॥ ನಮೋ ತಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಅರಹತೋ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ॥
ದೀಘನಿಕಾಯೇ
ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧವಗ್ಗಟೀಕಾ
ಗನ್ಥಾರಮ್ಭಕಥಾವಣ್ಣನಾ
ಸಂವಣ್ಣನಾರಮ್ಭೇ
‘‘ಪೂಜಾರಹೇ ಪೂಜಯತೋ, ಬುದ್ಧೇ ಯದಿ ವ ಸಾವಕೇ’’ತಿಆದಿ (ಧ॰ ಪ॰ ೧.೧೯೫; ಅಪ॰ ೧.೧೦.೧), ತಥಾ –
‘‘ಯೇ
‘‘ಬುದ್ಧೋತಿ
ವರಮೇವ ಹಿ ಸಾ ಪೀತಿ, ಕಸಿಣೇನಪಿ ಜಮ್ಬುದೀಪಸ್ಸ॥
ಧಮ್ಮೋತಿ…ಪೇ॰… ಸಙ್ಘೋತಿ…ಪೇ॰… ದೀಪಸ್ಸಾ’’ತಿ॥ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೬)।
ತಥಾ –
‘‘ಯಸ್ಮಿಂ, ಮಹಾನಾಮ, ಸಮಯೇ ಅರಿಯಸಾವಕೋ ತಥಾಗತಂ ಅನುಸ್ಸರತಿ, ನೇವಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ರಾಗಪರಿಯುಟ್ಠಿತಂ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತಿ, ನ ದೋಸ…ಪೇ॰… ನ ಮೋಹಪರಿಯುಟ್ಠಿತಂ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೬.೧೦; ೧೧.೧೧),
‘‘ಅರಞ್ಞೇ ರುಕ್ಖಮೂಲೇ ವಾ…ಪೇ॰…
ಭಯಂ ವಾ ಛಮ್ಭಿತತ್ತಂ ವಾ,
ಲೋಮಹಂಸೋ ನ ಹೇಸ್ಸತೀ’’ತಿ॥ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪೯) ಚ
ತತ್ಥ ಯಸ್ಸ ವತ್ಥುತ್ತಯಸ್ಸ ವನ್ದನಂ ಕತ್ತುಕಾಮೋ, ತಸ್ಸ ಗುಣಾತಿಸಯಯೋಗಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಕರುಣಾಸೀತಲಹದಯ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಗಾಥತ್ತಯಮಾಹ। ಗುಣಾತಿಸಯಯೋಗೇನ ಹಿ ವನ್ದನಾರಹಭಾವೋ, ವನ್ದನಾರಹೇ ಚ ಕತಾ ವನ್ದನಾ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತಪ್ಪಯೋಜನಂ ಸಾಧೇತೀತಿ। ತತ್ಥ ಯಸ್ಸಾ ದೇಸನಾಯ ಸಂವಣ್ಣನಂ ಕತ್ತುಕಾಮೋ, ಸಾ ನ ವಿನಯದೇಸನಾ ವಿಯ ಕರುಣಾಪ್ಪಧಾನಾ, ನಾಪಿ ಅಭಿಧಮ್ಮದೇಸನಾ ವಿಯ ಪಞ್ಞಾಪ್ಪಧಾನಾ, ಅಥ ಖೋ ಕರುಣಾಪಞ್ಞಾಪ್ಪಧಾನಾತಿ ತದುಭಯಪ್ಪಧಾನಮೇವ ತಾವ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಥೋಮನಂ ಕಾತುಂ ತಂಮೂಲಕತ್ತಾ ಸೇಸರತನಾನಂ ‘‘ಕರುಣಾಸೀತಲಹದಯ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ।
ತತ್ಥ ಕರುಣಾಸೀತಲಹದಯಂ। ತತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಪರೇಸಂ ಹಿತೋಪಸಂಹಾರಸುಖಾದಿಅಪರಿಹಾನಿಚ್ಛನಸಭಾವತಾಯ, ಬ್ಯಾಪಾದಾರತೀನಂ ಉಜುವಿಪಚ್ಚನೀಕತಾಯ ಚ ಸತ್ತಸನ್ತಾನಗತಸನ್ತಾಪವಿಚ್ಛೇದನಾಕಾರಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಮೇತ್ತಾಮುದಿತಾನಮ್ಪಿ ಚಿತ್ತಸೀತಲಭಾವಕಾರಣತಾ ಉಪಲಬ್ಭತಿ, ತಥಾಪಿ ‘‘ಕರುಣಾಸೀತಲಹದಯ’’ನ್ತಿ। ಕರುಣಾಮುಖೇನ ವಾ ಮೇತ್ತಾಮುದಿತಾನಮ್ಪಿ ಹದಯಸೀತಲಭಾವಕಾರಣತಾ ವುತ್ತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಅಥ ವಾ ಅಸಾಧಾರಣಞಾಣವಿಸೇಸನಿಬನ್ಧನಭೂತಾ ಸಾತಿಸಯಂ ನಿರವಸೇಸಞ್ಚ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಂ ವಿಯ ಸವಿಸಯಬ್ಯಾಪಿತಾಯ ಮಹಾಕರುಣಾಭಾವಂ ಉಪಗತಾ ಕರುಣಾವ ಭಗವತೋ ಅತಿಸಯೇನ ಹದಯಸೀತಲಭಾವಹೇತೂತಿ ಆಹ ‘‘ಕರುಣಾಸೀತಲಹದಯ’’ನ್ತಿ। ಅಥ ವಾ ಸತಿಪಿ ಮೇತ್ತಾಮುದಿತಾನಂ ಸಾತಿಸಯೇ ಹದಯಸೀತೀಭಾವನಿಬನ್ಧನತ್ತೇ ಸಕಲಬುದ್ಧಗುಣವಿಸೇಸಕಾರಣತಾಯ ತಾಸಮ್ಪಿ ಕಾರಣನ್ತಿ ಕರುಣಾವ ಭಗವತೋ ಹದಯಸೀತಲಭಾವಕಾರಣಂ ವುತ್ತಾ। ಕರುಣಾನಿದಾನಾ ಹಿ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಬುದ್ಧಗುಣಾ। ಕರುಣಾನುಭಾವನಿಬ್ಬಾಪಿಯಮಾನಸಂಸಾರದುಕ್ಖಸನ್ತಾಪಸ್ಸ ಹಿ ಭಗವತೋ ಪರದುಕ್ಖಾಪನಯನಕಾಮತಾಯ ಅನೇಕಾನಿಪಿ ಅಸಙ್ಖೇಯ್ಯಾನಿ ಕಪ್ಪಾನಂ ಅಕಿಲನ್ತರೂಪಸ್ಸೇವ ನಿರವಸೇಸಬುದ್ಧಕರಧಮ್ಮಸಮ್ಭರಣನಿಯತಸ್ಸ ಸಮಧಿಗತಧಮ್ಮಾಧಿಪತೇಯ್ಯಸ್ಸ ಚ ಸನ್ನಿಹಿತೇಸುಪಿ ಸತ್ತಸಙ್ಖಾರಸಮುಪನೀತಹದಯೂಪತಾಪನಿಮಿತ್ತೇಸು ನ ಈಸಕಮ್ಪಿ
ಪಜಾನಾತೀತಿ ಪಞ್ಞಾ, ಯಥಾಸಭಾವಂ ಪಕಾರೇಹಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಞ್ಞಾವ ಞೇಯ್ಯಾವರಣಪ್ಪಹಾನತೋ ಪಕಾರೇಹಿ ಧಮ್ಮಸಭಾವಾವಜೋತನಟ್ಠೇನ ಪಜ್ಜೋತೋತಿ ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತೋ, ಸವಾಸನಪ್ಪಹಾನತೋ ವಿಸೇಸೇನ ಹತಂ ಸಮುಗ್ಘಾಟಿತಂ ವಿಹತಂ, ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತೇನ ವಿಹತಂ ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತವಿಹತಂ। ಮುಯ್ಹನ್ತಿ ತೇನ, ಸಯಂ ವಾ ಮುಯ್ಹತಿ, ಮೋಹನಮತ್ತಮೇವ ವಾ ತನ್ತಿ ಮೋಹೋ, ಅವಿಜ್ಜಾ, ಸ್ವೇವ ವಿಸಯಸಭಾವಪಟಿಚ್ಛಾದನತೋ ಅನ್ಧಕಾರಸರಿಕ್ಖತಾಯ ತಮೋ ವಿಯಾತಿ ತಮೋ, ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತವಿಹತೋ ಮೋಹತಮೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತವಿಹತಮೋಹತಮೋ, ತಂ ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತವಿಹತಮೋಹತಮಂ ‘‘ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತವಿಹತಮೋಹತಮ’’ನ್ತಿ।
ಅಥ ‘‘ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತವಿಹತಮೋಹತಮ’’ನ್ತಿ। ಇಮಸ್ಮಿಞ್ಚ ಅತ್ಥವಿಕಪ್ಪೇ ‘‘ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತೋ’’ತಿ ಪದೇನ ಭಗವತೋ ಪಟಿವೇಧಪಞ್ಞಾ ವಿಯ ದೇಸನಾಪಞ್ಞಾಪಿ ಸಾಮಞ್ಞನಿದ್ದೇಸೇನ ಏಕಸೇಸನಯೇನ ವಾ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಅಥ ‘‘ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತವಿಹತಮೋಹತಮ’’ನ್ತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಮೋಹತಮವಿಧಮನನ್ತೇ ಅಧಿಗತತ್ತಾ ಅನಾವರಣಞಾಣಂ ಕಾರಣೂಪಚಾರೇನ ಸಕಸನ್ತಾನೇ ಮೋಹತಮವಿಧಮನಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಅಭಿನೀಹಾರಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸವಾಸನಪ್ಪಹಾನಮೇವ ಹಿ ಕಿಲೇಸಾನಂ ‘‘ಞೇಯ್ಯಾವರಣಪ್ಪಹಾನ’’ನ್ತಿ, ಪರಸನ್ತಾನೇ ಪನ ಮೋಹತಮವಿಧಮನಸ್ಸ ಕಾರಣಭಾವತೋ ಅನಾವರಣಞಾಣಂ ‘‘ಮೋಹತಮವಿಧಮನ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ।
ಕಿಂ ಪನ ಕಾರಣಂ ಅವಿಜ್ಜಾವಿಗ್ಘಾತೋ ಯೇವೇಕೋ ಪಹಾನಸಮ್ಪತ್ತಿವಸೇನ ಭಗವತೋ ಥೋಮನಾನಿಮಿತ್ತಂ ಗಯ್ಹತಿ, ನ ಪನ ಸಾತಿಸಯನಿರವಸೇಸಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನನ್ತಿ? ತಪ್ಪಹಾನವಚನೇನೇವ ತದೇಕಟ್ಠತಾಯ ಸಕಲಸಂಕಿಲೇಸಗಣಸಮುಗ್ಘಾತಜೋತಿತಭಾವತೋ। ನ ಹಿ ಸೋ ತಾದಿಸೋ ಕಿಲೇಸೋ ಅತ್ಥಿ, ಯೋ ನಿರವಸೇಸಅವಿಜ್ಜಾಪ್ಪಹಾನೇನ ನ ಪಹೀಯತೀತಿ। ಅಥ ವಾ ವಿಜ್ಜಾ ವಿಯ ಸಕಲಕುಸಲಧಮ್ಮಸಮುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ನಿರವಸೇಸಾಕುಸಲಧಮ್ಮನಿಬ್ಬತ್ತಿಯಾ, ಸಂಸಾರಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಚ ಅವಿಜ್ಜಾ ಪಧಾನಕಾರಣನ್ತಿ ತಬ್ಬಿಗ್ಘಾತವಚನೇನ ಸಕಲಸಂಕಿಲೇಸಗಣಸಮುಗ್ಘಾತೋ ವುತ್ತೋಯೇವ ಹೋತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತವಿಹತಮೋಹತಮ’’ನ್ತಿ।
ನರಾ ಚ ಅಮರಾ ಚ ನರಾಮರಾ, ಸಹ ನರಾಮರೇಹೀತಿ ಸನರಾಮರೋ, ಸನರಾಮರೋ ಚ ಸೋ ಲೋಕೋ ಚಾತಿ ಸನರಾಮರಲೋಕೋ, ತಸ್ಸ ಗರುತಿ ಸನರಾಮರಲೋಕಗರು, ತಂ ಸನರಾಮರಲೋಕಗರುಂ। ಏತೇನ ದೇವಮನುಸ್ಸಾನಂ
ಅಥ ವಾ ಸಮೂಹತ್ಥೋ ಲೋಕ-ಸದ್ದೋ ಸಮುದಾಯವಸೇನ ಲೋಕೀಯತಿ ಪಞ್ಞಾಪೀಯತೀತಿ। ಸಹ ನರೇಹೀತಿ ಸನರಾ, ಸನರಾ ಚ ತೇ ಅಮರಾ ಚೇತಿ ಸನರಾಮರಾ, ತೇಸಂ ಲೋಕೋತಿ ಸನರಾಮರಲೋಕೋತಿ ಪುರಿಮನಯೇನೇವ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಅಮರ-ಸದ್ದೇನ ಚೇತ್ಥ ವಿಸುದ್ಧಿದೇವಾಪಿ ಸಙ್ಗಯ್ಹನ್ತಿ। ತೇ ಹಿ ಮರಣಾಭಾವತೋ ಪರಮತ್ಥತೋ ಅಮರಾ। ನರಾಮರಾನಂಯೇವ ಚ ಗಹಣಂ ಉಕ್ಕಟ್ಠನಿದ್ದೇಸವಸೇನ, ಯಥಾ – ‘‘ಸತ್ಥಾ ದೇವಮನುಸ್ಸಾನ’’ನ್ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೧೫೭)। ತಥಾ ಹಿ ಸಬ್ಬಾನತ್ಥಪರಿಹರಣಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾಯ ನಿರವಸೇಸಹಿತಸುಖವಿಧಾನತಪ್ಪರಾಯ ನಿರತಿಸಯಾಯ ಪಯೋಗಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸದೇವಮನುಸ್ಸಾಯ ಪಜಾಯ ಅಚ್ಚನ್ತುಪಕಾರಿತಾಯ, ಅಪರಿಮಿತನಿರುಪಮಪ್ಪಭಾವಗುಣವಿಸೇಸಸಮಙ್ಗಿತಾಯ ಚ ಸಬ್ಬಸತ್ತುತ್ತಮೋ ಭಗವಾ ಅಪರಿಮಾಣಾಸು ಲೋಕಧಾತೂಸು ಅಪರಿಮಾಣಾನಂ ಸತ್ತಾನಂ ಉತ್ತಮಂ ಗಾರವಟ್ಠಾನಂ, ತೇನ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಸನರಾಮರಲೋಕಗರು’’ನ್ತಿ।
ಸೋಭನಂ ಗತಂ ಗಮನಂ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಸುಗತೋ। ಭಗವತೋ ಹಿ ವೇನೇಯ್ಯಜನುಪಸಙ್ಕಮನಂ ಏಕನ್ತೇನ ತೇಸಂ ಹಿತಸುಖನಿಪ್ಫಾದನತೋ ಸೋಭನಂ, ತಥಾ ಲಕ್ಖಣಾನುಬ್ಯಞ್ಜನ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೩೩; ೩.೧೯೮-೨೦೦; ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೩೮೫, ೩೮೬) ಪಟಿಮಣ್ಡಿತರೂಪಕಾಯತಾಯದುತವಿಲಮ್ಬಿತ- ಖಲಿತಾನುಕಡ್ಢನನಿಪ್ಪೀಳನುಕ್ಕುಟಿಕಕುಟಿಲಾಕುಲತಾದಿದೋಸರಹಿತಂ ವಿಲಾಸಿತರಾಜಹಂಸವಸಭವಾರಣಮಿಗರಾಜಗಮನಂ ಕಾಯಗಮನಂ
ಅಥ ವಾ ಸಯಮ್ಭುಞಾಣೇನ ಸಕಲಮ್ಪಿ ಲೋಕಂ ಪರಿಞ್ಞಾಭಿಸಮಯವಸೇನ ಪರಿಜಾನನ್ತೋ ಞಾಣೇನ ಸಮ್ಮಾ ಗತೋ ಅವಗತೋತಿ ಸುಗತೋ। ತಥಾ ಲೋಕಸಮುದಯಂ ಸುಗತೋ। ಲೋಕನಿರೋಧಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಭಿಸಮಯವಸೇನ ಸಮ್ಮಾ ಗತೋ ಅಧಿಗತೋತಿ ಸುಗತೋ। ಲೋಕನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಪಟಿಪದಂ ಭಾವನಾಭಿಸಮಯವಸೇನ ಸಮ್ಮಾ ಗತೋ ಪಟಿಪನ್ನೋತಿ ಸುಗತೋ। ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೇನ ಯೇ ಕಿಲೇಸಾ ಪಹೀನಾ, ತೇ ಕಿಲೇಸೇ ನ ಪುನೇತಿ, ನ ಪಚ್ಚೇತಿ, ನ ಪಚ್ಚಾಗಚ್ಛತೀತಿ ಸುಗತೋತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಅಯಮತ್ಥೋ ವಿಭಾವೇತಬ್ಬೋ ಸುಗತೋ। ಯಸ್ಮಾ ವಾ ಭೂತಂ ತಚ್ಛಂ ಅತ್ಥಸಞ್ಹಿತಂ ವಿನೇಯ್ಯಾನಂ ಯಥಾರಹಂ ಕಾಲಯುತ್ತಮೇವ ಚ ಧಮ್ಮಂ ಭಾಸತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸಮ್ಮಾ ಗದತೀತಿ ಸುಗತೋ, ದ-ಕಾರಸ್ಸ ತ-ಕಾರಂ ಕತ್ವಾ। ಇತಿ ಸೋಭನಗಮನತಾದೀಹಿ ಸುಗತೋ, ತಂ ಸುಗತಂ।
ಪುಞ್ಞಪಾಪಕಮ್ಮೇಹಿ ಉಪಪಜ್ಜನವಸೇನ ಗನ್ತಬ್ಬತೋ ಗತಿಯೋ, ಉಪಪತ್ತಿಭವವಿಸೇಸಾ। ತಾ ಪನ ನಿರಯಾದಿವಸೇನ ಪಞ್ಚವಿಧಾ, ತಾಹಿ ಸಕಲಸ್ಸಾಪಿ ಭವಗಾಮಿಕಮ್ಮಸ್ಸ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾಧಿಗಮೇನ ಅವಿಪಾಕಾರಹಭಾವಕರಣೇನ ನಿವತ್ತಿತತ್ತಾ ಭಗವಾ ಪಞ್ಚಹಿಪಿ ಗತೀಹಿ ಸುಟ್ಠು ಮುತ್ತೋ ವಿಸಂಯುತ್ತೋತಿ ಆಹ – ‘‘ಗತಿವಿಮುತ್ತ’’ನ್ತಿ। ಏತೇನ ಭಗವತೋ ಕತ್ಥಚಿಪಿ ಗತಿಯಾ ಅಪರಿಯಾಪನ್ನತಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ಯತೋ ಭಗವಾ ‘‘ದೇವಾತಿದೇವೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತೇನೇವಾಹ –
‘‘ಯೇನ ದೇವೂಪಪತ್ಯಸ್ಸ, ಗನ್ಧಬ್ಬೋ ವಾ ವಿಹಙ್ಗಮೋ।
ಯಕ್ಖತ್ತಂ ಯೇನ ಗಚ್ಛೇಯ್ಯಂ, ಮನುಸ್ಸತ್ತಞ್ಚ ಅಬ್ಬಜೇ।
ತೇ ಮಯ್ಹಂ ಆಸವಾ ಖೀಣಾ, ವಿದ್ಧಸ್ತಾ ವಿನಳೀಕತಾ’’ತಿ॥ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೩೬)।
ತಂತಂಗತಿಸಂವತ್ತನಕಾನಞ್ಹಿ ಗತಿವಿಮುತ್ತಂ। ವನ್ದೇತಿ ನಮಾಮಿ, ಥೋಮೇಮೀತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ।
ಅಥ ವಾ ಗತಿವಿಮುತ್ತನ್ತಿ ಅನುಪಾದಿಸೇಸನಿಬ್ಬಾನಧಾತುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಭಗವನ್ತಂ ಥೋಮೇತಿ। ಏತ್ಥ ಹಿ ದ್ವೀಹಾಕಾರೇಹಿ ಭಗವತೋ ಥೋಮನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ – ಅತ್ತಹಿತಸಮ್ಪತ್ತಿತೋ, ಪರಹಿತಪಟಿಪತ್ತಿತೋ ಚ। ತೇಸು ಅತ್ತಹಿತಸಮ್ಪತ್ತಿ ಅನಾವರಣಞಾಣಾಧಿಗಮತೋ, ಸವಾಸನಾನಂ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಅಚ್ಚನ್ತಪ್ಪಹಾನತೋ, ಅನುಪಾದಿಸೇಸನಿಬ್ಬಾನಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಪರಹಿತಪಟಿಪತ್ತಿ ಲಾಭಸಕ್ಕಾರಾದಿನಿರಪೇಕ್ಖಚಿತ್ತಸ್ಸ
ಅಥ ವಾ ತೀಹಾಕಾರೇಹಿ ಭಗವತೋ ಥೋಮನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ – ಹೇತುತೋ, ಫಲತೋ, ಉಪಕಾರತೋ ಚ। ತತ್ಥ ಹೇತು ಮಹಾಕರುಣಾ, ಸಾ ಪಠಮಪದೇನ ನಿದಸ್ಸಿತಾ। ಫಲಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ – ಞಾಣಸಮ್ಪದಾ, ಪಹಾನಸಮ್ಪದಾ, ಆನುಭಾವಸಮ್ಪದಾ, ರೂಪಕಾಯಸಮ್ಪದಾ ಚಾತಿ। ತಾಸು ಞಾಣಪ್ಪಹಾನಸಮ್ಪದಾ ದುತಿಯಪದೇನ ಸಚ್ಚಪ್ಪಟಿವೇಧತ್ಥೇನ ಚ ಸುಗತ-ಸದ್ದೇನ ಪಕಾಸಿತಾ ಹೋನ್ತಿ। ಆನುಭಾವಸಮ್ಪದಾ ತತಿಯಪದೇನ, ರೂಪಕಾಯಸಮ್ಪದಾ ಉಪಕಾರೋ ಅನ್ತರಂ ಅಬಾಹಿರಂ ಕರಿತ್ವಾ ತಿವಿಧಯಾನಮುಖೇನ ವಿಮುತ್ತಿಧಮ್ಮದೇಸನಾ, ಸೋ ಸಮ್ಮಾ ಗದನತ್ಥೇನ ಸುಗತ-ಸದ್ದೇನ ಪಕಾಸಿತೋ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ತತ್ಥ ‘‘ಕರುಣಾಸೀತಲಹದಯ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಯಾ ಮೂಲಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಮಹಾಕರುಣಾಸಞ್ಚೋದಿತಮಾನಸೋ ಹಿ ಭಗವಾ ಸಂಸಾರಪಙ್ಕತೋ ಸತ್ತಾನಂ ಸಮುದ್ಧರಣತ್ಥಂ ಕತಾಭಿನೀಹಾರೋ ಅನುಪುಬ್ಬೇನ ಪಾರಮಿಯೋ ಪೂರೇತ್ವಾ ಅನುತ್ತರಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಂ ಅಧಿಗತೋತಿ ಕರುಣಾ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಯಾ ಮೂಲಂ। ‘‘ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತವಿಹತಮೋಹತಮ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಅನಾವರಣಞಾಣಪದಟ್ಠಾನಞ್ಹಿ ಮಗ್ಗಞಾಣಂ, ಮಗ್ಗಞಾಣಪದಟ್ಠಾನಞ್ಚ ಅನಾವರಣಞಾಣಂ ‘‘ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ। ಸಮ್ಮಾ ಗದನತ್ಥೇನ ಸುಗತ-ಸದ್ದೇನ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಯಾ ಪಟಿಪತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ಲೀನುದ್ಧಚ್ಚಪತಿಟ್ಠಾನಾಯೂಹನಕಾಮಸುಖಲ್ಲಿಕತ್ತಕಿಲಮಥಾನುಯೋಗ- ಸಸ್ಸತುಚ್ಛೇದಾಭಿನಿವೇಸಾದಿಅನ್ತದ್ವಯರಹಿತಾಯ ಕರುಣಾಪಞ್ಞಾಪರಿಗ್ಗಹಿತಾಯ
ಏತ್ಥ ಚ ಕರುಣಾಗ್ಗಹಣೇನ ಲೋಕಿಯೇಸು ಮಹಗ್ಗತಭಾವಪ್ಪತ್ತಾಸಾಧಾರಣಗುಣದೀಪನತೋ ಭಗವತೋ ಸಬ್ಬಲೋಕಿಯಗುಣಸಮ್ಪತ್ತಿ
ತಥಾ ಕರುಣಾಗ್ಗಹಣೇನ ಚರಣಸಮ್ಪತ್ತಿಂ, ಪಞ್ಞಾಗ್ಗಹಣೇನ ವಿಜ್ಜಾಸಮ್ಪತ್ತಿಂ। ಕರುಣಾಗ್ಗಹಣೇನ ಸತ್ತಾಧಿಪತಿತಾ, ಪಞ್ಞಾಗ್ಗಹಣೇನ ಧಮ್ಮಾಧಿಪತಿತಾ। ಕರುಣಾಗ್ಗಹಣೇನ ಲೋಕನಾಥಭಾವೋ, ಪಞ್ಞಾಗ್ಗಹಣೇನ ಅತ್ತನಾಥಭಾವೋ। ತಥಾ ಕರುಣಾಗ್ಗಹಣೇನ ಪುಬ್ಬಕಾರಿಭಾವೋ, ಪಞ್ಞಾಗ್ಗಹಣೇನ ಕತಞ್ಞುತಾ
‘‘ಬುದ್ಧೋಪಿ ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಭಣೇಯ್ಯ ವಣ್ಣಂ,
ಕಪ್ಪಮ್ಪಿ ಚೇ ಅಞ್ಞಮಭಾಸಮಾನೋ।
ಖೀಯೇಥ
ವಣ್ಣೋ ನ ಖೀಯೇಥ ತಥಾಗತಸ್ಸಾ’’ತಿ॥ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೩೦೪; ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೩.೧೪೧; ಮ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೩.೪೨೫, ಉದಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೫೩; ಬು॰ ವಂ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೪.೪; ಚರಿಯಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ನಿದಾನಕಥಾಯಂ, ಪಕಿಣ್ಣಕಕಥಾಯಂ; ಅಪ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೬.೨೦)।
ತೇನೇವ ಚ ಆಯಸ್ಮತಾ ಸಾರಿಪುತ್ತತ್ಥೇರೇನಾಪಿ ಬುದ್ಧಗುಣಪರಿಚ್ಛೇದನಂ ಪತಿ ಅನುಯುತ್ತೇನ ‘‘ನೋ ಹೇತಂ ಭನ್ತೇ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೧೪೫) ಪಟಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ, ‘‘ಅಪಿ ಚ ಮೇ ಭನ್ತೇ ಧಮ್ಮನ್ವಯೋ ವಿದಿತೋ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೧೪೬) ವುತ್ತಂ।
ಏವಂ ಸಙ್ಖೇಪೇನ ಸಕಲಸಬ್ಬಞ್ಞುಗುಣೇಹಿ ಭಗವನ್ತಂ ಅಭಿತ್ಥವಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಸದ್ಧಮ್ಮಂ ಥೋಮೇತುಂ ‘‘ಬುದ್ಧೋಪೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಬುದ್ಧೋತಿ ಕತ್ತುನಿದ್ದೇಸೋ। ಬುದ್ಧಭಾವನ್ತಿ ಕಮ್ಮನಿದ್ದೇಸೋ। ಭಾವೇತ್ವಾ, ಸಚ್ಛಿಕತ್ವಾತಿ ಚ ಪುಬ್ಬಕಾಲಕಿರಿಯಾನಿದ್ದೇಸೋ। ಯನ್ತಿ ಅನಿಯಮತೋ ಕಮ್ಮನಿದ್ದೇಸೋ। ಉಪಗತೋತಿ ವನ್ದೇತಿ ಕಿರಿಯಾನಿದ್ದೇಸೋ, ತನ್ತಿ ಧಮ್ಮನ್ತಿ ವನ್ದನಕಿರಿಯಾಯ ಕಮ್ಮನಿದ್ದೇಸೋ। ಗತಮಲಂ, ಅನುತ್ತರನ್ತಿ ಚ ತಬ್ಬಿಸೇಸನಂ।
ತತ್ಥ ಬುದ್ಧ-ಸದ್ದಸ್ಸ ತಾವ ‘‘ಬುಜ್ಝಿತಾ ಸಚ್ಚಾನೀತಿ ಬುದ್ಧೋ, ಬೋಧೇತಾ ಪಜಾಯಾತಿ ಬುದ್ಧೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮಹಾನಿ॰ ೧೯೨; ಚೂಳನಿ॰ ೯೫-೯೭; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೧೬೨) ನಿದ್ದೇಸನಯೇನ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಅಥ ವಾ ಸವಾಸನಾಯ ಅಞ್ಞಾಣನಿದ್ದಾಯ ಅಚ್ಚನ್ತವಿಗಮತೋ, ಬುದ್ಧಿಯಾ ವಾ ವಿಕಸಿತಭಾವತೋ ಬುದ್ಧವಾತಿ ಬುದ್ಧೋ, ಜಾಗರಣವಿಕಸನತ್ಥವಸೇನ। ಅಥ ವಾ ಕಸ್ಸಚಿಪಿ ಞೇಯ್ಯಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅನವಬುದ್ಧಸ್ಸ ಅಭಾವೇನ ಞೇಯ್ಯವಿಸೇಸಸ್ಸ ಕಮ್ಮಭಾವೇನ ಅಗ್ಗಹಣತೋ ಕಮ್ಮವಚನಿಚ್ಛಾಯ ಅಭಾವೇನ ಅವಗಮನತ್ಥವಸೇನೇವ ಕತ್ತುನಿದ್ದೇಸೋ ಲಬ್ಭತೀತಿ ಬುದ್ಧವಾತಿ ಬುದ್ಧೋ, ಯಥಾ ‘‘ದಿಕ್ಖಿತೋ ನ ದದಾತೀ’’ತಿ, ಅತ್ಥತೋ ಪನ ಪಾರಮಿತಾಪರಿಭಾವಿತೋ ಸಯಮ್ಭೂಞಾಣೇನ ಸಹ ವಾಸನಾಯ ವಿಹತವಿದ್ಧಸ್ತನಿರವಸೇಸಕಿಲೇಸೋ ಮಹಾಕರುಣಾಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಾದಿಅಪರಿಮೇಯ್ಯ ಗುಣಗಣಾಧಾರೋ ಖನ್ಧಸನ್ತಾನೋ ಬುದ್ಧೋ। ಯಥಾಹ –
‘‘ಬುದ್ಧೋತಿ ಯೋ ಸೋ ಭಗವಾ ಸಯಮ್ಭೂ ಅನಾಚರಿಯಕೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅನನುಸ್ಸುತೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಸಾಮಂ ಸಚ್ಚಾನಿ ಅಭಿಸಮ್ಬುಜ್ಝಿ, ತತ್ಥ ಚ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಂ ಪತ್ತೋ, ಬಲೇಸು ಚ ವಸೀಭಾವ’’ನ್ತಿ (ಮಹಾನಿ॰ ೧೯೨; ಚೂಳನಿ॰ ೯೫-೯೭; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೧೬೨)।
ಅಪಿ-ಸದ್ದೋ ಸಮ್ಭಾವನೇ, ತೇನ ‘‘ಏವಂ ಗುಣವಿಸೇಸಯುತ್ತೋ ಸೋಪಿ ನಾಮ ಭಗವಾ’’ತಿ ವಕ್ಖಮಾನಗುಣೇ ಬುದ್ಧಭಾವನ್ತಿ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಂ। ಭಾವೇತ್ವಾತಿ ಉಪ್ಪಾದೇತ್ವಾ, ವಡ್ಢೇತ್ವಾ ಚ। ಸಚ್ಛಿಕತ್ವಾತಿ ಪಚ್ಚಕ್ಖಂ ಕತ್ವಾ। ಉಪಗತೋತಿ ಪತ್ತೋ, ಅಧಿಗತೋತಿ ಅತ್ಥೋ, ಏತಸ್ಸ ‘‘ಬುದ್ಧಭಾವ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಗತಮಲನ್ತಿ ವಿಗತಮಲಂ, ನಿದ್ದೋಸನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ವನ್ದೇತಿ ಪಣಮಾಮಿ, ಥೋಮೇಮಿ ಅನುತ್ತರನ್ತಿ ಉತ್ತರರಹಿತಂ, ಲೋಕುತ್ತರನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಧಮ್ಮನ್ತಿ ಯಥಾನುಸಿಟ್ಠಂ ಪಟಿಪಜ್ಜಮಾನೇ ಅಪಾಯತೋ ಚ, ಸಂಸಾರತೋ ಚ ಅಪತಮಾನೇ ಕತ್ವಾ ಧಾರಯತೀತಿ ಧಮ್ಮೋ।
ಅಯಞ್ಹೇತ್ಥ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ – ಏವಂ ವಿವಿಧಗುಣಸಮನ್ನಾಗತೋ ಬುದ್ಧೋಪಿ ಭಗವಾ ಯಂ ಅರಿಯಸಙ್ಖಾತಂ ಧಮ್ಮಂ ಭಾವೇತ್ವಾ, ಫಲನಿಬ್ಬಾನಸಙ್ಖಾತಂ ಪನ ಸಚ್ಛಿಕತ್ವಾ ಅನುತ್ತರಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಂ ಅಧಿಗತೋ, ತಮೇತಂ ಬುದ್ಧಾನಮ್ಪಿ ಬುದ್ಧಭಾವಹೇತುಭೂತಂ ಸಬ್ಬದೋಸಮಲರಹಿತಂ ಅತ್ತನೋ ಉತ್ತರಿತರಾಭಾವೇನ ಅನುತ್ತರಂ ಪಟಿವೇಧಸದ್ಧಮ್ಮಂ ನಮಾಮೀತಿ। ಪರಿಯತ್ತಿಸದ್ಧಮ್ಮಸ್ಸಾಪಿ ತಪ್ಪಕಾಸನತ್ತಾ ಇಧ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಅಥ
ಏತ್ಥ
‘‘ಗತಮಲ’’ನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಸಂಕಿಲೇಸಾಭಾವದೀಪನೇನ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪರಿಸುದ್ಧತಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ‘‘ಅನುತ್ತರ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ವಿಸಿಟ್ಠಸ್ಸ ಅಭಾವದೀಪನೇನ ವಿಪುಲಪರಿಪುಣ್ಣತಂ। ಪಠಮೇನ ವಾ ಪಹಾನಸಮ್ಪದಂ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ದಸ್ಸೇತಿ, ದುತಿಯೇನ ಪಭಾವಸಮ್ಪದಂ। ಭಾವೇತಬ್ಬತಾಯ ವಾ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಗತಮಲಭಾವೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ
ಏವಂ ಸಙ್ಖೇಪೇನೇವ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಗುಣೇಹಿ ಸದ್ಧಮ್ಮಂ ಅಭಿತ್ಥವಿತ್ವಾ, ಇದಾನಿ ಅರಿಯಸಙ್ಘಂ ಥೋಮೇತುಂ ‘‘ಸುಗತಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಸುಗತಸ್ಸಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧನಿದ್ದೇಸೋ, ತಸ್ಸ ‘‘ಪುತ್ತಾನ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಓರಸಾನನ್ತಿ ಪುತ್ತವಿಸೇಸನಂ। ಮಾರಸೇನಮಥನಾನನ್ತಿ ಅಟ್ಠನ್ನನ್ತಿ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದನಿದ್ದೇಸೋ, ತೇನ ಚ ಸತಿಪಿ ತೇಸಂ ಸತ್ತವಿಸೇಸಭಾವೇನ ಅನೇಕಸತಸಹಸ್ಸಸಙ್ಖ್ಯಭಾವೇ ಇಮಂ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದಂ ನಾತಿವತ್ತನ್ತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ, ಮಗ್ಗಟ್ಠಫಲಟ್ಠಭಾವಾನತಿವತ್ತನತೋ। ಸಮೂಹನ್ತಿ ಸಮುದಾಯನಿದ್ದೇಸೋ। ಅರಿಯಸಙ್ಘನ್ತಿ ಗುಣವಿಸಿಟ್ಠಸಙ್ಘಾತಭಾವನಿದ್ದೇಸೋ, ತೇನ ಅಸತಿಪಿ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಾನಂ ಕಾಯಸಾಮಗ್ಗಿಯಂ ಅರಿಯಸಙ್ಘಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ದಿಟ್ಠಿಸೀಲಸಾಮಞ್ಞೇನ ಸಂಹತಭಾವತೋ। ತತ್ಥ ಉರಸಿ ಭವಾ ಜಾತಾ, ಸಂವದ್ಧಾ ಚ ಓರಸಾ। ಯಥಾ ಹಿ ಸತ್ತಾನಂ ಓರಸಪುತ್ತಾ ಅತ್ತಜಾತತಾಯ ಪಿತುಸನ್ತಕಸ್ಸ ದಾಯಜ್ಜಸ್ಸ ವಿಸೇಸೇನ ಭಾಗಿನೋ ಹೋನ್ತಿ, ಏವಮೇತೇಪಿ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಾ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಸವನನ್ತೇ ಅರಿಯಾಯ ಜಾತಿಯಾ ಜಾತತಾಯ ಭಗವತೋ ಸನ್ತಕಸ್ಸ ವಿಮುತ್ತಿಸುಖಸ್ಸ, ಅರಿಯಧಮ್ಮರತನಸ್ಸ ಚ ಏಕನ್ತಭಾಗಿನೋತಿ ಓರಸಾ ವಿಯ ಓರಸಾ। ಅಥ ವಾ ಭಗವತೋ ಧಮ್ಮದೇಸನಾನುಭಾವೇನ ಅರಿಯಭೂಮಿಂ ಓಕ್ಕಮಮಾನಾ, ಓಕ್ಕನ್ತಾ ಚ ಅರಿಯಸಾವಕಾ ಭಗವತೋ ಉರೋವಾಯಾಮಜನಿತಾಭಿಜಾತತಾಯ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ‘‘ಓರಸಪುತ್ತಾ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬತಂ ಅರಹನ್ತಿ। ಸಾವಕೇಹಿ ಪವತ್ತಿಯಮಾನಾಪಿ ಹಿ ಧಮ್ಮದೇಸನಾ ಭಗವತೋ ‘‘ಧಮ್ಮದೇಸನಾ’’ ಇಚ್ಚೇವ ವುಚ್ಚತಿ, ತಂಮೂಲಕತ್ತಾ, ಲಕ್ಖಣಾದಿವಿಸೇಸಾಭಾವತೋ ಚ।
ಯದಿಪಿ ಅರಿಯಸಾವಕಾನಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾಧಿಗಮಸಮಯೇ ಭಗವತೋ ವಿಯ ತದನ್ತರಾಯಕರಣತ್ಥಂ ದೇವಪುತ್ತಮಾರೋ ‘‘ಮಾರಸೇನಮಥನಾನ’’ನ್ತಿ। ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನತ್ಥೇ ‘ಮಾರಮಾರಸೇನಮಥನಾನ’ನ್ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ‘‘ಮಾರಸೇನಮಥನಾನ’’ನ್ತಿ ಏಕದೇಸಸರೂಪೇಕಸೇಸೋ ಕತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಅಥ ವಾ ಖನ್ಧಾಭಿಸಙ್ಖಾರಮಾರಾನಂ ವಿಯ ದೇವಪುತ್ತಮಾರಸ್ಸಾಪಿ ಗುಣಮಾರಣೇ ಮಾರಸೇನಮಥನಾ, ಅರಿಯಸಾವಕಾ। ಏತೇನ ತೇಸಂ ಭಗವತೋ ಅನುಜಾತಪುತ್ತತಂ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಆರಕತ್ತಾ ಕಿಲೇಸೇಹಿ, ಅನಯೇ ನ ಇರಿಯನತೋ, ಅಯೇ ಚ ಇರಿಯನತೋ ಅರಿಯಾ, ನಿರುತ್ತಿನಯೇನ। ಅಥ ವಾ ಸದೇವಕೇನ ಲೋಕೇನ ‘‘ಸರಣ’’ನ್ತಿ ಅರಣೀಯತೋ ಉಪಗನ್ತಬ್ಬತೋ, ಉಪಗತಾನಞ್ಚ ತದತ್ಥಸಿದ್ಧಿತೋ ಅರಿಯಾ, ಅರಿಯಾನಂ ಸಙ್ಘೋತಿ ಅರಿಯಸಙ್ಘೋ, ಅರಿಯೋ ಚ ಸೋ, ಸಙ್ಘೋ ಚಾತಿ ವಾ ಅರಿಯಸಙ್ಘೋ, ತಂ ಅರಿಯಸಙ್ಘಂ। ಭಗವತೋ ಅಪರಭಾಗೇ ಬುದ್ಧಧಮ್ಮರತನಾನಮ್ಪಿ ಸಮಧಿಗಮೋ ಸಙ್ಘರತನಾಧೀನೋತಿ ಅಸ್ಸ ಅರಿಯಸಙ್ಘಸ್ಸ ಬಹೂಪಕಾರತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಇಧೇವ ‘‘ಸಿರಸಾ ವನ್ದೇ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಸುಗತಸ್ಸ ಓರಸಾನಂ ಪುತ್ತಾನ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಅರಿಯಸಙ್ಘಸ್ಸ ಪಭವಸಮ್ಪದಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ‘‘ಮಾರಸೇನಮಥನಾನ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಪಹಾನಸಮ್ಪದಂ, ಸಕಲಸಂಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನದೀಪನತೋ। ‘‘ಅಟ್ಠನ್ನಮ್ಪಿ ಸಮೂಹ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಞಾಣಸಮ್ಪದಂ, ಮಗ್ಗಟ್ಠಫಲಟ್ಠಭಾವದೀಪನತೋ। ‘‘ಅರಿಯಸಙ್ಘ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಪಭವಸಮ್ಪದಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ಸಬ್ಬಸಙ್ಘಾನಂ ಅಗ್ಗಭಾವದೀಪನತೋ। ಅಥ ವಾ ‘‘ಸುಗತಸ್ಸ ಓರಸಾನಂ ಪುತ್ತಾನ’’ನ್ತಿ ಅರಿಯಸಙ್ಘಸ್ಸ ವಿಸುದ್ಧನಿಸ್ಸಯಭಾವದೀಪನಂ, ‘‘ಮಾರಸೇನಮಥನಾನ’’ನ್ತಿ ಸಮ್ಮಾಉಜುಞಾಯಸಾಮೀಚಿಪ್ಪಟಿಪನ್ನಭಾವದೀಪನಂ, ‘‘ಅಟ್ಠನ್ನಮ್ಪಿ ಸಮೂಹ’’ನ್ತಿ ಆಹುನೇಯ್ಯಾದಿಭಾವದೀಪನಂ, ‘‘ಅರಿಯಸಙ್ಘ’’ನ್ತಿ ಅನುತ್ತರಪುಞ್ಞಕ್ಖೇತ್ತಭಾವದೀಪನಂ। ತಥಾ ‘‘ಸುಗತಸ್ಸ ಓರಸಾನಂ ಪುತ್ತಾನ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಅರಿಯಸಙ್ಘಸ್ಸ ಲೋಕುತ್ತರಸರಣಗಮನಸಬ್ಭಾವಂ ದೀಪೇತಿ। ಲೋಕುತ್ತರಸರಣಗಮನೇನ ಹಿ ತೇ ಭಗವತೋ ಓರಸಪುತ್ತಾ ಜಾತಾ। ‘‘ಮಾರಸೇನಮಥನಾನ’’ನ್ತಿ
ಏವಂ ಗಾಥಾತ್ತಯೇನ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಸಕಲಗುಣಸಙ್ಕಿತ್ತನಮುಖೇನ ರತನತ್ತಯಸ್ಸ ಪಣಾಮಂ ಕತ್ವಾ, ಇದಾನಿ ತಂ ನಿಪಚ್ಚಕಾರಂ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತೇ ಪಯೋಜನೇ ಪರಿಣಾಮೇನ್ತೋ ‘‘ಇತಿ ಮೇ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ರತಿಜನನಟ್ಠೇನ ರತನಂ, ಬುದ್ಧಧಮ್ಮಸಙ್ಘಾ। ತೇಸಞ್ಹಿ ‘‘ಇತಿಪಿ ಸೋ ಭಗವಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಯಥಾಭೂತಗುಣೇ ಆವಜ್ಜನ್ತಸ್ಸ ಅಮತಾಧಿಗಮಹೇತುಭೂತಂ ಅನಪ್ಪಕಂ ಪೀತಿಪಾಮೋಜ್ಜಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಯಥಾಹ –
‘‘ಯಸ್ಮಿಂ, ಮಹಾನಾಮ, ಸಮಯೇ ಅರಿಯಸಾವಕೋ ತಥಾಗತಂ ಅನುಸ್ಸರತಿ, ನೇವಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ರಾಗಪರಿಯುಟ್ಠಿತಂ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತಿ, ನ ದೋಸಪರಿಯುಟ್ಠಿತಂ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತಿ, ನ ಮೋಹಪರಿಯುಟ್ಠಿತಂ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತಿ, ಉಜುಗತಮೇವಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತಿ ತಥಾಗತಂ ಆರಬ್ಭ। ಉಜುಗತಚಿತ್ತೋ ಖೋ ಪನ, ಮಹಾನಾಮ, ಅರಿಯಸಾವಕೋ ಲಭತಿ ಅತ್ಥವೇದಂ, ಲಭತಿ ಧಮ್ಮವೇದಂ, ಲಭತಿ ಧಮ್ಮೂಪಸಂಹಿತಂ ಪಾಮೋಜ್ಜಂ, ಪಮುದಿತಸ್ಸ ಪೀತಿ ಜಾಯತೀ’’ತಿಆದಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೬.೧೦; ಅ॰ ನಿ॰ ೧೧.೧೧)।
ಚಿತ್ತೀಕತಾದಿಭಾವೋ ವಾ ರತನಟ್ಠೋ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –
‘‘ಚಿತ್ತೀಕತಂ ಮಹಗ್ಘಞ್ಚ, ಅತುಲಂ ದುಲ್ಲಭದಸ್ಸನಂ।
ಅನೋಮಸತ್ತಪರಿಭೋಗಂ, ರತನಂ ತೇನ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ॥ (ಖು॰ ಪಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೬.೩; ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೩೩; ಸು॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೨೨೬; ಮಹಾನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೫೦)।
ಚಿತ್ತೀಕತಭಾವಾದಯೋ ವನ್ದನಾಮಯಂ, ಯಥಾ ‘‘ದಾನಮಯಂ, ಸೀಲಮಯ’’ನ್ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೦೫; ಇತಿವು॰ ೬೦; ನೇತ್ತಿ॰ ೩೪)। ವನ್ದನಾ ಚೇತ್ಥ ಕಾಯವಾಚಾಚಿತ್ತೇಹಿ ತಿಣ್ಣಂ ರತನಾನಂ ಗುಣನಿನ್ನತಾ, ಥೋಮನಾ ವಾ। ಪುಜ್ಜಭವಫಲನಿಬ್ಬತ್ತನತೋ ಪುಞ್ಞಂ, ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನಂ ಪುಣಾತೀತಿ ವಾ। ಸುವಿಹತನ್ತರಾಯೋತಿ ಸುಟ್ಠು ವಿಹತನ್ತರಾಯೋ, ಏತೇನ ಅತ್ತನೋ ಪಸಾದಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ, ರತ್ತನತ್ತಯಸ್ಸ ಹುತ್ವಾತಿ ಪುಬ್ಬಕಾಲಕಿರಿಯಾ, ತಸ್ಸ ‘‘ಅತ್ಥಂ ಪಕಾಸಯಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಏತೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ತಸ್ಸಾತಿ ಯಂ ರತನತ್ತಯವನ್ದನಾಮಯಂ ಪುಞ್ಞಂ, ತಸ್ಸ। ಆನುಭಾವೇನಾತಿ ಬಲೇನ।
ಏವಂ ‘‘ದೀಘಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ದೀಘಸುತ್ತಙ್ಕಿತಸ್ಸಾತಿ ದೀಘಪ್ಪಮಾಣಸುತ್ತಲಕ್ಖಿತಸ್ಸ, ಏತೇನ ‘‘ದೀಘೋ’’ತಿ ಅಯಂ ಇಮಸ್ಸ ಆಗಮಸ್ಸ ಅತ್ಥಾನುಗತಾ ಸಮಞ್ಞಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ನನು ಚ ಸುತ್ತಾನಿಯೇವ ಆಗಮೋ, ಕಸ್ಸ ಪನ ಸುತ್ತೇಹಿ ಅಙ್ಕನನ್ತಿ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ ಪರಮತ್ಥತೋ, ಸುತ್ತಾನಿ ಪನ ಉಪಾದಾಯಪಞ್ಞತ್ತೋ ಆಗಮೋ। ಯಥಾ ಹಿ ಅತ್ಥಬ್ಯಞ್ಜನಸಮುದಾಯೇ ‘‘ಸುತ್ತ’’ನ್ತಿ ವೋಹಾರೋ, ಏವಂ ಸುತ್ತಸಮುದಾಯೇ ‘‘ಆಗಮೋ’’ತಿ ವೋಹಾರೋ। ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಾದಿನಿಪುಣತ್ಥಸಬ್ಭಾವತೋ ನಿಪುಣಸ್ಸ। ಆಗಮಿಸ್ಸನ್ತಿ ಏತ್ಥ, ಏತೇನ, ಏತಸ್ಮಾ ವಾ ಅತ್ತತ್ಥಪರತ್ಥಾದಯೋತಿ ಆಗಮೋ, ಆಗಮೋ ಚ ಸೋ ವರೋ ಚಾತಿ ಆಗಮವರೋ, ಆಗಮಸಮ್ಮತೇಹಿ ವಾ ವರೋತಿ ಆಗಮವರೋ, ತಸ್ಸ। ಬುದ್ಧಾನಂ ಅನುಬುದ್ಧಾ ಬುದ್ಧಾನುಬುದ್ಧಾ, ಬುದ್ಧಾನಂ ಸಚ್ಚಪಟಿವೇಧಂ ಅನುಗಮ್ಮ ಪಟಿವಿದ್ಧಸಚ್ಚಾ ಅಗ್ಗಸಾವಕಾದಯೋ ಬುದ್ಧಾನುಬುದ್ಧಾತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೇನೇವ ಹಿ ತಿಣ್ಣಮ್ಪಿ ಪಿಟಕಾನಂ ಅತ್ಥವಣ್ಣನಾಕ್ಕಮೋ ಭಾಸಿತೋ, ಯಾ ‘‘ಪಕಿಣ್ಣಕದೇಸನಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತತೋ ಸಙ್ಗಾಯನಾದಿವಸೇನ ಸಾವಕೇಹೀತಿ ಆಚರಿಯಾ ವದನ್ತಿ।
ಸದ್ಧಾವಹಗುಣಸ್ಸಾತಿ ಬುದ್ಧಾದೀಸು ಪಸಾದಾವಹಸಮ್ಪತ್ತಿಕಸ್ಸ। ಅಯಞ್ಹಿ ಆಗಮೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಾಲಾದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೫-೭, ೨೬-೨೮) ಸೀಲದಿಟ್ಠಾದೀನಂ ಅನವಸೇಸನಿದ್ದೇಸಾದಿವಸೇನ, ಮಹಾಪದಾನಾದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೩-೫) ಪುರಿಮಬುದ್ಧಾನಮ್ಪಿ ಗುಣನಿದ್ದೇಸಾದಿವಸೇನ, ಪಾಥಿಕಸುತ್ತಾದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩,೪) ತಿತ್ಥಿಯೇ ನಿಮದ್ದಿತ್ವಾ ಅಪ್ಪಟಿವತ್ತಿಯಸೀಹನಾದ ನದನಾದಿವಸೇನ, ಅನುತ್ತರಿಯಸುತ್ತಾದೀಸು (ಅ॰ ನಿ॰ ೬.೮) ಚ ವಿಸೇಸತೋ ಬುದ್ಧಗುಣವಿಭಾವನೇನ ರತನತ್ತಯೇ ಸಾತಿಸಯಪ್ಪಸಾದಂ ಆವಹತಿ। ಸಂವಣ್ಣನಾಸು ಚಾಯಂ ಆಚರಿಯಸ್ಸ ಪಕತಿ, ಯಾ ತಂತಂಸಂವಣ್ಣನಾಸು ಆದಿತೋ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಸಂವಣ್ಣೇತಬ್ಬಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ವಿಸೇಸಗುಣಕಿತ್ತನೇನ ಥೋಮನಾ। ತಥಾ ಹಿ ಪಪಞ್ಚಸೂದನೀಸಾರತ್ಥಪ್ಪಕಾಸಿನೀಮನೋರಥಪೂರಣೀಸು ಅಟ್ಠಸಾಲಿನೀಆದೀಸು ಚ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ‘‘ಪರವಾದಮಥನಸ್ಸ ಞಾಣಪ್ಪಭೇದಜನನಸ್ಸ
ಅತ್ಥೋ ಕಥೀಯತಿ ಏತಾಯಾತಿ ಅತ್ಥಕಥಾ, ಸಾ ಏವ ಅಟ್ಠಕಥಾ, ತ್ಥ-ಕಾರಸ್ಸ ಟ್ಠ-ಕಾರಂ ಕತ್ವಾ, ಯಥಾ ‘‘ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಪೀಳನಟ್ಠೋ’’ತಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೨.೮)। ಆದಿತೋ ತಿಆದಿಮ್ಹಿ ಪಠಮಸಙ್ಗೀತಿಯಂ। ಛಳಭಿಞ್ಞತಾಯ ಪರಮೇನ ಚಿತ್ತವಸೀಭಾವೇನ ಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾ, ಝಾನಾದೀಸು ಪಞ್ಚವಿಧವಸಿತಾಸಬ್ಭಾವತೋ ಚ ವಸಿನೋ, ಥೇರಾ ಮಹಾಕಸ್ಸಪಾದಯೋ। ತೇಸಂ ಸತೇಹಿ ಪಞ್ಚಹಿ। ಯಾತಿ ಯಾ ಅಟ್ಠಕಥಾ। ಸಙ್ಗೀತಾತಿ ಅತ್ಥಂ ಪಕಾಸೇತುಂ ಯುತ್ತಟ್ಠಾನೇ ‘‘ಅಯಂ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ, ಅಯಂ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ ಸಙ್ಗಹೇತ್ವಾ ವುತ್ತಾ। ಅನುಸಙ್ಗೀತಾ ಪಚ್ಛಾಪಿ ದುತಿಯತತಿಯಸಙ್ಗೀತೀಸು, ಇಮಿನಾ ಅತ್ತನೋ ಸಂವಣ್ಣನಾಯ ಆಗಮನಸುದ್ಧಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಸೀಹಸ್ಸ ಲಾನತೋ ಗಹಣತೋ ಸೀಹಳೋ, ಸೀಹಕುಮಾರೋ। ತಂವಂಸಜಾತತಾಯ ತಮ್ಬಪಣ್ಣಿದೀಪೇ ಖತ್ತಿಯಾನಂ, ತೇಸಂ ನಿವಾಸತಾಯ ತಮ್ಬಪಣ್ಣಿದೀಪಸ್ಸ ಚ ಸೀಹಳಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಆಭತಾತಿ ಜಮ್ಬುದೀಪತೋ ಆನೀತಾ। ಅಥಾತಿ ಪಚ್ಛಾ। ಅಪರಭಾಗೇ ಹಿ ಅಸಙ್ಕರತ್ಥಂ ಸೀಹಳಭಾಸಾಯ ಅಟ್ಠಕಥಾ ಠಪಿತಾತಿ। ತೇನಸ್ಸ ಮೂಲಟ್ಠಕಥಾ ಸಬ್ಬಸಾಧಾರಣಾ ನ ಹೋತೀತಿ ಇದಂ ಅತ್ಥಪ್ಪಕಾಸನಂ ಏಕನ್ತೇನ ಕರಣೀಯನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ದೀಪವಾಸೀನಮತ್ಥಾಯಾ’’ತಿ। ತತ್ಥ ದೀಪವಾಸೀನನ್ತಿ ಜಮ್ಬುದೀಪವಾಸೀನಂ। ದೀಪವಾಸೀನನ್ತಿ ವಾ ಸೀಹಳದೀಪವಾಸೀನಂ ಅತ್ಥಾಯ ಸೀಹಳಭಾಸಾಯ ಠಪಿತಾತಿ ಯೋಜನಾ।
ಅಪನೇತ್ವಾನಾತಿ ಕಞ್ಚುಕಸದಿಸಂ ಸೀಹಳಭಾಸಂ ಅಪನೇತ್ವಾ। ತತೋತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾತೋ। ಅಹನ್ತಿ ಅತ್ತಾನಂ ನಿದ್ದಿಸತಿ। ಮನೋರಮಂ ಭಾಸನ್ತಿ ಮಾಗಧಭಾಸಂ। ಸಾ ಹಿ ಸಭಾವನಿರುತ್ತಿಭೂತಾ ಪಣ್ಡಿತಾನಂ ಮನಂ ರಮಯತೀತಿ। ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ತನ್ತಿನಯಾನುಚ್ಛವಿಕ’’ನ್ತಿ, ಪಾಳಿಗತಿಯಾ ಅನುಲೋಮಿಕಂ ಪಾಳಿಭಾಸಾಯಾನುವಿಧಾಯಿನಿನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ವಿಗತದೋಸನ್ತಿ ಅಸಭಾವನಿರುತ್ತಿಭಾಸನ್ತರರಹಿತಂ।
ಸಮಯಂ ಅವಿಲೋಮೇನ್ತೋತಿ ಸಿದ್ಧನ್ತಂ ಅವಿರೋಧೇನ್ತೋ, ಏತೇನ ಅತ್ಥದೋಸಾಭಾವಮಾಹ। ಅವಿರುದ್ಧತ್ತಾ ಏವ ಹಿ ಥೇರವಾದಾಪಿ ಇಧ ಪಕಾಸಿಯಿಸ್ಸನ್ತಿ। ಥೇರವಂಸಪದೀಪಾನನ್ತಿ ಥಿರೇಹಿ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧಾದೀಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾ ಥೇರಾ, ಮಹಾಕಸ್ಸಪಾದಯೋ। ತೇಹಿ ಆಗತಾ ಆಚರಿಯಪರಮ್ಪರಾ ಥೇರವಂಸೋ, ತಪ್ಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಥೇರವಂಸಪದೀಪಾ, ಮಹಾವಿಹಾರವಾಸಿನೋ ಥೇರಾ, ತೇಸಂ। ವಿವಿಧೇಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ನಿಚ್ಛೀಯತೀತಿ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ, ಗಣ್ಠಿಟ್ಠಾನೇಸು ಖೀಲಮದ್ದನಾಕಾರೇನ ಪವತ್ತಾ ವಿಮತಿಚ್ಛೇದಕಥಾ। ಸುಟ್ಠು ನಿಪುಣೋ ಸಣ್ಹೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ಏತೇಸನ್ತಿ ಸುನಿಪುಣವಿನಿಚ್ಛಯಾ। ಅಥ ವಾ ವಿನಿಚ್ಛಿನೋತೀತಿ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ, ಯಥಾವುತ್ತವಿಸಯಂ ಞಾಣಂ। ಸುಟ್ಠು ನಿಪುಣೋ ಛೇಕೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ಏತೇಸನ್ತಿ ಸುನಿಪುಣವಿನಿಚ್ಛಯಾ, ಏತೇನ ಮಹಾಕಸ್ಸಪಾದಿಥೇರಪರಮ್ಪರಾಭತೋ, ತತೋಯೇವ ಚ ಅವಿಪರೀತೋ ಸಣ್ಹಸುಖುಮೋ ಮಹಾವಿಹಾರವಾಸೀನಂ
ಸುಜನಸ್ಸ ಚಾತಿ ಚ-ಸದ್ದೋ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡನತ್ಥೋ, ತೇನ ನ ಕೇವಲಂ ಜಮ್ಬುದೀಪವಾಸೀನಮೇವ ಅತ್ಥಾಯ, ಅಥ ಖೋ ಸಾಧುಜನತೋಸನತ್ಥಞ್ಚಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ, ತೇನ ಚ ತಮ್ಬಪಣ್ಣಿದೀಪವಾಸೀನಮ್ಪಿ ಅತ್ಥಾಯಾತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ಸಿದ್ಧೋ ಹೋತಿ, ಉಗ್ಗಹಣಾದಿಸುಕರತಾಯ ತೇಸಮ್ಪಿ ಬಹುಪಕಾರತ್ತಾ। ಚಿರಟ್ಠಿತತ್ಥನ್ತಿ ಚಿರಟ್ಠಿತಿಅತ್ಥಂ
‘‘ದ್ವೇಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮಾ ಸದ್ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಠಿತಿಯಾ ಅಸಮ್ಮೋಸಾಯ ಅನನ್ತರಧಾನಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ। ಕತಮೇ ದ್ವೇ? ಸುನಿಕ್ಖತ್ತಞ್ಚ ಪದಬ್ಯಞ್ಜನಂ, ಅತ್ಥೋ ಚ ಸುನೀತೋ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೨.೨೧)।
ಯಂ ಅತ್ಥವಣ್ಣನಂ ಕತ್ತುಕಾಮೋ, ತಸ್ಸಾ ಮಹತ್ತಂ ಪರಿಹರಿತುಂ ‘‘ಸೀಲಕಥಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ನ ತಂ ಇಧ ವಿಚಾರಯಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ। ಅಥ ವಾ ಯಂ ಅಟ್ಠಕಥಂ ಕತ್ತುಕಾಮೋ, ತದೇಕದೇಸಭಾವೇನ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೋ ಚ ಗಹೇತಬ್ಬೋತಿ ಕಥಿಕಾನಂ ಉಪದೇಸಂ ಕರೋನ್ತೋ ತತ್ಥ ವಿಚಾರಿತಧಮ್ಮೇ ಉದ್ದೇಸವಸೇನ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಸೀಲಕಥಾ’’ ತಿಆದಿನಾ। ತತ್ಥ ಸೀಲಕಥಾತಿ ಚಾರಿತ್ತವಾರಿತ್ತಾದಿವಸೇನ ಸೀಲವಿತ್ಥಾರಕಥಾ। ಧುತಧಮ್ಮಾತಿ ಪಿಣ್ಡಪಾತಿಕಙ್ಗಾದಯೋ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೧.೨೨; ಥೇರಗಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೮೪೫, ೮೪೯) ತೇರಸ ಕಿಲೇಸಧುನನಕಧಮ್ಮಾ। ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಾನಿ ಸಬ್ಬಾನೀತಿ ಪಾಳಿಯಂ ಆಗತಾನಿ ಅಟ್ಠತಿಂಸ, ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ದ್ವೇತಿ ನಿರವಸೇಸಾನಿ ಯೋಗಕಮ್ಮಸ್ಸ ಭಾವನಾಯ ಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನಾನಿ। ಚರಿಯಾವಿಧಾನಸಹಿತೋತಿ ರಾಗಚರಿತಾದೀನಂ ಸಭಾವಾದಿವಿಧಾನೇನ ಸಹಿತೋ। ಝಾನಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಾನಿ, ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ ಝಾನಾನಿ, ಸಮಾಪಜ್ಜನವಸೀಭಾವಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ। ಝಾನಾನಿ ವಾ ರೂಪಾರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಾನಿ ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ।
ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಭೇದಾ ಛ ಅಭಿಞ್ಞಾಯೋ ಸಬ್ಬಾ ಅಭಿಞ್ಞಾಯೋ। ಞಾಣವಿಭಙ್ಗಾದೀಸು ಆಗತನಯೇನ ಏಕವಿಧಾದಿನಾ ಪಞ್ಞಾಯ ಸಙ್ಕಲೇತ್ವಾ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡೇತ್ವಾ ನಿಚ್ಛಯೋ ಪಞ್ಞಾಸಙ್ಕಲನನಿಚ್ಛಯೋ।
ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮಾನಂ ಹೇತಾದೀನಂ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮಾನಂ ಹೇತುಪಚ್ಚಯಾದಿಭಾವೋ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೋ, ತಸ್ಸ ದೇಸನಾ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರದೇಸನಾ, ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಕಥಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಾ ಪನ ಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗಸ್ಸ ಸುದುಕ್ಕರತಾಯ ಸಣ್ಹಸುಖುಮಾ, ನಿಕಾಯನ್ತರಲದ್ಧಿಸಙ್ಕರರಹಿತಾ, ಏಕತ್ತನಯಾದಿಸಹಿತಾ ಚ ತತ್ಥ ವಿಚಾರಿತಾತಿ ಆಹ – ‘‘ಸುಪರಿಸುದ್ಧನಿಪುಣನಯಾ’’ತಿ। ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾದೀಸು ಆಗತನಯಂ ಅವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತ್ವಾವ ವಿಚಾರಿತತ್ತಾ ಅವಿಮುತ್ತತನ್ತಿ ಮಗ್ಗಾ।
ಇತಿ ಪನ ಸಬ್ಬನ್ತಿ ಇತಿ-ಸದ್ದೋ ಪರಿಸಮಾಪನೇ, ಪನ-ಸದ್ದೋ ವಚನಾಲಙ್ಕಾರೇ, ಏತಂ ಸಬ್ಬನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇಧಾತಿ ಇಮಿಸ್ಸಾ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ। ನ ವಿಚಾರಯಿಸ್ಸಾಮಿ, ಪುನರುತ್ತಿಭಾವತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
ಇದಾನಿ ತಸ್ಸೇವ ಅವಿಚಾರಣಸ್ಸ ಏಕನ್ತಕಾರಣಂ ನಿದ್ಧಾರೇನ್ತೋ ‘‘ಮಜ್ಝೇ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ‘‘ಮಜ್ಝೇ ಠತ್ವಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಮಜ್ಝೇಭಾವದೀಪನೇನ ವಿಸೇಸತೋ ಚತುನ್ನಂ ಆಗಮಾನಂ ಸಾಧಾರಣಟ್ಠಕಥಾ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೋ, ನ ಸುಮಙ್ಗಲವಿಲಾಸಿನೀಆದಯೋ ವಿಯ ಅಸಾಧಾರಣಟ್ಠಕಥಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ‘‘ವಿಸೇಸತೋ’’ತಿ ಇದಂ ವಿನಯಾಭಿಧಮ್ಮಾನಮ್ಪಿ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೋ ಯಥಾರಹಂ ಅತ್ಥವಣ್ಣನಾ ಹೋತಿ ಯೇವಾತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ।
ಇಚ್ಚೇವಾತಿ ಇತಿ ಏವ। ತಮ್ಪೀತಿ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗಮ್ಪಿ। ಏತಾಯಾತಿ ಸುಮಙ್ಗಲವಿಲಾಸಿನಿಯಾ। ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಸೀಹಳದೀಪಂ ಆಭತಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಅತ್ಥಪ್ಪಕಾಸನಸ್ಸ ನಿಮಿತ್ತಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ‘‘ದೀಪವಾಸೀನಮತ್ಥಾಯ, ಸುಜನಸ್ಸ ಚ ತುಟ್ಠತ್ಥಂ, ಚಿರಟ್ಠಿತತ್ಥಞ್ಚ ಧಮ್ಮಸ್ಸಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಪಯೋಜನಂ, ಅವಸಿಟ್ಠೇನ ಕರಣಪ್ಪಕಾರಂ। ಸೀಲಕಥಾದೀನಂ ಅವಿಚಾರಣಮ್ಪಿ ಹಿ ಇಧ ಕರಣಪ್ಪಕಾರೋ ಏವಾತಿ।
ಗನ್ಥಾರಮ್ಭಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ನಿದಾನಕಥಾವಣ್ಣನಾ
ವಿಭಾಗವನ್ತಾನಂ ‘‘ತತ್ಥ ದೀಘಾಗಮೋ ನಾಮಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ತತ್ಥಾತಿ ‘‘ದೀಘಸ್ಸ ಆಗಮವರಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ಪಕಾಸಯಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಯದಿದಂ ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಮಿಂ ವಚನೇ। ಯಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ಪಕಾಸಯಿಸ್ಸಾಮೀತಿ ಪಟಿಞ್ಞಾತಂ, ಸೋ ದೀಘಾಗಮೋ ನಾಮ ವಗ್ಗಸುತ್ತವಸೇನ ಏವಂ ವಿಭಾಗೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ ತತ್ಥಾತಿ ‘‘ದೀಘಾಗಮನಿಸ್ಸಿತಮತ್ಥ’’ನ್ತಿ ಏತಸ್ಮಿಂ ವಚನೇ। ಯೋ ದೀಘಾಗಮೋ ವುತ್ತೋ, ಸೋ ವಗ್ಗಾದಿವಸೇನ ಏದಿಸೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅತ್ತನೋ ಸಂವಣ್ಣನಾಯ ಪಠಮಮಹಾಸಙ್ಗೀತಿಯಂ ನಿಕ್ಖಿತ್ತಾನುಕ್ಕಮೇನೇವ ಪವತ್ತಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ತಸ್ಸ ವಗ್ಗೇಸು…ಪೇ॰… ವುತ್ತಂ ನಿದಾನಮಾದೀ’’ತಿ ಆಹ। ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಚತೂಸು ಆಗಮೇಸು ದೀಘಾಗಮೋ ಪಠಮಂ ಸಙ್ಗೀತೋ, ತತ್ಥ ಚ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧವಗ್ಗೋ ಆದಿತೋ ನಿಕ್ಖಿತ್ತೋ, ತಸ್ಮಿಞ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಜಾಲನ್ತಿ? ನಾಯಮನುಯೋಗೋ ಕತ್ಥಚಿಪಿ ನ ಪವತ್ತತಿ, ಅಪಿ ಚ ಸದ್ಧಾವಹಗುಣತೋ ದೀಘನಿಕಾಯೋ ಪಠಮಂ ಸಙ್ಗೀತೋ। ಸದ್ಧಾ ಹಿ ಕುಸಲಧಮ್ಮಾನಂ ಬೀಜಂ। ಯಥಾಹ – ‘‘ಸದ್ಧಾ ಬೀಜಂ ತಪೋ ವುಟ್ಠೀ’’ತಿ, (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೯೭; ಸು॰ ನಿ॰ ೭೭) ಸದ್ಧಾವಹಗುಣತಾ ಚಸ್ಸ ದಸ್ಸಿತಾಯೇವ। ಕಿಞ್ಚ ಕತಿಪಯಸುತ್ತಸಙ್ಗಹತೋ, ಅಪ್ಪಪರಿಮಾಣತೋ ಚ ಗಹಣಧಾರಣಾದಿಸುಖತೋ। ತಥಾಹೇಸ ಚತುತ್ತಿಂಸಸುತ್ತಸಙ್ಗಹೋ ಚತುಸಟ್ಠಿಭಾಣವಾರಪರಿಮಾಣೋ ಚ। ಸೀಲಕಥಾಬಾಹುಲ್ಲತೋ ಪನ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧವಗ್ಗೋ ಪಠಮಂ ನಿಕ್ಖಿತ್ತೋ। ಸೀಲಞ್ಹಿ ಸಾಸನಸ್ಸ ಆದಿ, ಸೀಲಪತಿಟ್ಠಾನತ್ತಾ ಸಬ್ಬಗುಣಾನಂ। ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ತಸ್ಮಾ ತಿಹ, ತ್ವಂ ಭಿಕ್ಖು, ಆದಿಮೇವ ವಿಸೋಧೇಹಿ ಕುಸಲೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು। ಕೋ ಚಾದಿ ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ? ಸೀಲಞ್ಚ ಸುವಿಸುದ್ಧ’’ನ್ತಿಆದಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೩೯೫)। ಏತೇನ ಚಸ್ಸ ವಗ್ಗಸ್ಸ ಅನ್ವತ್ಥಸಞ್ಞತಾ ವುತ್ತಾ ಹೋತಿ। ದಿಟ್ಠಿವಿನಿವೇಠನಕಥಾಭಾವತೋ ಪನ ಸುತ್ತನ್ತಪಿಟಕಸ್ಸ ನಿರವಸೇಸದಿಟ್ಠಿವಿಭಜನಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಾಲಂ ಪಠಮಂ ನಿಕ್ಖಿತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ತೇಪಿಟಕೇ ಹಿ ಬುದ್ಧವಚನೇ ಬ್ರಹ್ಮಜಾಲಸದಿಸಂ ದಿಟ್ಠಿಗತಾನಿ ನಿಗ್ಗುಮ್ಬಂ ನಿಜ್ಜಟಂ ಕತ್ವಾ ವಿಭತ್ತಸುತ್ತಂ ನತ್ಥೀತಿ।
ಪಠಮಮಹಾಸಙ್ಗೀತಿಕಥಾವಣ್ಣನಾ
ಯಸ್ಸಾ ‘‘ಪಠಮಮಹಾಸಙ್ಗೀತಿ…ಪೇ॰… ವೇದಿತಬ್ಬಾ’’ತಿ ಆಹ। ತತ್ಥ ಯಥಾಪಚ್ಚಯಂ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ದೇಸಿತತ್ತಾ ಪಠಮಮಹಾಸಙ್ಗೀತಿಕಾಲೇ। ನಿದಾನನ್ತಿ ಚ ದೇಸನಂ ದೇಸಕಾಲಾದಿವಸೇನ ಅವಿದಿತಂ ವಿದಿತಂ ಕತ್ವಾ ನಿದಸ್ಸೇತೀತಿ ನಿದಾನಂ। ಸತ್ತಾನಂ ದಸ್ಸನಾನುತ್ತರಿಯಸರಣಾದಿಪಟಿಲಾಭಹೇತುಭೂತಾಸು ವಿಜ್ಜಮಾನಾಸುಪಿ ಅಞ್ಞಾಸು ಭಗವತೋ ಕಿರಿಯಾಸು ‘‘ಬುದ್ಧೋ ಬೋಧೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿ (ಬು॰ ವಂ॰ ಅಟ್ಠ॰ ರತನಚಙ್ಕಮನಕಣ್ಡವಣ್ಣನಾ; ಚರಿಯಾ॰ ಉದ್ಧಾನಗಾಥಾವಣ್ಣನಾ) ಪಟಿಞ್ಞಾಯ ಅನುಲೋಮತೋ ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ಮಗ್ಗಫಲಪ್ಪತ್ತೀನಂ ಹೇತುಭೂತಾ ಕಿರಿಯಾ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಬುದ್ಧಕಿಚ್ಚನ್ತಿ ಆಹ – ‘‘ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಪ್ಪವತ್ತನಞ್ಹಿ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ’’ತಿ। ತತ್ಥ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಾದಿಧಮ್ಮೋಯೇವ ಪವತ್ತನಟ್ಠೇನ ಚಕ್ಕನ್ತಿ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ। ಅಥ ವಾ ಚಕ್ಕನ್ತಿ ಆಣಾ, ಧಮ್ಮತೋ ಅನಪೇತತ್ತಾ ಧಮ್ಮಞ್ಚ ತಂ ಚಕ್ಕಞ್ಚಾತಿ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ, ಧಮ್ಮೇನ ಞಾಯೇನ ಚಕ್ಕನ್ತಿಪಿ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ। ಯಥಾಹ –
‘‘ಧಮ್ಮಞ್ಚ ಪವತ್ತೇತಿ ಚಕ್ಕಞ್ಚಾತಿ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ, ಚಕ್ಕಞ್ಚ ಪವತ್ತೇತಿ ಧಮ್ಮಞ್ಚಾತಿ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ, ಧಮ್ಮೇನ ಪವತ್ತೇತೀತಿ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ, ಧಮ್ಮಚರಿಯಾಯ ಪವತ್ತೇತೀತಿ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕ’’ನ್ತಿಆದಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೨, ೩೯, ೪೧)।
‘‘ಕತಬುದ್ಧಕಿಚ್ಚೇ’’ತಿ ಏತೇನ ಬುದ್ಧಕತ್ತಬ್ಬಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿಪಿ ಅಸೇಸಿತಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ನನು ಚ ಸಾವಕೇಹಿ ವಿನೀತಾಪಿ ವಿನೇಯ್ಯಾ
‘‘ನ ತಾವಾಹಂ, ಪಾಪಿಮ, ಪರಿನಿಬ್ಬಾಯಿಸ್ಸಾಮಿ, ಯಾವ ಮೇ ಭಿಕ್ಖೂ ನ ಸಾವಕಾ ಭವಿಸ್ಸನ್ತಿ ವಿಯತ್ತಾ ವಿನೀತಾ ವಿಸಾರದಾ ಬಹುಸ್ಸುತಾ ಧಮ್ಮಧರಾ…ಪೇ॰… ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಪರಪ್ಪವಾದಂ ಸಹ
‘‘ಕುಸಿನಾರಾಯ’’ನ್ತಿಆದಿ ಭಗವತೋ ಪರಿನಿಬ್ಬುತದೇಸಕಾಲವಿಸೇಸದಸ್ಸನಂ ‘‘ಅಪರಿನಿಬ್ಬುತೋ ಭಗವಾ’’ತಿ ಗಾಹಸ್ಸ ಮಿಚ್ಛಾಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ, ಲೋಕೇ ಜಾತಸಂವದ್ಧಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಞ್ಚ ಅನುಪಾದಿಸೇಸಾ, ನಿಬ್ಬಾನಧಾತು। ನಿಬ್ಬಾನಧಾತೂತಿ ಚೇತ್ಥ ನಿಬ್ಬುತಿಮತ್ತಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ, ಇತ್ಥಮ್ಭೂತಲಕ್ಖಣೇ ಚಾಯಂ ಕರಣನಿದ್ದೇಸೋ। ‘‘ಧಾತುಭಾಜನದಿವಸೇ’’ತಿ ಇದಂ ನ ‘‘ಸನ್ನಿಪತಿತಾನ’’ನ್ತಿ ಏತಸ್ಸ ವಿಸೇಸನಂ, ಉಸ್ಸಾಹಜನನಸ್ಸ ಪನ ವಿಸೇಸನಂ, ‘‘ಧಾತುಭಾಜನದಿವಸೇ ಭಿಕ್ಖೂನಂ ಉಸ್ಸಾಹಂ ಜನೇಸೀ’’ತಿ। ಧಾತುಭಾಜನದಿವಸತೋ ಹಿ ಪುರಿಮಪುರಿಮತರದಿವಸೇಸು ಭಿಕ್ಖೂ ಸಮಾಗತಾತಿ। ಅಥ ವಾ ಧಾತುಭಾಜನದಿವಸೇ ಸನ್ನಿಪತಿತಾನಂ ಕಾಯಸಾಮಗ್ಗೀವಸೇನ ಸಹಿತಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಙ್ಘಸ್ಸ ಥೇರೋ ಸಙ್ಘತ್ಥೇರೋ, ಸೋ ಪನ ಸಙ್ಘೋ ಕಿಂ ಪರಿಮಾಣಾನನ್ತಿ ಆಹ – ‘‘ಸತ್ತನ್ನಂ ಭಿಕ್ಖುಸತಸಹಸ್ಸಾನ’’ನ್ತಿ। ನಿಚ್ಚಸಾಪೇಕ್ಖತಾಯ ಹಿ ಏದಿಸೇಸು ಸಮಾಸೋ ಹೋತಿಯೇವ, ಯಥಾ – ‘‘ದೇವದತ್ತಸ್ಸ ಗರುಕುಲ’’ನ್ತಿ।
ಆಯಸ್ಮಾ ಮಹಾಕಸ್ಸಪೋ ಪುನ ದುಲ್ಲಭಭಾವಂ ಮಞ್ಞಮಾನೋ ಭಿಕ್ಖೂನಂ ಅನುಸ್ಸರನ್ತೋ ಧಮ್ಮಸಂವೇಗವಸೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ‘‘ಸದ್ಧಮ್ಮಂ ಅನ್ತರಧಾಪೇಯ್ಯುಂ ಸಙ್ಗಾಯೇಯ್ಯಂ…ಪೇ॰… ಚಿರಟ್ಠಿತಿಕಂ ತಸ್ಸ ಕಿಮಞ್ಞಂ ಆಣಣ್ಯಂ ಭವಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಏತೇಸಂ ಪದಾನಂ ‘‘ಇತಿ ಚಿನ್ತಯನ್ತೋ’’ತಿ ಏತೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ತಥಾ ‘‘ಯಞ್ಚಾಹ’’ನ್ತಿ ಏತಸ್ಸ ‘‘ಅನುಗ್ಗಹಿತೋ ಪಸಂಸಿತೋ’’ತಿ ಏತೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಯಂ ಪಾಪಭಿಕ್ಖೂತಿ ಏತ್ಥ ಯನ್ತಿ ನಿಪಾತಮತ್ತಂ, ಕಾರಣನಿದ್ದೇಸೋ ವಾ, ಯೇನ ಕಾರಣೇನ ಅನ್ತರಧಾಪೇಯ್ಯುಂ, ತದೇತಂ ಕಾರಣಂ ವಿಜ್ಜತೀತಿ ಅತ್ಥೋ, ಅದ್ಧನಿಯನ್ತಿ ಅದ್ಧಾನಮಗ್ಗಗಾಮಿ, ಅದ್ಧಾನಕ್ಖಮನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಯಞ್ಚಾಹನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಯನ್ತಿ ಯಸ್ಮಾ, ಯೇನ ಕಾರಣೇನಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ, ಕಿರಿಯಾಪರಾಮಸನಂ ವಾ ಏತಂ, ತೇನ ‘‘ಅನುಗ್ಗಹಿತೋ ಪಸಂಸಿತೋ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಅನುಗ್ಗಣ್ಹನಂ ಪಸಂಸನಞ್ಚ ಪರಾಮಸತಿ। ‘‘ಚೀವರೇ ಸಾಧಾರಣಪರಿಭೋಗೇನಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ‘‘ಅತ್ತನಾ ಸಮಸಮಟ್ಠಪನೇನಾ’’ತಿ ಇಧ ಅತ್ತನಾ-ಸದ್ದಂ ಆನೇತ್ವಾ ಚೀವರೇ ಅತ್ತನಾ ಯಾವದೇತಿ ಯಾವದೇವ, ಯತ್ತಕಂ ಕಾಲಂ, ಯತ್ತಕೇ ವಾ ಸಮಾಪತ್ತಿವಿಹಾರೇ, ಅಭಿಞ್ಞಾವಿಹಾರೇ ವಾ ಆಕಙ್ಖನ್ತೋ ವಿಹರಾಮಿ ಚೇವ ವೋಹರಾಮಿ ಚ, ತಥಾ ಕಸ್ಸಪೋಪೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇದಞ್ಚ ನವಾನುಪುಬ್ಬವಿಹಾರಛಳಭಿಞ್ಞಭಾವಸಾಮಞ್ಞೇನ ಥುತಿಮತ್ತಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ನ ಹಿ ಆಯಸ್ಮಾ ಮಹಾಕಸ್ಸಪೋ ಭಗವಾ ವಿಯ ದೇವಸಿಕಂ ಚತುವೀಸತಿಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಸಙ್ಖ್ಯಾ ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ ಸಮಾಪಜ್ಜತಿ, ಯಮಕಪಾಟಿಹಾರಿಯಾದಿವಸೇನ ವಾ ಅಭಿಞ್ಞಾಯೋ ವಳಞ್ಜೇತೀತಿ। ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ನವಾನುಪುಬ್ಬವಿಹಾರಛಳಭಿಞ್ಞಾಪ್ಪಭೇದೇ’’ತಿ ತಸ್ಸ ಕಿಮಞ್ಞಂ ಆಣಣ್ಯಂ ಭವಿಸ್ಸತಿ, ಅಞ್ಞತ್ರ ಧಮ್ಮವಿನಯಸಙ್ಗಾಯನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ‘‘ನನು ಮಂ ಭಗವಾ’’ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತಮೇವತ್ಥಂ ಉಪಮಾವಸೇನ ವಿಭಾವೇತಿ।
ತತೋ ಪರನ್ತಿ ತತೋ ಭಿಕ್ಖೂನಂ ಉಸ್ಸಾಹಜನನತೋ ಪರತೋ। ಪುರೇ ಅಧಮ್ಮೋ ದಿಪ್ಪತೀತಿ ಅಪಿನಾಮ ದಿಬ್ಬತಿ, ಯಾವ ಅಧಮ್ಮೋ ಧಮ್ಮಂ ಪಟಿಬಾಹಿತುಂ ಸಮತ್ಥೋ ಹೋತಿ, ತತೋ ಪುರೇತರಮೇವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಆಸನ್ನೇ ಅನಿಚ್ಛಿತೇ ಹಿ ಅಯಂ ಪುರೇ-ಸದ್ದೋ। ದಿಪ್ಪತೀತಿ ಚ ದಿಪ್ಪಿಸ್ಸತಿ। ಪುರೇಸದ್ದಸನ್ನಿಯೋಗೇನ ಹಿ ಅನಾಗತತ್ಥೇ ಅಯಂ ವತ್ತಮಾನಪ್ಪಯೋಗೋ, ಯಥಾ – ‘‘ಪುರಾ ವಸ್ಸತಿ ದೇವೋ’’ತಿ।
‘‘ಸಕಲನವಙ್ಗಸತ್ಥುಸಾಸನಪರಿಯತ್ತಿಧರೇ…ಪೇ॰… ಏಕೂನಪಞ್ಚಸತೇ ಪರಿಗ್ಗಹೇಸೀ’’ತಿ ಏತೇನ ಸುಕ್ಖವಿಪಸ್ಸಕಖೀಣಾಸವಪರಿಯನ್ತಾನಂ ಯಥಾವುತ್ತಪುಗ್ಗಲಾನಂ ಸತಿಪಿ ಆಗಮಾಧಿಗಮಸಬ್ಭಾವೇ ಸಹ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಹಿ ಪನ ತೇವಿಜ್ಜಾದಿಗುಣಯುತ್ತಾನಂ ಆಗಮಾಧಿಗಮಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಉಕ್ಕಂಸಗತತ್ತಾ ಸಙ್ಗೀತಿಯಾ ಬಹುಪಕಾರತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಸಙ್ಗೀತಿಕ್ಖನ್ಧಕೇ, (ಪಾರಾ॰ ೪೩೭) ಅಪಚ್ಚಕ್ಖಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ ಪಗುಣಪ್ಪವತ್ತಿಭಾವತೋ, ಸಮನ್ತಪಾಸಾದಿಕಾಯಂ ಪನ ‘‘ಅಸಮ್ಮುಖಾ ಪಟಿಗ್ಗಹಿತಂ ನಾಮ ನತ್ಥೀ’’ತಿ (ಪಾರಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ಪಠಮಮಹಾಸಙ್ಗೀತಿಕಥಾ) ವುತ್ತಂ, ತಂ ‘‘ದ್ವೇ ಸಹಸ್ಸಾನಿ ಭಿಕ್ಖುತೋ’’ತಿ ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಭಗವತೋ ಸನ್ತಿಕೇ ಪಟಿಗ್ಗಹಿತಮೇವಾತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಚತುರಾಸೀತಿಸಹಸ್ಸಾನೀತಿ ಧಮ್ಮಕ್ಖನ್ಧೇ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ಪವತ್ತಿನೋತಿ ಪಗುಣಾನಿ। ಆನನ್ದತ್ಥೇರಸ್ಸ ನವಪ್ಪಾಯಾಯ ಪರಿಸಾಯ ವಿಬ್ಭಮನೇನ ಮಹಾಕಸ್ಸಪತ್ಥೇರೋ ಏವಮಾಹ – ‘‘ನ ವಾಯಂ ಕುಮಾರಕೋ ಮತ್ತಮಞ್ಞಾಸೀ’’ತಿ। ತತ್ಥ ಮತ್ತನ್ತಿ ಪಮಾಣಂ। ಛನ್ದಾ ಆಗಮನಂ ವಿಯಾತಿ ಪದವಿಭಾಗೋ। ‘‘ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಸೇಕ್ಖೋ’’ತಿ ಇದಂ ‘‘ಅಭಬ್ಬೋ ಛನ್ದಾ…ಪೇ॰… ಅಗತಿಂ ಗನ್ತು’’ನ್ತಿ ಚ ಧಮ್ಮಸಙ್ಗೀತಿಯಾ ತಸ್ಸ ಯೋಗ್ಯಭಾವದಸ್ಸನೇನ ವಿಜ್ಜಮಾನಗುಣಕಥನಂ। ಪರಿಯತ್ತೋತಿ ಅಧೀತೋ।
ಗಾವೋ ಗೋಚರೋ, ಭಿಕ್ಖಾಚರಣಟ್ಠಾನಂ। ವಿಸಭಾಗಪುಗ್ಗಲೋ ಸುಭದ್ದಸದಿಸೋ। ಸತ್ತಿಪಞ್ಜರನ್ತಿ ಸತ್ತಿಖಗ್ಗಾದಿಹತ್ಥೇಹಿ ಪುರಿಸೇಹಿ ಮಲ್ಲರಾಜೂನಂ ಭಗವತೋ ಧಾತುಆರಕ್ಖಕರಣಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ತಂ ಪಲಿಬೋಧಂ ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ತಂ ಕರಣೀಯಂ ಕರೋತೂತಿ ಸಙ್ಗಾಹಕೇನ ಛಿನ್ದಿತಬ್ಬಂ ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಏಕನ್ತಕರಣೀಯಂ ಕರೋತೂತಿ ಅತ್ಥೋ। ಮಹಾಜನನ್ತಿ ಬಹುಜನಂ। ಗನ್ಧಕುಟಿಂ ವನ್ದಿತ್ವಾ ಪರಿಭೋಗಚೇತಿಯಭಾವತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಯಥಾ ತನ್ತಿ ಯಥಾ ಅಞ್ಞೋಪಿ ಯಥಾವುತ್ತಸಭಾವೋ, ಏವನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಂವೇಜೇಸೀತಿ ‘‘ನನು ಭಗವತಾ ಪಟಿಕಚ್ಚೇವ ಅಕ್ಖಾತಂ – ‘ಸಬ್ಬೇಹೇವ ಪಿಯೇಹಿ ಮನಾಪೇಹಿ ನಾನಾಭಾವೋ ವಿನಾಭಾವೋ’’’ತಿಆದಿನಾ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೧೮೩; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೩೭೯; ಅ॰ ನಿ॰ ೧೦.೪೮; ಚೂಳವ॰ ೪೩೭) ಸಂವೇಗಂ ಜನೇಸಿ। ಉಸ್ಸನ್ನಧಾತುಕನ್ತಿ ಉಪಚಿತದೋಸಂ। ಭೇಸಜ್ಜಮತ್ತಾತಿ ಅಪ್ಪಕಂ ಭೇಸಜ್ಜಂ। ಅಪ್ಪತ್ಥೋ ಹಿ ಅಯಂ ಮತ್ತಾ-ಸದ್ದೋ, ‘‘ಮತ್ತಾಸುಖಪರಿಚ್ಚಾಗೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ॰ ಪ॰ ೨೯೦) ವಿಯ। ದುತಿಯದಿವಸೇತಿ ದೇವತಾಯ ಸಂವೇಜಿತದಿವಸತೋ, ಜೇತವನವಿಹಾರಂ ಪವಿಟ್ಠದಿವಸತೋ ವಾ ದುತಿಯದಿವಸೇ। ಆಣಾವ ಚಕ್ಕಂ ಆಣಾಚಕ್ಕಂ।
ಏತದಗ್ಗನ್ತಿ ಏಸೋ ಅಗ್ಗೋ। ಲಿಙ್ಗವಿಪಲ್ಲಾಸೇನ ಹಿ ಅಯಂ ನಿದ್ದೇಸೋ। ಯದಿದನ್ತಿ ಚ ಯೋ ಅಯಂ, ಯದಿದಂ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕನ್ತಿ ವಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ‘‘ಪಠಮಂ ‘‘ವತ್ಥುಮ್ಪಿ ಪುಚ್ಛೀ’’ತಿಆದಿ ‘ಕತ್ಥ ಪಞ್ಞತ್ತ’ನ್ತಿಆದಿನಾ ದಸ್ಸಿತೇನ ಸಹ ತದವಸಿಟ್ಠಮ್ಪಿ ಸಙ್ಗಹೇತ್ವಾ ದಸ್ಸನವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ಪಠಮಪಾರಾಜಿಕೇತಿ ಪಠಮಪಾರಾಜಿಕಪಾಳಿಯಂ (ಪಾರಾ॰ ೨೪), ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ನ ಹಿ ತಥಾಗತಾ ಏಕಬ್ಯಞ್ಜನಮ್ಪಿ ನಿರತ್ಥಕಂ ವದನ್ತೀ’’ತಿ।
ಜಾತಕಾದಿಕೇ
ಏವಂ ‘‘ಏವಮೇತ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ವಿಮುತ್ತಿರಸನ್ತಿ ವಿಮುತ್ತಿಗುಣಂ, ವಿಮುತ್ತಿಸಮ್ಪತ್ತಿಕಂ ವಾ, ಅಗ್ಗಫಲನಿಪ್ಫಾದನತೋ, ವಿಮುತ್ತಿಕಿಚ್ಚಂ ವಾ, ಕಿಲೇಸಾನಂ
ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಅವಿಸೇಸೇನ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಬುದ್ಧವಚನಂ ಕಿಲೇಸವಿನಯನೇನ ವಿನಯೋ, ಯಥಾನುಸಿಟ್ಠಂ ಪಟಿಪಜ್ಜಮಾನೇ ಅಪಾಯಪತನಾದಿತೋ ಧಾರಣೇನ ಧಮ್ಮೋ, ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತೇ ಪನ ಧಮ್ಮವಿನಯೇ ನಿದ್ಧಾರೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ವಿನಯಪಿಟಕ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ಅವಸೇಸಂ ಬುದ್ಧವಚನಂ ಧಮ್ಮೋ, ಖನ್ಧಾದಿವಸೇನ ಸಭಾವಧಮ್ಮದೇಸನಾಬಾಹುಲ್ಲತೋ। ಅಥ ವಾ ಯದಿಪಿ ಧಮ್ಮೋಯೇವ ವಿನಯೋಪಿ, ಪರಿಯತ್ತಿಯಾದಿಭಾವತೋ, ವಿನಯಸದ್ದಸನ್ನಿಧಾನೇ ಪನ ಭಿನ್ನಾಧಿಕರಣಭಾವೇನ ಪಯುತ್ತೋ ಧಮ್ಮ-ಸದ್ದೋ ವಿನಯತನ್ತಿವಿಧುರಂ ತನ್ತಿಂ ದೀಪೇತಿ ಯಥಾ ‘‘ಪುಞ್ಞಞಾಣಸಮ್ಭಾರಾ, ಗೋಬಲಿಬದ್ಧ’’ನ್ತಿ ಚ।
‘‘ಅನೇಕಜಾತಿಸಂಸಾರ’’ನ್ತಿ ಅಯಂ ಗಾಥಾ ಭಗವತಾ ಅತ್ತನೋ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞಾಣಪದಟ್ಠಾನಂ ಅರಹತ್ತಪ್ಪತ್ತಿಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತೇನ ಏಕೂನವೀಸತಿಮಸ್ಸ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣಸ್ಸ ಅನನ್ತರಂ ಭಾಸಿತಾ। ತೇನಾಹ ‘‘ಇದಂ ಪಠಮಬುದ್ಧವಚನ’’ನ್ತಿ। ಇದಂ ಕಿರ ಸಬ್ಬಬುದ್ಧೇಹಿ ಅವಿಜಹಿತಂ ಉದಾನಂ। ಅಯಮಸ್ಸ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ – ಅಹಂ ಇಮಸ್ಸ ಅತ್ತಭಾವಗೇಹಸ್ಸ ಕಾರಕಂ ತಣ್ಹಾವಡ್ಢಕಿಂ ಗವೇಸನ್ತೋ ಯೇನ ಞಾಣೇನ ತಂ ದಟ್ಠುಂ ಸಕ್ಕಾ, ತಸ್ಸ ಬೋಧಿಞಾಣಸ್ಸತ್ಥಾಯ ದೀಪಙ್ಕರಪಾದಮೂಲೇ ಕತಾಭಿನೀಹಾರೋ ಅನೇಕಜಾತಿಸಂಸಾರಂ ಅನೇಕಜಾತಿಸತಸಹಸ್ಸಸಙ್ಖ್ಯಂ ಸಂಸಾರವಟ್ಟಂ ಅನಿಬ್ಬಿಸಂ ತಂ ಞಾಣಂ ಅವಿನ್ದನ್ತೋ ಅಲಭನ್ತೋಯೇವ ಸನ್ಧಾವಿಸ್ಸಂ ಸಂಸರಿಂ। ಯಸ್ಮಾ ಜರಾವ್ಯಾಧಿಮರಣಮಿಸ್ಸತಾಯ ಜಾತಿ ನಾಮೇಸಾ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಉಪಗನ್ತುಂ ದುಕ್ಖಾ, ನ ಚ ಸಾ ತಸ್ಮಿಂ ಅದಿಟ್ಠೇ ನಿವತ್ತತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ಗವೇಸನ್ತೋ ಸನ್ಧಾವಿಸ್ಸನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ದಿಟ್ಠೋಸೀತಿ ಇದಾನಿ ಮಯಾ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞಾಣಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತೇನ ದಿಟ್ಠೋ ಅಸಿ। ಪುನ ಗೇಹನ್ತಿ ಪುನ ಇಮಂ ಅತ್ತಭಾವಸಙ್ಖಾತಂ ಮಮ ಗೇಹಂ। ನ ಕಾಹಸಿ ನ ಕರಿಸ್ಸಸಿ। ತವ ಸಬ್ಬಾ ಅವಸೇಸಾಕಿಲೇಸಫಾಸುಕಾ ಮಯಾ ಭಗ್ಗಾ। ಇಮಸ್ಸ ತಯಾ ಕತಸ್ಸ ಅತ್ತಭಾವಗೇಹಸ್ಸ ಕೂಟಂ ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾತಂ ಕಣ್ಣಿಕಮಣ್ಡಲಂ ವಿಸಙ್ಖತಂ ವಿದ್ಧಂಸಿತಂ। ವಿಸಙ್ಖಾರಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನ ಗತಂ ಅನುಪವಿಟ್ಠಂ ಇದಾನಿ ಮಮ ಚಿತ್ತಂ, ಅಹಞ್ಚ ಅಜ್ಝಗಾ ಅಧಿಗತೋ ಪತ್ತೋಸ್ಮೀತಿ। ಅಯಂ ಮನಸಾ ಪವತ್ತಿತಧಮ್ಮಾನಮಾದಿ। ‘‘ಯದಾ ಹವೇ ಪಾತುಭವನ್ತಿ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಉದಾ॰ ೧, ೨, ೩) ಅಯಂ ಪನ ವಾಚಾಯ ಪವತ್ತಿತಧಮ್ಮಾನಂ ಆದೀತಿ ವದನ್ತಿ। ಅನ್ತೋಜಪ್ಪನವಸೇನ ಕಿರ ಭಗವಾ ‘‘ಅನೇಕಜಾತಿಸಂಸಾರ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ (ಧ॰ ಪ॰ ೧೫೩)। ‘‘ಪಾಟಿಪದದಿವಸೇ’’ತಿ ಇದಂ ‘‘ಸಬ್ಬಞ್ಞುಭಾವಪ್ಪತ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿ
ವಯಧಮ್ಮಾತಿ ಅನಿಚ್ಚಲಕ್ಖಣಮುಖೇನ ದುಕ್ಖಾನತ್ತಲಕ್ಖಣಮ್ಪಿ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ವಿಭಾವೇತಿ ‘‘ಯದನಿಚ್ಚಂ ತಂ ದುಕ್ಖಂ, ಯಂ ದುಕ್ಖಂ ತದನತ್ತಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೧೫; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೨.೧೦) ವಚನತೋ। ಲಕ್ಖಣತ್ತಯವಿಭಾವನನಯೇನೇವ ಚ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ವಿಪಸ್ಸನಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಸಬ್ಬತಿತ್ಥಿಯಾನಂ ಅವಿಸಯಭೂತಂ ಬುದ್ಧಾವೇಣಿಕಂ ಚತುಸಚ್ಚಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಾಧಿಟ್ಠಾನಂ ಅವಿಪರೀತಂ ನಿಬ್ಬಾನಗಾಮಿನಿಪ್ಪಟಿಪದಂ ಪಕಾಸೇತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಇದಾನಿ ತತ್ಥ ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪತ್ತಿಯಂ ನಿಯೋಜೇತಿ ‘‘ಅಪ್ಪಮಾದೇನ ಸಮ್ಪಾದೇಥಾ’’ತಿ। ಅಥ ವಾ ‘‘ವಯಧಮ್ಮಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಸಙ್ಖೇಪೇನ ಸಂವೇಜೇತ್ವಾ ‘‘ಅಪ್ಪಮಾದೇನ ಸಮ್ಪಾದೇಥಾ’’ತಿ ಸಙ್ಖೇಪೇನೇವ ನಿರವಸೇಸಂ ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಅಪ್ಪಮಾದಪದಞ್ಹಿ ಸಿಕ್ಖಾತ್ತಯಸಙ್ಗಹಿತಂ ಕೇವಲಪರಿಪುಣ್ಣಂ ಸಾಸನಂ ಪರಿಯಾದಿಯಿತ್ವಾ ತಿಟ್ಠತೀತಿ।
ಪಠಮಸಙ್ಗೀತಿಯಂ ಅಸಙ್ಗೀತಂ ಸಙ್ಗೀತಿಕ್ಖನ್ಧಕಕಥಾವತ್ಥುಪ್ಪಕರಣಾದಿ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಸುಭಸುತ್ತಮ್ಪಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೪೪೪) ಪಠಮಸಙ್ಗೀತಿಯಂ ಅಸಙ್ಗೀತ’’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ, ತಂ ಪನ ನ ಯುಜ್ಜತಿ। ಪಠಮಸಙ್ಗೀತಿತೋ
ದಳ್ಹಿಕಮ್ಮಸಿಥಿಲೀಕರಣಪ್ಪಯೋಜನಾ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಪಕತಿಸಾವಜ್ಜಪಣ್ಣತ್ತಿಸಾವಜ್ಜೇಸು ಸಿಕ್ಖಾಪದೇಸು। ತೇನಾತಿ ವಿವಿಧನಯತ್ತಾದಿನಾ। ಏತನ್ತಿ ವಿವಿಧವಿಸೇಸನಯತ್ತಾತಿ ಗಾಥಾವಚನಂ। ಏತಸ್ಸಾತಿ ವಿನಯಸ್ಸ।
ಅತ್ತತ್ಥಪರತ್ಥಾದಿಭೇದೇತಿ ಸೂಚೇತಿ ದೀಪೇತಿ। ತಥಾ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಿಕಸಮ್ಪರಾಯಿಕಂ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಞ್ಚಾತಿ ಏವಮಾದಿಭೇದೇ ಅತ್ಥೇ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಅತ್ಥ-ಸದ್ದೋ ಚಾಯಂ ಹಿತಪರಿಯಾಯವಚನಂ, ನ ಭಾಸಿತತ್ಥವಚನಂ, ಯದಿ ಸಿಯಾ, ಸುತ್ತಂ ಅತ್ತನೋಪಿ ಭಾಸಿತತ್ಥಂ ಸೂಚೇತಿ, ಪರಸ್ಸಾಪೀತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ ಸಿಯಾ। ಸುತ್ತೇನ ಚ ಯೋ ಅತ್ಥೋ ಪಕಾಸಿತೋ ಸೋ ತಸ್ಸೇವ ಹೋತೀತಿ, ನ ತೇನ ಪರತ್ಥೋ ಸೂಚಿತೋ ಹೋತಿ, ತೇನ ಸೂಚೇತಬ್ಬಸ್ಸ ಪರತ್ಥಸ್ಸ ನಿವತ್ತೇತಬ್ಬಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ಅತ್ಥಗಹಣಞ್ಚ ನ ಕತ್ತಬ್ಬಂ। ಅತ್ತತ್ಥಪರತ್ಥವಿನಿಮ್ಮುತ್ತಸ್ಸ ಭಾಸಿತತ್ಥಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ಆದಿಗ್ಗಹಣಞ್ಚ ನ ಕತ್ತಬ್ಬಂ। ತಸ್ಮಾ ಯಥಾವುತ್ತಸ್ಸ ಹಿತಪರಿಯಾಯಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಸುತ್ತೇ ಅಸಮ್ಭವತೋ ಸುತ್ತಧಾರಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ವಸೇನ ಅತ್ತತ್ಥಪರತ್ಥಾ ವುತ್ತಾ।
ಅಥ ಅತ್ಥ-ಸದ್ದೋ ಭಾಸಿತತ್ಥಪರಿಯಾಯೋಪಿ ಹೋತಿ। ಏತ್ಥ ಹಿ ಪುರಿಮಕಾ ಪಞ್ಚ ಅತ್ಥಪ್ಪಭೇದಾ ಹಿತಪರಿಯಾಯಾ, ತತೋ ಪರೇ ಛ ಭಾಸಿತತ್ಥಭೇದಾ, ಪಚ್ಛಿಮಕಾ ಪನ ಉಭಯಸಭಾವಾ। ತತ್ಥ ದುರಧಿಗಮತಾಯ ವಿಭಾವನೇ ಅಲದ್ಧಗಾಧೋ ಗಮ್ಭೀರೋ। ನ ವಿವಟೋ ಗೂಳ್ಹೋ। ಮೂಲುದಕಾದಯೋ ವಿಯ ಪಂಸುನಾ ಅಕ್ಖರಸನ್ನಿವೇಸಾದಿನಾ ತಿರೋಹಿತೋ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನೋ ನೇಯ್ಯೋ। ಯಥಾರುತವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ ನೀತೋ। ಅನವಜ್ಜನಿಕ್ಕಿಲೇಸವೋದಾನಾ ಪರಿಯಾಯವಸೇನ ವುತ್ತಾ, ಕುಸಲವಿಪಾಕಕಿರಿಯಾಧಮ್ಮವಸೇನ ವಾ। ಪರಮತ್ಥೋ ನಿಬ್ಬಾನಂ, ಧಮ್ಮಾನಂ ಅವಿಪರೀತಸಭಾವೋ ಏವ ವಾ। ಅಥ ವಾ ‘‘ಅತ್ತನಾ ಚ ಅಪ್ಪಿಚ್ಛೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ಅತ್ತತ್ಥಂ, ‘‘ಅಪ್ಪಿಚ್ಛಾಕಥಞ್ಚ ಪರೇಸಂ ಕತ್ತಾ ಹೋತೀ’’ತಿ ಪರತ್ಥಂ ಸೂಚೇತಿ। ಏವಂ ‘‘ಅತ್ತನಾ ಚ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾ ಪಟಿವಿರತೋ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೯೯, ೨೬೫) ಸುತ್ತಾನಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾನಿ। ವಿನಯಾಭಿಧಮ್ಮೇಹಿ ಚ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ಸುತ್ತ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ ವತ್ತಬ್ಬೋ। ತಸ್ಮಾ ವೇನೇಯ್ಯಜ್ಝಾಸಯವಸಪ್ಪವತ್ತಾಯ ದೇಸನಾಯ ಅತ್ತಹಿತಪರಹಿತತಾದೀನಿ ಸಾತಿಸಯಂ ಪಕಾಸಿತಾನಿ ಹೋತಿ ತಪ್ಪರಭಾವತೋ, ನ ಆಣಾಧಮ್ಮಸಭಾವವಸಪ್ಪವತ್ತಾಯಾತಿ ಇದಮೇವ ಚ ‘‘ಅತ್ಥಾನಂ ಸೂಚನತೋ ಸುತ್ತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ।
ಸುತ್ತೇ ಚ ಆಣಾಧಮ್ಮಸಭಾವಾ ಚ ವೇನೇಯ್ಯಜ್ಝಾಸಯಂ ಅನುವತ್ತನ್ತಿ, ನ ವಿನಯಾಭಿಧಮ್ಮೇಸು ವಿಯ ವೇನೇಯ್ಯಜ್ಝಾಸಯೋ ಆಣಾಧಮ್ಮಸಭಾವೇ। ತಸ್ಮಾ ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ಏಕನ್ತಹಿತಪಟಿಲಾಭಸಂವತ್ತನಿಕಾ ಸುತ್ತನ್ತದೇಸನಾ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಸುವುತ್ತಾ ಚೇತ್ಥಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಪಸವತೀತಿ ಫಲತಿ। ‘‘ಸುತ್ತಾಣಾ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ಪಕಾಸೇತುಂ ‘‘ಸುಟ್ಠು ಚ ನೇ ತಾಯತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅತ್ತತ್ಥಾದಿವಿಧಾನೇಸು ಚ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಪಮಾಣಭಾವೋ, ಅತ್ತತ್ಥಾದೀನಞ್ಚ ಸಙ್ಗಾಹಕತ್ತಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ ತದತ್ಥಪ್ಪಕಾಸನಪಧಾನತ್ತಾ ಸುತ್ತಸ್ಸ। ವಿನಯಾಭಿಧಮ್ಮೇಹಿ ವಿಸೇಸನಞ್ಚ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಏತನ್ತಿ ‘‘ಅತ್ಥಾನಂ ಸೂಚನತೋ’’ತಿಆದಿಕಂ ಅತ್ಥವಚನಂ। ಏತಸ್ಸಾತಿ ಸುತ್ತಸ್ಸ।
ಅಭಿಕ್ಕಮನ್ತೀತಿ ಏತ್ಥ ಅಭಿ-ಸದ್ದೋ ಕಮನಕಿರಿಯಾಯ ವುದ್ಧಿಭಾವಂ ಅತಿರೇಕತಂ ದೀಪೇತಿ, ಅಭಿಞ್ಞಾತಾ ಅಭಿಲಕ್ಖಿತಾತಿ ಏತ್ಥ ಞಾಣಲಕ್ಖಣಕಿರಿಯಾನಂ ಸುಪಾಕಟತಾವಿಸೇಸಂ, ಅಭಿಕ್ಕನ್ತೇನಾತಿ ಅಭಿರಾಜಾ ಅಭಿವಿನಯೇತಿ ಪನ ಪೂಜಿತಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇಸು ರಾಜವಿನಯೇಸು ಅಭಿ-ಸದ್ದೋ ಪವತ್ತತೀತಿ ಕಥಮೇತಂ ಯುಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ
ಭಾವನಾಫರಣವುಡ್ಢೀಹಿ ವುಡ್ಢಿಮನ್ತೋಪಿ ಧಮ್ಮಾ ವುತ್ತಾ। ಆರಮ್ಮಣಾದೀಹೀತಿ ಆರಮ್ಮಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಮ್ಮದ್ವಾರಪಟಿಪದಾದೀಹಿ। ಅವಿಸಿಟ್ಠನ್ತಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವಿಸಿಟ್ಠೇಸು ವಿನಯಸುತ್ತಾಭಿಧಮ್ಮೇಸು ಅವಿಸಿಟ್ಠಂ ಸಮಾನಂ। ತಂ ಪಿಟಕಸದ್ದನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಥಾವುತ್ತೇನಾತಿ ‘‘ಏವಂ ದುವಿಧತ್ಥೇನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರೇನ।
ಕಥೇತಬ್ಬಾನಂ ಅತ್ಥಾನಂ ದೇಸಕಾಯತ್ತೇನ ಆಣಾದಿವಿಧಿನಾ ಅತಿಸಜ್ಜನಂ ಪಬೋಧನಂ ದೇಸನಾ। ಸಾಸಿತಬ್ಬಪುಗ್ಗಲಗತೇನ ಯಥಾಪರಾಧಾದಿಸಾಸಿತಬ್ಬಭಾವೇನ ಅನುಸಾಸನಂ ವಿನಯನಂ ಸಾಸನಂ। ಕಥೇತಬ್ಬಸ್ಸ ಸಂವರಾಸಂವರಾದಿನೋ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಕಥನಂ ವಚನಪಟಿಬದ್ಧತಾಕರಣಂ ಕಥಾ। ಕಥೀಯತಿ ವಾ ಏತ್ಥಾತಿ ಕಥಾ। ಸಂವರಾಸಂವರಸ್ಸ ಕಥಾ ಸಂವರಾಸಂವರಕಥಾ। ಏಸ ನಯೋ ಇತರೇಸುಪಿ। ಭೇದ-ಸದ್ದೋ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ ‘‘ದೇಸನಾಭೇದಂ ಸಾಸನಭೇದಂ ಕಥಾಭೇದಞ್ಚ ಯಥಾರಹಂ ಪರಿದೀಪಯೇ’’ತಿ। ಭೇದನ್ತಿ ಚ ನಾನತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಿಕ್ಖಾ ಚ ಪಹಾನಾನಿ ಚ ಗಮ್ಭೀರಭಾವೋ ಚ ಸಿಕ್ಖಾಪ್ಪಹಾನಗಮ್ಭೀರಭಾವಂ, ತಞ್ಚ ಪರಿದೀಪಯೇ। ಏತ್ಥ ಯಥಾತಿ ಉಪಾರಮ್ಭನಿಸ್ಸರಣಧಮ್ಮಕೋಸರಕ್ಖಣಹೇತುಪರಿಯಾಪುಣನಂ ಆಣಾರಹೋ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧತ್ತಾ। ವೋಹಾರಪರಮತ್ಥಾನಮ್ಪಿ ಸಬ್ಭಾವತೋ ಆಹ ಆಣಾಬಾಹುಲ್ಲತೋತಿ। ಇತೋ ಪರೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಪಚುರಾಪರಾಧಾ ಸೇಯ್ಯಸಕಾದಯೋ। ಅಜ್ಝಾಸಯೋ ಆಸಯೋವ ಅತ್ಥತೋ ದಿಟ್ಠಿ, ಞಾಣಞ್ಚ। ವುತ್ತಞ್ಚೇತಂ –
‘‘ಸಸ್ಸತುಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿ ಚ, ಖನ್ತಿ ಚೇವಾನುಲೋಮಿಕೇ।
ಯಥಾಭೂತಞ್ಚ ಯಂ ಞಾಣಂ, ಏತಂ ಆಸಯಸದ್ದಿತ’’ನ್ತಿ॥ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೧೩೬)।
ಅನುಸಯಾ ಕಾಮರಾಗಭವರಾಗದಿಟ್ಠಿಪಟಿಘವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಮಾನಾವಿಜ್ಜಾವಸೇನ ಸತ್ತ ಅನಾಗತಾ ಕಿಲೇಸಾ, ಅತೀತಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾ ಚ ತಥೇವ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ನ ಹಿ ಕಾಲಭೇದೇನ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಭಾವಭೇದೋ ಅತ್ಥೀತಿ। ಚರಿಯಾತಿ ಛ ಮೂಲಚರಿಯಾ, ಅನ್ತರಭೇದೇನ ಅನೇಕವಿಧಾ, ಸಂಸಗ್ಗವಸೇನ ತೇಸಟ್ಠಿ ಹೋನ್ತಿ। ತೇ ಪನ ಅಮ್ಹೇಹಿ ಅಸಮ್ಮೋಹನ್ತರಧಾನಸುತ್ತಟೀಕಾಯಂ ವಿಭಾಗತೋ ದಸ್ಸಿತಾ, ಅತ್ಥಿಕೇಹಿ ತತೋ ಗಹೇತಬ್ಬಾ। ಅಥ ವಾ ಚರಿಯಾತಿ ಚರಿತಂ, ತಂ ಸುಚರಿತದುಚ್ಚರಿತವಸೇನ ದುವಿಧಂ। ಅಧಿಮುತ್ತಿ ನಾಮ ಸತ್ತಾನಂ ಪುಬ್ಬಪರಿಚಯವಸೇನ ಅಭಿರುಚಿ, ಸಾ ದುವಿಧಾ ಹೀನಪಣೀತಭೇದೇನ। ಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗಾಭಾವತೋ ದಿಟ್ಠಿಮಾನತಣ್ಹಾವಸೇನ ‘‘ಅಹಂ ಮಮಾ’’ತಿ ಸಞ್ಞಿನೋ। ಮಹನ್ತೋ ಸಂವರೋ ಅಸಂವರೋ। ಬುದ್ಧಿಅತ್ಥೋ ಹಿ ಅಯ’ಮಕಾರೋ ಯಥಾ ‘‘ಅಸೇಕ್ಖಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೧)।
ತೀಸುಪಿ ಚೇತೇಸು ಏತೇ ಧಮ್ಮತ್ಥದೇಸನಾ ಪಟಿವೇಧಾತಿ ಏತ್ಥ ತನ್ತಿಅತ್ಥೋ ತನ್ತಿದೇಸನಾ ತನ್ತಿಅತ್ಥಪಟಿವೇಧೋ ಚ ತನ್ತಿವಿಸಯಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ವಿನಯಪಿಟಕಾದೀನಂ ಅತ್ಥದೇಸನಾಪಟಿವೇಧಾಧಾರಭಾವೋ
‘‘ಹೇತುಮ್ಹಿ ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿ ಏತೇನ ವಚನೇನ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಹೇತುಭಾವೋ ಕಥಂ ಞಾತಬ್ಬೋತಿ? ‘‘ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ಸಮಾಸಪದಸ್ಸ ಅವಯವಪದತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೇನ ‘‘ಹೇತುಮ್ಹಿ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ। ‘‘ಧಮ್ಮೇ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಹಿ ‘‘ಧಮ್ಮೇ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೇನ ‘‘ಹೇತುಮ್ಹೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ‘‘ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ಚ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೇನ ‘‘ಞಾಣ’’ನ್ತಿ। ತಸ್ಮಾ ಹೇತುಧಮ್ಮ-ಸದ್ದಾ ಏಕತ್ಥಾ, ಞಾಣಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ-ಸದ್ದಾ ಚಾತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ವದನ್ತೇನ ಸಾಧಿತೋ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಹೇತುಭಾವೋ, ಅತ್ಥಸ್ಸ ಹೇತುಫಲಭಾವೋ ಚ ಏವಮೇವ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।
ಯಥಾಧಮ್ಮನ್ತಿ ಚೇತ್ಥ ಧಮ್ಮ-ಸದ್ದೋ ಹೇತುಂ ಹೇತುಫಲಞ್ಚ ಸಬ್ಬಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಸಭಾವವಾಚಕೋ ಹೇಸ, ನ ಪರಿಯತ್ತಿಹೇತುಭಾವವಾಚಕೋ, ತಸ್ಮಾ ಯಥಾಧಮ್ಮನ್ತಿ ಯೋ ಯೋ ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾರಾದಿಧಮ್ಮೋ ಯಥಾಧಮ್ಮಂ। ದೇಸನಾಪಿ ಹಿ ಪಟಿವೇಧೋ ವಿಯ ಅವಿಪರೀತಸವಿಸಯವಿಭಾವನತೋ ಧಮ್ಮಾನುರೂಪಂ ಪವತ್ತತಿ, ಯತೋ ‘ಅವಿಪರೀತಾಭಿಲಾಪೋ’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಧಮ್ಮಾಭಿಲಾಪೋತಿ ಅತ್ಥಬ್ಯಞ್ಜನಕೋ ಅವಿಪರೀತಾಭಿಲಾಪೋ, ಏತೇನ ‘‘ತತ್ರ ಧಮ್ಮನಿರುತ್ತಾಭಿಲಾಪೇ ಞಾಣಂ ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೭೧೮) ಏತ್ಥ ವುತ್ತಂ ಸಭಾವಧಮ್ಮನಿರುತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ಸದ್ದಸಭಾವತ್ತಾ ದೇಸನಾಯ। ತಥಾ ಹಿ ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಯ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾವಿಭಙ್ಗಪಾಳಿಯಂ (ವಿಭ॰ ೭೪೯) ವುತ್ತೋ। ಅಟ್ಠಕಥಾಯಞ್ಚ ‘‘ತಂ ಸಭಾವನಿರುತ್ತಿಂ ಸದ್ದಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೬೪೨) ಸದ್ದಾರಮ್ಮಣತಾ ‘‘ಅನುಲೋಮಾದಿವಸೇನ ವಾ ಕಥನ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ತಸ್ಸಾ ಧಮ್ಮನಿರುತ್ತಿಯಾ ಅಭಿಲಾಪಂ ಕಥನಂ ತಸ್ಸ ವಚನಸ್ಸ ಪವತ್ತನಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ‘‘ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ’’ತಿ ಏತೇನ ‘‘ದೇಸನಾತಿ ಪಞ್ಞತ್ತೀ’’ತಿ ಏತಂ ವಚನಂ ಧಮ್ಮನಿರುತ್ತಾಭಿಲಾಪಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ, ನ ತಬ್ಬಿನಿಮುತ್ತಂ ಪಞ್ಞತ್ತಿಂ ಸನ್ಧಾಯಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
ನನು ಚ ‘‘ಧಮ್ಮೋ ತನ್ತೀ’’ತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪಕ್ಖೇ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಸದ್ದಸಭಾವತ್ತಾ ಧಮ್ಮದೇಸನಾನಂ ವಿಸೇಸೋ ನ ಸಿಯಾತಿ? ನ, ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಅತ್ಥಾನಂ ಬೋಧಕಭಾವೇನ ಞಾತೋ, ಉಗ್ಗಹಣಾದಿವಸೇನ ಚ ಪುಬ್ಬೇ ವವತ್ಥಾಪಿತೋ ಸದ್ದಪ್ಪಬನ್ಧೋ ಧಮ್ಮೋ, ಪಚ್ಛಾ ಪರೇಸಂ ಅವಬೋಧನತ್ಥಂ ಪವತ್ತಿತೋ ತದತ್ಥಪ್ಪಕಾಸಕೋ ‘‘ವಿಸಯತೋ ಅಸಮ್ಮೋಹತೋ ಚ ಅತ್ಥಾನುರೂಪಂ ಧಮ್ಮೇಸೂ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಹಿ ವಿಸಯತೋ ಅತ್ಥಾದಿಅನುರೂಪಂ ಧಮ್ಮಾದೀಸು ಅವಬೋಧೋ ಅವಿಜ್ಜಾದಿಧಮ್ಮಸಙ್ಖಾರಾದಿಅತ್ಥತದುಭಯಪಞ್ಞಾಪನಾರಮ್ಮಣೋ ಲೋಕಿಯೋ ಅಭಿಸಮಯೋ, ಅಸಮ್ಮೋಹತೋ ಅತ್ಥಾದಿಅನುರೂಪಂ ಧಮ್ಮಾದೀಸು ಅವಬೋಧೋ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣೋ ಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ ಯಥಾವುತ್ತಧಮ್ಮತ್ಥಪಞ್ಞತ್ತೀಸು ಸಮ್ಮೋಹವಿದ್ಧಂಸನೋ ಲೋಕುತ್ತರೋ ಅಭಿಸಮಯೋತಿ। ಅಭಿಸಮಯತೋ ಅಞ್ಞಮ್ಪಿ ಪಟಿವೇಧತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತೇಸಂ ತೇಸಂ ವಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ‘ಪಟಿವೇಧನಂ ಪಟಿವೇಧೋ’ತಿ ಇಮಿನಾ ಹಿ ವಚನತ್ಥೇನ ಅಭಿಸಮಯೋ, ‘ಪಟಿವಿಜ್ಝೀಯತೀತಿ ಪಟಿವೇಧೋ’ತಿ ಇಮಿನಾ ತಂತಂರೂಪಾದಿಧಮ್ಮಾನಂ ಅವಿಪರೀತಸಭಾವೋ ಚ ‘‘ಪಟಿವೇಧೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ।
ಯಥಾವುತ್ತೇಹಿ ಧಮ್ಮಾದೀಹಿ ಪಿಟಕಾನಂ ಗಮ್ಭೀರಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಇದಾನಿ ಯಸ್ಮಾ ಏತೇಸು ಪಿಟಕೇಸೂ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಯೋ ಚೇತ್ಥಾತಿ ಏತೇಸು ತಂತಂಪಿಟಕಗತೇಸು ಧಮ್ಮಾದೀಸು ಯೋ ಪಟಿವೇಧೋ, ಏತೇಸು ಚ ಪಿಟಕೇಸು ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಯೋ ಅವಿಪರೀತಸಭಾವೋತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ದುಕ್ಖೋಗಾಹತಾ ಚ ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂ
ಯನ್ತಿ ಅತ್ಥನ್ತಿ ಭಾಸಿತತ್ಥಂ, ಪಯೋಜನತ್ಥಞ್ಚ। ನ ಉಪಪರಿಕ್ಖನ್ತೀತಿ ನ ವಿಚಾರೇನ್ತಿ। ನ ನಿಜ್ಝಾನಂ ಖಮನ್ತೀತಿ ನಿಜ್ಝಾನಪಞ್ಞಂ ನಕ್ಖಮನ್ತಿ, ನಿಜ್ಝಾಯಿತ್ವಾ ಇತೀತಿ ಏವಂ ಏತಾಯ ಪರಿಯತ್ತಿಯಾ। ವಾದಪ್ಪಮೋಕ್ಖಾನಿಸಂಸಾ ಅತ್ತನೋ ಉಪರಿ ಪರೇಹಿ ಆರೋಪಿತವಾದಸ್ಸ ನಿಗ್ಗಹಸ್ಸ ಪಮೋಕ್ಖಪ್ಪಯೋಜನಾ ಹುತ್ವಾ ಧಮ್ಮಂ ಪರಿಯಾಪುಣನ್ತಿ, ವಾದಪ್ಪಮೋಕ್ಖಾ ವಾ ನಿನ್ದಾಪಮೋಕ್ಖಾ। ಯಸ್ಸ ಚತ್ಥಾಯಾತಿ ಯಸ್ಸ ಚ ಸೀಲಾದಿಪೂರಣಸ್ಸ ಅನುಪಾದಾವಿಮೋಕ್ಖಸ್ಸ ವಾ ಅತ್ಥಾಯ ಧಮ್ಮಂ ಪರಿಯಾಪುಣನ್ತಿ ಞಾಯೇನ ಪರಿಯಾಪುಣನ್ತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಅಸ್ಸಾತಿ ಅಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ। ನಾನುಭೋನ್ತೀತಿ ನ ವಿನ್ದನ್ತಿ। ತೇಸಂ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ದುಗ್ಗಹಿತತ್ತಾ ಉಪಾರಮ್ಭಮಾನದಬ್ಬಮಕ್ಖಪಲಾಸಾದಿಹೇತುಭಾವೇನ ದೀಘರತ್ತಂ ಅಹಿತಾಯ ದುಕ್ಖಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ। ಭಣ್ಡಾಗಾರೇ ನಿಯುತ್ತೋ ಭಣ್ಡಾಗಾರಿಕೋ, ಭಣ್ಡಾಗಾರಿಕೋ ವಿಯ ಭಣ್ಡಾಗಾರಿಕೋ, ಧಮ್ಮರತನಾನುಪಾಲಕೋ। ಅಞ್ಞತ್ಥಂ ಅನಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಭಣ್ಡಾಗಾರಿಕಸ್ಸೇವ ಸತೋ ಪರಿಯತ್ತಿ ಭಣ್ಡಾಗಾರಿಕಪರಿಯತ್ತಿ।
‘‘ತಾಸಂಯೇವಾ’’ತಿ ಅವಧಾರಣಂ ಪಾಪುಣಿತಬ್ಬಾನಂ ಛಳಭಿಞ್ಞಾಚತುಪ್ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾದೀನಂ ವಿನಯೇ ಪಭೇದವಚನಾಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ವೇರಞ್ಜಕಣ್ಡೇ (ಪಾರಾ॰ ೧೨) ಹಿ ತಿಸ್ಸೋ ವಿಜ್ಜಾವ ವಿಭತ್ತಾ। ದುತಿಯೇ ಪನ ‘‘ತಾಸಂಯೇವಾ’’ತಿ ಅವಧಾರಣಂ ಚತಸ್ಸೋ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ಅಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಕತಂ, ನ ತಿಸ್ಸೋ ವಿಜ್ಜಾ। ತಾ ಹಿ ಛಸು ಅಭಿಞ್ಞಾಸು ಅನ್ತೋಗಧಾತಿ ಸುತ್ತೇ ವಿಭತ್ತಾ ಯೇವಾತಿ।
ದುಗ್ಗಹಿತಂ ಗಣ್ಹಾತಿ, ‘‘ತಥಾಹಂ ಭಗವತಾ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸಿತಂ ಆಜಾನಾಮಿ, ಯಥಾ ತದೇವಿದಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಸನ್ಧಾವತಿ ಸಂಸರತಿ ಅನಞ್ಞ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೩೯೬)। ಧಮ್ಮಚಿನ್ತನ್ತಿ ತೇಸನ್ತಿ ತೇಸಂ ಪಿಟಕಾನಂ।
ಏತನ್ತಿ ಏತಂ ಬುದ್ಧವಚನಂ। ಅತ್ಥಾನುಲೋಮತೋ ಅನುಲೋಮಿಕೋ। ಅನುಲೋಮಿಕತಂಯೇವ ವಿಭಾವೇತುಂ ‘‘ಕಸ್ಮಾ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಏಕನಿಕಾಯಮ್ಪೀತಿ ಏಕಸಮೂಹಮ್ಪಿ ಪೋಣಿಕನಿಕಾಯೋ ಚಿಕ್ಖಲ್ಲಿಕನಿಕಾಯೋ ಚ।
ನವಪ್ಪಭೇದನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಕಥಂ ನವಪ್ಪಭೇದಂ? ಸಗಾಥಕಞ್ಹಿ ಸುತ್ತಂ ಗೇಯ್ಯಂ, ನಿಗ್ಗಾಥಕಞ್ಚ ಸುತ್ತಂ ವೇಯ್ಯಾಕರಣಂ, ತದುಭಯವಿನಿಮುತ್ತಞ್ಚ ಸುತ್ತಂ ಉದಾನಾದಿವಿಸೇಸಸಞ್ಞಾರಹಿತಂ ನತ್ಥಿ, ಯಂ ಸುತ್ತಙ್ಗಂ ಸಿಯಾ, ಮಙ್ಗಲಸುತ್ತಾದೀನಞ್ಚ (ಖು॰ ಪಾ॰ ೫.೨; ಸು॰ ನಿ॰ ೨೨೫) ಸುತ್ತಙ್ಗಸಙ್ಗಹೋ ನ ಸಿಯಾ, ಗಾಥಾಭಾವತೋ, ಧಮ್ಮಪದಾದೀನಂ ವಿಯ, ಗೇಯ್ಯಙ್ಗಸಙ್ಗಹೋ ವಾ ಸಿಯಾ, ಸಗಾಥಕತ್ತಾ, ಸಗಾಥವಗ್ಗಸ್ಸ ವಿಯ, ತಥಾ ಉಭತೋವಿಭಙ್ಗಾದೀಸು ಸಗಾಥಕಪ್ಪದೇಸಾನನ್ತಿ? ವುಚ್ಚತೇ –
‘‘ಸುತ್ತನ್ತಿ
ಸನಿಮಿತ್ತಾ ನಿರುಳ್ಹತ್ತಾ ಸಹತಾಞ್ಞೇನ ನಾಞ್ಞತೋ’’॥ (ಸಾರತ್ಥ॰ ಟೀ॰ ೧.ಪಠಮಮಹಾಸಙ್ಗೀತಿಕಥಾವಣ್ಣನಾ)।
ಸಬ್ಬಸ್ಸಾಪಿ ಹಿ ಬುದ್ಧವಚನಸ್ಸ ಸುತ್ತನ್ತಿ ಅಯಂ ಸಾಮಞ್ಞವಿಧಿ। ತೇನೇವಾಹ ಆಯಸ್ಮಾ ಮಹಾಕಚ್ಚಾನೋ ನೇತ್ತಿಯಂ – ‘‘ನವವಿಧಸುತ್ತನ್ತಪರಿಯೇಟ್ಠೀ’’ತಿ (ನೇತ್ತಿ॰ ಸಙ್ಗಹವಾರ)। ‘‘ಏತ್ತಕಂ ತಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಸುತ್ತಾಗತಂ ಸುತ್ತಪರಿಯಾಪನ್ನಂ (ಪಾಚಿ॰ ೨೫೫, ೧೨೪೨), ಸಕವಾದೇ ಪಞ್ಚಸುತ್ತಸತಾನೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ನಿದಾನಕಥಾ; ಕಥಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ನಿದಾನಕಥಾ) ಏವಮಾದಿ ಚ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಸಾಧಕಂ।
ವಿಸೇಸವಿಧಯೋ ಪರೇ ಸನಿಮಿತ್ತಾ ತದೇಕದೇಸೇಸು ಗೇಯ್ಯಾದಯೋ ವಿಸೇಸವಿಧಯೋ ತೇನ ತೇನ ನಿಮಿತ್ತೇನ ಪತಿಟ್ಠಿತಾ। ತಥಾ ಹಿ ಗೇಯ್ಯಸ್ಸ ಸಗಾಥಕತ್ತಂ ತಬ್ಭಾವನಿಮಿತ್ತಂ। ಲೋಕೇಪಿ ಹಿ ಸಸಿಲೋಕಂ ಸಗಾಥಕಂ (ನೇತ್ತಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೩) ಚುಣ್ಣಿಯಗನ್ಥಂ ‘ಗೇಯ್ಯ’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ। ಗಾಥಾವಿರಹೇ ಪನ ಸತಿ ಪುಚ್ಛಂ ಕತ್ವಾ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಭಾವೋ ವೇಯ್ಯಾಕರಣಸ್ಸ ತಬ್ಭಾವನಿಮಿತ್ತಂ। ಪುಚ್ಛಾವಿಸ್ಸಜ್ಜನಞ್ಹಿ ‘ಬ್ಯಾಕರಣ’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಬ್ಯಾಕರಣಮೇವ ವೇಯ್ಯಾಕರಣಂ। ಏವಂ ಸನ್ತೇ ಸಗಾಥಕಾದೀನಮ್ಪಿ ಪುಚ್ಛಂ ಕತ್ವಾ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನವಸೇನ ಪವತ್ತಾನಂ ವೇಯ್ಯಾಕರಣಭಾವೋ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ? ನಾಪಜ್ಜತಿ, ಗೇಯ್ಯಾದಿಸಞ್ಞಾನಂ ಅನೋಕಾಸಭಾವತೋ, ‘ಗಾಥಾವಿರಹೇ ಸತೀ’ತಿ ವಿಸೇಸಿತತ್ತಾ ಚ। ತಥಾ ಹಿ ಧಮ್ಮಪದಾದೀಸು ಕೇವಲಂ ಗಾಥಾಬನ್ಧೇಸು, ಸಗಾಥಕತ್ತೇಪಿ ಸೋಮನಸ್ಸಞಾಣಮಯಿಕಗಾಥಾಯುತ್ತೇಸು, ‘ವುತ್ತಞ್ಹೇತ’ನ್ತಿಆದಿವಚನಸಮ್ಬನ್ಧೇಸು, ಅಬ್ಭುತಧಮ್ಮಪಟಿಸಂಯುತ್ತೇಸು ಚ ಸುತ್ತವಿಸೇಸೇಸು ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಗಾಥಾಉದಾನಇತಿವುತ್ತಕಅಬ್ಭುತಧಮ್ಮಸಞ್ಞಾ ಪತಿಟ್ಠಿತಾ, ತಥಾ ಸತಿಪಿ
ಯಞ್ಚ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಗಾಥಾಭಾವತೋ ಮಙ್ಗಲಸುತ್ತಾದೀನಂ (ಖು॰ ಪಾ॰ ೫.೧, ೨, ೩) ಸುತ್ತಙ್ಗಸಙ್ಗಹೋ ನಿರುಳ್ಹತ್ತಾ। ನಿರುಳ್ಹೋ ಹಿ ಮಙ್ಗಲಸುತ್ತಾದೀನಂ ಸುತ್ತಭಾವೋ। ನ ಹಿ ತಾನಿ ಧಮ್ಮಪದಬುದ್ಧವಂಸಾದಯೋ ಸಹತಾಞ್ಞೇನ। ಸಹ ಗಾಥಾಹೀತಿ ಹಿ ಸಗಾಥಕಂ। ಸಹಭಾವೋ ನಾಮ ಅತ್ಥತೋ ಅಞ್ಞೇನ ಹೋತಿ, ನ ಚ ಮಙ್ಗಲಸುತ್ತಾದೀಸು ಕಥಾವಿನಿಮುತ್ತೋ ಕೋಚಿ ಸುತ್ತಪದೇಸೋ ಅತ್ಥಿ, ಯೋ ‘ಸಹ ಗಾಥಾಹೀ’ತಿ ವುಚ್ಚೇಯ್ಯ, ನ ಚ ಸಮುದಾಯೋ ನಾಮ ಕೋಚಿ ಅತ್ಥಿ, ಯದಪಿ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಉಭತೋವಿಭಙ್ಗಾದೀಸು ಸಗಾಥಕಪ್ಪದೇಸಾನಂ ಗೇಯ್ಯಙ್ಗಸಙ್ಗಹೋ ಸಿಯಾ’’ತಿ ತದಪಿ ನ, ಅಞ್ಞತೋ। ಅಞ್ಞಾ ಏವ ಹಿ ತಾ ಗಾಥಾ ಜಾತಕಾದಿಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತಾ। ಅತೋ ನ ತಾಹಿ ಉಭತೋವಿಭಙ್ಗಾದೀನಂ ಗೇಯ್ಯಙ್ಗಭಾವೋತಿ। ಏವಂ ಸುತ್ತಾದೀನಂ ಅಙ್ಗಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸಙ್ಕರಾಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
‘‘ಅಯಂ ಧಮ್ಮೋ…ಪೇ॰… ಅಯಂ ವಿನಯೋ, ಇಮಾನಿ ಚತುರಾಸೀತಿ ಧಮ್ಮಕ್ಖನ್ಧಸಹಸ್ಸಾನೀ’’ತಿ ಬುದ್ಧವಚನಂ ಧಮ್ಮವಿನಯಾದಿಭೇದೇನ ವವತ್ಥಪೇತ್ವಾ ಸಙ್ಗಾಯನ್ತೇನ ಮಹಾಕಸ್ಸಪಪ್ಪಮುಖೇನ ವಸಿಗಣೇನ ಅನೇಕಚ್ಛರಿಯಪಾತುಭಾವಪಟಿಮಣ್ಡಿತಾಯ ಸಙ್ಗೀತಿಯಾ ಇಮಸ್ಸ ದೀಘಾಗಮಸ್ಸ ಪಠಮಮಜ್ಝಿಮಬುದ್ಧವಚನಾದಿಭಾವೋ ವವತ್ಥಾಪಿತೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ, ‘‘ಏವಮೇತಂ ಅಭೇದತೋ’’ತಿಆದಿನಾ।
ನಿದಾನಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।