೀಪಾಯಾಮಾನ’ಮಿಚ್ಚಾದಿ।
ಸಮ್ಬನ್ಧಿತ್ತಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧಿಸದ್ದಾ ಸಕತ್ಥಮಿವ ನಿಯತಪಟಿಯೋಗಿನಮಾಕ್ಖಪನ್ತಿ… ತೇನ ವಿನಾ ತೇಸಂ ಸಕತ್ಥಾಭಾವಾ। ಆಯಾಮೋ ದೀಘತಾ, ‘‘ಯಸ್ಸ ಸಮೀಪಾಯಾಮೇಸ್ವನು’’ತಿ ಯಥಾವುತ್ತಸುತ್ತದ್ವಯಮಾಕ್ಖೇಪೇನುಪದಿಸತಿ, ವನಸ್ಸ ಸಾಮಿಪ್ಯಮನುವನಂ, ‘‘ಅಸಙ್ಖ್ಯಂ ವಿಭತ್ತಿಸಮ್ಪತ್ತಿಸಮೀಪ’’ ಇಚ್ಚೇವ (೩-೨) ಸಿದ್ಧೇಪುನ ಸಮೀಪಗ್ಗಹಣಂ ವಿಕಪ್ಪತ್ಥಂ, ತೇನ ವನಸ್ಸಾನುತಿ ವಾಕ್ಯೇನಾಪಿ ಭವಿತಬ್ಬಂ।
ಗಙ್ಗಾಯ
೭. ತಿಟ್ಠ
ಅಕತಸಮಾಸಾಚಾತಿ ಅನೇನ ಇಮಿನಾ ಕತಸಮಾಸತಂ ದೀಪೇತಿ, ತಿಟ್ಠನ್ತೀತಿ ಇದಂನ್ತಪ್ಪಚ್ಚಯನ್ತಸ್ಸಾತ್ಥಪದನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತುಮಾಹ-‘‘ನ್ತೋಕತ್ತರಿ ವತ್ತಮಾನೇ’’ತಿಚ್ಚಾದಿ, (೫-೬೪) ಆಯತೀತೀಮಸ್ಸಾತ್ತಪದಂ ಆಯನ್ತೀತಿ, ಪುಮ್ಭಾವಾಭಾವೋ ನೀಪಾತನಾ, ಅಕಾರೋ ಚ ನಿಪಾತನಾ ‘‘ಗೋತ್ವ ಚತ್ಥೇ ಚಾ ಲೋಪೇ’’ತ್ಯತ್ರ (೩-೪೬) ‘ನಾಞ್ಞಾಸಙ್ಖ್ಯತ್ಥೇಸೂ’ತ್ಯನುವತ್ತನತೋ।
ಲೂನಯವಾದೀನಮೇತ್ಥ ನಿಪಾತನಾ ಕಾಲೇಪಿ ನಪುಂಸಕಲಿಙ್ಗತ್ತಂ, ಸಂಹಟಾಯವಾ ಯಸ್ಮಿಂ ಕಾಲೇ ಸಂಹಟಯವಂ, ಉಮ್ಮತ್ತಗಙ್ಗನ್ತಿ ಸಞ್ಞಾಯಮಞ್ಞಪದತ್ಥೇ ವಾಧಿಕಾರೇಪಿ ನಿಚ್ಚಸಮಾಸೋ, ನ ಹಿ ವಾಕ್ಯಂ ಸಞ್ಞಾತಿ, ಆದಿಸದ್ದೇನ‘ಸಮಸ್ಸ ಸೋಭನತ್ತಂ ಸುಸಮ’ಮಿಚ್ಚಾದೀನಞ್ಚ ಸಙ್ಗಹೋ, ಪಭಾವನಂ ಪಕಾಸನಂ।
೮. ಓರೇ
ಓರಂ ಗಙ್ಗಾಯ, ಪಾರಂ ಯಮುನಾಯಾತಿ ಸಮಾಸೇ ಕತೇ ನಿಪಾತನಾ ಏಕಾರೋ, ತೇನೇವ ವುತ್ತಿಯಂ ವುತ್ತಂ ‘ಏಕಾರನ್ತತ್ತಂ ನಿಪಾತನತೋ’ತಿ, ವುತ್ತಿವಿಕಪ್ಪನತ್ಥತೋತಿ ವುತ್ತಿಯಾ ವಿಕಪ್ಪೋ ಅತ್ಥೋ ಯಸ್ಸಾತಿ ವಿಗ್ಗಹೋ।
೧೦. ಅಮಾ
ಸೋಚೇಕತ್ಥೀಭಾವೋ ವಿಸಿಟ್ಠೋ-ಭಿಮತೋತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ಮುಹುತ್ತನ್ತಿ ಅಚ್ಚನ್ತಸಂಯೋಗೇ ದುತಿಯಾ, ಪಾದಿಸಮಾಸಂ ಕತ್ವಾತಿ ಆಸದ್ದಸ್ಸ ಹರಸದ್ದೇನ ವುತ್ತಿಸದ್ದೇನ
ತದಪೇಕ್ಖಾಯಾತಿ ಗಮ್ಮಮಾನೋಪಸೇಚನಾದಿಕಿರಿಯಾಪೇಕ್ಖಾಯ। ಪಾಣಿನಿಯೇಹಿ ಅತ್ಥೇನ ‘ಏತಸ್ಸಿದ’ನ್ತಿ ಅತ್ಥೇ ನಿಚ್ಚಸಮಾಸೋ-ಭಿಮತೋ ಸಬ್ಬಲಿಙ್ಗತಾ ಚ, ತಥಾ ವಚನಾಭಾವಮಿಹ ಮನಸಿಕತ್ವಾ ‘ಕಥ’ಮಿಚ್ಚಾದಿನಾ ವುತ್ತಿ ಯಂವುತ್ತಂಚೋದಕವಚನಮಾಹರಿತ್ವಾ ತತ್ಥಾಧಿಪ್ಪಾಯಂವಿವರತಿ ‘ಏವಮಞ್ಞತೇ’ಚ್ಚಾದಿನಾ, ವಿಧಾನಂ ಕತನ್ತಿ ಏವಮಞ್ಞತೇತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ತತ್ಥೇಚ್ಚಾದಿನಾ ಅಞ್ಞ ಪದತ್ಥೇ ಭವಿಸ್ಸತೀತ್ಯೇತ್ಥಾಧಿಪ್ಪಾಯಂ ವಿವರನ್ತೋ ನಿಚ್ಚಸಮಾಸತಂ ಸಬ್ಬಲಿಙ್ಗತಞ್ಚ ಪಟಿಪಾದಯತಿ, ವಾಕ್ಯನಿವತ್ತಿಸಿದ್ಧಾಯೇವಾತಿ।
ಅತ್ಥಸದ್ದೇನಾವಗತತ್ಥತಾಯ ಏತಸ್ಸಾತಿ ವತ್ತುಮಯುತ್ತನ್ತಿ ‘ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ’ತಿ ವಾಕ್ಯನಿವತ್ತಿ ಸಿದ್ಧಾಯೇವ, ಕಥಞ್ಚಿಪಿ ಚತುತ್ಥ್ಯನ್ತಾ ಭಿನ್ನತ್ಥಸ್ಸ ಸಮಾಸೇ ಕತೇಪಿ ತತ್ಥ ವಿರೋಧಮಾಹ- ‘ಚತುತ್ಥ್ಯನ್ತಸ್ಸೇ’ತ್ಯಾದಿ।
ವಚನಮ್ಪೀತಿ ‘‘ಅತ್ಥೇನ ನಿಚ್ಚಸಮಾಸೋ ಸಬ್ಬಲಿಙ್ಗತಾಚ’’ಇತಿ (೩-೧-೩೬) ವಾಕ್ಯಕಾರೇನ ಪತಿಟ್ಠಿತವಚನಮ್ಪಿ, ಪಾಣಿನೀಯಾನಂ ‘ಏತಸ್ಸ ಇದ’ನ್ತಿ ಅತ್ಥೇ ಸಮಾಸೇ ಕತೇ ಯೋ-ತ್ಥೋ ಸಮ್ಪಜ್ಜತಿ, ಅಞ್ಞತ್ಥಸಮಾಸೇಪಿ ಸೋಯೇವತ್ಥೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ ‘ಯೋ’ ಇಚ್ಚಾದಿನಾ, ಅನುಪಾದಾಪರಿನಿಬ್ಬಾನನಿಮಿತ್ತಂ ವಾಯಾಮೋಚ್ಚಾದಿನಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ… ತಂನಿಮಿತ್ತತ್ತಾ ವಾಯಾಮಾದೀನಂ, ತೇಸಂ ಕಥಾದೀನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ತೇಸಂ ವಾಯಾಮಾದೀನನ್ತಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ… ವಾಯಾಮೋತ್ಯಾದಿನಾ ವುತ್ತತ್ತಾ ಸೋ ಚ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಹೋತೇವ, ಅಯಮೇತ್ಥಾಧಿಪ್ಪಾಯೋ ‘‘ಏತಸ್ಸ ಇದನ್ತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಅತ್ಥೇನ ಸಮಾಸೇ ಸಬ್ಬಲಿಙ್ಗತಾ ಚ ‘ಏತದತ್ಥೋ ಏತದತ್ಥಾ ಏತದತ್ಥ’ನ್ತಿ ವಾಯಾಮಾದಯೋ ಚ ಸಮಾಸತ್ಥಾ ಹೋನ್ತಿ, ಏತಂ ಅನುಪಾದಾಪರಿನಿಬ್ಬಾನಮತ್ಥೋ ಪಯೋಜನಮೇತಸ್ಸ ಏತಿಸ್ಸಾ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಅಞ್ಞಪದತ್ಥೇಪಿ ಏಸಂ ಪದಾನಂ ಸೋಯೇವತ್ಥೋತಿ ನಾತ್ಥಭೇದೋ’’ತಿ।
ಇದಞ್ಚ ‘‘ಅವಿಪ್ಪಟಿಸಾರತ್ಥಾನಿ ಖೋ ಆನನ್ದಂ ಕುಸಲಾನಿ, ಅವಿಪ್ಪಟಿಸಾರೋ ಪಾಮೋಜ್ಜತ್ಥಾಯ…ಪೇ॰… ವಿಮುತ್ತಿಞಾಣದಸ್ಸನಂ ಅನುಪಾದಾಪರಿನಿಬ್ಬಾನತ್ಥಾಯ ಏತದತ್ಥೋ
ಪಾಣಿನಿಯೇಹಿ ‘‘ಕತ್ತುಕರಣೇ ಕಿತನ್ತೇನ ಬಹುಲ’’ನ್ತಿ (೨-೧-೩೨) ಕಿತನ್ತೇನ ತತಿಯಾಸಮಾಸವಿಧಾನಾ ತತ್ಥೇವ ಬಹುಲಗ್ಗಹಣೇನ ‘ಗಾಮನಿಗ್ಗತಾ’ದೀಸು ಸಮಾಸೋ ವುತ್ತೋ, ತೇನೇತ್ಥಾನ್ತೋದಾಹರಣಾನಂ ದ್ವಿನ್ನಮಧಿಕತ್ತಂ, ಸಮಾಸಾಭಾವೋ-ಭಿಮತೋತಿ ಪಾಣಿನೀಯೇಹಿ ‘‘ಪೂರಣಗುಣಸುಹಿತತ್ಥಸದಬ್ಯಯತಬ್ಬಸಮಾನಾಧಿಕರಣೇನೇ’’ತಿ (೨-೨-೧೧) ಸುತ್ತೇ ಗುಣ ಇತಿವಚನೇನಾಭಿಮತೋ, ಸದಿತಿ ಸಞ್ಞಾ ತೇಸಂ ನ್ತಮಾನಾನಂ।
ಸೋ ಕಥನ್ತಿ ಇಹ ‘ಭಾವತಿತ್ತತ್ಥೇಹೀ’ತಿ ಭಾವಪ್ಪಚ್ಚಯನ್ತೇನೇವ ಸಮಾಸಪಟಿಸೇಧವಿಧಾನಾ ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಸ ಸುಕ್ಕಾ’ ಇಚ್ಚಾದೋ ಸೋ ಸಮಾ ಸಪ್ಪಟಿಸೇಧೋ ಕಥಂ ಸಿಜ್ಝತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಗುಣತ್ತನಿಯೇವಾತಿ ಗುಣಸಭಾವೇ ಏವ, ಅಭಿಮತೋತಿ ವಾತ್ತಿಕಕಾರಸ್ಸಾಭಿಮತೋ ‘‘ತದವಟ್ಠೇಹಿ ಚ ಗುಣೇಹೀ’’ತಿ, ತಸದ್ದೇನಾಸ್ಸ ಗುಣಸ್ಸ ಪರಾಮಾಸೋ ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಗುಣೇ ಅವತಿಟ್ಠನ್ತೀತಿ ತದವಟ್ಠಾ, ಗುಣೇಯೇವ ಗುಣಾತಿಟ್ಠನ್ತಿ ನ ಕದಾಚಿಪಿ ಸೋಯಮಿತ್ಯಭೇದಾ ದಬ್ಬವುತ್ತಯೋ ಸುಕ್ಕಾದಯೋ ವಿಯ ತೇ ತದವಟ್ಠಾ ಗುಣಾ ಗನ್ಧಾದಯೋ, ತದವಟ್ಠಿತೇಹಿ ಗುಣೇಹಿ ಛಟ್ಠೀ ಸಮಸ್ಸತೇತಿ ವತ್ತಬ್ಬನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಆಭಿಮತೋತಿ ‘‘ಪೂರಣಾ’’ದಿಸುತ್ತೇ ಅಬ್ಯಯಗ್ಗಹಣೇನ, ದೇವದತ್ತಸ್ಸಾತಿ ಛಟ್ಠಿಯಾ ಗುರುಮ್ಹಿ ಸಾಪೇಕ್ಖತ್ತೇಪಿ ಗುರುಸದ್ದಸ್ಸ ಸಮ್ಬನ್ಧಿಸದ್ದತ್ತಾ ಸಕತ್ಥೇ
ಸಾತ್ಥೇವಾತಿ ಸಕತ್ಥೇ ವಿಯ, ಅಸ್ಸಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧಿಸದ್ದಸ್ಸ, ಸಾಮತ್ಥಿಯಂ ಗಮಕತ್ತಞ್ಚತ್ಥೀತಿ ಪದಾನಮಞ್ಞೋಞ್ಞಾಪೇಕ್ಖಾಲಕ್ಖಣಂ ಸಾಮತ್ಥಿಯಂ ಸಾಮತ್ಥಿಯಾಭಾವೇಪಿ ವಿಗ್ಗಹವಾಕ್ಯತ್ಥಸ್ಸ ಗಮಕತ್ತಂ ವಾ ಅತ್ಥೀತಿ ಅತ್ಥೋ, ಗುರುನೋ ಕುಲಂ ದಾಸಸ್ಸ ಭರಿಯಾತಿ ವಿಗ್ಗಹೋ, ಅಥಾತ್ರ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಸ ಉಚ್ಚೇ’ಇಚ್ಚಾದೋ ಸಾಮತ್ಥಿಯಂ ಗಮಕತ್ತಂ ವಾ ನತ್ಥೀತಿ ಕುತೋ-ವಸಿತಂ, ಯೇನ ತದಾಭಾವಾತ್ರ
ಸಮಾಸಾಭಾವೋ-ಭಿಮತೋತಿ ‘‘ಪೂರಣಾ’’ದಿಸುತ್ತೇ ಸಮಾನಾಧಿಕರಸ್ಸಾಪಿ ಉಪಾದಾನತೋ। ಸೇಹೀತಿ ಅತ್ತನಿಯೇಹಿ, ನಾಭಿಮತೋತಿ ‘‘ಚಯುತ್ತೇಹಿ ಸೇಹಿ ಅಸಮಾಸಿತೇಹಿ ಛಟ್ಠೀಸಮಾಸಪ್ಪಟಿಸೇಧೋವತ್ತಬ್ಬೋ’’ (ವಾ) ತ್ಯನೇನ, ಪುಥಗತ್ಥತಾಯ
ಯೋಗೀನನ್ತಿ ಇತರೀತರಯೋಗೀನಂ, ಅನೇನೇತರೇತರಯೋಗಚತ್ಥಸಮಾಸಂ ವದತಿ। ವುತ್ತಿಹೋತೀತ್ಯಸ್ಸ ವಿವರಣಂ ಛಟ್ಠೀಸಮಾಸೋ ಭವತೀತಿ, ಏಕತ್ಥೀಭಾವೇಇಚ್ಚಸ್ಸ ವಿವರಣಂ ಗವಾದೀನಞ್ಚ ಚತ್ಥಸಮಾಸೇ ಸತೀತಿ।
ರುಳ್ಹಿತ್ತಾತಿ ಸಮಾಸಸ್ಸೇವ ಕೀಳಾವಾಚಕತ್ತೇನ ಜೀವಿಕಾಯ ಚ ಪಚ್ಚಾಯ ಕತ್ತೇನ ಪಸಿದ್ಧತ್ತಾ, ನ ವಾಕ್ಯಸ್ಸಾತಿ ‘ಉದ್ದಾಲಪುಪ್ಫಭಞ್ಜಿಕಾ’ತ್ಯಾದೋ ರುಳ್ಹೀವಸೇನ ನಿಚ್ಚಸಮಾಸೋ ಭವಿಸ್ಸತೀತಿ ತತ್ರ ಕಿಂ ವಚನೇನೇತಿ ಮಞ್ಞತೇ, ಸರಸಿ ರುಳ್ಹನ್ತಿ ವಿಗ್ಗಹೋ।
ಅಯಮ್ಪನ ಅಮಾದಿಸಮಾಸೋ ಕಮ್ಮಧಾರಯದಿಗುಸಮಾಸಾತಿ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಪರೇಸಂ ತಪ್ಪುರಿಸಸದಿಸತ್ತಾ ತಪ್ಪುರಿಸಾ, ಯಥಾ ಹಿ ತಸ್ಸ ಪುರಿಸೋ ತಪ್ಪುರಿಸೋತಿ ಉತ್ತರಪದತ್ಥಪ್ಪಧಾನೋ, ತಥಾ ತೇ ಸಿಯುಂ, ಸಙ್ಖ್ಯಾಪುಬ್ಬತ್ತ ನಪುಂಸಕತ್ತಸಙ್ಖಾತೇಹಿ ದ್ವೀಹಿ ಲಕ್ಖಣೇಹಿ ಗಚ್ಛತಿ ಪವತ್ತತೀತಿದಿಗು।
೧೧. ವಿಸೇ
ಕಿನ್ತಂ ವಿಸೇಸನ ಮಿಚ್ಛಾಹ-‘ಯಮಿ’ಚ್ಚಾದಿ, ಯಂ ಅವತ್ಥಾಪಯತಿ ತಂ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ಕಿನ್ತಂ ವಿಸೇಸ್ಸಮಿಚ್ಚಾಹ-‘ಯದನೇಕೇ’ಚ್ಚಾದಿ, ಯಂ ಅವತ್ಥಾ ಪೀಯತೇ ತಮಭಿಧೀಯತೇತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ನನ್ವೇಕತ್ಥೇನೇತ್ಯುಚ್ಚಮಾನೇ ವಿಸೇಸ್ಸೇನೇತಿ ಕಥಮವಗಮ್ಯತೇ, ಯತೋ ಏವಂ ವಿವರಿತವಾ ತ್ಯಾಸಙ್ಕಿಯಾಹ- ‘ಯದಿಪಿ’ಚ್ಚಾದಿ।
ಸಮ್ಬನ್ಧಿಸದ್ದತ್ತಾತಿ ಏವಂ ಮಞ್ಞತೇ ‘‘ಸಮ್ಬನ್ಧಿಸದ್ದಾ ಸಕತ್ಥಮಿವ ನಿಯತಮ್ಪಟಿ-ಯೋಗಿನಮಾಕ್ಖಿಪನ್ತಿ… ತೇನ ವಿನಾ ತೇಸಂ ಸಕತ್ಥಸ್ಸಾಸಮ್ಭವಾತಿ, ವಿವರಿತವಾತಿ ವಿವರಿತ್ಥ, ಏಕತ್ಥೇನೇತೀಮಸ್ಸ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣೇನ ಸಹ ಸಮಾಸೋ
ವಿಸೇಸ್ಸಸ್ಸ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ತಞ್ಚ ವಿಸೇಸನಾಪೇಕ್ಖನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ವಿಸೇಸ್ಸಸದ್ದಸ್ಸ ವಿಸೇಸನೇನ ಸಹ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ತಂ ವಿಸೇಸನ ಸದ್ದಾಪೇಕ್ಖನ್ತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ, ತತ್ಥ ಕಾರಣಮಾಹ- ‘ಸಮ್ಬನ್ಧಾ’ತಿ, ಅಧಿಕರಣಸ್ಸ ಸಮಾನತ್ತಂ ನಾಮ ಭಿನ್ನಾನಂ ಸಮ್ಬನ್ಧೀನಂ ಭವತಿ, ಸಮ್ಬನ್ಧಿನೋ ಚ ಸಮ್ಬನ್ಧಮನ್ತರೇನ ನ ಹೋನ್ತೀ
ಸದ್ದಬ್ಯತಿರೇಕೇನ ಹೇತ್ಥ ಅತ್ಥಾನಂ ವಿಸೇಸನವಿಸೇಸ್ಸಭಾವೋ ನ ಸಮ್ಭವತಿ, ತಥಾ ಹಿ ‘ನೀಲಮುಪ್ಪಲ’ನ್ತಿ ಪಞ್ಚ ವತ್ಥೂನಿ ಸನ್ನಿಹಿತಾನಿ ನೀಲನ್ತಿ ನೀಲತ್ತಂ ಗುಣಸಾಮಞ್ಞಂ, ನೀಲೋ ಗುಣೋ, ತದಾಧಾರೋ ದಬ್ಬನ್ತಿ ತೀಣಿ, ಉಪ್ಪಲನ್ತಿ ಉಪ್ಪಲತ್ತಂ ಉಪ್ಪಲಜಾತಿ, ದಬ್ಬಞ್ಚ ತನ್ನಿಸ್ಸಯೋತಿ ದ್ವೇ।
ತತ್ಥ ಉಪ್ಪಲಜಾತಿ ಗುಣಜಾತೀನಂ
ಅತೋಯೇವಾತಿ ಯತೋ ವಿಸೇಸ್ಸಸ್ಸ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ತಂ ವಿಸೇಸನಾಪೇಕ್ಖಂ, ಅತೋಯೇವ ಹೇತುತೋತಿ ಅತ್ಥೋ, ಭಿನ್ನನಿಮಿತ್ತಪ್ಪ ಯುತ್ತಾನಮೇವಾತಿ
ಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ತನ್ತಿ ನೀಲುಪ್ಪಲಸದ್ದಾನಂ ವಿಸುಂವಿಸುಂ ಯೋಗೇ ವಿಸಿಟ್ಠದಬ್ಬ ವಾಚಿತ್ತಸ್ಸಾಸಮ್ಭವಾ, ನೀಲಞ್ಚ ತಂ ಉಪ್ಪಲಂ ಚೇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇ ಸನ್ನಿಪತಿತೇ ಸತಿ ಸಮ್ಭವಾ ಏವಂ ತತ್ಥ ವಿಸಿಟ್ಠೇ ವತ್ಥುಮ್ಹಿ ಪವತ್ತಾನಂ ತೇಸಂ ಸಮಾನತ್ಥತಾ, ಏವಕಾರೇನ ಬ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಮಾಹ-‘ನತ್ವಭಿನ್ನೇ’ಚ್ಚಾದಿ।
ನನುಚೇತ್ಯಾದಿ ಚೋದ್ಯಂ, ಸೀಸಮ್ಪಾತೀತಿ ಸೀಸಪಾ ರುಕ್ಖವಿಸೇಸೋ, ನಯಿದ ಮೇವಮಿಚ್ಚಾದಿ ಪರಿಹಾರೋ।
ಅಥ ತುಚ್ಚತೇಇಚ್ಚಾದಿನಾ ಪರಸ್ಸ ವಚನಾವಕಾಸಮಾಸಙ್ಕತೇ, ವಿಸೇಸವುತ್ತೀತಿ ಫಲಸ್ಸ ರುಕ್ಖಸ್ಸ ಚ ಸಾಮಞ್ಞಸದ್ದತ್ತಾ ಭಾವೇನ ವಿಸೇಸೇ ವುತ್ತಿ, ಇಮೇಸನ್ತಿ ಸೀಸಪಾದೀನಂ ನ ಸಮೋಧಾರಿತಾತಿ ನ ನಿಚ್ಛಿತಾ, ಸಾಮಞ್ಞವುತ್ತಿಯೇವ ಸಮೋಧಾರಿತಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ, ಅವಸಿತಾ ನಿಚ್ಛಿತಾ ವುತ್ತಿ ಯೇಸಂ ಸೀಸಪಾದೀನಂ ತೇ ಅವಸಿತವುತ್ತಯೋ, ಪಯತನಂ ವಿನಾ ತದಾ ಪಪ್ಪೋತಿ ಚಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ಪಯತನನ್ತಿ ‘ಸಾಮತ್ಥಿಯಲದ್ಧೇಪಿವಿಸೇಸ್ಸೇ’ತಿವಚನಂ। ತಞ್ಚನತ್ಥಿಚ್ಚಾದಿ ಪರಿಹಾರೋ, ಸರೂಪಮತ್ತಕಥನಾಯಾತಿ ವುತ್ತತ್ಥಾನಮ್ಪಿ ಸರೂಪಮತ್ತಕಥನಾಯ ‘ಪೂಪೇ ಬಹೂ ಆನಯೇ’ತಿ ಯಥಾ, ಏವಂ ಜಾತೀಯಕನ್ತಿ ಸರೂಪಕಥನಪ್ಪಕಾರಯುತ್ತಂ। ಉಪಸಂಹರಮಾಹ-‘ತದೇವ’ಮಿಚ್ಚಾದಿ, ನಿಪಾತಸಮುದಾಯೋವಾಯಂ ವುತ್ತೇನ ಪಕಾರೇನೇತ್ಯಸ್ಸ ಅತ್ಥೇ ವತ್ತತೇ।
ಅಞ್ಞತರಸಮ್ಭವೇಪಿ ತನ್ನಿವತ್ತಿಯಾ ವಚನಸಬ್ಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಮಾಹ- ‘ಅಥಪಿ’ಚ್ಚಾದಿ, ಅಞ್ಞತರಸಮ್ಭವೇಪೀತಿ ವಿಸೇಸನಸ್ಸ ವಿಸೇಸ್ಸಸ್ಸ ವಾ ಸಮ್ಭವೇಪಿ, ಯತ್ರಪ್ಯುಭಿನ್ನಮತ್ಥಿ ವಿಸೇಸನವಿಸೇಸ್ಸಭಾವಸಮ್ಭವೋ ತತ್ಥಪಿತಾವ ಬಹುಲಂವಚನತೋವ ನಿವತ್ತಿ ಹೋತಿ, ಕಿಮ್ಪನಾ-ಞ್ಞತರಸಮ್ಭವೇತಿ ದಸ್ಸೇತುಮಾಹ-‘ಯಥಾ ಪುಣ್ಣೋ’ಇಚ್ಚಾದಿ, ಏತ್ಥ ಪನ ಅಞ್ಞೇಪಿ ಪುಣ್ಣನಾಮಕಾ ಸನ್ತೀತಿ ಬ್ಯಭಿಚಾರಸಮ್ಭವಾ ಉಭಿನ್ನಮ್ಪಿ ವಿಸೇಸನವಿಸೇಸ್ಸಭಾವಸಮ್ಭವೇ ಬಹುಲಂವಚನಮೇವ ಸಮಾಸಂ ನಿವತ್ತೇತಿ, ಏವಂ ವಿಧೇಪೀತಿ ಅಞ್ಞತರಸಮ್ಭವೇಪಿ, ನ
ಯಜ್ಜೇವಮಿಚ್ಚಾದಿ ಪಚ್ಚೇಕಂ ವಿಸೇಸನವಿಸೇಸ್ಸಭಾವೇ ಸತಿ ಅನಿಟ್ಠಾ ಪಾದನಚೋದನಾ, ಪಚ್ಚೇಕಂ ವಿಸೇಸನಂ ಸಿಯಾ ಉಭಿನ್ನಮ್ಪಿ ವಿಸೇಸನತ್ತಾ, ತತ್ಥ ದೋಸಮಾಹ-‘ವಿಸೇಸ್ಸಸ್ಸಚ ಪುಬ್ಬನಿಪಾತೋ’ತಿ, ಚೋ-ವಧಾರಣೇ, ವತ್ತಬ್ಬನ್ತರಸಮುಚ್ಚಯೇ ವಾ, ಕುತೋಚ್ಚಾಹ- ‘ನಾಗ್ಗಹಿತೇ’ಚ್ಚಾದಿ, ಇತಿ ಕಾರಣೇ, ಅತೋ ಕಿಮನಿಟ್ಠಮಾಯಾತ ಮಿಚ್ಚಾಹ- ‘ಉಪ್ಪಲನೀಲನ್ತಿಪಿ ಸಿಯಾ’ತಿ, ಇತ್ಥಞ್ಚರಹಿ ಕಿನ್ತ್ಯಾಹ- ‘ನೀಲುಪ್ಪಲನ್ತಿ ಚೇ’ಚ್ಚಾದಿ। ಪರಿಹಾರಮಾಹ-‘ನೇಸದೋಸೋ’ಚ್ಚಾದಿ, ಉಪಪತ್ತ್ಯನ್ತರಮಾಹ- ‘ಅಥ ಚೇ’ಚ್ಚಾದಿ।
ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾನುಪಕಾರಿತ್ತಾತಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸ್ಸ ವಿಸೇಸನವಿಸೇಸ್ಸತ್ತೇ ನಾನುಪಕಾರಿತ್ತಾ ಸಪ್ಪಧಾನತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ, ಅಥ ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ ಅಪ್ಪಧಾನತ್ತಂ ಕಸ್ಮಾ ನ ಸಿಯಾ ತ್ಯಾಹ- ‘ಅಪ್ಪಧಾನತ್ತೇಪಿ’ಚ್ಚಾದಿ, ಸಕಸಕಪ್ಪಧಾನಾಪೇಕ್ಖಾವನ್ತಾನನ್ತಿ ಸಕೇಸಕೇ ಪಧಾನೇ ಅತ್ತನಿ ಅಪೇಕ್ಖಾವನ್ತಾನಂ। ಅಥ ಕುತೋ ದಬ್ಬಸ್ಸೇವ ಪಧಾನತ್ತಮಸಿತಂ, ನ ತು ಗುಣಸ್ಸೇತ್ಯಾಸಙ್ಕಿಯ ಞಾಯಮುಪನಿಸ್ಸಯತಿ ‘ಅಥ ಚೇ’ತ್ಯಾದಿನಾ। ಛಾಗೋತ್ಯಜೋ ವುಚ್ಚತೇ, ತಂ ಸೇತವಣ್ಣಮಾಲಭೇಥ ಮಾರೇಯ್ಯ, ಫುಸನಂ ವಾ ಕರೇಯ್ಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ, ಆಪುಬ್ಬೋ ಲಭಿ ಹಿ ಮಾರಣೇ ಫುಸನೇ ಚ ವತ್ತತೇ, ದೇಸನಾಯನ್ತಿ
ಛಾಗಾಭಾವೇತಿ ಸೇತಗುಣಯುತ್ತಸ್ಸ ಛಾಗಸ್ಸಾಭಾವೇ, ಪಿಟ್ಠಪಿಣ್ಡಿಮಾಲಬ್ಭಾತಿ ಸೇತಗುಣಯೋಗೇನ ವಿಟ್ಠಪಿಣ್ಡಿಂ ಆಲಮ್ಭ, ನ ಚ ನಾಲಮ್ಭತೇ ತಸ್ಮಾ ಗುಣೋ ಅಪ್ಪಧಾನನ್ತಿ ಅಜ್ಝಾಹರಿತಬ್ಬಂ।
ಪುನ ಚೋದೇನ್ತೋ ಆಹ- ‘ನನು ಚೇ’ಚ್ಚಾದಿ, ಅಥೇತ್ಯಧಿಪ್ಪಾಯಮಾಸಙ್ಕತೇ, ಅನಿಟ್ಠಮಾಪಾದಯತಿ ನೀಲಸದ್ದೇಪಿ ಪಸಙ್ಗೋ’ತಿ, ಕುತೋಚ್ಚಾಹ- ‘ಸೋಪಿಹಿ’ಚ್ಚಾದಿ, ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ- ‘‘ಉಪ್ಪಲಸದ್ದೋ ಜಾತಿವಾಚೀ, ನ ತು ದಬ್ಬವಾಚೀ, ಜಾತಿ ವಿಸಿಟ್ಠದಬ್ಬವಾಚಿತ್ತಾ ಯದಿ ದಬ್ಬವಾಚೀತಿ ವುಚ್ಚತೇ, ತದಾ ನೀಲಸದ್ದೋಪಿ ಗುಣವಿಸಿಟ್ಠ ದಬ್ಬವಾಚಿತ್ತಾ ದಬ್ಬವಚನಮಾಪಜ್ಜತೀತಿ ಇಮೇಸಂ ನ ಕೋಚಿ ವಿಸೇಸೋ’’ತಿ, ಪರಿಹರನ್ತೋ ಆಹ ‘ನೇದಮತ್ಥಿ’ಚ್ಚಾದಿ, ಅಪಾಯಿನೋ ಅಪಗನ್ತಾರೋ ದಬ್ಬಾತಿ ಗಮ್ಯತೇ, ಕುತೋಚ್ಚಾಹ- ‘ಸತೀಪಿ’ಚ್ಚಾದಿ, ಇತಿ ಕಾರಣೇ।
ವಿಸೇಸನಮೇಕತ್ಥೇನೇತಿ
ಉಪಮೀಯತೇ ಪರಿಚ್ಛಿಜ್ಜತೇ-ನೇನೇತ್ಯುಪಮಾನಂ, ಉಪಮೀಯತೀತ್ಯುಪಮೇಯ್ಯಂ, ತೇಸಂ ಉಪಮಾನೋಪಮೇಯ್ಯಾನಂ ಸಾಧಾರಣೋ ಯೋ ಧಮ್ಮೋ ಸಾಮತಾತೇನ ವಿಸಿಟ್ಠಂ ಯದುಪಮೇಯ್ಯಂ, ತಂ ವಚನೇನೇತ್ಯತ್ಥೋ ಉಪಮಾನೋಪಮೇಯ್ಯಚ್ಚಾದಿ ಕಸ್ಸ, ಸಮಾಸೋ ಭವತೀತಿ ಸೇಸೋ, ಕಾರಣಮಾಹ- ‘ವಿಸೇಸೇ’ಚ್ಚಾದಿ, ವಿಸೇಸಾಪರಿಗ್ಗಹಾತಿ ವಿಸೇಸನನ್ತ್ಯೇವ ಸಾಮಞ್ಞೇನ ಪರಿಗ್ಗಹಾ, ಏವಮ್ಭೂ ತಸ್ಸಾಪೀತಿ ಉಪಮಾನರೂಪಸ್ಸಾಪಿ। ನನು ಸತ್ಥೀಸದ್ದಸ್ಸಸತ್ಥಿಯಂ ವುತ್ತಿ ಸಾಮಾಸದ್ದಸ್ಸ ತು ದೇವದತ್ತಾಯ, ಅತೋ ಬ್ಯಧಿಕರಣತ್ತಾ ಕಥಮೇತ್ಥ ಸಮಾಸೋಚ್ಚಾಸಙ್ಕೀಯಾಹ- ‘ಯದೇ’ಚ್ಚಾದಿ, ಸಮಾನೋ ಧಮ್ಮೋ ಸಾಮತ್ತಾದಿ ಯಸ್ಸ ಸೋ ಸಧಮ್ಮೋ, ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಸಾಧಮ್ಮಿಯಂ ಸಾಮತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ದೇವದತ್ತಾತ್ಥೇ ವತ್ತತೇ ಉಪಚಾರವಸೇನ, ಸಾಮಾಸದ್ದೋಪಿ ಗುಣವಚನೋಪಿ ಸಾಮತ್ತಂ ವತ್ವಾ ಸದ್ಧಾದಿತ್ತವಸೇನಾಭೇದೋಪಚಾರೇನ ವಾ ದೇವದತ್ತಾಯಂ ವತ್ತತೇ, ನನು ಚ ಸಾಮಾಸದ್ದಸ್ಸ ದೇವದತ್ತಾಭಿಧಾನೇ ಚರಿತತ್ಥತಾಯ ಸತ್ಥೀ ಗುಣೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾತ್ಯನಿಯತಗುಣಪ್ಪತೀತಿಪ್ಪಸಙ್ಗೋ ನೇಕಗುಣಾಧಾರತ್ತಾ ಸತ್ಥಿಯಾತ್ಯಾಸಙ್ಕಿಯಾಹ- ‘ಯದಿಪಿ’ಚ್ಚಾದಿ।
ಇಹಾತಿ ನಿದ್ಧಾರಣೇ, ಏತೇಸಂ ಗುಣಾನಂ ಮಜ್ಝೇತಿ ಅತ್ಥೋ, ಇಹ ವಾ ಸತ್ಥಿಯಂ, ಸಾಮಗುಣವನ್ತತಾಯ ಸಾಮಾಯಾತಿ ಗಮ್ಯತೇ, ಪಸಿದ್ಧಿವಸೇನಾತಿ ಸತ್ಥಿಸಾಮಾತ್ಯತ್ರೋಪಮಾನಂ ಸತ್ಥೀ, ಉಪಮೇಯ್ಯಾ ದೇವದತ್ತಾ, ಪಸಿದ್ಧನ್ತುಪಮಾನಂ ಭವತಿ ನಾಪ್ಪಸಿದ್ಧಂ… ಪಸಿದ್ಧಸಾಧಮ್ಮಿಯಾ ಸಾಧ್ಯು ಸಾಧನಮುಪಮಾನನ್ತಿ ಕತ್ವಾ ಸತ್ಥಿಯೇವ ಸಾಮಙ್ಗುಣೇನ ಪಸಿದ್ಧಾ ನ ದೇವದತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ಸಾಮಗುಣಪ್ಪಸಿದ್ಧಿಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಾಧ್ಯುತೇ ಉಪಮೀಯತೇನೇನೇತಿ ಸಾಧನಮುಪಮಾನಂ, ಸಾಧ್ಯತೇ
ತಣ್ಡುಲಸದ್ದೋತಿ ಉಪಮೇಯ್ಯಭೂತತಣ್ಡುಲಸದ್ದೋ, ತಣ್ಡುಲತ್ತಮ್ಪಿ ವತ್ವಾ ದಬ್ಬೇ ಪವತ್ತೋ ಸಾಮಞ್ಞವಚನೋ ನತು ಭವತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ದಬ್ಬೇತಿ ತಣ್ಡುಲದಬ್ಬೇ ಫಾಲದಬ್ಬೇ ಚ।
ಉಪಮಾನೋಪಮೇಯ್ಯಸಾಧಾರಣಸೂರತ್ತಾದಿಧಮ್ಮವಚನಾಪ್ಪಯೋಗೇತಿ ಉಪಮಾನೋಪಮೇಯ್ಯಾನಂ ಸಾಧಾರಣೋ ಯೋ ವಿಸಾರದತ್ತಾದಿಧಮ್ಮೋ ತಬ್ಬಚನಸ್ಸ ‘ಮುನಿ ಅಯಂ ಸೀಹೋ ವಿಯ ವಿಸಾರದೋ’ತ್ಯಾದೋ ವಿಸಾರದಾದಿಸದ್ದಸ್ಸಾಪ್ಪಯೋಗೇತಿ ಅತ್ಥೋ, ಕೇಸಞ್ಚಿತಿ ಕೇಸಞ್ಚಿ ಸದ್ದಾನಂ ಮಜ್ಝೇ, ವಿಸೇಸ್ಸತ್ತಮೇವ ಫುಟಯತಿ। ‘ತಥಾ ಚೇ’ತ್ಯಾದಿನಾ, ವಿಸೇಸನವಿಸೇಸ್ಸಾನಂ ಯಥಿಟ್ಠತ್ತಾ ನಿಚ್ಚಂ ಸೀಹಾದೀನಂ ವಿಸೇಸ್ಸತಾಯೇವ ವಚನಿಚ್ಛಾತಿ ಪುಬ್ಬನಿಪಾತತ್ತಾಪ್ಪಸಙ್ಗೋತಿ ಭಾವೋ, ಉಪಪತ್ಯನ್ತರಮಾಹ-‘ವಿಸೇಸನಸ್ಸೇವೇ’ಚ್ಚಾದಿ, ಯದಿಪಿ ಸೀಹೋ ವಿಸೇಸನಮೇವ ನ ವಿಸೇಸ್ಸಂ, ತಥಾಪಿ ಬಹುಲಾಧಿಕಾರಾ ವಿಸೇಸನಸ್ಸಾಪಿ ಪರನಿಪಾತೋತಿ ಭಾವೋ।
ಅಥಾತ್ರಾಪಿ ವಿಸೇಸನನ್ತೇವ ಸಮಾಸಪ್ಪಟಿಪಾದನೇ’ಮುನಿ ಅಯಂ ಸೀಹೋವ ವಿಸಾರದೋ’ಚ್ಚಾದೋ ಸಾಮತ್ಥಿಯತೋವ ಸಮಾಸಾಪ್ಪಸಙ್ಗೇಪಿ ಉಪಮಾನೋ ಪಮೇಯ್ಯಾನಂ ಸಾಧಾರಣವಿಸಾರದತ್ತಾದಿಧಮ್ಮವಚನಾಪ್ಪಯೋಗೇ ಸತಿ ತಪ್ಪಸಙ್ಗಾಭಾವತ್ಥಂ ವಚನಮಾರಬ್ಭನೀಯನ್ತಿ ಚೋದೇತಿ ‘ನನುಚೇ’ತ್ಯಾದಿನಾ, ಸಾಮತ್ಥಿಯತೋತಿ ಸಾಮಞ್ಞವಚನಪ್ಪಯೋಗೇ ಸಾಪೇಕ್ಖತ್ತಾ ಸಮಾಸಾಪ್ಪಸಙ್ಗೋತಿ ಸಾಮತ್ಥಿಯಂ ತಸ್ಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಾಮಞ್ಞಪ್ಪಯೋಗತ್ಥನ್ತಿ ಸಮಾಸವಾಕ್ಯೇ ಸಾಮಞ್ಞವಚನಸ್ಸ ಸೂರತ್ತಾದಿ(ನೋ), ಅಪ್ಪಯೋಗತ್ಥಂ, ತಥಾ ಹಿಚ್ಚಾದಿನಾ ಸಾಮಞ್ಞಸದ್ದಪ್ಪಯೋಗೇ ಸಾಮತ್ಥಿಯತೋ ಸಮಾಸಾಸಬ್ಭಾವಾ ಸುತ್ತನ್ತರಸ್ಸಾನಾರಬ್ಭನೀಯಭಾವಂ ಸಾಧೇತಿ।
ವಿಸೇಸಾನನ್ತಬ್ಭಾವಾತಿ ಸಾಮಞ್ಞಸ್ಸ ಸಮಾಸೇ ಅನ್ತೋಭಾವೇಪಿ ತಿಖೀಣತ್ತಾದಿತೋ ವಿಸಿಟ್ಠಸ್ಸ ಸೂರಸ್ಸಾದಿವಚನೀಯಸ್ಸ ವಿಸೇಸಸ್ಸ ಸಮಾಸೇ ಅನನ್ತೋಗಧತ್ತಾ ಅಪ್ಪಸಙ್ಗೋ ಸಾಪೇಕ್ಖಮಸಮತ್ಥನ್ತಿ। ಅಥೇತಿ ‘ಸಚ್ಚಮೇತ’ನ್ತಿಆದಿಂ
ಪಧಾನಸ್ಸಾತಿ ‘ರಞ್ಞೋಪುರಿಸೋ-ಭಿರೂಪೋ’ತೇತ್ಥ ಅಭಿರೂಪಸಾಪೇಕ್ಖಸ್ಸ ಪುರಿಸಸ್ಸ ವಿಸೇಸನತ್ತೇನೇವಾ
ಏತ್ಥ ಹಿ ಗೇಹಮ್ಪತಿ ವಿಸೇಸನಭಾವೇನಾಪ್ಪಧಾನತ್ತೇಪಿ ರಾಜಾನಮ್ಪತಿ ಪಧಾನಭೂತಸ್ಸ ಪುರಿಸಸ್ಸ ಸಾಪೇಕ್ಖಸ್ಸಾಪಿ ಸಮಾಸೋ ಹೋತೇವ। ಇದಞ್ಚಞಾಪನತ್ಥಂ ವಚನಾರಮ್ಭಪ್ಪಯೋಜನಞ್ಚ, ಕಾರಣಮಾಹ- ‘ಗಮಕತ್ತಾ’ಇಚ್ಚಾದಿ।
ಗಮಕತ್ತಾತಿ ವಿಗ್ಗಹವಾಕ್ಯತ್ಥಸ್ಸ ವುತ್ತಿಯಮ್ಪತೀಯಮಾನತ್ತಾ ಗಮಕತ್ತಂ ತಸ್ಮಾ, ನಚೇಹ ಗಮಕತ್ತಮತ್ಥೀತಿ ‘ಮುನಿ ಸೀಹೋವ ಸೂರೋ’ತ್ಯತ್ರ ತು ವಾಕ್ಯತೋ ಯೋತ್ಥೋ ಪತೀಯತೇ, ನಾಯಂ ‘ಮುನಿ ಸೀಹೋ ಸೂರೋ’ತ್ಯತೋ ಗಮ್ಯತೇತಿ ಗಮಕತ್ತಂ ನತ್ಥೀ-ತಿ ಅತ್ಥೋ, ತಥಾಹಿ ಮುನಿಸೀಹಸದ್ದೇನೇವೋ ಪಮಾನೋಪಮೇಯ್ಯಭಾವನಿಮಿತ್ತಸ್ಸ ವಿಸಾರದತ್ತಸ್ಸ ಸಭಾವೇನೇವೋಪಾದಾನತೋ ವಿಸಾರದಸದ್ದಸ್ಸ ತೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧಾಭಾವೋ।
ಅಪವಗ್ಗೋ ನಿಬ್ಬಾನಂ, ವಾಕ್ಯಮೇವೇತಿ ಏವಕಾರೇನ ಬ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಮತ್ಥಮ್ಪದಸ್ಸಯಮಾಹ- ‘ವುತ್ತಿನಿವತ್ತೇತೀ’ತಿ ಬಹುಲಾಧಿಕಾರತೋ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ, ನನು ಚಾತ್ರ ವಿಸೇಸ್ಸಭಾವಾಸಮ್ಭವಾಪ್ಪಸಙ್ಗೋಯೇವ ವುತ್ತಿಯಾತಿ ಚೋದೇತಿ। ‘ನನುಚೇ’ತ್ಯಾದಿನಾ।
ಪುಣ್ಣತಾಬ್ಯಭಿಚಾರಾತಿ ಪುಣ್ಣತಾಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಬಾಲಾದಿಅವತ್ಥಾವಿಸೇಸಸ್ಸ ಅವಿನಾಪ್ಪವತ್ತಿತೋ ಬ್ಯಭಿಚಾರೀ ಹಿ ವಿಸೇಸ್ಸಮ್ಭವತಿ ಯಥಾ ನೀಲತಾಯುಪ್ಪಲಂ, ಪರಿಹರತಿ ‘ನೇದಮತ್ತಿ’ಚ್ಚಾದಿನಾ, ಮನ್ತಾಣಿಪುತ್ತಾನಂ ಅನೇಕತ್ತಾತಿ ಕೇವಲಂ ಮನ್ತಾಣಿಯಾ ಪುತ್ತೋ ಪುಣ್ಣೋಯೇವಾತಿ ಅಭಾವಾ ತೇಸಂ ಬಹುಭಾವತೋ, ಅತ್ತನೋ ಅತ್ತನೋ ಗಹಸ್ಸ ಪತಯೋತಿ ಗಹಪತೀನಂ ಬಹುತ್ತಂ ಪಾಕಟಮೇವ।
ವುತ್ತಿಯೇವೇತಿ ಏವಕಾರೇನ ಬ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಮತ್ಥಮಾಹ-‘ವಾಕ್ಯಂ ನಿವತ್ತೇತೀ’ತಿ। ವಿಸಿಟ್ಠಜಾತಿವಚನಾತಿ ವುತ್ತಂ ಕಣ್ಹಸಪ್ಪಜಾತಿಯಾ ಲೋಹಿತಸಾಲಿಜಾತಿಯಾ ಚ ವಿಸಿಟ್ಠತ್ತಾ।
ತಚ್ಛಕೋ
ಇಮಸ್ಸಾಯಮಧಿಪ್ಪಾಯೋ ‘‘ವುತ್ತನಯೇನ ತಚ್ಛಕಸದ್ದಸ್ಸ ಕಿರಿಯಾ ಸದ್ದಸ್ಸಾತ್ಥವಿಸಯಾಪೇಕ್ಖಾಯಾಭಾವತೋ ವಿಸೇಸ್ಸತ್ತಾಭಾವಾ ಪಚ್ಚುದಾಹರಣಮಿದಂ ಕತ’’ನ್ತಿ।
ಕಸ್ಮಾ ಅಯುತ್ತಮಿಚ್ಚಾಹ-‘ಯತೋ’ಚ್ಚಾದಿ, ನಾಮಧೇಯ್ಯಸ್ಸ ಕಿರಿಯಾವಾಚಿನೋ ಚ ಅತ್ಥಾಭಿಧಾನಸಾಮತ್ಥಿಯಂ ತುಲ್ಯಂ ವಾ ನ ವಾ, ಅವಯವಪ್ಪಸಿದ್ಧಿಯಾ ಸಮುದಾಯಪ್ಪಸಿದ್ಧಿ ಬಲವತಿ ವಾ ನವೇತ್ಯೇತಂ ವಿಚಾರೇತುಂ ಯತೋ ನಾಧಿಕತನ್ತ್ಯತ್ಥೋ, ಕಿಞ್ಚರಹಿ ಅಧಿಕತನ್ತ್ಯಾಹ- ‘ಅಪಿತ್ವಿ’ಚ್ಚಾದಿ, ತಚ್ಛಕಸದ್ದೋನೇಕತ್ಥವುತ್ತಿ ನಾನೇಕತ್ಥೋತಿ ವಿಚಾರೇತುಮಧಿಕತನ್ತಿ ಯೋಜನಾ।
ಏವಂ ಮಞ್ಞತೇ- ‘‘ವಿಸೇಸನವಿಸೇಸ್ಸಭಾವಚಿನ್ತಾಯಂ ಸದ್ದಾನಮತ್ಥಾಭಿಧಾನಸಾಮತ್ಥಿಯಚಿನ್ತಾ ನ ಯುಜ್ಜತೇ ‘ಸತಿ ಸಮ್ಭವೇ ಬ್ಯಭಿಚಾರೇ ಚ ವಿಸೇಸನಂ ಸಾತ್ಥಕಂ ಹೋತೀ’ತಿ ವಿಸೇಸನಂ ಮಗ್ಗೀಯತೇ, ನಾಸಮ್ಭವೇ ನಾಬ್ಯಭಿಚಾರೇ ಯಥಾ ಸೀತಂ (ಹಿಮಂ) ಉಣ್ಹೋಗ್ಗೀತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸಮ್ಭವಬ್ಯಭಿಚಾರಚಿನ್ತಾ ವಿಸೇಸನವಿಸೇಸ್ಸಭಾವಚಿನ್ತಾಯಮುಪಯುಜ್ಜತೀತಿ ತಚ್ಛಕಸದ್ದೋ-ನೇಕತ್ಥವುತ್ತಿವಾ ನ ವೇತ್ಯೇತದೇವ ವಿಚಾರೇತುಮಧಿಕತನ್ತಿ ಕತ್ಥಚಿಪಿ ವಿಸೇಸನವಿಸೇಸ್ಸ ಸಬ್ಭಾವೇ ಸಮಾಸೋ ಹೋತೇವಾ’’ತಿ, ಯದಿಪಿ ನಾಮಧೇಯ್ಯಕಿರಿಯಾವಾಚೀನಮತುಲ್ಯಮತ್ಥಾಭಿಧಾನಂ ಸಮುದಾಯಪ್ಪಸಿದ್ಧಿಯಾ ಚ ಬಲವತಿತ್ತಂ, ತಥಾಪಿ ವಕ್ಖಮಾನನಯೇನ ಸಮಾಸಸಬ್ಭಾವಾ ನ ಕಾಚಿ ಹಾನೀತಿ ದಸ್ಸೇತುಮಾಹ- ‘ಏತ್ಥ ಚಾ’ತಿಆದಿ।
ಏತ್ಥಚಾತಿ ಕೇಚಿ ಪಕ್ಖೇ ಚ, ಕಞ್ಚಿ ಪೀಳಮಾವಹತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ಕುತೋಚ್ಚಾಹ ‘ತಥಾಹಿ’ಚ್ಚಾದಿ। ಏವಂ ಮಞ್ಞತೇ- ‘‘ಯದೀಪಿ ಸಮುದಾಯಪ್ಪಸಿದ್ಧಿಯಾ ಸತಿ ಕಿರಿಯಾಸದ್ದತ್ಥವಿಸಯಾಪೇಕ್ಖಾ
ಯನ್ತಿ ಯಂ ಪಸಿಜ್ಝನಂ, ಕಮೇನಾತಿ ಬಾಧಾಭಾವತೋ ಅನುಕ್ಕಮೇನ। ಏವಞ್ಚೇತಿ ಇಮಿನಾ ನಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ವುತ್ತಂ ಪಚ್ಚಾಮಸತಿ… ಕಿಮ್ಪಟಿವಿಹಿತಂ ಸಿಯಾ ಪರಿಹಟಂ ಸಿಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ, ಇತಿ ಇಮಿನಾ ಕಾರಣೇನ ‘ತಚ್ಛಕೋ ಸಪ್ಪೋ’ತಿ ಪಚ್ಚುದಾಹರಣಂ ನ ಯುತ್ತಂ… ತಚ್ಛಕಸಪ್ಪೋತಿ ಸಮಾಸಸಬ್ಭಾವತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ, ನೇದಮೇವಮಿಚ್ಚಾದಿನಾ ಪರಿಹರತಿ, ಯದಾ ಚರತಿ ಯಥಾ ವುತ್ತೇನ ವಿಸೇಸನವಿಸೇಸ್ಸಭಾವಸಮ್ಭವೋ, ತದಾ ಕಥಂತ್ಯಾಹ- ‘ಯದಾ ವಿಸೇಸನೇ’ಚ್ಚಾದಿ। ತದಾಪಿ ಕಥಂ ವಾಕ್ಯೇನ ಭವಿತಬ್ಬಮಿಚ್ಚಾಹ- ‘ಇದಞ್ಚೇ’ಚ್ಚಾದಿ। ಬಹುಲಂವಚನತೋಯೇವಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
ಅಞ್ಞಸ್ಸಾತಿ ಕಮ್ಮನಿ ಸಮ್ಬನ್ಧವಚನಿಚ್ಛಾಯಂ ಛಟ್ಠೀ। ಅವಚ್ಛೇದಕತ್ತಾತಿ ಏತ್ಥ ಕತ್ತುನಾ ಭವಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಕಾಳಸ್ಸಾತಿ ಕತ್ತರಿ ಭಾವಯೋಗೇ ಛಟ್ಠಿಯಾ ಅಜ್ಝಾಹರಿತಬ್ಬಂ। ಪತ್ತಾಪನ್ನೇಹಿ ದುತಿಯನ್ತಸ್ಸ ಜೀವಿಕಮ್ಪತ್ತೋ ಜೀವಿಕಾ ಪನ್ನೋತಿ ಸಮಾಸೋ ‘ಕಾರಕಂ ಬಹುಲ’’ನ್ತೇವ (ಚಂ-೨-೨-೧೯) ವಿಹಿತೋ ದುತಿಯನ್ತೇನ ತು ತೇಸಂ ಸಮಾಸತ್ಥಂ ಸುತ್ತನ್ತರಂ ಕತಂ ಪರೇಹಿ, ಅತ್ಥಞ್ಚ ತೇಸಮಿತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಾನಮ್ಪಿ ಸಮಾಸೇನೇವ, ಕಾರನಿವತ್ತಿಯಾ, ತಥಾ ಮಾಸೋ ಜಾತಸ್ಸಾತಿ ವಿಗ್ಗಹೇ ಪರಿಮಾಣಿವಾಚಿನಾ ಛಟ್ಠಿಯನ್ತೇನ ಪರಿಮಾಣವಚನಾನಂ ಕಾಲಸದ್ದಾನಂ, ತದಾಹ- ‘ಪತ್ತಾಪನ್ನಾನ’ಮಿಚ್ಚಾದಿ, ಪರಿಮಾಣಂ ಮಾಸಾದಿ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ ತಮಸ್ಸತ್ಥೀತಿ ಪರಿಮಾಣೀ ಜಾತಾದಿ।
ಏತ್ಥ ಹಿ ಮಾಸೋ ಪರಿಮಾಣಂ ಪರಿಚ್ಛೇದಕತ್ತಾ, ಜಾತೋ ಪರಿಮಾಣೀ ಪರಿಚ್ಛೇಜ್ಜತ್ತಾ, ಪತ್ತಾ ಜೀವಿಕಾನೇನಾತಿ
ಜಾತಸದ್ದಸ್ಸತ್ಥಮಾಹ ಸಮ್ಪನ್ನೋತಿ, ಸಮ್ಪುಣ್ಣೋತ್ಯತ್ಥೋ, ಇಮಿನಾ ಚ ಮಾಸೋ ಜಾತೋ-ಸ್ಸಾತಿ ವಿಗ್ಗಹಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ ದಸ್ಸಿತೋ, ಅಞ್ಞಥಾತಿ ಯದಿ ಮಾಸೋ ತಸ್ಸ ಅಞ್ಞಪದತ್ಥಸ್ಸ ಜಾತಾದಿನೋ ಸಮ್ಪುಣ್ಣೋ ನ ಭಾತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ತ್ತತ್ತವನ್ತೂನಂ ನಿಟ್ಠಾಸಞ್ಞಂ ವಿಧಾಯ ತದನ್ತಸ್ಸಞ್ಞತ್ಥಸಮಾಸೇ ‘‘ನಿಟ್ಠಾ’’ತಿ (೨-೨-೩೬) ಸುತ್ತೇನ ಪುಬ್ಬನಿಪಾತೋ ವುತ್ತೋ, ತದಾಹ- ‘ನಚೇ’ಚ್ಚಾದಿ, ಪುಬ್ಬನಿಪಾತಪ್ಪಸಙ್ಗೋ ನಚ ಸಿಯಾತಿಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ಕುತೋಚ್ಚಾಹ- ‘ಜಾತಿ’ಚ್ಚಾದಿ। ಕೇಸಞ್ಚಿತಿ ವಾಕ್ಯಕಾರಮಾಹ, ನಚ ಯುತ್ತನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ಕಾರಣಮಾಹ- ‘ವಿಸೇಸನ’ಮೇಚ್ಚಾದಿ, ತಥಾಹಿಚ್ಚಾದಿನಾ ವಿಸೇಸನಸ್ಸ ಸಾತ್ಥಕತ್ತೇ ಸಮಾಸಬ್ಭಾವಮಭಾವೇ ಚಾಭಾವಂ ಸಾಧೇತಿ… ಛಟ್ಠೀಸಮಾಸೇ ‘ಸತಿ ಸಮ್ಭವೇ ಬ್ಯಭಿಚಾರೇ ಚ ವಿಸೇಸನಸ್ಸ ಸಾತ್ಥಕಮ್ಭವತೀತಿ ವಿಸೇಸನಸ್ಸ ಸಾತ್ಥಕತ್ತಾ।
ಅವಚನೇಪೀತಿ ನಿಯಮವಚನೇ (ಅ)ಸತೀಪಿ, ಛಟ್ಠೀಸಮಾಸಪ್ಪಸಙ್ಗೋ ಚರಹಿ ವುತ್ತನಯೇನ ಬ್ಯವಚ್ಛೇಜ್ಜ ಬ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ತಾಭಾವೇನ ವಿಸೇಸನಾನತ್ಥಕ್ಯಾ ನ ಭವೇಯ್ಯ ಚೇ ವಾಕ್ಯೇನಾಪಿ ನ ಭವಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಆಹ- ‘ವಾಕ್ಯಂ ತ್ವಿ’ಚ್ಚಾದಿ। ಅಯಮ್ಪನ ವಿಸೇಸನಸಮಾಸೋ ಪರೇಹಿ ಕಮ್ಮಧಾರಯೋತಿ ಞಾಯತಿ… ಯಥಾ ಕಮ್ಮಂ ಕಿರಿಯಂ ಪಯೋಜನಞ್ಚ ಧಾರೇತಿ ಏವಮಯಂ ಸಮಾಸೋ ಕಮ್ಮಮಿವ ದ್ವಯಂ ಧಾರಯತೀತಿ।
೧೨. ನಞ
ಏತ್ಥೇವಾತಿ ‘‘ಟ ನಞ್ಸ್ಸ’’ಇತಿ (೩-೭೪) ಸುತ್ತೇಏವ। ಪಾಮನಪುತ್ತೋತಿಪಾಮಾ ಕುಟ್ಠವಿಸೇಸೋ ಅಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ಪಾಮಸದ್ದಾ ‘‘ದಿಸ್ಸನ್ತಞ್ಞೇಪಿ ಪಚ್ಚಯಾ’’ತಿ (೪-೧೨೦) ನಪ್ಪಚ್ಚಯೋ, ಪಾಮನಸ್ಸ ಪುತ್ತೋ, ಯದಿ ಹೇತ್ಥ ಞಕಾರೋ ವಿಸೇಸನತ್ಥೋ ನ ಕರೀಯೇಥ, ತದಾ ‘‘ಟ ನಸ್ಸಾ’’ತಿ ಸುತ್ತಂ ಕರೀಯೇಥ, ತಥಾ ಚ ಸತ್ಯುತ್ತರಪದೇ ಪರತೋ ಪಾಮನಸದ್ದೇ ನಕಾರಸ್ಸಾಪಿ ಟೋ
ಸಿಯಾತಿ
ಪರಿಯುದಾಸವುತ್ತೀತಿ ಪರಿ ತುಲಿತಮುಗ್ಗಯ್ಹ ನಿಸೇಧನೀಯಸ್ಸ ಅಸನಂ ಖೇಪನಂ ವಜ್ಜನಂ ಪರಿಯುದಾಸೋ, ತೇನ ಪರಿಯುದಾಸೇನ ವಿಸಿಟ್ಠೇ-ತ್ಥೇ ವುತ್ತಿ ಅಸ್ಸೇತಿ ಪರಿಯುದಾಸವುತ್ತಿ, ಪಸಜ್ಜಪ್ಪಟಿಸೇಧವುತ್ತೀತಿ ಪಟಿಸೇಧನೀಯಮೇವ ಪಸಜ್ಜ ಪತ್ವಾ ತಂಸದಿಸಮನಪೇಕ್ಖಿಯ ನಿಸೇಧೋ, ತೇನ ವುತ್ತಿ ಅಸ್ಸೇತಿ ಪಸಜ್ಜಪ್ಪಟಿಸೇಧ ವುತ್ತಿ।
ಯತ್ಥ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಅಞ್ಞೋವ ಭವತೀತ್ಯೇವಂ ವಾಕ್ಯೇನಾತ್ಥನ್ತರವಿಧಾನಾ ವಿಧಿನೋ ಪಧಾನತ್ತಂ, ಅತ್ಥನ್ತರವಿಧಾನಸಾಮತ್ಥಿಯೇನೇವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಸ ಪಟಿಸೇಧೋ ಪತೀಯತೇ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಸ
ಪಸಜ್ಜಪ್ಪಟಿಸೇಧೇತು ಪಟಿಸೇಧಸ್ಸ ಪಧಾನತ್ತಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಭವತೀತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಸ ಪಟಿಸೇಧೋ ವಿಧಿ ಅತ್ಥಗಮ್ಮೋ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ, ಸಕಪದೇನ ಚ ನಞ್ಖ್ಯೇನ ಪಟಿಸೇಧಭಾಗಿವಾಚೀ ಸಮ್ಬಜ್ಝತೇ। ಕೋ ಸೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಅಞ್ಞೋತಿ ಆಹ- ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ತಾನಜ್ಝಾಸಿತೋ’ಚ್ಚಾದಿ।
ಇತರಸ್ಮಿನ್ತಿ ಪಸಜ್ಜಪ್ಪಟಿಸೇಪೇಕ್ಖೇ, ಕೇನಚಿ ಸಂಸಯನಿಮಿತ್ತೇನಾತಿ ಉಪವೀತದಸ್ಸನಾದಿನಾ ಕೇನಚಿ ಸಂಸಯಕಾರಣೇನ, ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಪದಂ ಸಕತ್ಥೇ ಪಯೋಗಮ್ಪತಿ ಞಾಣಮಪೇಕ್ಖತೇ, ತಞ್ಚ ಞಾಣಂ ದ್ವಿಧಾ ಸಮ್ಮಾಞಾಣಂ ಮಿಚ್ಛಾ ಞಾಣಞ್ಚ। ಉಭಯಮ್ಪೇತಬ್ರಾಹ್ಮಣಸದ್ದಂ ಪವತ್ತಯತಿ। ತತ್ಥ ಸಮ್ಮಾಞಾಣ ಪುಬ್ಬಕೇ ಅಬ್ರಾಹ್ಮಣಸದ್ದಪ್ಪಯೋಗೇ ನತ್ಥಿ ನಞ್ಸ್ಸ ಬ್ಯಾಪಾರೋ, ನ ಹಿ ತತ್ಥ ತೇನ ಕಿಞ್ಚಿ ಕರೀಯತಿ। ಮಿಚ್ಛಾಞಾಣಪುಬ್ಬಕೇ ತು ವಿಜ್ಜತೇ ತಸ್ಸ ಬ್ಯಾಪಾ ರೋ
ಪಯೋಗಸಾಮತ್ಥಿಯಾಚೇತಿ ಅಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಾನಯೇಚ್ಚಾದಿಪಯೋಗಸಾಮತ್ಥಿಯಾ ಚ। ಏವಮ್ಮಞ್ಞತೇ- ‘‘ಯದ್ಯತ್ರ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮತ್ತಸ್ಸಾನಯನಂ ಸಿಯಾ ಪುಬ್ಬಪದಸ್ಸುಚ್ಚಾರಣಮನತ್ಥಕಂ ಸಿಯಾ, ಅಥ ನ ಕಸ್ಸಚಿ ಆನಯನಂ ಏವಮ್ಪಿ ಸಬ್ಬಸ್ಸೇವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸದ್ದಸ್ಸಾನತ್ಥಕತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ಪಯೋಗಸಾಮತ್ಥಿಯಾಪಿ ಸದಿಸಪ್ಪಟಿಪತ್ತೀ’’ತಿ।
ತಗ್ಗತಾತಿ ಸದಿಸತ್ಥಗತಾ। ಯಥಾವುತ್ತಸ್ಸೇವಾ-ತ್ಥಸ್ಸುಪಬ್ರೂಹನಾಯ ವಿಞ್ಞೂವಚನಮುಪಞ್ಞಸ್ಸತಿ ‘ಅತೋಯೇವ ವುಚ್ಚತೇ’ಚ್ಚಾದಿ। ಅಯಞ್ಚೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ‘‘ನಞ್ವಚನೇನ ಇವಸದ್ದೇನ ಚ ಯಂ ಯುತ್ತಂ ತದಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ತಪ್ಪದತ್ಥಸದಿಸೇ-ತ್ಥೇ ಪಟಿಪತ್ತಿಂ ಜನೇತಿ, ತಥಾಹ್ಯತ್ಥಸಮ್ಪಚ್ಚಯೋ ಲೋಕೇ ದಿಸ್ಸತಿ ‘ಅಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಾನಯಾ’ತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸದಿಸೋ ಖತ್ತಿಯಾದಿ ಆನೀಯತೀತಿ, ಅಧಿಕರೀಯತಿ ನಿಯುಜ್ಜತೇ ಸದ್ದೋ-ಸ್ಮಿನ್ತ್ಯಧಿಕರಣಂ। ಯಥಾವುತ್ತೇನ ಚ ಬ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಕಿಮಿಟ್ಠಂ ಸಿದ್ಧನ್ತ್ಯಾಹ- ‘ತದೇವ’ಮಿಚ್ಚಾದಿ। ಕೇಚಿ ಪನ ಉತ್ತರಪದತ್ಥಪ್ಪಧಾನತ್ತಮಿಹ ವಣ್ಣೇನ್ತಿ।
ಸಮತ್ಥವಾದೀನನ್ತಿ ‘‘ಸಮತ್ಥೋ ಪದವಿಧಿ’’ (ಪಾ ೨-೧-೧) ತ್ವೇವಂ ವಾದೀನಂ। ಸಮತ್ಥ ವಾದೀನಂ ಸಮಾಸೋ ವಿಧೇಯ್ಯೋತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ವಿಧೇಯ್ಯೋತಿ ವಚನನ್ತರೇನ ವಿಧೇಯ್ಯೋ, ತಥಾಹಿ ಅಪುನಗೇಯ್ಯಾತಿ ಗಾಯನೇನ ನಞ್ಸ್ಸ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ನ ತು ಪುನಸದ್ದತ್ಥೇನ। ಅನೋಕಾಸಂ ಕಾರೇತ್ವಾತಿ ಕರಣೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ನ ಓಕಾಸೇನ। ಅಮೂಲಾಮೂಲಂ ಗನ್ತ್ವಾತಿ ಗಮನೇನ, ನ ಮೂಲೇನಾತಿ ಅಸಾಮತ್ಥಿಯಂ। ಗಮಕತ್ತವಾದಿನೋತಿ ಅಸಾಮತ್ಥಿಯೇಪಿ ಯತ್ರ ಗಮಕತ್ತಂ ತತ್ಥ ಸಮಾಸೋ ಹೋತೇವ, ತತೋ ಗಮಕತ್ತಞ್ಚ ಸಮಾಸಸ್ಸ ನಿಬನ್ಧನನ್ತಿ ಯೋ ವದತಿ ತಸ್ಸೇತ್ಯತ್ಥೋ। ಏತ್ಥಾಪೀತಿ ಅಪುನಗೇಯ್ಯಾತ್ಯಾದೋಪಿ, ನನ್ವಯಮಪ್ಯಾಚರಿಯೋ ಗಮಕತ್ತವಾದೀ, ತಥಾಸತಿ ಗಮಕತ್ತಾಇಚ್ಚನಭಿಧಾಯ ಬಹುಲಾಧಿಕಾರಾತಿ ಕಸ್ಮಾವುತ್ತನ್ತಿ ಆಹ-‘ಸೋ ಚೇ’ಚ್ಚಾದಿ।
ಕೇಹಿಚೀತಿ ವುತ್ತಿಗ್ಗನ್ಥೇನ ಬ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ- ‘ಕೇಹಿಚಿಯೇವ
೧೩. ಕುಪಾ
ಸ್ಯಾದಿವಿಧಿನೋತಿ ಕಾರಕವಿಭತ್ತಿವಿಧಾನತೋ ವಿಸುಂ ಇತ್ಥಮ್ಭೂತಾದೀಸುವಿಧಾನಾ ಸ್ಯಾದಿವಿಧೀತಿಸಙ್ಖಂ ಗತಸ್ಸ ಸ್ಯಾದಿವಿಧಿನೋ, ಅಸ್ಯಾದಿವಿಧಿಮ್ಹೀತಿ ಪರಿಯುದಾಸೋ-ನತ್ಥಕೋತಿ ಚೋದೇನ್ತೋ ಆಹ ‘ನನ್ವಿ’ಚ್ಚಾದಿ, ಅನತ್ಥಕಂ ಭವೇಯ್ಯ… ಲಕ್ಖಣಾದ್ಯತ್ಥಾನಂ ಸಮಾಸೇ ಗುಣೀಭೂತತ್ತಾ ಸಮಾಸತೋ ಕಿರಿಯಾಸಮ್ಬನ್ಧಾನುರೂಪವಿಭತ್ತಿಯತ್ಥಸ್ಸ ಪಧಾನಭಾವತೋ, ಪರಿಹರತಿ ‘ನಯಿದಮೇವ’ಮಿಚ್ಚಾದಿನಾ। ‘‘ಅನುನಾ’’ತಿ (೨-೧೦) ವಿಚ್ಛಾಯಮನುನಾ ಯೋಗೇ ದುತಿಯಾ ವಿಧಾನಸಾಮತ್ಥಿಯಾ ವಾಕ್ಯಮ್ಪಿ ಹೋತಿ, ಅಞ್ಞಥಾ ನಿಚ್ಚಸಮಾಸೇ ದುತಿಯಾ ವಿಧಾನಮನತ್ಥಕನ್ತಿ ಭಾವೋ, ನಿಗಮಯತಿ ತಸ್ಮಾಇಚ್ಚಾದಿನಾ, ‘‘ಕು ಪಾಪತ್ಥೇ’’ತಿ ಪರೇಸಂ ಗಣಪಾಠೋ, ಏವಮುಪರಿಪಿ ‘‘ದುನಿನ್ದಾಯಂ’’ತ್ಯಾದಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
೧೪. ಚೀಕ್ರಿ
ಚೀಸದ್ದೋತಿ ಏತ್ಥ ಚೀತಿ ಇಮಿನಾ ಚೀಪ್ಪಚ್ಚಯನ್ತಂ ಪರಾಮಸತಿ, ಚೀಪ್ಪಚ್ಚಯನ್ತ ಸದ್ದೋತಿ ಅತ್ಥೋ।
೧೫. ಭೂಸ
ಪೀತಿಸಮ್ಭಮೋತಿ ಪೀತಿಯಾ ಸಮ್ಭಮೋ ಪೀತಿಪುಬ್ಬಿಕಾ ಪಚ್ಚುಟ್ಠಾನಾಸನ ದಾನಾದಿವಿಸಯಾ ತುರಿತತಾ, ಅಲಂಭುತ್ವಾ ಪರಿಯತ್ತಂ ಸಮ್ಪುಣ್ಣಂ ಭುತ್ವಾ।
೧೬. ಅಞ್ಞೇ
ಪುರೋಭೂಯ ಅಗ್ಗತೋಭೂಯ। ತಿರೋಭೂಯ ಅನ್ತರಧಾನೀಭೂಯ। ಅನಚ್ಚಾಧಾನೇತಿ ಇಮಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ ‘ಉಪರಿಯಾಧಾನತೋ ಅಞ್ಞತ್ರಾ’ತಿ, ಆಧಾನಂ ಪತಿಟ್ಠಾಪನಂ, ಇಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಪಾಣಿನಿಯಾದಯೋ ಇಚ್ಛನ್ತಿ, ಉರಸಿ ಕತ್ವಾ ಪಾಣಿನ್ತಿ ಪಾಣಿಂ ಉರಸಿ ಕತ್ವಾ।
೧೭. ವಾನೇ
ಅನೇಕಗ್ಗಹಣಸ್ಸ ಪಯೋಜನಂ ವತ್ತುಮುಪಸಕ್ಕತಿ ‘ಇಧೇ’ಚ್ಚಾದಿ, ವಿವಚ್ಛಿತೇಕಸಙ್ಖ್ಯಾಸಾಮಞ್ಞನ್ತಿ ವಿವಚ್ಛಿತಂ ಏಕಸಙ್ಖ್ಯಾಯ ಸಾಮಞ್ಞಂ, ಏವಂ ಮಞ್ಞತೇ ‘‘ಯದಿ‘ಸ್ಯಾದಿ
ಯಜ್ಜೇವಂ ಕಥಂ ‘ತದಹುಜಾತೋ’ತಿ ಬಹುಲಾಧಿಕಾರೇನ ವಿಸೇಸನ ಸಮಾಸಗಬ್ಭಕಾರಕಸಮಾಸೇನ ವಾ ಸಿಜ್ಝತಿ, ಅಯಂ ಅಞ್ಞಪದತ್ಥಸಮಾಸೋ। ಚತ್ಥೇ ಬಹುನ್ನಮಿಟ್ಠತ್ತಾ ತದತ್ಥಞ್ಚಾನೇಕಗ್ಗಹಣಂ, ತೇನ ‘ಹೋತು ಪೋತು ಪಿತಾ ಪುತ್ತಾ’ತಿ ಹೋತಿ ಉತ್ತರಪದೇ (ಯೋನಿ) ಸಮ್ಬನ್ಧೇ ಪರತೋ ಪುಬ್ಬಪದಸ್ಸ ‘‘ಪುತ್ತೇ’’ತಿ (೩-೬೫) ಸುತ್ತೇನಾತ್ತೇನ, ಅಞ್ಞಥಾ ದ್ವಿನ್ನಂದ್ವಿನ್ನಂ ಸಮಾಸೇ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಉತ್ತರಪದಸಮ್ಭವೇನ ‘‘ವಿಜ್ಜಾಯೋನಿಸಮ್ಬನ್ಧಾನಮಾ ತತ್ರ ಚತ್ಥೇ’’ತಿ (೩-೬೪) ‘‘ಪುತ್ತೇ’’ತಿ ಚ ಸುತ್ತದ್ವಯೇನಾತ್ತೇನ‘ಹೋತಾ ಪೋತಾ ಪಿತಾ ಪುತ್ತಾ’ತಿ ಆಪಜ್ಜೇಯ್ಯ। ಅನೇಕನ್ತಿ ಪಠಮನ್ತತ್ತಾ ಸ್ಯಾದೀತೀದಮೇವಾನುವತ್ತತೇ, ತೇನೇವಾನೇಕಂ ಸ್ಯಾದ್ಯನ್ತಮಿಚ್ಚೇವ ವುತ್ತಂ। ಅಥಾಞ್ಞತ್ಥೇತಿ ವುತ್ತೇ-ಞ್ಞಸ್ಸ ವಾಕ್ಯಸ್ಸತ್ಥೇತಿ ಅವತ್ವಾ ಪದಸ್ಸೇಚ್ಚೇವ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತನ್ತ್ಯಾಸಙ್ಕಿಯಾ ಹ- ‘ಸ್ಯಾದ್ಯನ್ತಸ್ಸೇ’ಚ್ಚಾದಿ, ತಸ್ಸೇವಾತಿ ಸಾಮತ್ಥಿಯಲದ್ಧಸ್ಸ ಸ್ಯಾದ್ಯನ್ತ ಪದಸ್ಸೇವ ಸಮಾಸೋ ವಿಞ್ಞಾಯತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ।
ತಸ್ಸ ಗುಣಾ ತಗ್ಗುಣಾ ತಸ್ಸೇಚ್ಚನೇನಾಞ್ಞಪದತ್ಥೋ ನಿದ್ದಿಸೀಯತೇ, ತಸ್ಸ ಅಞ್ಞಪದತ್ಥಸ್ಸ ಯೇ ಗುಣಾ ಯಾನಿ ವಿಸೇಸನಾನಿ, ತೇಸಂ ಸಂವಿಞ್ಞಾಣಂ ಗಹಣಂ ತಗ್ಗುಣಸಂವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಅಥವಾ ಸೋ ಗುಣೋ ಯಸ್ಸ ಸೋ ತಗ್ಗುಣೋ, ತಗ್ಗುಣಸ್ಸ ತಗ್ಗುಣಯುತ್ತಸ್ಸಾಞ್ಞಪದತ್ಥಸ್ಸಸಂವಿಞ್ಞಾಣಂ, ನ ಗುಣವಿರಹಿತಸ್ಸಾ(ತಿ) ತಗ್ಗುಣಸಂವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಏತ್ಥ ಪನ ‘ಅಞ್ಞಪದತ್ಥೇ ತಗ್ಗುಣಸಂವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪ್ಯತ್ಥೀ’ತಿ ಪರಿಭಾಸೀಯತಿ, ತತ್ಥಾಯಮತ್ಥೋ ‘‘ಅಞ್ಞಪದತ್ಥೇ ಸಮಾಸೇ-ಞ್ಞಪದತ್ಥೋ ವಿಸೇಸನೇನ ಸಹ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ ನವಿಸೇಸನರಹಿತೋ’’ತಿ, ಕ್ವಚಿ ಅತಗ್ಗುಣಸಂವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸಾಪಿ ದಸ್ಸನೇ ನಾಪಿಸದ್ದೋ, ಯತ್ರಾವಯವೇನ ವಿಗ್ಗಹೋ ಸಮುದಾಯೋ ಸಮಾಸತ್ಥೋ ತತ್ಥೇವ ತಗ್ಗುಣಸಂವಿಞ್ಞಾಣಂ ಭವತಿ, ತಗ್ಗುಣಸಂವಿಞ್ಞಾಣತೋ ಅಞ್ಞಂ ಅತಗ್ಗುಣಸಂವಿಞ್ಞಾಣಂ, ತಸ್ಮಿಂ, ಯತ್ರಾವಯವೋಯೇವ ಸಮಾಸತ್ಥೋ ತತ್ರಾತಗ್ಗುಣಸಂವಿಞ್ಞಾಣಂ।
ಏತ್ಥ
ಪರಿಮಾಣಮೇವಸಙ್ಖ್ಯೇಯನ್ತಿ ಪರಿಮಾಣಲಕ್ಖಣಮೇವ ಸಙ್ಖ್ಯೇಯಂ, ತಞ್ಚ ಪರಿಮಾಣಲಕ್ಖಣಂ ಸಙ್ಖ್ಯೇಯಞ್ಚ।
ಸಙ್ಖ್ಯಾನರೂಪನ್ತಿ ಸಙ್ಖ್ಯಾನಸಭಾವಂ।
ಪರಿಮಾಣೇನಾತಿ ಪಞ್ಚಸಙ್ಖ್ಯಾಯ ಪರಿಚ್ಛಿಜ್ಜಮಾನೇನ ಸಙ್ಖ್ಯೇಯಸಙ್ಖಾತೇನ ಪರಿಮಾಣೇನ।
ಸಙ್ಖ್ಯಾನವುತ್ತೀತಿ ತೇನ ಅನತಿವತ್ತಿಯಮಾನತಪ್ಪರಿಚ್ಛೇದಕ ಸಙ್ಖ್ಯಾನರೂಪ ಸಙ್ಖಾತೇ ಸಙ್ಖ್ಯಾನೇ ವುತ್ತಿ ಯಸ್ಸಾ ಸಾ ಸಙ್ಖ್ಯಾನವುತ್ತಿ-ಪಞ್ಚಸಙ್ಖ್ಯಾ।
ದಿಟ್ಠನ್ತೇನಿಮಿನಾ ಇಮಂ ದೀಪೇತಿ ‘‘ಯಥಾ ಪಞ್ಚ ಪರಿಮಾಣಮೇಸನ್ತಿ ಪಞ್ಚಕಾತಿ ಏತ್ಥ ಪರಿಮಾಣರೂಪೋ-ವಯವಭೇದಸಮುದಾಯಸಭಾವೋ ಪಕತಿಯತ್ಥೋ ಸಮುದಾಯಿನೋ ಸಕುನಾ ಪಚ್ಚಯತ್ಥೋ, ತಥಾ ತಿದಸಾತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ’’ತಿ, ಕಪ್ಪಚ್ಚಯೋ ಪಕತಿಪ್ಪಚ್ಚಯತ್ಥಭೇದಸಮ್ಭವೇನ।
ಕೇಚಿ ಪನಾತಿ ಇಮಿನಾ ಪಾಣಿನೀಯೇ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಪಕತಿಪ್ಪಚ್ಚಯತ್ಥಭೇದಸಮ್ಭವಾತಿ ಇಮಿನಾ ಪರೇಸಂ ಪಕತಿಪ್ಪಚ್ಚಯತ್ಥಾನಂ ಭೇದಾಭಾವಸ್ಸ ಇಚ್ಛಿತತ್ತಾ ಸಞ್ಞಾಯಂ ಸಕತ್ಥೇ ಕಪ್ಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ವಿಧಾನಂ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಸ್ಯಾದ್ಯನ್ತಸ್ಸಾತಿ ಇಮಿನಾ ವಾಸದ್ದಸ್ಸ ಪದತ್ತಂ ದಸ್ಸೇತಿ।
ತದತ್ಥೇಪೀತಿ ತಸ್ಸ ವಾಇತಿ ಅಞ್ಞಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥೇಪಿ, ತದತ್ಥೋ ಚೇತ್ಥ ವಿಕಪ್ಪತ್ಥೋ ವಾ ಸಿಯಾ ತದಾ ಪನ ದ್ವಿನ್ನಂ ಗಹಣೇ ನ ತಿಣ್ಣಂ, ತೇಸನ್ತು ಗಹಣೇ ನ ದ್ವಿನ್ನಂ, ಸಂಸಯೋ ವಾ, ತದಾ ತು ಸಂಸಯಸ್ಸೋಭಯಾ ಲಮ್ಬನರೂಪತ್ತಾ ದ್ವೇವಾತಿ ವುತ್ತೇ ತಯೋ, ತಯೋವಾತಿ ವುತ್ತೇ ದ್ವೇ ಅಪೇಕ್ಖೀಯನ್ತೀತಿ ಬುದ್ಧಿವಿಸಯಾ ಪಞ್ಚ ಅತ್ಥಾ ಸಮಾಸಾಭಿಧೇಯ್ಯೋ ಹೋನ್ತಿ।
ನಾಮತ್ತೇನಾತಿ ರುಳ್ಹಿನಾಮತ್ತೇನ, ಅಭಿಮತೋ ಪಾಣಿನಿಯಾನಂ, ವಿಕಪ್ಪಿತಂ ಸುತ್ತನ್ತರೇನ ವಿಭಾಸಾ ಸಬ್ಬನಾಮಸಞ್ಞಾವಿಧಾನೇನ।
ಅವಯವಧಮ್ಮೇನಾತಿ ಅವಯವಸಙ್ಖಾತೇನ ಸಭಾವೇನ।
ನನು
ಅಞ್ಞತ್ರಚಾತಿ ತುಲ್ಯಯೋಗತೋ-ಞ್ಞತ್ರ ಸಲೋಮಕೋತ್ಯಾದೀಸು ಚ, ವಿಜ್ಜಮಾನಾನಿ ಲೋಮಾನ್ಯಸ್ಸ, ವಿಜ್ಜಮಾನಾ ಪಕ್ಖಾ ಅಸ್ಸಾತಿ ವಿಗ್ಗಹೋ। ಉಪಸಙ್ಖ್ಯಾತೋ ‘‘ಸ್ಯಾದ್ಯಧಿಕಾರೇ-ತ್ಥಿಖೀರಾದೀನಮುಪಸಙ್ಖ್ಯಾನ’’ನ್ತಿ (೨-೨-೨೪-ವಾ) ಸಭಾವತೋ ಏವ ನಿವತ್ತೋ ನ ಸುತ್ತನ್ತರತೋ, ಗತತ್ಥಸ್ಸಾಪಿ ಹಿ ಪಯೋಗೇ ಅನವಟ್ಠಾನಂ ಸಿಯಾ ಪಿಟ್ಠಪೇಸನೇ ವಿಯ, ಕಥಞ್ಚರಹಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಬಹೂ ಆನಯ, ಅಹಂ ಪಚಾಮೀತಿ ನಾವಸ್ಸಮೇವಂ ಪಯೋಗೋ, ಕತ್ಥಚಿ ಪನ ವಚನಸಿಲಿಟ್ಠತಾದಿಪ್ಪಯೋಜನೇ ಸತಿ ಹೋತೇವ।
ಕಣ್ಠೇ ಸಮ್ಭವೋತಿ ಕಾಳಸ್ಸ ಕಣ್ಠೇ ಸಮ್ಭವೋ। ಟ್ಠಸದ್ದತ್ಥೋತಿ ಕಣ್ಠಟ್ಠಸದ್ದೇ ಟ್ಠಸದ್ದತ್ಥೋ। ಓಟ್ಠಸದ್ದೋವ ಮುಖವುತ್ತೀತ್ಯನೇನ ಗಮ್ಮಮಾನತ್ಥತ್ತಾ ದುತಿಯಸ್ಸ ಮುಖಸದ್ದಸ್ಸಾಪ್ಪಯೋಗಮಾಹ, ತಸ್ಮಾ ಓಟ್ಠೋವ ಮುಖಮಸ್ಸಾತಿ ವಿಗ್ಗಯ್ಹ ಓಟ್ಠಮುಖೋತಿ ಸಮಾಸೋ, ನ ಚ ಪಾಣಿ ಪಾಣ್ಯನ್ತರಸ್ಸ ಮುಖಂ, ಮುಖೇನೇವ ಚ ಪಾಣಿಮುಖಸ್ಸ ಸದಿಸತ್ತಂ ಪಸಿದ್ಧನ್ತಿ ಸಾಮತ್ಥಿಯಾ ಓಟ್ಠಮುಖಮಿವ ಮುಖಮಸ್ಸೇತ್ಯತ್ಥೇವ ತಿಟ್ಠತೇ, ಉಪನ್ಯಸ್ಯನ್ತೇತ್ಯುಪನ್ಯಾಸಾ, ವಿಸಯದಸ್ಸನತ್ಥಾತಿ ಇಮಿನಾ’ಕಣ್ಠೇ ಕಾಳೋ ಯಸ್ಸಾ’ತ್ಯಾದೀಕಮೇವ ವಾಕ್ಯನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸಮುದಾಯೇ ವಿಕಾರೇಚಾತಿ ಸಮುದಾಯಸಮ್ಬನ್ಧೇ ವಿಕಾರಸಮ್ಬನ್ಧೇ ಚ। ತಂಸಮಾಸಸ್ಸಾತಿ ತಸ್ಸಾ ಛಟ್ಠಿಯಾ ಸಮಾಸಸ್ಸ, ತದಭಿಧಾಯಿನನ್ತಿ ಸಙ್ಘಾತ ವಿಕಾರಾಭಿಧಾಯೀನಂ, ಕೇಸಾನಂ ಸಙ್ಘಾತೋ ಇಚ್ಚಾದಿ ಪರೇಸಂ ವಾಕ್ಯಂ। ಧಾತುತೋ ಜಾತಂ ಧಾತುಜಂ, ಉತ್ತರಪದಂ ಪತಿತಸದ್ದಾದಿ, ತಸ್ಸ ಪಯೋಗೋತಿ ಪತಿತಸದ್ದಸ್ಸ ಪಯೋಗೋ।
‘‘ನಞ್ಸ್ಮಾತ್ಥ್ಯತ್ಥಾನ’’ನ್ತಿ (೨-೨-೨೪)
೧೯. ಚತ್ಥೇ
ಸಮುಚ್ಚೀತಿ ಪಿಣ್ಡೀಕರಣಂ, ಕೋ ಸೋತಿ ಆಹ- ‘ಸಾಧನಮೇಕ’ಮಿಚ್ಚಾದಿ। ಏಕಂ ಸಾಧನಂ ಏಕಂ ಕಿರಿಯಂ ವಾ ಪಟಿಚ್ಚ ಚೀಯಮಾನತಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ಕೇಸನ್ತಿ ಆಹ- ‘ಕಿರಿಯಾಸಾಧನಾನ’ನ್ತಿ, ಕೇನಾತಿ ಆಹ- ‘ಅತ್ತರೂಪಭೇದೇನಾ’’ತಿ। ತತ್ಥ ದೇವದತ್ತೋ ಭುಞ್ಜತಿ ತಿಟ್ಠತಿ ಪಚತಿಚಾತಿ ಸಾಧನಮ್ಪಟಿಚ್ಚ ಕಿರಿಯಾನಂ ಅತ್ತರೂಪಭೇದೇನ ಚೀಯಮಾನತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ, ಧವೇ ಚ ಖದಿರೇ ಚ ಪಲಾಸೇ ಚ ಛಿನ್ದಾತಿ ಕಿರಿಯಮ್ಪಟಿಚ್ಚ ಅತ್ತರೂಪಭೇದೇನ ಸಾಧನಾನಂ ಚೀಯಮಾನತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ಸೋತಿ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ಭವತೀತಿ ಸೇಸೋ, ಕೇಸನ್ತಿ ಆಹ- ‘ತುಲ್ಯ ಬಲಾನ’ಮಿಚ್ಚಾದಿ।
ತುಲ್ಯಬಲಾನನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ವಿಸುಂ ಪಧಾನಭಾವೇನ ಕಿರಿಯಾಭಿಸಮ್ಬನ್ಧಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾನಪೇಕ್ಖತ್ತಮಾಹ।
ಅನಿಯತಕ್ಕಮಯೋಗಪಜ್ಜಾನನ್ತಿ ಕಮೋ ಚ ಯೋಗಪಜ್ಜಞ್ಚ, ಅನಿಯತಂ ಕಮಯೋಗಪಜ್ಜಂ ಯೇಸಂ ಸದ್ದಾನಂ ತೇಸಂ, ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ತತ್ಥೋದಾಹರಣಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ಏತ್ಥಾಯಮಧಿಪ್ಪಾಯೋ ‘‘ಏತ್ಥ ಗವಾದೀನಂ ವಿಸುಂ ಪಧಾನಭಾವೇನಾನಯನಕಿರಿಯಾಭಿಸಮ್ಬನ್ಧಾ ತುಲ್ಯಬಲತಾ ಗವಾದೀನಂ ವುತ್ತಕ್ಕಮೇನೇವ ನಯನಾಭಾವಾ ಅನಿಯತಕ್ಕಮತಾ ಗವಾದೀನಂ ಯುಗಪದಿ ನಯನಾಭಾವಾ ಅನಿಯತ ಯೋಗಪಜ್ಜತಾ ಚ ಹೋತಿ, ತಥಾ ಅಞ್ಞಂ ತಾದಿಸಮ್ಪೀ’’ತಿ। ಅನು ಪಚ್ಛಾ ಪಧಾನಾನುರೋಧೇನ (ಚಯನಂ) ಅನ್ವಾಚಯೋ, ತಂ ಬ್ಯಞ್ಜಯತಿ ‘ಯತ್ಥೇ’ಚ್ಚಾದಿ, ತದನುರೋಧೇನಾತಿ ತದನುಗುಣೇನ, ಉದಾಹರತಿ ‘ಯಥೇ’ಚ್ಚಾದಿ, ಭಿಕ್ಖಾಗಮನಮೇತ್ಥ ಪಧಾನಮನ್ತರಙ್ಗತ್ತಾ
ಅವಯವಪ್ಪಧಾನೋ ಚಾತಿ ಸಾಭಾವಿಕಾಭಿಧಾನಸಾಮತ್ಥಿಯೇನಾಪುಥುಭೂತೋ ಚ, ವುತ್ತಿವಯೇನ ಸಾರಿಪುತ್ತಸದ್ದೋ ಮೋಗ್ಗಲ್ಲಾನತ್ಥೋ ಹೋತಿ ಮೋಗ್ಗಲ್ಲಾನಸದ್ದೋ ಸಾರಿಪುತ್ತತ್ಥೋಪೀತಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞತ್ಥೇ ಪಧಾನತೋ ಯುಗಪದ್ಯಧಿಕರಣವಚನೇ ಸತಿ ಚತ್ಥ ಸಮಾಸೋತಿ ಸೋ-ಯಮಧಿಕರಣ ಸಮುದಾಯೋ ಉಭಯಪದಾನುಗತಉಭಯತ್ಥವಸೇನ ಚತುಬ್ಬಿಧೋಪಿ ಯುಗಪದಿ ಬುದ್ಧಿಯಾ ಗಯ್ಹಮಾನೋ ಕದಾಚಿ ಉಬ್ಭೂತಾವಯವಭೇದೋ ತೇನೇವ ಸಾಭಾವಿಕಾಭಿಧಾನಸಾಮತ್ಥಿಯೇನೇಚ್ಚೇವಮವಯವಪ್ಪಧಾನೋ ಚ, ನನು ಚ ಜನನಮರಣಾನೀತಿ ವಿರುದ್ಧಾನಂ ಕಥಮೇಕೇನಾಭಿಧಾನನ್ತಿ ವುಚ್ಚತೇ- ಸಬ್ಬೋಪಿ ಸದ್ದೋ ಪಯುಜ್ಜಮಾನೋ (ಇತರೀ) ತರೇನಾವಧಾರಣಂ ವತ್ತತೇ, ತೇನ ಏಕೇಕೋ ಸದ್ದೋ ಏಕೇಕಸ್ಸತ್ಥಸ್ಸ ವಾಚಕೋ, ತಥಾಪಿ ಯಥಾ ಸಾರಿಪುತ್ತಮೋಗ್ಗಲ್ಲಾನಾತಿ ಏತ್ಥ ಬಹುವಚನಸ್ಸಞ್ಞಥಾನುಪಪತ್ತಿಯಾ ಯುಗಪದ್ಯಧಿಕರಣವಚನತಾ ಹೋತೀ, ತಥಾತ್ರಾಪಿ ಬಹುವಚನಸ್ಸಞ್ಞಥಾನುಪಪತ್ತಿಲಕ್ಖಣೇನ ಸಾಮತ್ಥಿಯೇನ ಏಕೇನಾಪ್ಯಭಿಧಾನಂ ಹೋತಿ। ಇತಿ ಹೇತುಮ್ಹಿ, ಯತೋ ಏವಮವಯವಪ್ಪಧಾನೋ ತತೋತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಬಹುತ್ತಾತಿ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ವಾಕ್ಯೇ ನೇಸಂ
ಏತ್ಥ ಚ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಇತರೀತರಯೋಗಸ್ಸ ಸಮಾಹಾರಸ್ಸ ಚ ಭಾವರೂಪತ್ತಾ ಅದಬ್ಬರೂಪತಾ, ತಥಾಪೀತರೀತರಯೋಗೇ ತು ಯಥಾ ಗುಣವಚ ನಾನಂ
ಚಕ್ಖುಞ್ಚ ಸೋತಞ್ಚ, ಮುಖಞ್ಚ ನಾಸಿಕಾ ಚ, ಹನು ಚ ಗೀವಾ ಚ, ಛವಿ ಚ ಮಂಸಞ್ಚ ಲೋಹಿತಞ್ಚ, ನಾಮಞ್ಚ ರೂಪಞ್ಚ, ಜರಾ ಚ ಮರಣಞ್ಚಾತಿ ವಿಗ್ಗಯ್ಹ ಸಮಾಸೋ, ‘‘ಸಮಾಹಾರೇ ನಪುಂಸಕ’’ನ್ತಿ (೩-೨೦) ಸಬ್ಬತ್ಥ ನಪುಂಸಕಲಿಙ್ಗಂ, ಸ್ಯಾದಿಮ್ಹಿ ಮುಖ ನಾಸಿಕನ್ತಿಆದೀಸು ‘‘ಸ್ಯಾದೀಸು ರಸ್ಸೋ’’ತಿ (೩-೨೩) ರಸ್ಸೋ। ಅಲಭತಾ ಗೋಮುಖಂ ಡಿಣ್ಡಿಮೋ ಭೇರಿವಿಸೇಸಾ, ಆಳಮ್ಬರಂ ಪಣವೋ, ಮುರಜೋ ಮುದಙ್ಗೋ, ಮದ್ದವೋ ಮುದಙ್ಗೋ। ಮದ್ದವವಾದನಂ ಪಣವವಾದನಞ್ಚ ಸಿಪ್ಪಮಸ್ಸ ಮದ್ದವಿಕೋ ಪಾಣವಿಕೋ, ಸಮ್ಮಂ ಕಂಸತಾಳಂ, ತಾಳಂ ಹತ್ಥತಾಳಂ, ಅಲಸತಾ ಚ ಆಳಮ್ಬರೋ ಚ, ಮುರಜೋ ಚ, ಗೋಮುಖೋ ಚ, ಸಙ್ಖೋ ಚ ಡಿಣ್ಡಿಮೋ ಚ, ಮದ್ದವಿಕೋ ಚ, ಪಾಣವಿಕೋ ಚ, ಗೀತಞ್ಚ ವಾದಿತಞ್ಚ, ಸಮ್ಮಞ್ಚ ತಾಳಞ್ಚಾತಿ ವಿಗ್ಗಹೋ। ಯುಗಸ್ಸ ಹಿತಾ ಯೋಗ್ಗಾ ಗೋಣಾ, ತೇಸಮಿದಂ ಯೋಗ್ಗಂ ಕಸಿಕಮ್ಮಂ, ತಸ್ಸ ಅಙ್ಗಂ। ತೇನಾಹ- ‘ಕಸಿಭಣ್ಡಾನ’ನ್ತಿ, ಫಾಲೋಕಸಕೋ, ಪಾಚನಂ ಪತೋದೋ, ಯುಗೋ ಚ ನಙ್ಗಲಞ್ಚಾತಿ ವಿಗ್ಗಹೋ। ಪಿಣ್ಡಮಾಯುಧವಿಸೇಸೋ, ಅಸಿ ಚ ಸತ್ತಿ ಚ ತೋಮರಞ್ಚ ಪಿಣ್ಡಞ್ಚಾತಿ ವಿಗ್ಗಹೋ। ಚಮ್ಮಂ ಸರವಾರಣಫಲಕಂ, ಕಲಾಪೋ ತೂಣೀರಂ, ಪಹರಣಞ್ಚ ಆವರಣಞ್ಚಾತಿ ವಿಗ್ಗಹೋ। ಅಹಿ ಚ ನಕುಲೋ ಚ, ಬೀಳಾರೋ ಚ ಮೂಸಿಕೋ ಚ, ಕಾಕೋ ಚ ಉಲೂಕೋ ಚ, ನಾಗೋ ಚ ಸುಪಣ್ಣೋಚಾತಿ ವಿಗ್ಗಹೋ। ಸಙ್ಖ್ಯಾ ಚ ಪರಿಮಾಣಞ್ಚ ಸಙ್ಖ್ಯಾಪರಿಮಾಣಂ, ತತ್ಥ ಪರಿಮಾಣಸಞ್ಞಾನಂ ಯಥಾದೀಘೋ ಚ ಮಜ್ಝಿಮೋ ಚ ದೀಘಮಜ್ಝಿಮಂ। ಏಕಕಞ್ಚ ದುಕಞ್ಚಾತಿ ವಿಗ್ಗಹೋ, ದುಕತಿಕಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವನಯೋ।
ಖುದ್ದಜನ್ತು ಸಿಯಾ- ನಟ್ಠಿ, ಅಥವಾ ಖುದ್ದಕೋವ ಯೋ।
ಸತಂ ವಾ ಪಸತೇ ಯೇಸಂ, ಕೇಚಿ ಆನಕುಲಾ ಅಪಿ॥
ಕೀಟೋ ಚ ಪತಙ್ಗೋ ಚ, ಕುನ್ಥೋ ಚ ಕಿಪಿಲ್ಲಿಕೋ ಚ, ಡಂಸೋ ಚ ಮಕಸೋ ಚ, ಮಕ್ಖಿಕಾ ಚ ಕಿಪಿಲ್ಲಿಕಾಚಾತಿ ವಿಗ್ಗಹೋ। ಪಚನಚಣ್ಡಾಲಾತಿ ಓ ರಬ್ಭಿಕಾದೀನಂ
ಸೀಲಾದಯೋತಿಆದಿಸದ್ದೇನ ಇನ್ದ್ರಿಯಸಂವರಾದಯೋ ಗಯ್ಹನ್ತಿ। ಸೀಲಞ್ಚ ಪಞ್ಞಾಣಞ್ಚ, ಸಮಥೋ ಚ ವಿಪಸ್ಸನಾ ಚ ವಿಜ್ಜಾ ಚ ಚರಣಞ್ಚಾತಿ ವಿಗ್ಗಹೋ। ಏಕತೋ ಅಜ್ಝಯನಮೇತೇಸೂತಿ ಏಕಜ್ಝಯನಾನಿ, ಪಕಠಾನಿ ವಚನಾನಿ ಪಾವಚನಾನಿ ಸದ್ಧಮ್ಮೋ, ಏಕಜ್ಝಯನಾನಿ ಚ ತಾನಿ ಪಾವಚನಾನಿ ಚ ತೇಸಂ, ದೀಘೋ ಚ ದೀಘಾಗಮೋ ಚ ಮಜ್ಝಿಮೋ ಚ ಮಜ್ಝಿಮಾಗಮೋ ಚ, ಏಕುತ್ತರೋ ಚ ಅಙ್ಗುತ್ತರಾಗಮೋ ಚ ಸಂಯುತ್ತಾಗಮೋ ಚ, ಖನ್ಧಕೋ ಚ ವಿಭಙ್ಗೋಚಾತಿ ವಿಗ್ಗಹೋ।
ತೇಸನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಲಿಙ್ಗವಿಸೇಸಾನನ್ತಿ ಛಟ್ಠಿಯನ್ತತಂ ದೀಪೇತಿ, ಇತ್ಥೀ ಚ ಪುಮಾ ಚ, ದಾಸೀ ಚ ದಾಸೋ ಚ, ಚೀವರಞ್ಚ ಪಿಣ್ಡಪಾತೋ ಚ ಸೇನಾಸನಞ್ಚ ಗಿಲಾನಪಚ್ಚಯೋ ಭೇಸಜ್ಜಪರಿಕ್ಖಾರೋ ಚ, ತಿಣಞ್ಚ ಕಟ್ಠೋ ಚ ಸಾಖಾ ಚ ಪಲಾಸೋ ಚಾತಿ ವಿಗ್ಗಹೋ। ಛೇಕೋ ದಕ್ಖೋ, ಪುಬ್ಬಾ ಚ ಪರಾಚಾತಿಆದಿನಾ ವಿಗ್ಗಹೋ।
ಪುಬ್ಬದಕ್ಖಿಣನ್ತಿಆದೀಸು ‘‘ಬ್ಯಞ್ಜನೇ ದೀಘರಸ್ಸಾ’’ತಿ (೧-೩೩) ರಸ್ಸೋ। ಕಾಸೋ ಚ ಕುಸೋ ಚ ಉಸಿರೋ ಚ ಬೀರಣಞ್ಚ, ಮುಞ್ಜಞ್ಚ ಬಬ್ಬಜಞ್ಚಾತಿ ವಿಗ್ಗಹೋ। ಖದಿರೋ ಚ ಪಲಾಸೋಚಾತಿಆದಿನಾ ಚ, ಗಜೋ ಚ ಗವಜೋ ಚಾತಿಆದಿನಾ ಚ, ಹತ್ಥೀ ಚ ಗೋಚ ಅಸ್ಸೋ ಚ ವಳವಾಚಾತಿ ಚ, ಹಂಸೋ ಚ ಬಲಾವಾ ಚಾತಿಆದಿನಾ ಚ, ಬಕೋ ಚ ಬಲಾಕಾಚಾತಿ ಚ। ಹಿರಞ್ಞಞ್ಚ ಸುವಣ್ಣೋ ಚ, ಮಣಿ ಚ ಸಙ್ಖೋ ಚ ಮುತ್ತಾ ಚ ವೇಳುರಿಯೋ ಚ ಜಾತರೂಪಞ್ಚ ರಜತಞ್ಚಾತಿ ಚ, ಸಾಲಿ ಚ
ಏಕವೀಸತಿಚ್ಚಾದಿನೋ ಏಕಞ್ಚ ತಂ ವೀಸತಿಚಾತಿ ವಿಸೇಸನಸಮಾಸೋ ವಾ ಸಿಯಾ, ಏಕಞ್ಚ ವೀಸತಿ ಚ ಏಕವೀಸತೀತಿ ಚತ್ಥಸಮಾಸೋ ವಾ, ಸಮಾಹಾರೇ ನಪುಂಸಕತ್ತನ್ತು ನ ಪಪ್ಪೋತಿ, ‘‘ನಾನುಸಾಸನೀಯಂ ಲಿಙ್ಗಂ ಸೋಕನಿಸ್ಸಯತ್ತಾ ಲಿಙ್ಗಸ್ಸೇ’’ತಿ ಲೋಕೇ ನಪುಂಸಕಲಿಙ್ಗಸ್ಸೇಹಾನಭಿಧಾನತೋ ನಪುಂಸಕಲಿಙ್ಗಂ ನ ಭವಿಸ್ಸತೀತ್ಯಧಿಪ್ಪಾಯೋ, ಸಭಾಪರಿಸಾಯಾತಿ ಞಾಪಕತೋ ವಾ ಸಮಾಹಾರೇ ನಪುಂಸಕಲಿಙ್ಗಮತ್ರ ಬ್ಯಭಿಚರತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಪುಬ್ಬಪ್ಪಯೋಗೋ-ಭಿಮತೋತಿ ಉಪಸಜ್ಜನಸಞ್ಞಕಸ್ಸ ಸ್ಯಾದೀತಿ ಪಠಮಾಯ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಸ್ಸ ಸಮಾಸೇ ಪುಬ್ಬನಿಪಾತೋ ‘‘ಉಪಸಜ್ಜನಂ ಪುಬ್ಬ’’ಮಿಚ್ಚನೇನ (೨-೨-೩೧) ಇಟ್ಠೋ ಕಮಸ್ಸ ಪಧಾನಭಾವೇನ ವತ್ತುಮಿಟ್ಠತ್ತಾತಿ ‘‘ಸ್ಯಾದಿಸ್ಯಾದಿನೇಕತ್ಥ’’ನ್ತಿ (೩-೧) ಏತ್ಥ ಸ್ಯಾದೀತಿ ಪಠಮಾನಿದ್ದಿಟ್ಠಸ್ಸಾಸಙ್ಖ್ಯಾದಿನೋ ಪುಬ್ಬಮವಟ್ಠಾನತೋ ಸ್ಯಾದಿನೇತಿ ತತಿಯಾನಿದ್ದಿಟ್ಠಸ್ಸ ಪಚ್ಛಾವಟ್ಠಾನತೋ ‘‘ಸ್ಯಾದಿಸ್ಯಾದಿನಾ’’ತಿ ಸುತ್ತೇ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಪಧಾನಭಾವೇನ ವತ್ತುಮಿಟ್ಠತ್ತಾ।
ಪರಪ್ಪಯೋಗೋ-ಭಿಮತೋತಿ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತಸುತ್ತೇನ ಪುಬ್ಬನಿಪಾತೇ ಪತ್ತೇ ‘‘ರಾಜದನ್ತಾದೀಸು ಪರ’’ನ್ತೀಮಿನಾ (೨-೨-೩೦) ಪರನಿಪಾತೋ-ಭಿಮತೋ, ವಚನೇನಾತಿ- ‘‘ಬಹುಲ’’ನ್ತಿ ವಚನೇನ, ಪುಬ್ಬಕಾ ಲಯುತ್ತಸ್ಸ ಪರಪ್ಪಯೋಗೋ-ಭಿಮತೋತಿ ರಾಜದನ್ತಾದಿಪಾಠತೋ ಏವಾ-ಭಿಮತೋ।
ಕಮಮ್ಪಚ್ಚನಾದರಾತಿ ಇಮಿನಾ ಪಧಾನಭಾವೇನಾ-ಕ್ಕಮಸ್ಸ ವತ್ತುಮಿಟ್ಠತ್ತಮಾಹ। ಸರೋ ಆದಿ ಯಸ್ಸ ತಂ ಸರಾದಿ, ಸಙ್ಖೋ ಚ ದುನ್ದುಭಿ ಚ ವೀಣಾ ಚ, ಉದುಕ್ಖಲಞ್ಚ ಮುಸಲೋ ಚ, ಧನಪತಿ ಚ ರಾಮೋ ಚ ಕೇಸವೋಚಾತಿ ವಿಗ್ಗಹೋ। ಜಂದಂಸದ್ದಾ ಜಾಯಾಸದ್ದಸಮಾನತ್ಥಾ ಅಸಙ್ಖ್ಯಾ-ಜಞ್ಚ ಪತಿ ಚ, ದಞ್ಚ ಪತಿಚಾತಿ ವಿಗ್ಗಹೋ, ಅವನ್ತಯೋ ಚ ಅಸ್ಸಕಾಚ, ಅಗ್ಗಿ ಚ ಇನ್ದೋಚಾತಿ ವಿಗ್ಗಹೋ, ತಂನಿವಾಸಿಮ್ಹಿ ಗಹಿತೇ ಅವನ್ತಿ ಚ ಅಸ್ಸಕೋಚಾತಿ ಏಕತ್ತೇನಪಿ ವಿಗ್ಗಹೋ ವತ್ತತಿ। ದ್ವನ್ದಸಮಾಸೋ- ಯಂ ದ್ವನ್ದಸದಿಸತ್ತಾ ದ್ವನ್ದೋ, ದ್ವೇ ಚ ದ್ವೇ ಚ ಪದಾನಿ ದ್ವನ್ದಾನೀತಿ ಹಿ ಉಭಯತ್ಥಪ್ಪಧಾನೋ- ಯಂ ದ್ವನ್ದಸದ್ದೋ।
೨೧. ಸಙ್ಖ್ಯಾ
ಅಥ ‘‘ಸಮಾಹಾರೇ ನಪುಂಸಕ’’ನ್ತಿ (೩-೨೦) ವಿಜ್ಜಮಾನೇ ಕಿಂ ‘‘ಸಙ್ಖ್ಯಾದೀ’’ ತಿ ಇಮಿನಾ
ನೇತಿ ಇಮಿನಾ ಚತ್ಥೇತಿಆದಿನಾ ಕತಪರಿಕಪ್ಪನಾ ನ ಸಿಜ್ಝತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ, ತತ್ಥ ಹೇತುಮಾಹ- ‘ಸಮ್ಬನ್ಧಸ್ಸ ಪುರಿಸಾಧೀನತ್ತಾ’ತಿ, ಸತಿಚೇಚ್ಚಾದಿನಾ ‘ಸಮಾಹಾರೇ ನಪುಂಸಕ’ನ್ತೇತ್ಥ ವಿಸೇಸನಗ್ಗಹಣೇ ಪಯೋಜನಂ ವತ್ವಾ ‘ಸಙ್ಖ್ಯಾದೀ’ತಿ ಇಮಸ್ಸ ನಿರತ್ಥಕತ್ತಮೇವ ಥಿರೀಕರೋತಿ।
ಪಯೋಜನೇತಿ ಲಾಘವಪ್ಪಯೋಜನೇ।
ಸಮ್ಬನ್ಧೀಯತೀತಿ ವಿಸೇಸನಗ್ಗಹಣಂ ಸಮ್ಬನ್ಧೀಯತಿ।
ಏತ್ಥಾತಿ ಏತಸ್ಮಿಂ ‘ಸಙ್ಖ್ಯಾದೀ’ಸುತ್ತೇ।
ತನ್ನೇತಿ ಇಮಿನಾ ಯಥಾವುತ್ತಂ ಚೋದನಂ ನಿವತ್ತೇತಿ॥
‘ಸಙ್ಖ್ಯಾದೀ’ತಿ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಸಾತ್ಥಕತ್ತಮಾಹ- ‘ಚತ್ಥಸಮಾಸಾನನ್ತರ’ಮಿಚ್ಚಾದಿನಾ। ಏಕತ್ತಬ್ಯಪದೇಸೋ ಕಾತಬ್ಬೋತಿ ‘‘ಸಙ್ಖ್ಯಾಪುಬ್ಬೋ ದಿಗೂ’’ತಿ (೨-೧-೫೨) ಸಙ್ಖ್ಯಾಪುಬ್ಬಸ್ಸ ಸಮಾಸಸ್ಸ ದಿಗುಸಞ್ಞಂ ವಿಧಾಯ ತದತ್ಥಸ್ಸ ‘‘ದಿಗುರೇಕವಚನ’’ನ್ತೀಮಿನಾ (೨-೪-೧) ಏಕತ್ತಬ್ಯಪದೇಸೋ ಪರೇಹಿ ವಿಯ ಕಾತಬ್ಬೋ।
ಸಮಾಹರಣಂ ಸಮಾಹಾರೋತಿ ಇಮಿನಾ ಭಾವಸಾಧನೋ-ಯಂ ಸಮಾಹಾರಸದ್ದೋ। ಯದಿ ಸಮಾಹರೀಯತೀತಿ ಸಮಾಹಾರೋತಿ ಕಮ್ಮಸಾಧನೋ ಸಿಯಾ, ತದಾ ಪಞ್ಚ ಕುಮಾರಿಯೋ ಸಮಾಹಟಾತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಸಾತ್ಥೇ ವುತ್ತಿ ಸಿಯಾ ಪಞ್ಚಕುಮಾರೀತ್ಯೇತ್ಥ ಸಕಪದತ್ಥಪ್ಪಧಾನತ್ತಾ ಬಹುವಚನಂ ಸಿಯಾ ‘‘ಘಾಪಸ್ಸಾನ್ತಸ್ಸಾಪ್ಪಧಾನಸ್ಸಾ’’ತಿ (೩-೨೪) ಅಪ್ಪಧಾನರಸ್ಸತ್ತಞ್ಚ ನ ಸಿಯಾ… ಸಮಾಹಟಾನಮೇವ ಕುಮಾರೀನಂ ಪಧಾನತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ಪಞ್ಚ ಗಾವೋ ಸ ಮಾಹಟಾತ್ಯೇತಸ್ಮಿಂ ವಾಕ್ಯೇ ಸಮಾಸೋವ ನತ್ಥಿ ಕಮ್ಮಸಾಧನಸ್ಸಾನುಪಗಮತೋ। ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಗುನ್ನಂ ಸಮಾಹಾರೋ, ಚತುನ್ನಂ ಪಥಾನಂ ಸಮಾಹಾರೋತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಪನ ಅತ್ಥಿ, ಸಮಾಹಾರಸ್ಸೇಕತ್ತಾ ತು ಸತಂ ಯೂಥಂ ವನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ವಿಯ ಸಾಭಾವಿಕಮೇಕವಚನಂ ಸಿದ್ಧಮೇವೇತಿ ವಿಞ್ಞಾಪೇತಿ।
೨೨. ಕ್ವಚೇ
ಕ್ವಚಿಸದ್ದಸ್ಸ
೨೩. ಸ್ಯಾದಿ
ನನುಚೇಚ್ಚಾದಿನಾ ವುತ್ತಂ ಚೋದನಂ ನಿಸೇಧೇತಿ ‘ತನ್ನೇ’ತಿ। ತತ್ಥ ಕಾರಣಮಾಹ- ‘ಘಸಞ್ಞತ್ತಾ’ತ್ಯಾದಿ। ಅಘೋನನ್ತಿ ಘಓಕಾರವಜ್ಜಿತಾನಂ, ನನು ಇತ್ಥಿ ಯಮಾಕಾರೋ ಘೋ, ತಥಾಸತಿ ನಪುಂಸಕೇ ಸೋ (ನ ಸಿಯಾತಿ) ಪರಿಕಪ್ಪೇತಿ ‘ನಪುಂಸಕತ್ತಾ ಘತ್ತಮೇವ ನತ್ಥೀತಿ ಚೇದಿ’ತಿ। ತಮ್ಪಿ ನೇತಿ ಯಥಾ ವುತ್ತಮ್ಪಟಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಅತ್ಥೇವ ನಪುಂಸಕೇ ಘತ್ತನ್ತಿ
೨೪. ಘಮ
ಅತೋಏವಚಾತಿಆದಿ
೨೫. ಗೋಸ್ಸು
ಸಕತ್ಥಪರಿಚ್ಚಾಗೇನ ಕುಲೇ ಪವತ್ತತ್ತಾತಿ ಇಮಿನಾ ಛಟ್ಠೀಸಮಾಸಸ್ಸ ಉತ್ತರಪದತ್ಥಪ್ಪಧಾನತ್ತಮಾಹ।
೨೬. ಇತ್ಥಿ
ಇತ್ಥಿವಿಧೀಸು ‘‘ಪುಥುಸ್ಸ ಪಥವಪುಥವಾ’’ತಿ (೩-೩೯) ಸುತ್ತಪರಿಯನ್ತೇಸು। ಇತ್ಥಿಯನ್ತಿ ಇದಂ ನಾಮವಿಸೇಸನಂ ವಾ ಸಿಯಾ ಪಚ್ಚಯತ್ಥವಿಸೇಸನಂ ವಾ, ತತ್ಥ ನಾಮವಿಸೇಸನಮೇವಿದಂ ನ ಪಚ್ಚಯತ್ಥವಿಸೇಸನನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತುಮಾಹ- ‘ನಾಮೇ’ಚ್ಚಾದಿ। ಅಕಾರನ್ತತೋ ನಾಮಸ್ಮಾತಿ ಏಕತ್ತಾದಿಮಹನ್ತತ್ಥವಾಚಿತೋ ಅಕಾರನ್ತತೋ ನಾಮಸ್ಮಾ। ಇತ್ಥತ್ತನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಇತ್ಥೀತಿ ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಂ ವುಚ್ಚತಿ। ಇತ್ಥಿಯೇವ ಹಿ ಏಸಾತಿ ಲಿಙ್ಗೀಯತಿ ಸಙ್ಕೇತೀಯತೀತಿ ಲಿಙ್ಗಂ। ಇತ್ಥಿಯಾ ಏಸಾತಿ ಪಸಿದ್ಧಿಮತೋ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಭಾವೋ ಸಾಮಞ್ಞಂ ಬಾಲಯುವತ್ತಾದಿ ಲಕ್ಖಣಂ ಇತ್ಥತ್ತಂ। ಕಿಮೇತ್ಥ ಲಿಙ್ಗಂ ನಾಮ–
ಏಸೇಸೋ ಏತಮಿತಿ ಚ,
ಪಸಿದ್ಧಿ ಅತ್ಥೇಸು ಯೇಸು ಲೋಕಸ್ಸ।
ಥೀಪುಂ ನಪುಂಸಕಾನೀತಿ,
ವುಚ್ಚನ್ತೇ ತಾನಿ ನಾಮಾನಿ॥
ಅತ್ಥೇಸು ಯೇಸು ಏಸಾ ಏಸೋ ಏತನ್ತಿ ಪಸಿದ್ಧಿ ಲೋಕಸ್ಸ ಹೋತಿ ಏತಾನಿ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಇತ್ಥಿಪುರಿಸನಪುಂಸಕಲಿಙ್ಗಾನೀತಿ ಲೋಕೇನ ವುಚ್ಚನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏವಞ್ಚಕತ್ವಾ ವುಚ್ಚತೇ ‘‘ಲಿಙ್ಗಂ ನಾನುಸಾಸನೀಯಂ ಲೋಕನಿಸ್ಸ ಯತ್ತಾ ಲಿಙ್ಗಸ್ಸಾ’’ತಿ। ತತ್ಥ ಗೋಇಚ್ಚಾದೀಸ್ವೇಸಾ ಏಸೋತಿ ಪಸಿದ್ಧಿಯಾ ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗತ್ತಂ, ಅಚ್ಚಿಆದೀಸ್ವೇಸಾ ಏತನ್ತಿ ಪಸಿದ್ಧಿಯಾ ಇತ್ಥಿನಪುಂಸಕತ್ತಂ, ತಟೋಭಟೀ ತಟಮಿಚ್ಚಾದೀಸ್ವೇಸೋ ಏಸಾಏತನ್ತಿ ಪಸಿದ್ಧಿಯಾ ಪುಮಿತ್ಥಿನಪುಂಸಕತ್ತಂ, ಮಾಲಾಇಚ್ಚಾದೀಸ್ವೇಸಾತಿ ಪಸಿದ್ಧಿಯಾ ಇತ್ಥತ್ತಂ, ರುಕ್ಖೋಚ್ಚಾದೀಸ್ವೇಸೋತಿ ಪಸಿದ್ಧಿಯಾ ಪುಲ್ಲಿಙ್ಗತ್ತಂ, ಕುಲಮಿಚ್ಚಾದೋ ಏತನ್ತಿ ಪಸಿದ್ಧಿಯಾ ನಪುಂಸಕತ್ತಂ। ಸಮಾಸಸ್ಸಾಪ್ಯೇವಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ಜೋತಕಾತಿ ದಸ್ಸೇತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಜೋತಕಾ
ಇತ್ಥಿಯಮಭಿಧೇಯ್ಯಾಯನ್ತಿ ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಸಙ್ಖಾತೇ ಇತ್ಥತ್ತೇ ಅತ್ಥಭೂತೇ, ಯಥೇವಹೀತಿಆದಿನಾ ಉಪಮಾವಸೇನ ಯಥಾವುತ್ತಮೇವತ್ಥಂ ವಿಭಾವೇತಿ। ತತ್ಥ ಇತ್ಥತ್ತಮಿಚ್ಚಾದಿನಾ ಪರೋಪವಣ್ಣಿತಪಕ್ಖಸ್ಸಾಯುತ್ತತ್ತನ್ನಿಚ್ಛಿನ್ದೇತಿ, ನೋ ಪಪಜ್ಜತೇ
ಅತೋಏವಾತಿ ಇತ್ಥತ್ತೇ ಆವಿಧಾನತೋಯೇವ। ತಬ್ಬತೋತ್ಥಸ್ಸಾತಿ ಇದಂ ಜಯಾದಿಚ್ಚಾದಿಮತಾನುಗಾಮಿನಾ
ಅಥೇಚ್ಚಾದಿನಾ ಯಥಾವುತ್ತದೋಸಪರಿಹಾರಾಯ ಜಿನಿನ್ದಬುದ್ಧಿನಾ ಯದುಪವಣ್ಣಿ ತಂ ತಂ ಪರಿಕಪ್ಪೇತಿ। ಸೋ ಏವ ಚರಹಿಚ್ಚಾದಿನಾ ಉಪಹಾಸಪುಬ್ಬಕಮುತ್ತರ ಮಾಚಿಕ್ಖತೇ। ಮಸಿಮಕ್ಖಿತಕುಕ್ಕುಟೋವಿಯಾತಿ ಯದಾ ಕೋಚಿ ಅಞ್ಞಕುಕ್ಕುಟೋ ಅಞ್ಞಸ್ಮಾ ಭೀತೋ ಸಿಯಾ, ತದಾ ವಿಜಯಿನೋ ಕುಕ್ಕುಟಸ್ಸ ಮುಖಂ ಮಸಿಯಾ ಮಕ್ಖೇತ್ವಾ ಉಪನೇನ್ತಿ ಸೋ ಪಠಮಂ ತತೋ ಭೀತೋಪಿ ಪುನ ಅಞ್ಞೋತಿ ಮನ್ತ್ವಾ ಯುಜ್ಝಿತುಮುಸ್ಸಹತೇ। ಯಥಾತ್ರ ಸೋವ ಕುಕ್ಕುಟೋ ಬ್ಯಾಜೇ ನೋಪದಸ್ಸಿತೋ, ತಥಾ ತ್ರಾಮೀತ್ಯತ್ಥೋ।
೨೯. ಆರಾ
ಪುಂಯೋಗೇನ ಭರಿಯಾಯಂ ವತ್ತಮಾನತೋವ ನಿಯಮೇನ ‘‘ಮಾತುಲಾದಿತ್ವಾನೀ ಭರಿಯಾಯಂ’’ (೩-೩೩) ತ್ಯಾನೀ, ಇಮಿನಾ ತ್ವನಿಯಮೇನ ಭರಿಯಾಯಮಭರಿಯಾಯಞ್ಚ ಇನೀತ್ಯನಿಯಮೇನ ವತ್ತುಮಾಹ- ‘ಆರಾಮಿಕಸ್ಸ ಭರಿಯಾ’ಇಚ್ಚಾದಿ।
೩೧. ಕ್ತಿ
ತ್ತಿಮ್ಹಾತಿ ಏತ್ತಕೇ ವುತ್ತೇಪಿ ತ್ತಿಪ್ಪಚ್ಚಯನ್ತತೋತಿ ವಚನೇ ಕಾರಣಮಾಹ-ಕೇವಲಸ್ಸ ಅಞ್ಞಪದತ್ಥೇ ಪಯೋಗಾಭಾವಾ’ತಿ। ಇಮಿನಾ ಪಚ್ಚಯಗ್ಗಹಣಪರಿಭಾಸಮನ್ತರೇನಾಪಿ ಸಾಮತ್ಥಿಯೇನೇವಾಯಮತ್ಥವಿಸೇಸೋ ಲಬ್ಭತೀತಿ ದೀಪೇತಿ।
೩೨. ಘರ
ತಂಸನ್ನಿಯೋಗಾತಿ
೩೩. ಮಾತು
ಭರಿಯಾಯನ್ತಿ ಪಕತಿವಿಸೇಸನತ್ತಾ ಮಾಹ- ‘ಭರಿಯಾಯ’ನ್ತಿಆದಿ। ಪುನ್ನಾಮಧೇಯ್ಯಾತಿ ಪುರಿಸಸ್ಸ ಸಮಞ್ಞಾಭೂತಾ, ಪುಂಯೋಗೇನಾತಿ ಪುರಿಸೇನ ಸಹ ಸಮ್ಬನ್ಧೇನ ಹೇತುನಾ। ಇತ್ಥಿಯಂ ವತ್ತನ್ತೀತಿ ಸೋಯಮಿತ್ಯಭೇದವಚನಿಚ್ಛಾಯಂ ಯದಾ ಭರಿಯಾಸಙ್ಖಾತಾಯಮಿತ್ಥಿಯಂ ವತ್ತನ್ತೇ, ನದಾದಿಪಾಠಾತಿ ವುತ್ತೇ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ ‘ಆಕತಿಗಣತ್ತಾ ನದಾದಿಪಾಠೋ ಹೋನ್ತೋ ಏವಂ ಹೋತೀ’ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ, ಪುನ್ನಾಮಸ್ಮಾಯೋಗಾಅಪಾಲಕನ್ತಾತಿ ನದಾದಿಪಾಠತೋತಿ ಅತ್ಥೋತಿ ಸೇಸೋ। ಇದಞ್ಚ ನದಾದೀಸು ಗಣಸುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ, ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ವದತಿ-‘ಪುಮುನೋ’ಇಚ್ಚಾದಿ, ಅಪಾಲಕನ್ತಾತಿ ಕಿಂಪಸುಪಾಲಿಕಾ ಖೇತ್ತಪಾಲಿಕಾ।
೩೯. ಪುಥು
ಪುಥುಸದ್ದತೋ ಸಞ್ಞಾಯಂ ವೀಪ್ಪಚ್ಚಯಂ ಸಮತ್ಥೇತಿ‘ಪುಥುಭೂತಾ ಪಥವೀತಿ ಹಿ ಮಹೀ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ, ಪುಥುಭೂತಾತಿ ಹಿ ಇಮಿನಾ ಪಥವೀಸದ್ದಸ್ಸ ಪುಥುಸದ್ದಭೂತತ್ತಂ ವಿಞ್ಞಾಪೇತಿ, ಮಹೀ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಇಮಿನಾ ನದಾದಿಪಾಠಾ ಸಞ್ಞಾಯಂ ವೀಪ್ಪಚ್ಚಯತ್ತಂ, ಪುಥುಭೂತಾ ಪತ್ಥಟಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
೪೦. ಸಮಾ
ಪರಾಧಿಕಾರತೋ ಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಪರವಿಧಿನಾವ ಸಾಮೀಪ್ಯಸ್ಸ ಸಿದ್ಧತ್ತಾ ಸಾಧೀಪ್ಯವಚನಸ್ಸನ್ತಸದ್ದಸ್ಸ ಗಹಣಮನತ್ಥಕಂ ಸಿಯಾತಿ ಮನ್ತ್ವಾವಯವವಚನೋ ಯಮನ್ತಸದ್ದೋ ಗಯ್ಹತೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ- ‘ತಸ್ಸ ಅನ್ತೋ’ಇಚ್ಚಾದಿ। ಅವಸಾನವತಿ+ಅವಯವೋತಿ ಪದಚ್ಛೇದೋ, ಸಮಾಸಗ್ಗಹಣೇನ ಗಹಣೇ ಕಾರಣಮಾಹ-‘ಅವಯವತ್ತಾ’ತಿ। ಯಥಾವುತ್ತಚೋದನಾಯ ನಿದ್ದೋಸತ್ತಮುಪಮಾವಸೇನ ದಸ್ಸೇತುಮಾಹ-‘ನಾಯಂ ದೋಸೋ’ಚ್ಚಾದಿ। ಪಲ್ಲವಿತಸ್ಸ ರುಕ್ಖಸ್ಸ ಪಲ್ಲವಾನಮವಯವತ್ತಂ ವಿಯ ಸಮಾಸತೋ ಉತ್ತರಕಾಲಂ ವಿಧೀಯ ಮಾನಸ್ಸ ಅಕಾರಸ್ಸ ಸಮಾಸಾವಯವತ್ತಂ ನ ವಿರುಜ್ಝತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
೪೪. ಅಸಂ
ಅತಿಕ್ಕನ್ತಮಙ್ಗುಲಿಯೋತಿ
೪೫. ದೀಘಾ
ದೀಘರತ್ತನ್ತ್ಯಾದೋ ನಾನುಸಿಟ್ಠತ್ತಾ ಲಿಙ್ಗವಿಸೇಸಸ್ಸ ಕಥಂ ನಪುಂಸಕತ್ತಮೇವಿಚ್ಚಾಸಙ್ಕಿಯ ಚೋದೇತಿ ‘ನನುಚೇ’ಚ್ಚಾದಿ। ನಾಯಂದೋಸೋಚ್ಚಾದಿನಾ ಪರಿಹರತಿ। ‘‘ಲಿಙ್ಗಂ ನಾನುಸಾಸನೀಯಂ ಲೋಕನಿಸ್ಸಯತ್ತಾ ಲಿಙ್ಗಸ್ಸಾ’’ತೀದಮಾಲಮ್ಬ ವದತಿ ‘ಲೋಕೇ’ತಿಆದಿ। ಅಥವಾತಿ ಪಕ್ಖನ್ತರೋಪದಸ್ಸನತ್ಥೇ ನಿಪಾತೋ, ವಿಭಜ್ಜಾತಿ ವಿಭಜಿತ್ವಾ। ಕ್ವಚೀತಿ ಯೋಗವಿಭಾಗೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
ಅಹೋರತ್ತನ್ತಿ ಸಮಾಹಾರೇ (ಚತ್ಥ) ಸಮಾಸಾ ನಪುಂಸಕತ್ತಂ। ಅತಿರತ್ತೋತಿ ಪುಲ್ಲಿಙ್ಗೇ ಪಾದಿಸಮಾಸೋ, ಸಮುದಾಯಸದ್ದಸ್ಸಾಪ್ಯವಯವೇ ವುತ್ತಿ ಸಬ್ಭಾವತೋ ಏಕದೇಸವಚನೋ ಪುಬ್ಬರತ್ತಾದೋ ರತ್ತಿಸದ್ದೋಚ್ಚಾಹ-‘ಪುಬ್ಬಾ ಚ ಸಾ ರತ್ತಿ ಚಾ’ತಿಆದಿ। ಏವಮೇಕರತ್ತನ್ತಿ ಪಾಠೇನ ನ ಭವಿತಬ್ಬಂ… ತಸ್ಸ ಸಮಾಹಾರೇನ ಸಮಾಸತ್ತಾಭಾವಾ। ನಪುಂಸಕಲಿಙ್ಗಮ್ಪನ ಲೋಕಸನ್ನಿಸ್ಸ ಯತ್ತಾ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ।
ಅಸಮಾಸನ್ತಪಕ್ಖೇತಿ
೪೬. ಗೋತ್ವ
ನನುಚೇಚ್ಚಾದಿನಾ ಯಥಾಪಾದಿತದೋಸಂ ನಾಯಂ ದೋಸೋತಿ ಪರಿಹರತಿ। ಸ್ಯಾದಿಲೋಪಸ್ಸಿಚ್ಚಾದಿನಾ ಸುಲಭಸ್ಯಾದಿ ಲೋಪತೋ ಪ್ಯಸುಲಭತದ್ಧಿತ ಲೋಪೋವ ಅಲೋಪೇತೀಮಿನಾ ಪರಾಮಟ್ಠುಂ ಯುತ್ತೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
೪೭. ರತ್ತಿ
ರತ್ತಿನ್ದಿವಂ ಭುಞ್ಜತೀತಿ ಪಯೋಗೇ ಆಧೇಯ್ಯೇ ಭೋಜನಸಙ್ಖಾತೇ ಅಪೇಕ್ಖಿತೇ ರತ್ಯಾದಯೋ ಆದೇಯ್ಯಸಾಪೇಕ್ಖಾ, ತೇಸಮ್ಪಿ ಇಮಿನಾ ನಿಪಾತ ನೇನೇವಾತಿಮತಾ ಸಮಾಸಸ್ಸ ಸಿದ್ಧೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ- ‘ರತ್ತನ್ದಿವ’ನ್ತಿಆದಿ, ರತ್ತಿ ಚ ದಿವಾಚಾತಿ ವಿಗ್ಗಹೋ, ಚತ್ಥಸಮಾಸೇ ತು ರ(ತ್ತಿನ್ದಿ) ವಾ।
೫೦. ದಾರು
ಸಮಾಸತ್ಥೋ (ಏತ್ಥ) ದಾರು, ನಾಸ್ಸ ಮುಖ್ಯಾಹಿ ಅಙ್ಗುಲೀಹಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ಯುಜ್ಜತಿ, ನನು ದ್ವೇ ಅಙ್ಗುಲೀ ಪಮಾಣಮಸ್ಸ ದಾರುನೋಚ್ಚಾದಿಂ ಮುಖ್ಯೋ ಅಙ್ಗುಲಿಸದ್ದೋಗಹಿತೋತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ಸಮ್ಭವತಿ ಕಿಮೇವಂ ವುಚ್ಚತೇಚ್ಚಾಸಙ್ಕಿಯಾಹ-‘ಯದಿಪಿ’ಚ್ಚಾದಿ, ಪಮಾಣವಚನೇನಾತಿ ಮತ್ತಾದಿಪಚ್ಚಯತ್ಥಭೂತಪಮಾಣವಾಚಕೇನ, ಅಙ್ಗುಲಿ ಸದ್ದಸ್ಸ ದಾರುನೋ ಪಮಾಣವಾಚಕತ್ತಾ ವುತ್ತಂ- ‘ದಾರುನೋ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ಅತ್ಥೀ’ತಿ। ವಿಸೇಸನಸಮಾಸತೋ ಪರಂ ತದತ್ಥವಿಸಯೇ ತಸ್ಮಿಂಪಮಾಣತ್ಥವಿಸಯೇ ‘‘ಮಾನೇಮತ್ತೋ’’ತಿಆದಿನಾ (೪-೪೬) ಮತ್ತಾದಿಪ್ಪಚ್ಚಯೇನಭವಿತಬ್ಬನ್ತಿಅತ್ಥೋ, ಲೋಪೇನಭವಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ‘‘ಅಸಙ್ಖ್ಯೇಹಿ ಚಾಙ್ಗುಲ್ಯಾ ನಞ್ಞಾಸಙ್ಖ್ಯತ್ಥೇಸು’’ಇಚ್ಚತ್ರ (೩-೪೪) ಯದಾಖ್ಯಾತಂ, ತದಿಹಾಪ್ಯತಿದಿಸಮಾಹ-‘ಪುಬ್ಬೇ ವಿಯಸಿದ್ಧ’ನ್ತಿ, ಅನಕಾರನ್ತಾನನ್ತಿ ಭೂಮಿಆದೀನಂ, ತಬ್ಬಿಧಾನೇ ತಸ್ಸ ಅಪ್ಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ವಿಧಾನೇ ಪಯೋಜನಂಸಿಸ್ಸೋಕಾರೋತಿಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಇಮಿನಾ ಕಚ್ಚಾಯನಾನಂ ಪಕರಣೇ ಪಯೋಜನಂ ದಸ್ಸಿತಂ। ಅಥಚ ಪನೇತ್ಥ ‘‘ಕ್ವಚಿ ಸಮಾಸನ್ತಗತಾನಮಕಾರನ್ತೋ’’ತಿ (ಕ, ೨-೭-೨೨) ಇಮಿನಾ ಅಕಾರನ್ತಸ್ಸ ಸಮಾಸನ್ತೇ ಕತೇ ಸಾಮತ್ಥಿಯಾ ‘ಸ್ಯಾಚ’ಇತಿ (ಕ, ೨-೩-೨೯) ಸಿಸ್ಸಾಕಾರಾದೇಸಾಭಾವಾ ನಿಚ್ಚಮೋಕಾರನ್ತರೂಪಂ ಸಮ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಪರಿಕಪ್ಪಿಯತಸ್ಸಾಯುತ್ತಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಯಂ
೫೧. ಚಿವೀ
ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಕಿರಿಯೇತಿ ಕಿರಿಯಾಪರಿವತ್ತನಮಾಹ, ಇಮಿನಾ ಸುತ್ತೇ ಕಿರಿಯ ಸದ್ದಾಭಾವೇಪಿ ವೀತಿಹರಣಸದ್ದೇನೇವ ಕಿರಿಯಾಬ್ಯತಿಹಾರೇತಿ ಲಬ್ಭತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
೫೨. ಲತ್ವೀ
ಪಟಿಮುಕ್ಕಕಮ್ಬೂ ಆಮುಕ್ಕವಲಯಾ।
೫೩. ವಾಞ್ಞ
ಕಾಪೇಕ್ಖೇಹೀತಿ ಕಪ್ಪಚ್ಚಯಮಪೇಕ್ಖಿತೇಹಿ।
೫೪. ಉತ್ತ
ಆಪರಿಚ್ಛೇದಾವಸಾನಾ ನ ಪರೇ
೫೭. ಟನ್ತ
ಟಾದೇಸೇ ಪುಬ್ಬಸರಲೋಪೋ, ಅತಿಸಯೇನ ಮಹನ್ತೀತಿ ವಿಗ್ಗಹೇ ‘‘ತರತಮಿಸ್ಸಿಕಿಯಿಟ್ಠಾತಿಸಯೇ’’ತಿ (೪-೬೪) ತರಪ್ಪಚ್ಚಯೋ ಣಾದಿವುತ್ತಿಯಂ ವಿಭತ್ತಿಲೋಪೋ। ಮಹತ್ತರಸದ್ದಾ ‘ನದಾದಿತೋವೀ’’ (೩-೨೭) ಮಹತೋ ಭಾವೋತಿ ವಾಕ್ಯೇ‘‘ತಸ್ಸ ಭಾವಕಮ್ಮೇಸುತ್ತತಾ ತ್ತನ ಣ್ಯ ಣೇಯ್ಯ ಣಿಯ ಣಿಯಾ’’ತಿ (೪-೫೬) ತ್ತೋ, ವಿಭತ್ತಿಲೋಪೋ, ಛಟ್ಠೀಸಮಾಸೋ, ತೇನಾಹ ‘ರತ್ತಞ್ಞೂನ’ಮಿಚ್ಚಾದಿ।
೫೮. ಅ
ನ್ತೋ
೬೦. ಪರ
ಪರಾಸದ್ದೋ ಏತ್ಥ ಅಧಿಕತ್ಥೋತಿ ಆಹ-‘ಅಧಿಕಾ’ತಿ।
೬೩. ಕ್ಲು
ಅಪವಾದವಿಸಯೇಪೀತಿ ‘‘ವಿಜ್ಜಾಯೋನಿಸಮ್ಬನ್ಧಾನಮಾ ತತ್ರ ಚತ್ಥೇ’’ತಿ (೩-೬೪) ಇಮಸ್ಸ ಅಪವಾದಸುತ್ತಸ್ಸ ವಿಸಯೇಪಿ।
೬೪. ವಿಜ್ಜಾ
ಅಥ ವಿಜ್ಜಾಯೋನಿಸಮ್ಬನ್ಧಾನಮಿತ್ಯುಚ್ಚಮಾನೇ ವಿಜ್ಜಾಸಮ್ಬನ್ಧೀನಂ ಯೋನಿಸಮ್ಬನ್ಧೀನನ್ತಿ ಕಥಂ ವಿವರಣಮಿಚ್ಚಾಹ-‘ವಿಜ್ಜಾಯೋನಿ’ಚ್ಚಾದಿ, ವಿಜ್ಜಾ ಚ ಯೋನಿ ಚ ವಿಜ್ಜಾ ಯೋನೀ ತಾಸಂ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ಸೋ ಯೇಸಂ ಅತ್ಥಿ ತೇ ಹೋತಾದಯೋ ಮಾತಾದಯೋ ಚ ಅಭೇದೋಪಚಾರೇನೇಹ ವಿಜ್ಜಾಯೋನಿಸಮ್ಬನ್ಧಿಸದ್ದೇನ ಗಯ್ಹನ್ತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ, ತಸದ್ದೇನಾತಿ ತತ್ರೇತ್ಯತ್ರ। ತೇ ಚ ಲ್ತುಪಿತಾದಯೋತಿ ತಸದ್ದೇನ ಪರಾಮಟ್ಠಾ ಲ್ತುಪಿತಾದಯೋ ಚ, ಅತ್ಥೇ ಕಾರಿಯಾ ಸಮ್ಭವಾ ತಂವಾಚಕೋ ಸದ್ದೋ ಗಯ್ಹತಿ।
೬೫. ಪುತ್ತೇ
ಲ್ತುಪಿತಾದೀ (ತಿ ಪುಬ್ಬ) ಸುತ್ತೇ ತತ್ರೇತಿ ಗಹಿತಲ್ತುಪಿತಾದಿ।
೬೬. ಚಿಸ್ಮಿಂ
ಪಚ್ಚಯಗ್ಗಹಣಪರಿಭಾಸಾಯ ಚಿಪ್ಪಚ್ಚಯನ್ತೇತಿ ವುತ್ತಂ।
೬೭. ಇತ್ಥಿ
ಇತ್ಥಿಸದ್ದೇನ ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಂ ಗಹಿತಂ ನ ಇತ್ಥೀ, ತಗ್ಗಹಣೇ ಸತಿ ‘ಇತ್ಥಿಯಂ ವತ್ತಮಾನೇ’ತಿ ವುತ್ತಿಗನ್ಥಸ್ಸ ಇತ್ಥಿಸಙ್ಖಾತೇ ಅತ್ಥೇ ವತ್ತಮಾನೇತಿ ಅತ್ಥೋ ಗಯ್ಹೇಯ್ಯ, ಏವಂ ಸತಿ ‘ಕಲ್ಯಾಣಿಪ್ಪಧಾನಾ’ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಪುಮ್ಭಾವೋ ಪಸಜ್ಜೇಯ್ಯ… ಪಧಾನಸದ್ದಸ್ಸ ಕಲ್ಯಾಣಿಯಂ ವತ್ತಮಾನತ್ತಾತಿ ಆಹ- ‘ಇತ್ಥಿಯನ್ತಿ ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗೇ’ತಿ। ಅಥ ಇತ್ಥಿಯನ್ತಿ ಏತ್ತಕೇ ವುತ್ತೇ ಕಥಂ ತಗ್ಗಹಣಂ
೬೯. ಸಬ್ಬಾ
ವತ್ತನಂ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಅತ್ಥೇ ಅಧಿತ್ಥಿಚ್ಚಾದೋ ಇತ್ಥಿವಿಸಿಟ್ಠೇ ಸತ್ತಮಿಯತ್ಥಾದೋ, ವಾಸಿಟ್ಠೋಚ್ಚಾದೋ ವಸಿಟ್ಠಾದಿವಿಸಿಟ್ಠೇ ಅಪಚ್ಚಾದೋ, ಪುತ್ತೀಯತಿಚ್ಚಾದೋ ಪುತ್ತಾದಿವಿಸಿಟ್ಠೇ ಇಚ್ಛಾದ್ಯತ್ಥೇ ಪವತ್ತಿ, ತೇನಾಹ-‘ಏಕತ್ಥೀಭಾವೋ’ತಿ। ಸಾಮಞ್ಞ ಗಹಣತ್ಥನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಮತ್ತಸದ್ದಸ್ಸ ಕಸಿಣತ್ಥೇ ಪವತ್ತಿಮಾಹ।
೭೦. ಜಾಯಾ
ಏವನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಇತರೀತರಯೋಗೇ ಚತ್ಥಸಮಾಸಂ ವಿಭಾವೇತಿ। ಜಾನಿಜಾಯಾ, ಸದ್ದನ್ತರೇನಾತಿ ಜಾನಿಸದ್ದೇನ ತಥಾಸದ್ದೋಪದಿಟ್ಠೇನ ದಂ ಜಂ ಸದ್ದನ್ತರೇನ ಚ, ಕೇಸಞ್ಚಿತಿ ಖರೀಗತನ್ತಿಆದೀಸು ‘ಖರೀ’ತಿಆದೀನಂ ಕೇಸಞ್ಚಿ, ಖರೀತಿ ಖರತ್ಥೇ ವತ್ತಮಾನೋ-ಯಂ ಸದ್ದೋ ನಿಯತವಿಸಯೋ… ಗತಸದ್ದಂ ವಿನಾ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಅದಿಟ್ಠತ್ತಾ, ನಾಯಮ್ಪಯೋಗೋತಿ ತುದಮ್ಪತಿಪ್ಪಯೋಗಂ ನಿವತ್ತೇತ್ವಾ ಹೇತುಮಾಹ- ‘ಆಗಮೇ’ಚ್ಚಾದಿ, ಅಞ್ಞೇಹಿ ಚಾತಿ ಇಮಿನಾ ರೂಪಸಿದ್ಧಿಂ ಗಣ್ಹಾತಿ।
೭೫. ಅನ
ನನು ಸುತ್ತೇ‘ಸರೇ’ತಿ ಏತ್ತಕಂ ವುತ್ತಂ‘ಸರಾದೋ’ತಿ ಕಥಂ ಲದ್ಧನ್ತಿ ಆಹ-‘ಸರೇ’ತಿಆದಿ, ವಣ್ಣೇ ಯನ್ತನ್ತದಾದೋತಿ ಸಿಟ್ಠವಚನಂ, ವಣ್ಣೇ ಪರಭೂತೇ ಯಂ ಕಾರಿಯಂ ವಿಧೀಯತೇ ತಂ ಸೋ ವಣ್ಣೋ ಆದಿ ಯಸ್ಸ ತಂ ತದಾದಿ, ತಸ್ಮಿಂ ತದಾದೋ ಉತ್ತರಪದೇ ಸಮ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಅತ್ಥೋ, ಖಾಧಾತುತೋ ಕ್ತಪ್ಪಚ್ಚಯೇ ವಿಹಿತೇ ರಸ್ಸೇನಾಕಾರೇನೇವಾಯಮ್ಪಯೋಗೋ, ನ ವಿಸುಂ ಅಕಾರೇನಾತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ನ ಆಕ್ಖಾತಂ ಅನಕ್ಖಾತ ‘‘ಬ್ಯಞ್ಜನೇ ದೀಘರಸ್ಸಾ’’ತಿ ಉತ್ತರಪದಾದಿ ಸರಸ್ಸ ರಸ್ಸತ್ತ’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ।
೭೬. ನಖಾ
ಸಞ್ಞಾಸದ್ದೇಸುಚಾತಿಆದಿನಾ
೭೭. ನಗೋ
ಏವನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಗಚ್ಛತೀತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಕ್ವಿಪ್ಪಚ್ಚಯಾದಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ವಿಸೇಸೋ ಪನೇತ್ಥ ನಞ್ಸ್ಸ(ಟೋ) ವಸಲೋ ಚಣ್ಡಾಲೋ, ಸೀತೇನ ಕರಣಭೂತೇನ।
೭೮. ಸಹ
ತತ್ಥ ತಸ್ಮಿಂ ಪರಭೂತೇ, ಯಸ್ಸ ಚ ಝತ್ತನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ।
೮೦. ಅಪ
ಅಪ್ಪಚ್ಚಕ್ಖಂ ಪಚ್ಚಕ್ಖಞಾಣೇನಾನುಪಲಬ್ಭನೀಯಂ ತಮ್ಪನಾತ್ಥತೋ-ನುಮೇಯ್ಯಮೇವ। ತಸ್ಮಿಂ ಗಮ್ಮಮಾನೇ ಯಮಾದೇಸೋತಿ ಕೇನಚಿ ಲಿಙ್ಗೇನಾಧಿಗತೇನಾನುಮಾನಞಾಣೇನಾನುಮೇಯುತ್ತಮಗ್ಯಾದಿನೋತಿ ದಸ್ಸೇತುಮಾಹ- ‘ಕಪೋತೇ’ಚ್ಚಾದಿ। ಕಪೋತಾದಿಭಾವೇತಿ ಕತ್ಥಚಿ ಘರಾದೋ ಕಪೋತವಾತಮಣ್ಡಲಿಕಾದೀನಂ ದಸ್ಸನವಸೇನ ಸಬ್ಭಾವೇ ಸತಿ। ಅಗ್ಯಾದಿದಸ್ಸನತೋತಿ ಅಗ್ಗಿಪಿಸಾಚಾದಿದಸ್ಸನತೋ, ಅಞ್ಞತ್ರಾಪೀತಿ ಘರಾದಿತೋ ಅಞ್ಞತ್ರ, ಕಪೋತವಾತಮಣ್ಡಲಿಕಾದಿನೋ ಲಿಙ್ಗಸ್ಸ, ಅಗ್ಯಾದಿಯೋಗನ್ತಿ ಅಗ್ಗಿಆದೀಹಿ ಅನುಮೇಯ್ಯೇಹಿ ಸಮ್ಬನ್ಧಂ। ಮನ್ತ್ವಾತಿ ಅನುಮಾನಞಾಣೇನ ಜಾನಿತ್ವಾಪಯೋಗೋತಿ ಸಾಗ್ಗಿಸಪಿಸಾಚಾತಿ ಪಯೋಗೋ।
೮೧. ಅಕಾ
ಸಕತ್ಥೇ
೮೨. ಗನ್ಥ
‘‘ಅಟ್ಠಾದಸ ನಿಮೇಸಾ ತು, ಕಟ್ಠಾ ತಿಂಸನ್ತು ತಾಕಲಾ’’ತಿ ವಚನತೋ ಆಹ- ‘ಕಲಾ ಕಾಲವಿಸೇಸೋ’ತಿ। ಕಲಾದಿಸಙ್ಖಾತಗನ್ಥಸ್ಸಾನ್ತೇ ಸಹಸದ್ದೋ ವತ್ತತೀತಿಸಮಾಸವಾಕ್ಯಂ ನಿದ್ದಿಸತಿ ‘ಕಲನ್ತ’ಮಿಚ್ಚಾದಿ। ಗನ್ಥನ್ತೇಚ್ಚಾದಿನಾ ಆಸಙ್ಕತೋಯಮಧಿಪ್ಪಾಯೋ ‘‘ಕಾಲತ್ಥಪರಿಚ್ಚಾಗೇನ ಗನ್ಥನ್ತೇ ವತ್ತಮಾನತ್ತಾ ಅಕಾಲತ್ಥೋ’’ತಿ। ಗನ್ಥವುತ್ತಿಪಿ ಕಲಾದಿ ಕಾಲಸದ್ದತ್ಥಂ ನಾತಿಕ್ಕಮತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನಾಹ- ‘ಗನ್ಥವುತ್ತಿಪಿ’ಚ್ಚಾದಿ। ಅಧಿಕೋ ಮಾಸಕೋ ಅಸ್ಸಾತಿ ಸಮಾಸಕೋ, ವಿಕಪ್ಪೇನ ಸಿದ್ಧೇತಿ ‘‘ಸಹಸ್ಸ ಸೋ-ಞ್ಞತ್ಥೇ’’ತಿ (೩-೭೮)।
೮೩. ಸಮಾ
ಸಮಾನೋ ಪತಿ ಯಸ್ಸಾ ಸಪತ್ತಿನೀ ಸಪತ್ತೀ ಇತಿ ನಿಪ್ಫನ್ನಾನಮೇಕದೇಸೋ ‘ಪತ್ತಿನೀ ಪತ್ತೀ’ತಿ ದಸ್ಸಿತೋತಿ ವತ್ತುಮಾಹ- ‘ಯಕ್ಖಾದಿ ತ್ವಿನಿ’ಚ್ಚಾದಿ। ವಯಸದ್ದಸ್ಸ ‘‘ಸರವಯಾಯವಾಸಚೇತಾ ಜಲಾಸಯಾಕ್ಖಯಲೋಹಪಟಮನೇಸೂ’’ತಿ ಗಣಪಾಠತೋ ಅಕ್ಖಯೇ ವತ್ತಮಾನಸ್ಸೋ ಮನಾದಿತ್ತಾ ಓಕಾರನ್ತತ್ತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತುಮಾಹ- ‘ವಯೋ’ತಿಆದಿ। ಯಪ್ಪಚ್ಚಯನ್ತೋತಿ ಇಮಿನಾ ನಿಪಾತನೇನ ತಕಯಪ್ಪಚ್ಚಯನ್ತೋ।
೮೪. ಉದ
‘‘ಅಞ್ಞಸ್ಮಿ’’ನ್ತಿ (೪-೧೨೧) ಇಯಪ್ಪಚ್ಚಯವಿಧಾಯಕಂ ಸುತ್ತಂ।
೮೮. ತುಮ್ಹಾ
ತುಮ್ಹೇ ವಿಯ ದಿಸ್ಸನ್ತೀತಿ ತುಮ್ಹಾದೀ ಅಮ್ಹಾದೀಚ್ಚಾದಿಂ ‘‘ಸಬ್ಬಾದೀನಮಾ’’ತಿ (೩-೮೬) ಆ।
೯೦. ವಿಧಾ
ಗಬ್ಭೇನಾತಿ ಇಮಿನಾ ಕುಚ್ಛಿಗತೇನ ಗಬ್ಭೇನ ಸಹ ದ್ವಿಹದಯತ್ತಮಸ್ಸಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ, ಪುಬ್ಬಪದೇತಿ ದುಸದ್ದೇ।
೯೨. ದಿಗು
ಗುಣಾ
೯೩. ತೀಸ್ವ
ದ್ವತ್ತಿಪತ್ತಾತಿ ಪಠಮನ್ತಾ‘ಪೂರ-ಪೂರಣೇ’ಇಚ್ಚಸ್ಮಾ ಕರಣತ್ಥೇ ‘‘ಭಾವ ಕಾರಕೇಸ್ವ ಘಣ ಘಕಾ’’ತಿ (೫-೪೪) ಅಪ್ಪಚ್ಚಯೇ ಸ್ಯಾದಿಸಮಾಸೋತಿ ದಸ್ಸೇತು ಮಾಹ- ‘ದ್ವತ್ತಿಪತ್ತ’ಇಚ್ಚಾದಿ।
೯೪. ಆಸಂ
ದ್ವೇ ಚ ತಿಂಸಾ ಚ, ದ್ವೀಹಿ ವಾ ಅಧಿಕಾ ತಿಂಸಾತಿ ವಿಗ್ಗಹೋ।
೯೬. ಚತ್ತಾ
ಸಮ್ಪತ್ತವಿಭಾಸಾಯನ್ತಿ ಅಯಂಯೋಗೋ (ಸಮ್ಪತ್ತವಿಭಾಸಾತಿ) ದಸ್ಸೇತಿ, ಸಮ್ಪತ್ತೇ ವಿಭಾಸಾ ವಿಕಪ್ಪೋತಿ ಅತ್ಥೋ, ತಯೋ ಚ ಚತ್ತಾಲೀಸಾ ಚ, ತೀಹಿ ವಾ ಅಧಿಕಾ ಚತ್ತಾಲೀಸಾಚ್ಚಾದಿನಾ ವಿಗ್ಗಹೋ, ತಿಸ್ಸೋ ಚತ್ತಾಲೀಸಾ ಅಸ್ಸ ತಿಚತ್ತಾಲೀಸಂ ಗಣೋ।
೯೭. ದ್ವಿಸ್ಸಾ
ಸಮ್ಪತ್ತವಿಭಾಸತ್ತಾತಿ ‘‘ಆಸಙ್ಖ್ಯಾಯೇ’’ಚ್ಚಾದಿನಾ (೩-೯೪) ಆಕಾರೇ ಸಮ್ಪತ್ತೇ ವಿಭಾಸತ್ತಾ।
ಇತಿ ಮೋಗ್ಗಲ್ಲಾನಪಞ್ಚಿಕಾಟೀಕಾಯಂ ಸಾರತ್ಥವಿಲಾಸಿನಿಯಂ
ತತಿಯಕಣ್ಡವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।