೩. ಅಮ್ಬಟ್ಠಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
ಅದ್ಧಾನಗಮನವಣ್ಣನಾ
೨೫೪. ಏವಂ ‘‘ಏವಂ ಮೇ ಸುತಂ…ಪೇ॰… ಕೋಸಲೇಸೂತಿ ಅಮ್ಬಟ್ಠಸುತ್ತ’’ನ್ತಿ ಆಹ। ಏವಮೀದಿಸೇಸು। ಇತಿಸದ್ದೋ ಚೇತ್ಥ ಆದಿಅತ್ಥೋ, ಪದತ್ಥವಿಪಲ್ಲಾಸಜೋತಕೋ ಪನ ಇತಿಸದ್ದೋ ಲುತ್ತನಿದ್ದಿಟ್ಠೋ, ಆದಿಸದ್ದಲೋಪೋ ವಾ ಏಸ, ಉಪಲಕ್ಖಣನಿದ್ದೇಸೋ ವಾ। ಅಪುಬ್ಬಪದವಣ್ಣನಾ ನಾಮ ಹೇಟ್ಠಾ ಅಗ್ಗಹಿತತಾಯ ಅಪುಬ್ಬಸ್ಸ ಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥವಿಭಜನಾ। ‘‘ಹಿತ್ವಾ ಪುನಪ್ಪುನಾಗತ-ಮತ್ಥಂ ಅತ್ಥಂ ಪಕಾಸಯಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.ಗನ್ಥಾರಮ್ಭಕಥಾ) ಹಿ ವುತ್ತಂ, ‘‘ಅನುಪುಬ್ಬಪದವಣ್ಣನಾ’’ತಿ ಕತ್ಥಚಿ ಪಾಠೋ, ಸೋ ಅಯುತ್ತೋವ ಟೀಕಾಯ ಅನುದ್ಧಟತ್ತಾ, ತಥಾ ಅಸಂವಣ್ಣಿತತ್ತಾ ಚ।
‘‘ರಾಜಕುಮಾರಾ ಗೋತ್ತವಸೇನ ಕೋಸಲಾ ನಾಮಾ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೫೪) ಆಚರಿಯೇನ ವುತ್ತಂ। ಅಕ್ಖರಚಿನ್ತಕಾ ಪನ ವದನ್ತಿ ‘‘ಕೋಸಂ ಲನ್ತಿ ಗಣ್ಹನ್ತಿ, ಕುಸಲಂ ವಾ ಪುಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಕೋಸಲಾ’’ತಿ। ಜನಪದಿನೋತಿ ಜನಪದವನ್ತೋ, ಜನಪದಸ್ಸ ವಾ ಇಸ್ಸರಾ। ‘‘ಕೋಸಲಾ ನಾಮ ರಾಜಕುಮಾರಾ’’ತಿ ವುತ್ತೇಯೇವ ಸಿದ್ಧೇಪಿ ‘‘ಜನಪದಿನೋ’’ತಿ ವಚನಂ ಸನ್ತೇಸುಪಿ ಅಞ್ಞೇಸು ತಂತಂನಾಮಪಞ್ಞಾತೇಸು ತತ್ಥ ನಿವಸನ್ತೇಸು ಜನಪದಿಭಾವತೋ ತೇಸಮೇವ ನಿವಸನಮುಪಾದಾಯ ಜನಪದಸ್ಸಾಯಂ ಸಮಞ್ಞಾತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ। ‘‘ತೇಸಂ ನಿವಾಸೋ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ‘‘ಕೋಸಲಾನಂ ನಿವಾಸಾ ಕೋಸಲಾ’’ತಿ ತದ್ಧಿತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ‘‘ಏಕೋಪಿ ಜನಪದೋ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಪನ ಸದ್ದತೋಯೇವೇತಂ ಪುಥುವಚನಂ, ಅತ್ಥತೋ ಪನೇಸ ಏಕೋ ಏವಾತಿ ವಿಭಾವೇತಿ। ಅಪಿ-ಸದ್ದೋ ಚೇತ್ಥ ಅನುಗ್ಗಹೇ, ತೇನ ಕಾಮಂ ಏಕೋಯೇವೇಸ ಜನಪದೋ, ತಥಾಪಿ ಇಮಿನಾ ಕಾರಣೇನ ಪುಥುವಚನಮುಪಪನ್ನನ್ತಿ ಅನುಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಯದಿ ಏಕೋವ ಜನಪದೋ, ಕಥಂ ತತ್ಥ ಬಹುವಚನನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ರುಳ್ಹಿಸದ್ದೇನಾ’’ತಿಆದಿ, ರುಳ್ಹಿಸದ್ದತ್ತಾ ಬಹುವಚನಮುಪಪನ್ನನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ನಿಸ್ಸಿತೇಸು ಪಯುತ್ತಸ್ಸ ಪುಥುವಚನಸ್ಸ, ಪುಥುಭಾವಸ್ಸ ವಾ ನಿಸ್ಸಯೇ ಅಭಿನಿರೋಪನಾ ಇಧ ರುಳ್ಹಿ, ತೇನ ವುತ್ತಂ ಮಜ್ಝಿಮಾಗಮಟೀಕಾದೀಸು ‘‘ಅಕ್ಖರಚಿನ್ತಕಾ ಹಿ ಈದಿಸೇಸು ಠಾನೇಸು ಯುತ್ತೇ ವಿಯ ಈದಿಸಲಿಙ್ಗವಚನಾನಿ ಇಚ್ಛನ್ತಿ, ಅಯಮೇತ್ಥ ರುಳ್ಹಿ ಯಥಾ ‘ಅಞ್ಞತ್ಥಾಪಿ ಕುರೂಸು ವಿಹರತಿ, ಅಙ್ಗೇಸು ವಿಹರತೀ’ತಿ ‘‘ತಸ್ಮಿಂ ಕೋಸಲೇಸು ಜನಪದೇ’’ತಿ, ಕೋಸಲನಾಮಕೇ ತಸ್ಮಿಂ ಜನಪದೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಭೂತತೋ ಹಿ ವೋಹಾರಮತ್ತಂ ರುಳ್ಹಿ, ಭೂತತೋಯೇವ ಅತ್ಥೋ ವಿನಿಚ್ಛಿನಿತಬ್ಬೋ। ಯಥಾ ಹಿ –
‘‘ಸನ್ತಿ ಪುತ್ತಾ ವಿದೇಹಾನಂ, ದೀಘಾವು ರಟ್ಠವಡ್ಢನೋ।
ತೇ ರಜ್ಜಂ ಕಾರಯಿಸ್ಸನ್ತಿ, ಮಿಥಿಲಾಯಂ ಪಜಾಪತೀ’’ತಿ॥ (ಜಾ॰ ೨.೨೨.೨೭೬) ಆದೀಸು –
ತಂಪುತ್ತಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಏಕತ್ಥಸ್ಸ ರುಳ್ಹಿವಸೇನ ‘‘ಪುತ್ತಾ’’ತಿ ಬಹುವಚನಪಯೋಗೋ, ತಥಾ ಇಧಾಪಿ ತನ್ನಿವಾಸಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಏಕತ್ಥಸ್ಸ ರುಳ್ಹಿವಸೇನ ‘‘ಕೋಸಲೇಸೂ’’ತಿ ಬಹುವಚನಪಯೋಗೋ ಹೋತಿ। ಯಥಾ ಚ ‘‘ಪಾಣಂ ನ ಹಞ್ಞೇ, ನ ಚ’ದಿನ್ನಮಾದಿಯೇ’’ತಿಆದೀಸು (ಅ॰ ನಿ॰ ೮.೪೨, ೪೩, ೪೫) ಜಾತಿವಸೇನ ಬಹ್ವತ್ಥಾನಮೇಕವಚನಪಯೋಗೋ, ತಥಾ ಇಧಾಪಿ ಜಾತಿವಸೇನ ಅವಯವಪ್ಪಭೇದೇನ ಬಹ್ವತ್ಥಸ್ಸ ‘‘ಜನಪದೇ’’ತಿ ಏಕವಚನಪಯೋಗೋ ಹೋತಿ। ವುತ್ತಞ್ಚ ಆಚರಿಯೇನ ಮಜ್ಝಿಮಾಗಮಟೀಕಾಯಂ ‘‘ತಬ್ಬಿಸೇಸನೇಪಿ ಜನಪದಸದ್ದೇ ಜಾತಿಸದ್ದೇ ಏಕವಚನಮೇವ। ತೇನಾಹ ‘ತಸ್ಮಿಂ ಅಙ್ಗೇಸು ಜನಪದೇ’ತಿ’’।
ಏವಂ ರುಳ್ಹಿವಸೇನ ಬಹುಮ್ಹಿ ವಿಯ ವತ್ತಬ್ಬೇ ಬಹುವಚನಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಬಹ್ವತ್ಥವಸೇನ ಬಹುಮ್ಪಿ ಏವ ವತ್ತಬ್ಬೇ ಬಹುವಚನಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಪೋರಾಣಾ ಪನಾಹೂ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಪನ-ಸದ್ದೋ ಚೇತ್ಥ ವಿಸೇಸತ್ಥಜೋತನೋ, ತೇನ ಪುಥುಅತ್ಥವಿಸಯತಾಯ ಏವೇತಂ ಪುಥುವಚನಂ, ನ ರುಳ್ಹಿವಸೇನಾತಿ ವಕ್ಖಮಾನಂ ವಿಸೇಸಂ ಜೋತೇತಿ। ಸೋ ಹಿ ಪದೇಸೋ ತಿಯೋಜನಸತಪರಿಮಾಣತಾಯ ಬಹುಪ್ಪಭೇದೋತಿ, ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನ ನಯೇ ತೇಸು ಕೋಸಲೇಸು ಜನಪದೇಸೂತಿ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಮಹಾಪನಾದನ್ತಿ ಮಹಾಪನಾದಜಾತಕ (ಜಾ॰ ೧.೩.೪೦, ೪೧, ೪೨) ಸುರುಚಿಜಾತಕೇಸು (ಜಾ॰ ೧.೧೪.೧೦೨ ಆದಯೋ) ಆಗತಂ ಸುರುಚಿನೋ ನಾಮ ವಿದೇಹರಞ್ಞೋ ಪುತ್ತಂ ಮಹಾಪನಾದನಾಮಕಂ ರಾಜಕುಮಾರಂ। ನಾನಾನಾಟಕಾನೀತಿ ಭಣ್ಡುಕಣ್ಡಪಣ್ಡುಕಣ್ಡಪಮುಖಾನಿ ಛಸತಸಹಸ್ಸಾನಿ ನಾನಾವಿಧನಾಟಕಾನಿ, ಕತ್ಥಚಿ ಪನ ಆದಿಸದ್ದೋಪಿ ದಿಟ್ಠೋ, ಸೋ ಜಾತಕಟ್ಠಕಥಾಯಂ ನ ದಿಸ್ಸತಿ, ಯದಿ ಚ ದಿಸ್ಸತಿ, ತೇನ ನಟಲಙ್ಘಕಾದೀನಂ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಸಿತಮತ್ತಮ್ಪೀತಿ ಮಿಹಿತಮತ್ತಮ್ಪಿ। ತಸ್ಸ ನಙ್ಗಲಾನಿಪಿ ಛಡ್ಡೇತ್ವಾತಿ ಕಸಿಕಮ್ಮಪ್ಪಹಾನವಸೇನ ನಙ್ಗಲಾನಿ
ಮಹಾಜನಕಾಯೇ ಸನ್ನಿಪತಿತೇತಿ ಕೇಚಿ ‘‘ಪಹಂಸನವಿಧಿಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ರಾಜಕುಮಾರಂ ಹಾಸಾಪೇಸ್ಸಾಮಾ’’ತಿ, ಕೇಚಿ ‘‘ತಂ ಕೀಳನಂ ಪಸ್ಸಿಸ್ಸಾಮಾ’’ತಿ ಏವಂ ಮಹಾಜನಸಮೂಹೇ ಸನ್ನಿಪತಿತೇ। ಅತುಲಮ್ಬಾಭಿರುಹನದಾರುಚಿತಕಪವೇಸನಾದಿ ನಾನಾಕೀಳಾಯೋ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ। ಸಕ್ಕಪೇಸಿತೋ ಕಿರ ದಿಬ್ಬನಾಟಕೋ ರಾಜಙ್ಗಣೇ ಆಕಾಸೇ ಠತ್ವಾ ಉಪಡ್ಢಭಾಗಂ ನಾಮ ದಸ್ಸೇತಿ, ಏಕೋವ ಹತ್ಥೋ, ಏಕೋ ಪಾದೋ, ಏಕಂ ಅಕ್ಖಿ, ಏಕಾ ದಾಠಾ ನಚ್ಚತಿ ಚಲತಿ, ಉಪಡ್ಢಂ ಫನ್ದತಿ, ಸೇಸಂ ನಿಚ್ಚಲಮಹೋಸಿ, ತಂ ದಿಸ್ವಾ ಮಹಾಪನಾದೋ ಥೋಕಂ ಹಸಿತಮಕಾಸಿ, ಇಮಮತ್ಥಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಸೋ ದಿಬ್ಬನಾಟಕಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಹಸಾಪೇಸೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸುಹಜ್ಜಾ ನಾಮ ವಿಸ್ಸಾಸಿಕಾ ‘‘ಸುಟ್ಠು ಹದಯಮೇತೇಸ’’ನ್ತಿ ಕತ್ವಾ। ಆದಿಸದ್ದೇನ ಞಾತಕಪರಿಜನಾದೀನಂ ಸಙ್ಗಹೋ। ತಸ್ಮಾತಿ ತಥಾ ವಚನತೋ। ತಂ ಕುಸಲನ್ತಿ ವಚನಂ ಉಪಾದಾಯಾತಿ ಏತ್ಥ ‘‘ಕಚ್ಚಿ ಕುಸಲಂ? ಆಮ ಕುಸಲ’’ನ್ತಿ ವಚನಪಟಿವಚನವಸೇನ ಪವತ್ತಕುಸಲವಾದಿತಾಯ ತೇ ಮನುಸ್ಸಾ ಆದಿತೋ ‘‘ಕುಸಲಾ’’ತಿ ಸಮಞ್ಞಂ ಲಭಿಂಸು, ತೇಸಂ ಕುಸಲಾನಂ ಇಸ್ಸರಾತಿ ರಾಜಕುಮಾರಾ ಕೋಸಲಾ ನಾಮ ಜಾತಾ, ತೇಸಂ ನಿವಾಸಟ್ಠಾನತಾಯ ಪನ ಪದೇಸೋ ಕೋಸಲಾತಿ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತನಯಮೇವ। ತೇನಾಹ ‘‘ಸೋ ಪದೇಸೋ ಕೋಸಲಾತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ। ಏವಂ ಮಜ್ಝಿಮಾಗಮಟೀಕಾಯಂ ಆಚರಿಯೇನೇವ ವುತ್ತಂ। ತತ್ರಾಯಮಧಿಪ್ಪಾಯೋ ಸಿಯಾ – ‘‘ಸೋ ಪದೇಸೋ ಕೋಸಲಾತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ ಸಞ್ಞೀಸಞ್ಞಾ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಏಕವಚನಬಹುವಚನವಸೇನ ವುತ್ತತ್ತಾ ಪುರಿಮನಯೇ ವಿಯ ಇಧಾಪಿ ರುಳ್ಹಿವಸೇನೇವ ಬಹುವಚನಂ ಹೋತಿ। ರಾಜಕುಮಾರಾನಂ ನಾಮಲಾಭಹೇತುಮತ್ತಞ್ಹೇತ್ಥ ವಿಸೇಸೋತಿ। ಇಧ ಪನ ಆಚರಿಯೇನ ಏವಂ ವುತ್ತಂ ಸೋ ಪದೇಸೋತಿ ಪದೇಸಸಾಮಞ್ಞತೋ ವುತ್ತಂ, ವಚನವಿಪಲ್ಲಾಸೇನ ವಾ, ತೇ ಪದೇಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕೋಸಲಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ ಕುಸಲಾ ಸೋ ಪದೇಸೋತಿ ಜಾತಿಸದ್ದವಸೇನ, ವಚನವಿಪಲ್ಲಾಸೇನ ವಾ ವುತ್ತತ್ತಾ ಪುಥುಅತ್ಥವಿಸಯತಾಯ ಏವ ಬಹುವಚನಂ ಹೋತಿ। ಪದೇಸಸ್ಸ ನಾಮಲಾಭಹೇತು ಹೇತ್ಥ ವಿಸೇಸೋತಿ। ‘‘ಕುಸಲ’’ನ್ತಿ ಹಿ ವಚನಮುಪಾದಾಯ ರುಳ್ಹಿನಾಮವಸೇನ ವುತ್ತನಯೇನ ಕೋಸಲಾ ಯಥಾ ‘‘ಯೇವಾಪನಕಂ, ನತುಮ್ಹಾಕವಗ್ಗೋ’’ತಿ। ಅಪಿಚ ವಚನಪಟಿವಚನವಸೇನ ‘‘ಕುಸಲ’’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ ಏತ್ಥಾತಿ ಕೋಸಲಾ। ವಿಚಿತ್ರಾ ಹಿ ತದ್ಧಿತವುತ್ತೀತಿ। ಕುಸಲನ್ತಿ ಚ ಆರೋಗ್ಯಂ ‘‘ಕಚ್ಚಿ ನು ಭೋತೋ ಕುಸಲಂ, ಕಚ್ಚಿ ಭೋತೋ ಅನಾಮಯ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಜಾ॰ ೧.೧೫.೧೪೫; ಜಾ॰ ೨.೨೦.೧೨೯) ವಿಯ, ಕಚ್ಚಿ ತುಮ್ಹಾಕಂ ಆರೋಗ್ಯಂ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ, ಛೇಕಂ ವಾ ‘‘ಕುಸಲಾ ನಚ್ಚಗೀತಸ್ಸ
ಚರಣಂ ಚಾರಿಕಾ, ಚರಣಂ ವಾ ಚಾರೋ, ಸೋ ಏವ ಚಾರಿಕಾ, ತಯಿದಂ ಮಗ್ಗಗಮನಮೇವ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಂ, ನ ಚುಣ್ಣಿಕಗಮನಮತ್ತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅದ್ಧಾನಗಮನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ಭಾವನಪುಂಸಕಞ್ಚೇತಂ, ಅದ್ಧಾನಗಮನಸಙ್ಖಾತಾಯ ಚಾರಿಕಾಯ ಚರಮಾನೋತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ, ಅಭೇದೇಪಿ ವಾ ಭೇದವೋಹಾರೇನ ವುತ್ತಂ ಯಥಾ ‘‘ದಿವಾವಿಹಾರಂ ನಿಸೀದೀ’’ತಿ, (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೫೬) ಅದ್ಧಾನಗಮನಸಙ್ಖಾತಂ ಚಾರಿಕಂ ಚರಮಾನೋ, ಚರಣಂ ಕರೋನ್ತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಬ್ಬತ್ಥಕೋ ಹಿ ಕರಭೂಧಾತೂನಮತ್ಥೋತಿ। ‘‘ಅದ್ಧಾನಮಗ್ಗ’’ನ್ತಿಪಿ ಕತ್ಥಚಿ ಪಾಠೋ, ಸೋ ನ ಸುನ್ದರೋ। ನ ಹಿ ಚಾರಿಕಾಸದ್ದೋ ಮಗ್ಗವಾಚಕೋತಿ। ಇದಾನಿ ತಂ ವಿಭಾಗೇನ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಂ ನಿಯಮೇನ್ತೋ ‘‘ಚಾರಿಕಾ ಚ ನಾಮೇಸಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಸಾವಕಾನಮ್ಪಿ ರುಳ್ಹಿವಸೇನ ಚಾರಿಕಾಯ ಸಮ್ಭವತೋ ತತೋ ವಿಸೇಸೇತಿ ‘‘ಭಗವತೋ’’ತಿ ಇಮಿನಾ। ತಥಾ ಹಿ ಮಜ್ಝಿಮಾಗಮಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವುತ್ತಂ ‘‘ಚಾರಿಕಂ ಚರಮಾನೋತಿ ಏತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಅಯಂ ಚಾರಿಕಾ ನಾಮ ಮಹಾಜನಸಙ್ಗಹತ್ಥಂ ಬುದ್ಧಾನಂಯೇವ ಲಬ್ಭತಿ, ಬುದ್ಧೇ ಉಪಾದಾಯ ಪನ ರುಳ್ಹಿಸದ್ದೇನ ಸಾವಕಾನಮ್ಪಿ ವುಚ್ಚತಿ ಕಿಲಞ್ಜಾದೀಹಿ ಕತಬೀಜನೀಪಿ ತಾಲವಣ್ಟಂ ವಿಯಾ’’ತಿ। ದೂರೇಪೀತಿ ಏತ್ಥ ಪಿ-ಸದ್ದೇನ, ಅಪಿ-ಸದ್ದೇನ ವಾ ನಾತಿದೂರೇಪೀತಿ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡನಂ ತತ್ಥಾಪಿ ಚಾರಿಕಾಸಮ್ಭವತೋ। ಬೋಧನೇಯ್ಯಪುಗ್ಗಲನ್ತಿ ಚತುಸಚ್ಚಪಟಿವೇಧವಸೇನ ಬೋಧನಾರಹಪುಗ್ಗಲಂ। ಸಹಸಾ ಗಮನನ್ತಿ ಸೀಘಗಮನಂ। ‘‘ಮಹಾಕಸ್ಸಪಸ್ಸ ಪಚ್ಚುಗ್ಗಮನಾದೀಸೂ’’ತಿ ವುತ್ತಮೇವ ಸರೂಪತೋ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಭಗವಾ ಹೀ’’ತಿಆದಿನಾ। ಪಚ್ಚುಗ್ಗಚ್ಛನ್ತೋತಿ ಪಟಿಮುಖಂ ಗಚ್ಛನ್ತೋ, ಪಚ್ಚುಟ್ಠಹನ್ತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ತಥಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ‘‘ತಿಂಸಯೋಜನ’’ನ್ತಿ ಪದಮನುಕಡ್ಢತಿ। ಪಕ್ಕುಸಾತಿ ನಾಮ ಗನ್ಧಾರರಾಜಾ। ಮಹಾಕಪ್ಪಿನೋ ಧನಿಯೋ ನಾಮ ಕೋರಣ್ಡಸೇಟ್ಠಿಪುತ್ತೋ ಗೋಪೋ।
ಏವಂ ಧಮ್ಮಗರುತಾಕಿತ್ತನಮುಖೇನ ಮಹಾಕಸ್ಸಪಪಚ್ಚುಗ್ಗಮನಾದೀನಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೧೫೪) ಏಕದೇಸೇನ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ವನವಾಸಿತಿಸ್ಸಸಾಮಣೇರಸ್ಸ ವತ್ಥುಂ ವಿತ್ಥಾರೇತ್ವಾ ಚಾರಿಕಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಏಕದಿವಸ’’ನ್ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ। ಕೋ ಪನೇಸ ತಿಸ್ಸಸಾಮಣೇರೋ ನಾಮ? ಸಾವತ್ಥಿಯಂ ಧಮ್ಮಸೇನಾಪತಿನೋ ಉಪಟ್ಠಾಕಕುಲೇ ಜಾತೋ ಮಹಾಪುಞ್ಞೋ ‘‘ಪಿಣ್ಡಪಾತದಾಯಕತಿಸ್ಸೋ, ಕಮ್ಬಲದಾಯಕತಿಸ್ಸೋ’’ತಿ ಚ ಪುಬ್ಬೇ ಲದ್ಧನಾಮೋ ಪಚ್ಛಾ ‘‘ವನವಾಸಿತಿಸ್ಸೋ’’ತಿ ಪಾಕಟೋ ಖೀಣಾಸವಸಾಮಣೇರೋ। ವಿತ್ಥಾರೋ ಧಮ್ಮಪದೇ (ಧ॰ ಪ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೭೪ ವನವಾಸೀತಿಸ್ಸಸಾಮಣೇರವತ್ಥು)। ಆಕಾಸಗಾಮೀಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಆಕಾಸೇನೇವ ಗನ್ತುಕಾಮೋ ಭಗವಾ ‘‘ಛಳಭಿಞ್ಞಾನಂ ಆರೋಚೇಹೀ’’ತಿ ಅವೋಚ। ತಸ್ಸಾತಿ ತಿಸ್ಸಸಾಮಣೇರಸ್ಸ। ತನ್ತಿ ಭಗವನ್ತಂ ಸದ್ಧಿಂ ಭಿಕ್ಖುಸಙ್ಘೇನ ಚೀವರಂ ಪಾರುಪನ್ತಂ। ನೋ ಥೇರೋ ನೋ ಓರಮತ್ತಕೋ ವತಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ಗುಣೇನ ಲಾಮಕಪ್ಪಮಾಣಿಕೋ ನೋ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಅತ್ತನೋ ಪತ್ತಾಸನೇತಿ ಭಿಕ್ಖೂನಂ ಆಸನಪರಿಯನ್ತೇ। ತೇಸಂ ಗಾಮಿಕಾನಂ ದಾನಪಟಿಸಂಯುತ್ತಂ ಮಙ್ಗಲಂ ವತ್ವಾ। ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಸದೇವಕಸ್ಸ ಲೋಕಸ್ಸ ಮಗ್ಗದೇಸಕೋಪಿ ಸಮಾನೋ ಭಗವಾ ಏವಮಾಹಾತಿ ಚೋದನಂ ಸೋಧೇತುಂ ‘‘ಭಗವಾ ಕಿರಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಮಗ್ಗದೇಸಕೋತಿ ನಿಬ್ಬಾನಮಗ್ಗಸ್ಸ, ಸುಗತಿಮಗ್ಗಸ್ಸ ವಾ ದೇಸಕೋ।
ತಾಯಾತಿ ಅರಞ್ಞಸಞ್ಞಾಯ। ಸಙ್ಘಕಮ್ಮವಸೇನ ಸಿಜ್ಝಮಾನಾಪಿ ಉಪಸಮ್ಪದಾ ಸತ್ಥು ಆಣಾವಸೇನ ಸಿಜ್ಝನತೋ ‘‘ಬುದ್ಧದಾಯಜ್ಜಂ ತೇ ದಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ವದನ್ತಿ। ಅಪರೇ ಪನ ‘‘ಅಪರಿಪುಣ್ಣವೀಸತಿವಸ್ಸಸ್ಸೇವ ತಸ್ಸ ಉಪಸಮ್ಪದಂ ಅನುಜಾನನ್ತೋ ಸತ್ಥಾ ‘ಬುದ್ಧದಾಯಜ್ಜಂ ತೇ ದಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ಅವೋಚಾ’’ತಿ ವದನ್ತಿ। ಧಮ್ಮಸೇನಾಪತಿನಾ ಉಪಜ್ಝಾಯೇನ ಉಪಸಮ್ಪಾದೇತ್ವಾ, ತತೋಯೇವೇಸ ಧಮ್ಮಸೇನಾಪತಿನೋ ಸದ್ಧಿವಿಹಾರಿಕೋತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಸು ವುತ್ತೋ। ಧಮ್ಮಪದಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ಧಮ್ಮಸೇನಾಪತಿಆದಿಥೇರಾನಂ ಚತ್ತಾಲೀಸಭಿಕ್ಖುಸಹಸ್ಸಪರಿವಾರಾನಂ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ತನೋ ಪರಿವಾರೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಪಚ್ಚೇಕಂ ಗಮನಂ, ಭಗವತೋ ಚ ಏಕಕಸ್ಸೇವ ಗಮನಂ ಖುದ್ದಕಭಾಣಕಾನಂ ಮತೇನ ವುತ್ತಂ, ಇಧ, ಪನ ಮಜ್ಝಿಮಾಗಮಟ್ಠಕಥಾಯಞ್ಚ (ಮ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೬೫) ಅಞ್ಞಥಾ ಗಮನಂ ದೀಘಭಾಣಕಮಜ್ಝಿಮಭಾಣಕಾನಂ ಮತೇನಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಅಯನ್ತಿ ಮಹಾಕಸ್ಸಪಾದೀನಮತ್ಥಾಯ ಚಾರಿಕಾ। ಯಂ ಪನ ಅನುಗ್ಗಣ್ಹನ್ತಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಗಮನಂ, ಅಯಂ ಅತುರಿತಚಾರಿಕಾ ನಾಮಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ।
ಇಮಂ ಪನ ಚಾರಿಕನ್ತಿ ಅತುರಿತಚಾರಿಕಂ। ಮಹಾಮಣ್ಡಲನ್ತಿ ಮಜ್ಝಿಮದೇಸಪರಿಯಾಪನ್ನೇನೇವ ಬಾಹಿರಿಮೇನ ಪಮಾಣೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ತಾ ಮಹನ್ತತರಂ ಮಣ್ಡಲಂ। ಮಜ್ಝಿಮಮಣ್ಡಲನ್ತಿ ಇತರೇಸಂ ಉಭಿನ್ನಂ ವೇಮಜ್ಝೇ ಪವತ್ತಂ ಮಣ್ಡಲಂ। ಅನ್ತೋಮಣ್ಡಲನ್ತಿ ಇತರೇಹಿ ಖುದ್ದಕಂ ಮಣ್ಡಲಂ, ಇತರೇಸಂ ವಾ ಅನ್ತೋಗಧತ್ತಾ ಅನ್ತಿಮಂ ಮಣ್ಡಲಂ, ಅಬ್ಭನ್ತರಿಮಂ ಮಣ್ಡಲನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಕಿಂ ಪನಿಮೇಸಂ ಪಮಾಣನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಕತ್ಥಾ’’ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ನವಯೋಜನಸತಿಕತಾ ಮಜ್ಝಿಮದೇಸಪರಿಯಾಪನ್ನವಸೇನೇವ ಗಹೇತಬ್ಬಾ ತತೋ ಪರಂ ಅತುರಿತಚಾರಿಕಾಯ ಅಗಮನತೋ। ತದುತ್ತರಿ ಹಿ ತುರಿತಚಾರಿಕಾಯ ಏವ ತಥಾಗತೋ ಗಚ್ಛತಿ, ನ ಅತುರಿತಚಾರಿಕಾಯ। ಪವಾರೇತ್ವಾವ ಚಾರಿಕಾಚರಣಂ ಬುದ್ಧಾಚಿಣ್ಣನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಮಹಾಪವಾರಣಾಯ ಪವಾರೇತ್ವಾ’’ತಿಆದಿ। ಪಾಟಿಪದದಿವಸೇತಿ ಪಠಮಕತ್ತಿಕಪುಣ್ಣಮಿಯಾ ಅನನ್ತರೇ ಪಾಟಿಪದವಸೇ। ಸಮನ್ತಾತಿ ಗತಗತಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಚತೂಸು ಪಸ್ಸೇಸು ಸಮನ್ತತೋ। ಮಹಾಜನಕಾಯಸ್ಸ ಸನ್ನಿಪತನತೋ ಪುರಿಮಂ ಪುರಿಮಂ ಆಗತಾ ನಿಮನ್ತೇತುಂ ಲಭನ್ತಿ। ತಥಾ ಸನ್ನಿಪತನಮೇವ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಇತರೇಸೂ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾ ತರುಣಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಏತ್ಥ ಸಮಥಸ್ಸ ತರುಣಭಾವೋ ಉಪಚಾರಸಮಾಧಿವಸೇನ, ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಪನ ಸಙ್ಖಾರಪರಿಚ್ಛೇದಞಾಣಂ, ಕಙ್ಖಾವಿತರಣಞಾಣಂ, ಸಮ್ಮಸನಞಾಣಂ, ಮಗ್ಗಾಮಗ್ಗಞಾಣನ್ತಿ ಚತುನ್ನಂ ಞಾಣಾನಂ ವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ತರುಣವಿಪಸ್ಸನಾತಿ ಹಿ ತೇಸಂ ಚತುನ್ನಂ ಞಾಣಾನಮಧಿವಚನಂ। ಪವಾರಣಾಸಙ್ಗಹಂ ದತ್ವಾತಿ ಅನುಮತಿದಾನವಸೇನ ದತ್ವಾ। ಕತ್ತಿಕಪುಣ್ಣಮಾಯನ್ತಿ ಪಚ್ಛಿಮಕತ್ತಿಕಪುಣ್ಣಮಿಯಂ। ‘‘ಮಿಗಸಿರಸ್ಸ ಪಠಮಪಾಟಿಪದದಿವಸೇ’’ತಿ
ಅಞ್ಞೇನಪಿ ಕಾರಣೇನಾತಿ ಭಿಕ್ಖೂನಂ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾತರುಣಭಾವತೋ ಅಞ್ಞೇನಪಿ ಮಜ್ಝಿಮಮಣ್ಡಲೇ ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ಞಾಣಪರಿಪಾಕಾದಿಕಾರಣೇನ। ಚತುಮಾಸನ್ತಿ ಆಸಳ್ಹೀಪುಣ್ಣಮಿಯಾ ಪಾಟಿಪದತೋ ಯಾವ ಪಚ್ಛಿಮಕತ್ತಿಕಪುಣ್ಣಮೀ, ತಾವ ಚತುಮಾಸಂ। ‘‘ಸಮನ್ತಾ ಯೋಜನಸತ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ। ವಸನಂ ವಸ್ಸಂ, ವಸನಕಿರಿಯಾ, ವುತ್ಥಂ ವಸಿತಂ ವಸ್ಸಮಸ್ಸಾತಿ ವುತ್ಥವಸ್ಸೋ, ತಸ್ಸ। ತಥಾಗತೇನ ವಿನೇತಬ್ಬತ್ತಾ ‘‘ಭಗವತೋ ವೇನೇಯ್ಯಸತ್ತಾ’’ತಿ ಸಾಮಿನಿದ್ದೇಸೋ ವುತ್ತೋ, ಕತ್ತುನಿದ್ದೇಸೋ ವಾ ಏಸ। ವೇನೇಯ್ಯಸತ್ತಾತಿ ಚ ಚರಿತಾನುರೂಪಂ ವಿನೇತಬ್ಬಸತ್ತಾ। ಇನ್ದ್ರಿಯಪರಿಪಾಕಂ ಆಗಮಯಮಾನೋತಿ ಸದ್ಧಾದಿಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ವಿಮುತ್ತಿಪರಿಪಾಚನಭಾವೇನ ಪರಿಪಕ್ಕಂ ಪಟಿಮಾನೇನ್ತೋ। ಫುಸ್ಸಮಾಘಫಗ್ಗುಣಚಿತ್ತಮಾಸಾನಂ ‘‘ಏಕಮಾಸಂ ವಾ ದ್ವಿತಿಚತುಮಾಸಂ ವಾ ತತ್ಥೇವ ವಸಿತ್ವಾ’’ತಿ। ತತ್ಥೇವಾತಿ ವಸ್ಸೂಪಗಮನಟ್ಠಾನೇ ಏವ। ‘‘ಸತ್ತಹಿ ವಾ’’ತಿಆದಿ ‘‘ಏಕಮಾಸಂ ವಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ – ಯದಿ ಅಪರಮ್ಪಿ ಏಕಮಾಸಂ ತತ್ಥೇವ ವಸತಿ, ಸತ್ತಹಿ ಮಾಸೇಹಿ ಚಾರಿಕಂ ಪರಿಯೋಸಾಪೇತಿ। ಯದಿ ದ್ವಿಮಾಸಂ ಛಹಿ, ಯದಿ ತಿಮಾಸಂ ಪಞ್ಚಹಿ, ಯದಿ ಚತುಮಾಸಂ ತತ್ಥೇವ ವಸತಿ, ಚತೂಹಿ ಮಾಸೇಹಿ ಚಾರಿಕಂ ಪರಿಯೋಸಾಪೇತೀತಿ। ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಚಾರಿಕಾಗಮನನ್ತಿ ಆಸಙ್ಕಾನಿವತ್ತನತ್ಥಂ ‘‘ಇತೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಅತಿರೇಕಂ ಜರಾದುಬ್ಬಲೋ ಬಾಳ್ಹಜಿಣ್ಣೋ। ತೇ ಕದಾ ಪಸ್ಸಿಸ್ಸನ್ತಿ, ನ ಪಸ್ಸಿಸ್ಸನ್ತಿ ಏವ। ಲೋಕಾನುಕಮ್ಪಕಾಯಾತಿ ಲೋಕಾನುಕಮ್ಪಕಾಯ ಏವ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ನ ಚೀವರಾದಿಹೇತೂ’’ತಿ।
ಜಙ್ಘವಿಹಾರವಸೇನಾತಿ ಜಙ್ಘಾಹಿ ವಿಚರಣವಸೇನ, ಜಙ್ಘಾಹಿ ವಿಚರಿತ್ವಾ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಕತಿಪಾಹಂ ನಿವಸನವಸೇನ ವಾ। ಸಬ್ಬಿರಿಯಾಪಥಸಾಧಾರಣಞ್ಹಿ ವಿಹಾರವಚನಂ। ಸರೀರಫಾಸುಕತ್ಥಾಯಾತಿ ಏಕಸ್ಮಿಂಯೇವ ಠಾನೇ ನಿಬದ್ಧವಾಸವಸೇನ ಉಸ್ಸನ್ನಧಾತುಕಸ್ಸ ಸರೀರಸ್ಸ ವಿಚರಣೇನ ಫಾಸುಭಾವತ್ಥಾಯ। ಅಟ್ಠುಪ್ಪತ್ತಿಕಾಲಾಭಿಕಙ್ಖನತ್ಥಾಯಾತಿ ಅಗ್ಗಿಕ್ಖನ್ಧೋಪಮಸುತ್ತ (ಅ॰ ನಿ॰ ೭.೭೨) ಮಘದೇವಜಾತಕಾದಿ (ಜಾ॰ ೧.೧.೯) ದೇಸನಾನಂ ವಿಯ ಧಮ್ಮದೇಸನಾಯ ಅಭಿಕಙ್ಖಿತಬ್ಬಅಟ್ಠುಪ್ಪತ್ತಿಕಾಲತ್ಥಾಯ, ಅಟ್ಠುಪ್ಪತ್ತಿಕಾಲಸ್ಸ ವಾ ಅಭಿಕಙ್ಖನತ್ಥಾಯ, ಅಟ್ಠುಪ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇ ಧಮ್ಮದೇಸನತ್ಥಾಯಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಸಿಕ್ಖಾಪದಪಞ್ಞಾಪನತ್ಥಾಯಾತಿ ಸುರಾಪಾನಸಿಕ್ಖಾಪದಾದಿ (ಪಾಚಿ॰ ೩೨೭, ೩೨೮, ೩೨೯) ಪಞ್ಞಾಪನೇ ವಿಯ ಸಿಕ್ಖಾಪದಾನಂ ಪಞ್ಞಾಪನತ್ಥಾಯ। ಬೋಧನತ್ಥಾಯಾತಿ ಅಙ್ಗುಲಿಮಾಲಾದಯೋ (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೩೪೭) ವಿಯ ಬೋಧನೇಯ್ಯಸತ್ತೇ ಚತುಸಚ್ಚಬೋಧನತ್ಥಾಯ। ಮಹತಾತಿ ಮಹತಿಯಾ। ಕಞ್ಚಿ, ಕತಿಪಯೇ ವಾ ಪುಗ್ಗಲೇ ಉದ್ದಿಸ್ಸ ನಿಬದ್ಧಚಾರಿಕಾ। ತದಞ್ಞಾ ಸಮ್ಬಹುಲೇ ಉದ್ದಿಸ್ಸ ಗಾಮನಿಗಮನಗರಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಚಾರಿಕಾ ಅನಿಬದ್ಧಚಾರಿಕಾ। ತೇನಾಹ ‘‘ತತ್ಥಾ’’ತಿಆದಿ। ಯಂ ಚರತೀತಿ ಕಿರಿಯಾಪರಾಮಸನಂ।
‘‘ಏಸಾ ಇಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಮೇವ ವಿತ್ಥಾರತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತದಾ ಕಿರಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ದಸಸಹಸ್ಸಿಲೋಕಧಾತುಯಾತಿ ಜಾತಿಕ್ಖೇತ್ತಭೂತಂ ದಸಸಹಸ್ಸಚಕ್ಕವಾಳಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಕಸ್ಮಾತಿ ಚೇ? ತತ್ಥೇವ ಭಬ್ಬಸತ್ತಾನಂ ಸಮ್ಭವತೋ। ತತ್ಥ ಹಿ ಸತ್ತೇ ಭಬ್ಬೇ ಪರಿಪಕ್ಕಿನ್ದ್ರಿಯೇ ಪಸ್ಸಿತುಂ ಬುದ್ಧಞಾಣಂ ಅಭಿನೀಹರಿತ್ವಾ ಠಿತೋ ಭಗವಾ ಞಾಣಜಾಲಂ ಪತ್ಥರತೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಇದಞ್ಚ ದೇವಬ್ರಹ್ಮಾನಂ ಬೋಧನೇಯ್ಯಬನ್ಧವೇತಿ ಬೋಧನೇಯ್ಯಸತ್ತಸಙ್ಖಾತೇ ಭಗವತೋ ಬನ್ಧವೇ। ಗೋತ್ತಾದಿಸಮ್ಬನ್ಧಾ ವಿಯ ಹಿ ಸಚ್ಚಪಟಿವೇಧಸಮ್ಬನ್ಧಾ ವೇನೇಯ್ಯಾ ಭಗವತೋ ಬನ್ಧವಾ ನಾಮಾತಿ। ಗೋಚರಭಾವೂಪಗಮನಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಜಾಲಸ್ಸ ಅನ್ತೋ ಪವಿಟ್ಠೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಭಗವಾ ಕಿರ ಮಹಾಕರುಣಾಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ತತೋ ವುಟ್ಠಾಯ ‘‘ಯೇ ಸತ್ತಾ ಭಬ್ಬಾ ಪರಿಪಕ್ಕಞಾಣಾ, ತೇ ಮಯ್ಹಂ ಞಾಣಸ್ಸ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತೂ’’ತಿ ಚಿತ್ತಂ ಅಧಿಟ್ಠಾಯ ಸಮನ್ನಾಹರತಿ, ತಸ್ಸ ಸಹಸಮನ್ನಾಹಾರಾ ಏಕೋ ವಾ ದ್ವೇ ವಾ ಸಮ್ಬಹುಲಾ ವಾ ತದಾ ವಿನಯೂಪಗಾ ವೇನೇಯ್ಯಾ ಞಾಣಸ್ಸ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛನ್ತಿ, ಅಯಮೇತ್ಥ ಬುದ್ಧಾನುಭಾವೋ। ಏವಮಾಪಾಥಗತಾನಂ ಪನ ನೇಸಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯಂ ಪುಬ್ಬಚರಿಯಂ, ಪುಬ್ಬಹೇತುಂ, ಸಮ್ಪತಿ ವತ್ತಮಾನಞ್ಚ ಪಟಿಪತ್ತಿಂ ಓಲೋಕೇತಿ। ವೇನೇಯ್ಯಸತ್ತಪರಿಗ್ಗಣ್ಹನತ್ಥಞ್ಹಿ ಸಮನ್ನಾಹಾರೇ ಕತೇ ಪಠಮಂ ನೇಸಂ ವೇನೇಯ್ಯಭಾವೇನ ಉಪಟ್ಠಾನಂ ಹೋತಿ, ಅಥ ‘‘ಕಿಂ ನು ಖೋ ಭವಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಸರಣಗಮನಾದಿವಸೇನ ಕಞ್ಚಿ ನಿಪ್ಫತ್ತಿಂ ವೀಮಂಸಮಾನೋ ಪುಬ್ಬೂಪನಿಸ್ಸಯಾದೀನಿ ಓಲೋಕೇತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಅಥ ಭಗವಾ’’ತಿಆದಿ। ಸೋತಿ ಅಮ್ಬಟ್ಠೋ। ವಾದಪಟಿವಾದಂ ಕತ್ವಾತಿ ‘‘ಏವಂ ನು ತೇ ಅಮ್ಬಟ್ಠಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೨೬೨) ಮಯಾ ವುತ್ತವಚನಸ್ಸ ‘‘ಯೇ ಚ ಖೋ ತೇ ಭೋ ಗೋತಮ ಮುಣ್ಡಕಾ ಸಮಣಕಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೨೬೩) ಪಟಿವಚನಂ ದತ್ವಾ, ಅಸಬ್ಭಿವಾಕ್ಯನ್ತಿ ಅಸಪ್ಪುರಿಸವಾಚಂ, ತಿಕ್ಖತ್ತುಂ ಇಬ್ಭವಾದನಿಪಾತನವಸೇನ ನಾನಪ್ಪಕಾರಂ ಸಾಧುಸಭಾವಾಯ ವಾಚಾಯ ವತ್ತುಮಯುತ್ತಂ ವಾಕ್ಯಂ ವಕ್ಖತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ನಿಬ್ಬಿಸೇವನನ್ತಿ ವಿಗತತುದನಂ, ಮಾನದಪ್ಪವಸೇನ ಅಪಗತಪರಿನಿಪ್ಫನ್ದನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಅವಸರಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಉಪಗನ್ತಬ್ಬಂ। ತಸ್ಸ ಗಾಮಸ್ಸ ಇದಂ ನಾಮಮತ್ತಂ, ಕಿಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥಪರಿಯೇಸನಾಯಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಇಜ್ಝಾನಙ್ಗಲನ್ತಿಪಿ ಪಾಠೋ’’ತಿ। ‘‘ಯೇನ ದಿಸಾಭಾಗೇನಾ’’ತಿ ಕರಣನಿದ್ದೇಸಾನುರೂಪಂ ಕರಣತ್ಥೇ ಉಪಯೋಗವಚನನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ತೇನ ಅವಸರೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ। ‘‘ಯಸ್ಮಿಂ ಪದೇಸೇ’’ತಿ ಪನ ಭುಮ್ಮನಿದ್ದೇಸಾನುರೂಪಂ ‘‘ತಂ ವಾ ಅವಸರೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತದುಭಯಮೇವತ್ಥಂ ವಿವರತಿ ‘‘ತೇನ ದಿಸಾಭಾಗೇನಾ’’ತಿಆದಿನಾ। ಗತೋತಿ ಉಪಗತೋ, ಅಗಮಾಸೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪುನ ಗತೋತಿ ಸಮ್ಪತ್ತೋ, ಸಮ್ಪಾಪುಣೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಇಚ್ಛಾನಙ್ಗಲೇ’’ತಿ ಇದಂ ತದಾ ಭಗವತೋ ಗೋಚರಗಾಮನಿದಸ್ಸನಂ, ಸಮೀಪತ್ಥೇ ಚೇತಂ ಭುಮ್ಮಂ ‘‘ಇಚ್ಛಾನಙ್ಗಲವನಸಣ್ಡೇ’’ತಿ ಇದಂ ಪನ ನಿವಾಸಟ್ಠಾನದಸ್ಸನಂ, ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋ ಅಧಿಕರಣೇ ಚೇತಂ ಭುಮ್ಮನ್ತಿ ತದುಭಯಮ್ಪಿ ಪದಂ ವಿಸೇಸತ್ಥದಸ್ಸನೇನ ವಿವರನ್ತೋ ‘‘ಇಚ್ಛಾನಙ್ಗಲಂ ಉಪನಿಸ್ಸಾಯಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ ‘‘ಸೀಲಖನ್ಧಾವಾರ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತನಯೇನ ವೇನೇಯ್ಯಹಿತಸಮಪೇಕ್ಖನವಸೇನೇವ ಭಗವತೋ ವಿಹಾರದಸ್ಸನಂ। ತತ್ಥ ಧಮ್ಮರಾಜಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಸಬ್ಬಸೋ ಅಧಮ್ಮನಿಗ್ಗಣ್ಹನಪರಾ ಏವ ಪಟಿಪತ್ತಿ, ಸಾ ಚ ಸೀಲಸಮಾಧಿಪಞ್ಞಾವಸೇನಾತಿ ಸೀಲಾದಿತ್ತಯಸ್ಸೇವ ಗಹಣಂ। ಸೀಲಖನ್ಧಾವಾರನ್ತಿ ಚಕ್ಕವತ್ತಿರಞ್ಞೋ ದಾರುಇಟ್ಠಕಾದಿಕತಂ ಖನ್ಧಾವಾರಸದಿಸಂ ಸೀಲಸಙ್ಖಾತಂ ಖನ್ಧಾವಾರಂ ಬನ್ಧಿತ್ವಾ ವಿಹರತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ದಾರುಕ್ಖನ್ಧಾದೀಹಿ ಆಸಮನ್ತತೋ ವರನ್ತಿ ಪರಿಕ್ಖಿಪನ್ತಿ ಏತ್ಥಾತಿ ಹಿ ಖನ್ಧಾವಾರೋ ಅ-ಕಾರಸ್ಸ ದೀಘಂ ಕತ್ವಾ, ರಾಜೂನಂ ಅಚಿರನಿವಾಸಟ್ಠಾನಂ। ತತ್ಥ ಪನ ಭಗವತೋ ಅಚಿರನಿವಸನಕಿರಿಯಾಸಮ್ಬನ್ಧಮತ್ತೇನ ಭಯನಿವಾರಣಟ್ಠೇನ ತಂಸದಿಸತಾಯ ಸೀಲಮ್ಪಿ ತಥಾ ವುಚ್ಚತಿ। ಸಮಾಧಿಕೋನ್ತನ್ತಿ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿಸಙ್ಖಾತಂ ಮಙ್ಗಲಸತ್ತಿಂ। ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಪದನ್ತಿ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಸಙ್ಖಾತಂ ಜಯಮನ್ತಪದಂ। ಪರಿವತ್ತಯಮಾನೋತಿ ಪರಿಜಪ್ಪಮಾನೋ। ‘‘ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಸರ’’ನ್ತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣವಜಿರಗ್ಗಸರಂ ಅಪರಾಪರಂ ಸಮ್ಪರಿವತ್ತಮಾನೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಥಾಭಿರುಚಿತೇನ ವಿಹಾರೇನಾತಿ ಸಬ್ಬವಿಹಾರಸಾಧಾರಣದಸ್ಸನಂ, ದಿಬ್ಬವಿಹಾರಾದೀಸು ಯೇನ ಯೇನ ಅತ್ತನಾ ಅಭಿರುಚಿತೇನ ವಿಹಾರೇನ ವಿಹರತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಪೋಕ್ಖರಸಾತಿವತ್ಥುವಣ್ಣನಾ
೨೫೫. ಮನ್ತೇತಿ ಇರುವೇದಾದಿಮನ್ತಸತ್ಥೇ। ಇರುವೇದಾದಯೋ ಹಿ ಗುತ್ತಭಾಸಿತಬ್ಬಟ್ಠೇನ ‘‘ಮನ್ತಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ಅಣ-ಸದ್ದೋ ಸದ್ದೇತಿ ಆಹ ‘‘ಸಜ್ಝಾಯತೀ’’ತಿ। ಲೋಕಿಯಾ ಪನ ವದನ್ತಿ ‘‘ಬ್ರಹ್ಮುನೋ ಅಪಚ್ಚಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ, ನಾಗಮೋ, ಣತ್ತಂ, ದೀಘಾದೀ’’ತಿ। ಕಸ್ಮಾ ಅಯಮೇವ ವಚನತ್ಥೋ ವುತ್ತೋತಿ ಆಹ ‘‘ಇದಮೇವಾ’’ತಿಆದಿ। ಅಥ ಕೇಸಂ ಇತರೋ ವಚನತ್ಥೋತಿ ಚೋದನಮಪನೇತಿ ‘‘ಅರಿಯಾ ಪನಾ’’ತಿಆದಿನಾ। ಅಥ ವಾ ಯಂ ಲೋಕಿಯಾ ವದನ್ತಿ ‘‘ಬ್ರಹ್ಮುನಾ ಜಾತೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ’’ತಿಆದಿನಿರುತ್ತಿಂ, ತಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪಿತುಂ ಏವಂ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಇದಮೇವಾ’’ತಿ ಹಿ ಅವಧಾರಣೇನ ತಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ। ‘‘ಜಾತಿಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನ’’ನ್ತಿ ಪನ ಇಮಿನಾ ಸದ್ದನ್ತರೇನ ದಸ್ಸಿತೇಸು ಜಾತಿಬ್ರಾಹ್ಮಣವಿಸುದ್ಧಿಬ್ರಾಹ್ಮಣವಸೇನ ದುವಿಧೇಸು ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಸು ವಿಸುದ್ಧಿಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಂ ನಿರುತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಅರಿಯಾ ಪನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಬಹನ್ತಿ ಪಾಪೇ ಬಹಿ ಕರೋನ್ತೀತಿ ಹಿ ಅರಿಯಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ನಿರುತ್ತಿನಯೇನ। ‘‘ತಸ್ಸ ಕಿರ ಕಾಯೋ ಸೇತಪೋಕ್ಖರಸದಿಸೋ’’ತಿ ಇದಮೇವಸ್ಸ ನಾಮಲಾಭಹೇತುದಸ್ಸನಂ, ಸೇಸಂ ಪನ ತಪ್ಪಸಙ್ಗೇನ ಯಥಾವಿಜ್ಜಮಾನವಿಸೇಸದಸ್ಸನಮೇವ। ತೇನಾಹ ‘‘ಇತಿ ನಂ ಪೋಕ್ಖರಸದಿಸತ್ತಾ ಪೋಕ್ಖರಸಾತೀತಿ ಸಞ್ಜಾನನ್ತೀ’’ತಿ। ಪೋಕ್ಖರೇನ ಸದಿಸೋ ಕಾಯೋ ಯಸ್ಸಾತಿ ಹಿ ಪೋಕ್ಖರಸಾತೀ ನಿರುತ್ತಿನಯೇನ ಪೋಕ್ಖರಸಾತೀ। ಸೇತಪೋಕ್ಖರಸದಿಸೋತಿ ಸೇತಪದುಮವಣ್ಣೋ। ದೇವನಗರೇತಿ ಆಲಕಮನ್ದಾದಿದೇವಪುರೇ। ಉಸ್ಸಾಪಿತರಜತತೋರಣನ್ತಿ ಗಮ್ಭೀರನೇಮನಿಖಾತಂ ಅಚ್ಚುಗ್ಗತಂ ರಜತಮಯಂ ಇನ್ದಖೀಲಂ ಕಾಳಮೇಘರಾಜೀತಿ ಕದಾಚಿ ದಿಸ್ಸಮಾನಾ ಕಾಳಅಬ್ಭಲೇಖಾ। ರಜತಪನಾಳಿಕಾತಿ ರಜತಮಯತುಮ್ಬಂ। ಸುವಟ್ಟಿತಾತಿ ವಟ್ಟಭಾವಸ್ಸ ಯುತ್ತಟ್ಠಾನೇ ಸುಟ್ಠು ವಟ್ಟುಲಾ। ಕಾಳವಙ್ಗತಿಲಕಾದೀನಮಭಾವೇನ ಸುಪರಿಸುದ್ಧಾ। ‘‘ಅರಾಜಕೇ’’ತಿಆದಿನಾಪಿ ಸೋಭಗ್ಗಪ್ಪತ್ತಭಾವಮೇವ ನಿದಸ್ಸೇತಿ।
ಇದಾನಿ ಅಪರಮ್ಪಿ ತಸ್ಸ ನಾಮಲಾಭಹೇತುಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಅಯಂ ಪನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಚ ‘‘ಹಿಮವನ್ತಪದೇಸೇ ಮಹಾಸರೇ ಪದುಮಗಬ್ಭೇ ನಿಬ್ಬತ್ತೀ’’ತಿ ಇದಮೇವಸ್ಸ ನಾಮಲಾಭಹೇತುದಸ್ಸನಂ। ಸೇಸಂ ಪನ ತಪ್ಪಸಙ್ಗೇನ ತಥಾಪವತ್ತಾಕಾರದಸ್ಸನಮೇವ। ತೇನಾಹ ‘‘ಇತಿ ನಂ ಪೋಕ್ಖರೇ ಸಯಿತತ್ತಾ ಪೋಕ್ಖರಸಾತೀತಿ ಸಞ್ಜಾನನ್ತೀ’’ತಿ। ಪೋಕ್ಖರೇ ಕಮಲೇ ಸಯತೀತಿ ಹಿ ಪೋಕ್ಖರಸಾತೀ, ಸಾತಂ ವಾ ವುಚ್ಚತಿ ಸಮಸಣ್ಠಾನಂ, ಪೋಕ್ಖರೇ ಜಾತಂ ಸಮಸಣ್ಠಾನಂ ತಥಾ, ತಮಸ್ಸತ್ಥೀತಿಪಿ ಪೋಕ್ಖರಸಾತೀ। ಯಂ ಪನ ಆಚರಿಯೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಇಮಸ್ಸ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಸ ಕೀದಿಸೋ ಪುಬ್ಬಯೋಗೋ, ಯೇನ ನಂ ಭಗವಾ ಅನುಗ್ಗಣ್ಹಿತುಂ ತಂ ಠಾನಂ ಉಪಗತೋತಿ ಆಹಾ’’ತಿ, (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೫೫) ತದೇತಂ ‘‘ಅಯಂ ಪನಾ’’ತಿಆದಿವಚನಂ ಏಕದೇಸಮೇವ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಸೋ ತತೋ ಮನುಸ್ಸಲೋಕ’’ನ್ತಿಆದಿವಚನತೋ ದೇವಲೋಕೇ ನಿಬ್ಬತ್ತೀತಿ ಏತ್ಥ ಅಪರಾಪರಂ ನಿಬ್ಬತ್ತಿ ಏವ ವುತ್ತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ತಥಾರೂಪೇನ ಕಮ್ಮೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಮೇವ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಮಾತುಕುಚ್ಛಿವಾಸಂ ಜಿಗುಚ್ಛಿತ್ವಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಪದುಮಗಬ್ಭೇ ನಿಬ್ಬತ್ತೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಸಂಸೇದಜೋಯೇವ ಹುತ್ವಾ ನಿಬ್ಬತ್ತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ನ ಪುಪ್ಫತೀತಿ ನ ವಿಕಸತಿ। ತೇನಾತಿ ತಾಪಸೇನ। ನಾಳತೋತಿ ಪುಪ್ಫದಣ್ಡತೋ। ಸುವಣ್ಣಚುಣ್ಣೇಹಿ ಪಿಞ್ಜರಂ ಹೇಮವಣ್ಣೋ ಯಸ್ಸಾತಿ ಸುವಣ್ಣಚುಣ್ಣಪಿಞ್ಜರೋ, ತಂ, ಸುವಣ್ಣಚುಣ್ಣೇಹಿ ವಿಕಿಣ್ಣಭಾವೇನ ಹೇಮವಣ್ಣನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಿಞ್ಜರಸದ್ದೋ ಹಿ ಹೇಮವಣ್ಣಪರಿಯಾಯೋತಿ ಸಾರತ್ಥದೀಪನಿಯಂ (ಸಾರತ್ಥ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೨) ವುತ್ತಂ। ಏಸ ನಯೋ ಪದುಮರೇಣುಪಿಞ್ಜರನ್ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ। ರಜತಬಿಮ್ಬಕನ್ತಿ ರೂಪಿಯಮಯರೂಪಕಂ। ಪಟಿಜಗ್ಗಾಮೀತಿ ಪೋಸೇಮಿ। ಪಾರನ್ತಿ ಪರಿಯೋಸಾನಂ, ನಿಪ್ಫತ್ತಿ ವಾ ವುಚ್ಚತಿ ನದೀಸಮುದ್ದಾದೀನಂ ಪರಿಯೋಸಾನಭೂತಂ ಪಾರಂ ವಿಯಾತಿ ಕತ್ವಾ। ಪಟಿಸನ್ಧಿಪಞ್ಞಾಸಙ್ಖಾತೇನ ಸಭಾವಞಾಣೇನ ಪಣ್ಡಿತೋ। ಇತಿ ಕತ್ತಬ್ಬೇಸು, ವೇದೇಸು ವಾ ವಿಸಾರದಪಞ್ಞಾಸಙ್ಖಾತೇನ ವೇಯ್ಯತ್ತಿಯೇನ ಬ್ಯತ್ತೋ। ಅಗ್ಗಬ್ರಾಹ್ಮಣೋತಿ ದಿಸಾಪಾಮೋಕ್ಖಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ। ಸಿಪ್ಪನ್ತಿ ವೇದಸಿಪ್ಪಂ ತಸ್ಸೇವ ಪಕರಣಾಧಿಗತತ್ತಾ। ಬ್ರಹ್ಮದೇಯ್ಯಂ ಅದಾಸೀತಿ ವಕ್ಖಮಾನನಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮದೇಯ್ಯಂ ಕತ್ವಾ ಅದಾಸಿ।
‘‘ಅಜ್ಝಾವಸತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಅಧಿ-ಸದ್ದೋ, ಆ-ಸದ್ದೋ ಚ ಉಪಸಗ್ಗಮತ್ತಂ, ತತೋ ‘‘ಉಕ್ಕಟ್ಠ’’ನ್ತಿ ಇದಂ ಅಜ್ಝಾಪುಬ್ಬವಸಯೋಗೇ ಭುಮ್ಮತ್ಥೇ ಉಪಯೋಗವಚನಂ। ಅಧಿ-ಸದ್ದೋ ವಾ ಇಸ್ಸರಿಯತ್ಥೋ, ಆ-ಸದ್ದೋ ಮರಿಯಾದತ್ಥೋ ತತೋ ‘‘ಉಕ್ಕಟ್ಠ’’ನ್ತಿ ಇದಂ ಕಮ್ಮಪ್ಪವಚನೀಯಯೋಗೇ ಭುಮ್ಮತ್ಥೇ ಉಪಯೋಗವಚನನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಉಕ್ಕಟ್ಠನಾಮಕೇ’’ತಿಆದಿನಾ। ತದೇವತ್ಥಂ ವಿವರಿತುಂ ‘‘ತಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ತಸ್ಸ ನಗರಸ್ಸ ಸಾಮಿಕೋ ಹುತ್ವಾ’’ತಿ ಹಿ ‘‘ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ’’ತಿ ಏತಸ್ಸತ್ಥವಿವರಣಂ, ತೇನೇತಂ ದೀಪೇತಿ ‘‘ಸಾಮಿಭಾವೋ ಅಭಿಭವನ’’ನ್ತಿ। ‘‘ಯಾಯ ಮರಿಯಾದಾಯಾ’’ತಿಆದಿ ಪನ ಆ-ಸದ್ದಸ್ಸತ್ಥವಿವರಣಂ, ತೇನೇತಂ ದೀಪೇತಿ ‘‘ಆಸದ್ದೋ ಯಾಯ ಮರಿಯಾದಾಯಾತಿ ಹಿ ಯಾಯ ಅಪರಾಧೀನತಾಸಙ್ಖಾತಾಯ ಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣಾಯ ಅವತ್ಥಾಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಉಪಸಗ್ಗವಸೇನಾ’’ತಿಆದಿ ಪನ ‘‘ಉಕ್ಕಟ್ಠನಾಮಕೇ’’ತಿ ಏತಸ್ಸತ್ಥವಿವರಣಂ, ತೇನೇತಂ ದೀಪೇತಿ ‘‘ಸತಿಪಿ ಭುಮ್ಮವಚನಪ್ಪಸಙ್ಗೇ ಧಾತ್ವತ್ಥಾನುವತ್ತಕವಿಸೇಸಕಭೂತೇಹಿ ದುವಿಧೇಹಿಪಿ ಉಪಸಗ್ಗೇಹಿ ಯುತ್ತತ್ತಾ ಉಪಯೋಗವಚನಮೇವೇತ್ಥ ವಿಹಿತ’’ನ್ತಿ। ‘‘ತಸ್ಸ ಕಿರಾ’’ತಿಆದಿ ಪನ ಅತ್ಥಾನುಗತಸಮಞ್ಞಾಪರಿದೀಪನಂ। ವತ್ಥು ನಾಮ ನಗರಮಾಪನಾರಹಭೂಮಿಪ್ಪದೇಸೋ ‘‘ಆರಾಮವತ್ಥು, ವಿಹಾರವತ್ಥೂ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ।
ಉಕ್ಕಾತಿ ದಣ್ಡದೀಪಿಕಾ। ಅಗ್ಗಹೇಸುನ್ತಿ ‘‘ಅಜ್ಜ ಮಙ್ಗಲದಿವಸೋ, ತಸ್ಮಾ ಸುನಕ್ಖತ್ತಂ, ತತ್ಥಾಪಿ ಅಯಂ ಸುಖಣೋ ಮಾ ಅತಿಕ್ಕಮೀ’’ತಿ ರತ್ತಿವಿಭಾಯನಂ ಅನುರಕ್ಖನ್ತಾ, ರತ್ತಿಯಂ ಆಲೋಕಕರಣತ್ಥಾಯ ಉಕ್ಕಾ ಠಪೇತ್ವಾ ಉಕ್ಕಾಸು ಜಲಮಾನಾಸು ನಗರಸ್ಸ ವತ್ಥುಂ ಅಗ್ಗಹೇಸುಂ, ತೇನೇತಂ ದೀಪೇತಿ – ಉಕ್ಕಾಸು ಠಿತಾತಿ ಉಕ್ಕಟ್ಠಾ। ಮೂಲವಿಭುಜಾದಿ ಆಕತಿಗಣಪಕ್ಖೇಪೇನ, ನಿರುತ್ತಿನಯೇನ ವಾ ಉಕ್ಕಾಸು ವಿಜ್ಜೋತಯನ್ತೀಸು ಠಿತಾತಿ ಉಕ್ಕಟ್ಠಾ, ತಥಾ ಉಕ್ಕಾಸು ಠಿತಾಸು ಠಿತಾ ಆಸೀತಿಪಿ ಉಕ್ಕಟ್ಠಾತಿ। ಮಜ್ಝಿಮಾಗಮಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ಏವಂ ವುತ್ತಂ ‘‘ತಞ್ಚ ನಗರಂ ‘ಮಙ್ಗಲದಿವಸೋ ಸುಖಣೋ, ಸುನಕ್ಖತ್ತಂ ಮಾ ಅತಿಕ್ಕಮೀ’ತಿ ರತ್ತಿಮ್ಪಿ ಉಕ್ಕಾಸು ಠಿತಾಸು ಮಾಪಿತತ್ತಾ ಉಕ್ಕಟ್ಠಾತಿಪಿ ವುಚ್ಚತಿ, ದಣ್ಡದೀಪಿಕಾಸು ಜಾಲೇತ್ವಾ ಧಾರಿಯಮಾನಾಸು ಮಾಪಿತತ್ತಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತೀ’’ತಿ, (ಮ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.ಮೂಲಪರಿಯಾಯಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ) ತದಪಿಮಿನಾ ಸಂಸನ್ದತಿ ಚೇವ ಸಮೇತಿ ಉಕ್ಕಟ್ಠಾತಿ ನಾಮಂ ಲಭತೀ’’ತಿ। ಲೋಕಿಯಾ ಪನ ವದನ್ತಿ ‘‘ಉಕ್ಕಾ ಧಾರೀಯತಿ ಏತಸ್ಸ ಮಾಪಿತಕಾಲೇತಿ ಉಕ್ಕಟ್ಠಾ, ವಣ್ಣವಿಕಾರೋಯ’’ನ್ತಿ, ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗವಸೇನ ಚಾಯಂ ಸಮಞ್ಞಾ, ತೇನೇವಿಧ ಪಯೋಗೋ ದಿಸ್ಸತಿ ‘‘ಯಥಾ ಚ ಭವಂ ಗೋತಮೋ ಉಕ್ಕಟ್ಠಾಯ ಅಞ್ಞಾನಿ ಉಪಾಸಕಕುಲಾನಿ ಉಪಸಙ್ಕಮತೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೨೯೯) ಮೂಲಪರಿಯಾಯಸುತ್ತಾದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧) ಚ ‘‘ಏಕಂ ಸಮಯಂ ಭಗವಾ ಉಕ್ಕಟ್ಠಾಯಂ ವಿಹರತಿ ಸುಭಗವನೇ ಸಾಲರಾಜಮೂಲೇ’’ತಿಆದಿ। ಏವಮೇತ್ಥ ಹೋತು ಉಪಸಗ್ಗವಸೇನ ಉಪಯೋಗವಚನಂ, ಕಥಂ ಪನೇತಂ ಸೇಸಪದೇಸು ಸಿಯಾತಿ ಅನುಯೋಗೇನಾಹ ‘‘ತಸ್ಸ ಅನುಪಯೋಗತ್ತಾ ಸೇಸಪದೇಸೂ’’ತಿ। ತತ್ಥ ತಸ್ಸಾತಿ ಉಪಸಗ್ಗವಸೇನ ಉಪಯೋಗಸಞ್ಞುತ್ತಸ್ಸ ‘‘ಉಕ್ಕಟ್ಠ’’ನ್ತಿ ಪದಸ್ಸ। ಅನುಪಯೋಗತ್ತಾತಿ ವಿಸೇಸನಭಾವೇನ ಅನುಪಯುತ್ತತ್ತಾ। ಸೇಸಪದೇಸೂತಿ ‘‘ಸತ್ತುಸ್ಸದ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ಸತ್ತಸು ಪದೇಸು।
ಕಿಂ ನು ಖ್ವಾಯಂ ಸದ್ದಪಯೋಗೋ ಸದ್ದಲಕ್ಖಣಾನುಗತೋತಿ ಚೋದನಮಪನೇತಿ ‘‘ತತ್ಥ…ಪೇ॰… ಪರಿಯೇಸಿತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ ಇಮಿನಾ। ತತ್ಥಾತಿ ಉಪಸಗ್ಗವಸೇನ, ಅನುಪಯೋಗವಸೇನ ಚ ಉಪಯೋಗವಚನನ್ತಿ ವುತ್ತೇ ದುಬ್ಬಿಧೇಪಿ ವಿಧಾನೇ। ಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ಗಹಣೂಪಾಯಞಾಯಭೂತಂ ಸದ್ದಲಕ್ಖಣಂ, ಸುತ್ತಂ ವಾ। ಪರಿಯೇಸಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಸದ್ದಸತ್ಥೇಸು ಕಾಲೇ ಪುಬ್ಬಣ್ಹಸಮಯಂ ನಿವಾಸೇತ್ವಾ, ಏಕಂ ಸಮಯಂ ಭಗವಾ, ಕಞ್ಚಿ ಕಾಲಂ ಪುರೇಜಾತಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ, ಇಮಂ ರತ್ತಿಂ ಚತ್ತಾರೋ ಮಹಾರಾಜಾನೋ। ದಿಸಾಯಂ ಪುರಿಮಂ ದಿಸಂ ಧತರಟ್ಠೋ। ಉಪಾದಿಪುಬ್ಬವಸಯೋಗೇ ಗಾಮಂ ಉಪವಸತಿ, ಗಾಮಂ ಅನುವಸತಿ, ಗಾಮಂ ಆವಸತಿ, ಅಗಾರಂ ಅಜ್ಝಾವಸತಿ, ಅಧಿಪುಬ್ಬಸಿಠಾವಸಾನಂ ಪಯೋಗೇ ತಪ್ಪಾನಚಾರೇಸು ನದಿಂ ಪಿವತಿ, ಗಾಮಂ ಚರತಿ ಇಚ್ಚಾದೀತಿ।
ಯದಾ ಪನ ಅಧಿ-ಸದ್ದೋ ಇಸ್ಸರಿಯತ್ಥೋ, ಆ-ಸದ್ದೋ ಚ ಮರಿಯಾದತ್ಥೋ, ತದಾ ‘‘ಕಮ್ಮಪ್ಪವಚನೀಯಯುತ್ತೇ’’ತಿ ಲಕ್ಖಣೇನ ಕಮ್ಮಪ್ಪವಚನೀಯಯೋಗೇ ಉಪಯೋಗವಚನಂ। ತಥಾ ಹಿ ವದನ್ತಿ ‘‘ಅನುಆದಯೋ ಉಪಸಗ್ಗಾ, ಧೀಆದಯೋ ನಿಪಾತಾ ಚ ಕಮ್ಮಪ್ಪವಚನೀಯಸಞ್ಞಾ ಹೋನ್ತಿ ಕಿರಿಯಾಸಙ್ಖಾತಂ ಕಮ್ಮಂ ಪವಚನೀಯಂ ಯೇಸಂ ತೇ ಕಮ್ಮಪ್ಪವಚನೀಯಾ’’ತಿ। ಸೇಸಪದಾನಂ ಪನ ಯಥಾವಿಧಿಮನುಪಯೋಗೇ ಕತರೇನ ಲಕ್ಖಣೇನ ಉಪಯೋಗವಚನನ್ತಿ? ಯಥಾವುತ್ತಲಕ್ಖಣೇನೇವ। ಯಜ್ಜೇವಂ ತೇಸಮ್ಪಿ ಆಧಾರಭಾವತೋ ನಾನಾಧಾರತಾ ಸಿಯಾತಿ? ನ, ಬಹೂನಮ್ಪಿ ಪದಾನಂ ನಗರವಸೇನ ಏಕತ್ಥಭಾವತೋ। ಸಕತ್ಥಮತ್ತಞ್ಹಿ ತೇಸಂ ನಾನಾಕರಣನ್ತಿ। ಅಞ್ಞೇ ಪನ ಸದ್ದವಿದೂ ಏವಮಿಚ್ಛನ್ತಿ ‘‘ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಪದಾನಂ ಪಚ್ಚೇಕಂ ಕಿರಿಯಾಸಮ್ಬನ್ಧನೇನ ವಿಸೇಸಿತಬ್ಬಪದೇನ ಸಮಾನವಚನತಾ ಯಥಾ ‘ಕಟಂ ಕರೋತಿ, ವಿಪುಲಂ, ದಸ್ಸನೀಯ’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ‘ಕಟಂ ಕರೋತಿ, ವಿಪುಲಂ ಕರೋತಿ, ದಸ್ಸನೀಯಂ ಕರೋತೀ’ತಿ ಪಚ್ಚೇಕಂ ಕಿರಿಯಾಸಮ್ಬನ್ಧನೇನ ಕಮ್ಮತ್ಥೇಯೇವ ದುತಿಯಾ’’ತಿ, ತದೇತಂ ವಿಚಾರೇತಬ್ಬಂ ವಿಸೇಸನಪದಾನಂ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾನಂ ಕಿರಿಯಾಸಮ್ಬಜ್ಝನಾಭಾವತೋ। ಯದಾ ಹಿ ಕಿರಿಯಾಸಮ್ಬಜ್ಝನಂ, ತದಾ ವಿಸೇಸನಮೇವ ನ ಹೋತೀತಿ।
ಉಸ್ಸದತಾ ನಾಮೇತ್ಥ ಬಹುಲತಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಬಹುಜನ’’ನ್ತಿ। ತಂ ಪನ ಬಹುಲತಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಆಕಿಣ್ಣಮನುಸ್ಸ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ। ಅರಞ್ಞಾದೀಸು ಗಹೇತ್ವಾ ಪೋಸೇತಬ್ಬಾ ಪೋಸಾವನಿಯಾ, ಏತೇನ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಆವಿಜ್ಝಿತ್ವಾತಿ ಪರಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ। ಖಣಿತ್ವಾ ಕತಾ ಪೋಕ್ಖರಣೀ, ಆಬನ್ಧಿತ್ವಾ ಕತಂ ತಳಾಕಂ। ಅಚ್ಛಿನ್ನೂದಕಟ್ಠಾನೇಯೇವ ಜಲಜಕುಸುಮಾನಿ ಜಾತಾನೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಉದಕಸ್ಸ ನಿಚ್ಚಭರಿತಾನೇವಾ’’ತಿ। ಉದಕಸ್ಸಾತಿ ಚ ಪೂರಣಕಿರಿಯಾಯೋಗೇ ಕರಣತ್ಥೇ ಸಾಮಿವಚನಂ ‘‘ಮಹನ್ತೇ ಮಹನ್ತೇ ಸಾಣಿಪಸಿಬ್ಬಕೇ ಕಾರಾಪೇತ್ವಾ ಹಿರಞ್ಞಸುವಣ್ಣಸ್ಸ ಪೂರಾಪೇತ್ವಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಪಾರಾ॰ ೩೪) ವಿಯ। ಸಹ ಧಞ್ಞೇನಾತಿ ಸಧಞ್ಞನ್ತಿ ನಗರಸದ್ದಾಪೇಕ್ಖಾಯ ನಪುಂಸಕಲಿಙ್ಗೇನ ವುತ್ತಂ, ಯಥಾವಾಕ್ಯಂ ವಾ ಉಪಯೋಗವಚನೇನ। ಏವಂ ಸಬ್ಬತ್ಥ। ಪುಬ್ಬಣ್ಣಾಪರಣ್ಣಾದಿಭೇದಂ ಬಹುಧಞ್ಞಸನ್ನಿಚಯನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಆದಿಸದ್ದೇನ ತದುಭಯವಿನಿಮುತ್ತಂ ಅಲಾಬುಕುಮ್ಭಣ್ಡಾದಿಸೂಪೇಯ್ಯಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ತೇನಾಯಮತ್ಥೋ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ – ನಯಿಧ ಧಞ್ಞಸದ್ದೋ ಸಾಲಿಆದಿಧಞ್ಞವಿಸೇಸವಾಚಕೋ, ಪೋಸನೇ ಸಾಧುತ್ತಮತ್ತೇನ ಪನ ನಿರವಸೇಸಪುಬ್ಬಣ್ಣಾಪರಣ್ಣಸೂಪೇಯ್ಯವಾಚಕೋ, ವಿರೂಪೇಕಸೇಸವಸೇನ ಏತ್ತಾವತಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತಪದತ್ತಯೇನ। ರಾಜಲೀಲಾಯಾತಿ ರಾಜೂನಂ ವಿಲಾಸೇನ। ಸಮಿದ್ಧಿಯಾ ಉಪಭೋಗಪರಿಭೋಗಸಮ್ಪುಣ್ಣಭಾವೇನ ಸಮ್ಪತ್ತಿ ಸಮಿದ್ಧಿಸಮ್ಪತ್ತಿ।
‘‘ರಾಜಭೋಗ್ಗ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತೇ ‘‘ಕೇನ ದಿನ್ನ’’ನ್ತಿ ಅವಸ್ಸಂ ಪುಚ್ಛಿತಬ್ಬತೋ ಏವಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಕೇನಾ’’ತಿಆದಿನಾ। ರಞ್ಞಾ ವಿಯ ಭುಞ್ಜಿತಬ್ಬನ್ತಿ ವಾ ರಾಜಭೋಗ್ಗನ್ತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾತೋ ಅಪರೋ ನಯೋ। ಯಾವ ಪುತ್ತನತ್ತಪನತ್ತಪರಮ್ಪರಾ ಕುಲಸನ್ತಕಭಾವೇನ ರಾಜತೋ ಲದ್ಧತ್ತಾ ‘‘ರಞ್ಞೋ ದಾಯಭೂತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಧಮ್ಮದಾಯಾದಾ ಮೇ ಭಿಕ್ಖವೇ ಭವಥಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೯) ವಿಯ ಚ ದಾಯಸದ್ದೋ ದಾಯಜ್ಜಪರಿಯಾಯೋತಿ ಆಹ ‘‘ದಾಯಜ್ಜನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ। ಕಥಂ ದಿನ್ನತ್ತಾ ಬ್ರಹ್ಮದೇಯ್ಯಂ ನಾಮಾತಿ ಚೋದನಂ ಪರಿಹರತಿ ‘‘ಛತ್ತಂ ಉಸ್ಸಾಪೇತ್ವಾ’’ತಿಆದಿನಾ। ರಾಜನೀಹಾರೇನ ಪರಿಭುಞ್ಜಿತಬ್ಬತೋ ಹಿ ಉದ್ಧಂ ಪರಿಭೋಗಲಾಭಸ್ಸ ಬ್ರಹ್ಮದೇಯ್ಯತಾ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ಇದಞ್ಚ ತಥಾ ದಿನ್ನಮೇವ, ತಸ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮದೇಯ್ಯಂ ನಾಮಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಛೇಜ್ಜಭೇಜ್ಜನ್ತಿ ಸರೀರದಣ್ಡಧನದಣ್ಡಾದಿಭೇದಂ ದಣ್ಡಮಾಹ। ನದೀತಿತ್ಥಪಬ್ಬತಾದೀಸೂತಿ ನದೀತಿತ್ಥಪಬ್ಬತಪಾದಗಾಮದ್ವಾರಅಟವಿಮುಖಾದೀಸು। ಸೇತಚ್ಛತ್ತಗ್ಗಹಣೇನ ಸೇಸರಾಜಕಕುಧಭಣ್ಡಮ್ಪಿ ಗಹಿತಂ ತಪ್ಪಮುಖತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ‘‘ರಞ್ಞಾ ಭುಞ್ಜಿತಬ್ಬ’’ನ್ತ್ವೇವ ವುತ್ತೇ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತತ್ಥೋ ನ ಪಾಕಟೋತಿ ಹುತ್ವಾ-ಸದ್ದಗ್ಗಹಣಂ ಕತಂ। ತಞ್ಹಿ ಸೋ ರಾಜಕುಲತೋ ಅಸಮುದಾಗತೋಪಿ ರಾಜಾ ಹುತ್ವಾ ಭುಞ್ಜಿತುಂ ಲಭತೀತಿ ಅಯಮಿಧಾಧಿಪ್ಪೇತೋ ಅತ್ಥೋ। ದಾತಬ್ಬನ್ತಿ ದಾಯಂ, ‘‘ರಾಜದಾಯ’’ನ್ತಿ ಇಮಿನಾವ ರಞ್ಞಾ ದಿನ್ನಭಾವೇ ಸಿದ್ಧೇ ‘‘ರಞ್ಞಾ ಪಸೇನದಿನಾ ಕೋಸಲೇನ ದಿನ್ನ’’ನ್ತಿ ಪುನ ಚ ವಚನಂ ಕಿಮತ್ಥಿಯನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ದಾಯಕರಾಜದೀಪನತ್ಥ’’ನ್ತಿಆದಿ। ಅಸುಕೇನ ರಞ್ಞಾ ದಿನ್ನನ್ತಿ ದಾಯಕರಾಜಸ್ಸ ಅದೀಪಿತತ್ತಾ ಏವಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಏತ್ಥ ಚ ಪಠಮನಯೇ ‘‘ರಾಜಭೋಗ್ಗ’’ನ್ತಿ ಪದೇ ಪುಚ್ಛಾಸಮ್ಭವತೋ ಇದಂ ವುತ್ತಂ, ದುತಿಯನಯೇ ಪನ ‘‘ರಾಜದಾಯ’’ನ್ತಿ ಪದೇತಿ ಅಯಮ್ಪಿ ವಿಸೇಸೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ತತ್ಥ ಅತಿಬಹುಲತಾಯ ಪುರತೋ ಠಪನೋಕಾಸಾಭಾವತೋ ಪಸ್ಸೇನಪಿ ಓದನಸೂಪಬ್ಯಞ್ಜನಾದಿ ದೀಯತಿ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಪಸೇನದಿ, ಅಲುತ್ತಸಮಾಸವಸೇನ। ಸೋ ಹಿ ರಾಜಾ ತಣ್ಡುಲದೋಣಸ್ಸ ಓದನಮ್ಪಿ ತದುಪಿಯೇನ ಸೂಪಬ್ಯಞ್ಜನೇನ ಭುಞ್ಜತಿ। ತಥಾ ಹಿ ನಂ ಭುತ್ತಪಾತರಾಸಕಾಲೇ ಸತ್ಥು ಸನ್ತಿಕಮಾಗನ್ತ್ವಾ ಇತೋ ಚಿತೋ ಚ ಸಮ್ಪರಿವತ್ತನ್ತಂ ನಿದ್ದಾಯ ಅಭಿಭುಯ್ಯಮಾನಂ ಉಜುಕಂ ನಿಸೀದಿತುಮಸಕ್ಕೋನ್ತಂ ಭಗವಾ –
‘‘ಮಿದ್ಧೀ
ನಿದ್ದಾಯಿತಾ ಸಮ್ಪರಿವತ್ತಸಾಯೀ।
ಮಹಾವರಾಹೋವ
ಪುನಪ್ಪುನಂ ಗಬ್ಭಮುಪೇತಿ ಮನ್ದೋ’’ತಿ॥ (ಧ॰ ಪ॰ ೩೨೫; ನೇತ್ತಿ॰ ೨೬, ೯೦)।
ಇಮಾಯ ಗಾಥಾಯ ಓವದಿ। ಭಾಗಿನೇಯ್ಯಞ್ಚ ಸೋ ಸುದಸ್ಸನಂ ನಾಮ ಮಾಣವಂ –
‘‘ಮನುಜಸ್ಸ ಸದಾ ಸತೀಮತೋ,
ಮತ್ತಂ ಜಾನತೋ ಲದ್ಧಭೋಜನೇ।
ತನುಕಸ್ಸ ಭವನ್ತಿ ವೇದನಾ,
ಸಣಿಕಂ ಜೀರತಿ ಆಯುಪಾಲಯ’’ನ್ತಿ॥ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪) –
ಇಮಂ ಗಾಥಂ ಭಗವತೋ ಸನ್ತಿಕೇ ಉಗ್ಗಹಾಪೇತ್ವಾ ಅತ್ತನೋ ಭುಞ್ಜನ್ತಸ್ಸ ಓಸಾನಪಿಣ್ಡಕಾಲೇ ದೇವಸಿಕಂ ಭಣಾಪೇತಿ, ಸೋ ಅಪರೇನ ಸಮಯೇನ ತಸ್ಸಾ ಗಾಥಾಯ ಅತ್ಥಂ ಸಲ್ಲಕ್ಖೇತ್ವಾ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಓಸಾನಪಿಣ್ಡಪರಿಹರಣೇನ ನಾಳಿಕೋದನಮತ್ತಾಯ ಸಣ್ಠಹಿತ್ವಾ ತನುಸರೀರೋ ಬಲವಾ ಸುಖಪ್ಪತ್ತೋ ಅಹೋಸೀತಿ। ಉದಾನಟ್ಠಕಥಾಯಂ (ಉದಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೨) ಪನ ಏವಂ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪಚ್ಚಾಮಿತ್ತಂ ಪರಸೇನಂ ಜಿನಾತೀತಿ ಪಸೇನದೀ’’ತಿ। ಸದ್ದವಿದೂಪಿ ಹಿ ಜ-ಕಾರಸ್ಸ ದ-ಕಾರೇ ಇದಮುದಾಹರನ್ತಿ। ಸೋ ಹಿ ಅತ್ತನೋ ಭಾಗಿನೇಯ್ಯಂ ಅಜಾತಸತ್ತುರಾಜಾನಂ, ಪಞ್ಚಚೋರಸತಾದೀನಿ ಚ ಅವರುದ್ಧಕಾನಿ ಜಿನಾತೀತಿ। ಕೋಸಲರಟ್ಠಸ್ಸಾಧಿಪತಿಭಾವತೋ ಕೋಸಲೋ, ತಸ್ಮಾ ಕೋಸಲಾಧಿಪತಿನಾ ಪಸೇನದಿ ನಾಮಕೇನ ರಞ್ಞಾ ದಿನ್ನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ನಿಸ್ಸಟ್ಠಪರಿಚ್ಚತ್ತತಾಸಙ್ಖಾತೇನ ಪುನ ಅಗ್ಗಹೇತಬ್ಬಭಾವೇನೇವ ದಿನ್ನತ್ತಾ ಇಧ ಬ್ರಹ್ಮದೇಯ್ಯಂ ನಾಮ, ನ ತು ಪುರಿಮನಯೇ ವಿಯ ರಾಜಸಙ್ಖೇಪೇನ ಪರಿಭುಞ್ಜಿತಬ್ಬಭಾವೇನ ದಿನ್ನತ್ತಾತಿ ಆಹ ‘‘ಯಥಾ’’ತಿಆದಿ। ನಿಸ್ಸಟ್ಠಂ ಹುತ್ವಾ, ನಿಸ್ಸಟ್ಠಭಾವೇನ ವಾ ಪರಿಚ್ಚತ್ತಂ ನಿಸ್ಸಟ್ಠಪರಿಚ್ಚತ್ತಂ, ಮುತ್ತಚಾಗವಸೇನ ಚಜಿತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಸವನಂ ಉಪಲಬ್ಭೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಉಪಲಭೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ, ಸೋ ಚಾಯಮುಪಲಬ್ಭೋ ಸವನವಸೇನೇವ ಜಾನನನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸೋತದ್ವಾರಸಮ್ಪತ್ತವಚನನಿಗ್ಘೋಸಾನುಸಾರೇನ ಅಞ್ಞಾಸೀ’’ತಿ। ಸೋತದ್ವಾರಾನುಸಾರವಿಞ್ಞಾಣವೀಥಿವಸೇನ ಜಾನನಮೇವ ಹಿ ಇಧ ಸವನಂ ತೇನೇವ ‘‘ಸಮಣೋ ಖಲು ಭೋ ಗೋತಮೋ’’ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತಸ್ಸತ್ಥಸ್ಸ ಅಧಿಗತತ್ತಾ, ನ ಪನ ಸೋತದ್ವಾರವೀಥಿವಸೇನ ಸುತಮತ್ತಂ ‘‘ಪದಪೂರಣಮತ್ತೇ ನಿಪಾತೋ’’ತಿ, ಅನ್ತೋಗಧಾವಧಾರಣೇಪಿ ‘‘ತತ್ಥಾ’’ತಿಆದಿ। ಅಥ ಪದಪೂರಣಮತ್ತೇನ ಖೋ-ಸದ್ದೇನ ಕಿಂ ಪಯೋಜನನ್ತಿ ಚೋದನಮಪನೇತಿ ‘‘ಪದಪೂರಣೇನಾ’’ತಿಆದಿನಾ, ಅಕ್ಖರಸಮೂಹಪದಸ್ಸ, ಪದಸಮೂಹವಾಕ್ಯಸ್ಸ ಚ ಸಿಲಿಟ್ಠತಾಪಯೋಜನಮತ್ತಮೇವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಅಸ್ಸೋಸೀ’’ತಿ ಹಿದಂ ಪದಂ ಖೋ-ಸದ್ದೇ ಗಹಿತೇ ತೇನ ಫುಲ್ಲಿತಂ ಮಣ್ಡಿತಂ ವಿಭೂಸಿತಂ ವಿಯ ಹೋನ್ತಂ ಪೂರಿತಂ ನಾಮ ಹೋತಿ, ತೇನ ಚ ಪುರಿಮಪಚ್ಛಿಮಪದಾನಿ ಸುಖುಚ್ಚಾರಣವಸೇನ ಸಿಲಿಟ್ಠಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ನ ತಸ್ಮಿಂ ಅಗ್ಗಹಿತೇ, ತಸ್ಮಾ ಪದಪೂರಣಮತ್ತಮ್ಪಿ ಪದಬ್ಯಞ್ಜನಸಿಲಿಟ್ಠತಾಪಯೋಜನನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಮತ್ತಸದ್ದೋ ಚೇತ್ಥ ವಿಸೇಸನಿವತ್ತಿಅತ್ಥೋ, ತೇನಸ್ಸ ಅನತ್ಥನ್ತರದೀಪನತಾ ದಸ್ಸಿತಾ, ಏವ-ಸದ್ದೇನ ಪನ ಪದಬ್ಯಞ್ಜನಸಿಲಿಟ್ಠತಾಯ ಏಕನ್ತಿಕತಾ।
‘‘ಸಮಣೋ ಖಲೂ’’ತಿಆದಿ ಯಥಾಸುತತ್ಥನಿದಸ್ಸನನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಇದಾನೀ’’ತಿಆದಿನಾ। ಸಮಿತಪಾಪತ್ತಾತಿ ಏತ್ಥ ಅಚ್ಚನ್ತಂ ಅನವಸೇಸತೋ ಸವಾಸನಂ ಸಮಿತಪಾಪತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ ಗಹೇತಬ್ಬೋ। ಏವಞ್ಹಿ ಬಾಹಿರಕವೀತರಾಗಸೇಕ್ಖಾಸೇಕ್ಖಪಾಪಸಮನತೋ ಭಗವತೋ ಪಾಪಸಮನಂ ಯಥಾರಹಂ ವಿಸೇಸಿತಂ ಹೋತಿ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಭಗವಾ ಚ ಅನುತ್ತರೇನ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ಸಮಿತಪಾಪೋ’’ತಿ। ತದೇವತ್ಥಂ ನಿದ್ದೇಸಪಾಠೇನ ಸಾಧೇತುಂ ‘‘ವುತ್ತಞ್ಹೇತ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ಅಸ್ಸಾತಿ ಅನೇನ ಭಿಕ್ಖುನಾ, ಭಗವತಾ ವಾ। ಸಮಿತಾತಿ ಸಮಾಪಿತಾ, ಸಮಭಾವಂ ವಾ ಆಪಾದಯಿತಾ, ಅಸ್ಸ ವಾ ಸಮ್ಪದಾನಭೂತಸ್ಸ ಸನ್ತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅತ್ಥಾನುಗತಾ ಚಾಯಂ ಭಗವತಿ ಸಮಞ್ಞಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಭಗವಾ ಚಾ’’ತಿಆದಿ। ತೇನಾತಿ ತಥಾ ಸಮಿತಪಾಪತ್ತಾ। ಯಥಾಭೂತಂ ಪವತ್ತೋ ಯಥಾಭುಚ್ಚಂ, ತದೇವ ಗುಣೋ, ತೇನ ಅಧಿಗತಂ ತಥಾ। ‘‘ಖಲೂ’’ತಿ ಇದಂ ನೇಪಾತಿಕಂ ಖಲುಪಚ್ಛಾಭತ್ತಿಕಪದೇ (ಮಿ॰ ಪ॰ ೪.೧.೮) ವಿಯ, ನ ನಾಮಂ, ಅನೇಕತ್ಥತ್ತಾ ಚ ನಿಪಾತಾನಂ ಅನುಸ್ಸವನತ್ಥೋವ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತೋತಿ ಆಹ ‘‘ಅನುಸ್ಸವನತ್ಥೇ ನಿಪಾತೋ’’ತಿ, ಪರಮ್ಪರಸವನಞ್ಚೇತ್ಥ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಜಾತಿಸಮುದಾಗತನ್ತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಜಾತಿಯಾ ಆಗತಂ, ಜಾತಿಸಿದ್ಧನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಆಲಪನಮತ್ತನ್ತಿ ಪಿಯಾಲಪನವಚನಮತ್ತಂ, ನ ತದುತ್ತರಿ ಅತ್ಥಪರಿದೀಪನಂ। ಪಿಯಸಮುದಾಹಾರಾ ಹೇತೇ ‘‘ಭೋ’’ತಿ ವಾ ‘‘ಆವುಸೋ’’ತಿ ವಾ ‘‘ದೇವಾನಂ ಪಿಯಾ’’ತಿ ವಾ। ಧಮ್ಮಪದೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವತ್ಥುಪಾಠೇನ, (ಧ॰ ಪ॰ ೩೧೫ ಆದಯೋ) ಸುತ್ತನಿಪಾತೇ ಚ ವಾಸೇಟ್ಠಸುತ್ತಪದೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಜಾತಿಸಮುದಾಗತಾಲಪನಭಾವಂ ಸಮತ್ಥೇತುಂ ‘‘ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ।
ತತ್ರಾಯಮತ್ಥೋ – ಸಚೇ ರಾಗಾದಿಕಿಞ್ಚನೇಹಿ ಸಕಿಞ್ಚನೋ ಅಸ್ಸ, ಸೋ ಆಮನ್ತನಾದೀಸು ‘‘ಭೋ ಭೋ’’ತಿ ವದನ್ತೋ ಹುತ್ವಾ ವಿಚರಣತೋ ಭೋವಾದೀಯೇವ ನಾಮ ಹೋತಿ, ನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ। ‘‘ಅಕಿಞ್ಚನಂ ಅನಾದಾನಂ, ತಮಹಂ ಬ್ರೂಮಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ’’ನ್ತಿ (ಧ॰ ಪ॰ ೩೯೬, ಸು॰ ನಿ॰ ೬೨೫) ಸೇಸಗಾಥಾಪದಂ। ತತ್ಥ ಕಿಞ್ಚನಾನಿ। ಮನುಸ್ಸಾ ಕಿರ ಗೋಣೇಹಿ ಖಲಂ ಮದ್ದಾಪೇನ್ತಾ ‘‘ಕಿಞ್ಚೇಹಿ ಕಪಿಲ, ಕಿಞ್ಚೇಹಿ ಕಾಳಕಾ’’ತಿ ವದನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಕಿಞ್ಚನಸದ್ದೋ ಮದ್ದನತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಯಥಾಹ ನಿದ್ದೇಸೇ ‘‘ಅಕಿಞ್ಚನನ್ತಿ ರಾಗಕಿಞ್ಚನಂ, ದೋಸ, ಮೋಹ, ಮಾನ, ದಿಟ್ಠಿ, ಕಿಲೇಸಕಿಞ್ಚನಂ, ದುಚ್ಚರಿತಕಿಞ್ಚನಂ, ಯಸ್ಸೇತೇ ಕಿಞ್ಚನಾ ಪಹೀನಾ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ನಾ ವೂಪಸನ್ತಾ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಾ ಅಭಬ್ಬುಪ್ಪತ್ತಿಕಾ ಞಾಣಗ್ಗಿನಾ ದಡ್ಢಾ, ಸೋ ವುಚ್ಚತಿ ಅಕಿಞ್ಚನೋ’’ತಿ (ಚೂಳನಿ॰ ೨೮, ೩೨, ೬೦, ೬೩)। ಗೋತಮೋತಿ ಗೋತ್ತವಸೇನ ಪರಿಕಿತ್ತನಂ, ಯಂ ‘‘ಆದಿಚ್ಚಗೋತ್ತ’’ನ್ತಿಪಿ ಲೋಕೇ ವದನ್ತಿ, ಸಕ್ಯಪುತ್ತೋತಿ ಪನ ಜಾತಿವಸೇನ ಸಾಕಿಯೋತಿ ಚ ತಸ್ಸೇವ ವೇವಚನಂ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಪಬ್ಬಜ್ಜಾಸುತ್ತೇ –
‘‘ಆದಿಚ್ಚಾ ನಾಮ ಗೋತ್ತೇನ, ಸಾಕಿಯಾ ನಾಮ ಜಾತಿಯಾ।
ತಮ್ಹಾ ಕುಲಾ ಪಬ್ಬಜಿತೋಮ್ಹಿ, ನ ಕಾಮೇ ಅಭಿಪತ್ಥಯ’’ನ್ತಿ॥ (ಸು॰ ನಿ॰ ೪೨೫)।
ತಥಾ ಚಾಹ ‘‘ಗೋತಮೋತಿ ಭಗವನ್ತಂ ಗೋತ್ತವಸೇನ ಪರಿಕಿತ್ತೇತೀ’’ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಗಂ ತಾಯತೀತಿ ಗೋತ್ತಂ, ‘‘ಗೋತಮೋ’’ತಿ ಪವತ್ತಮಾನಂ ಅಭಿಧಾನಂ, ಬುದ್ಧಿಞ್ಚ ಏಕಂಸಿಕವಿಸಯತಾಯ ರಕ್ಖತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಥಾ ಹಿ ಬುದ್ಧಿ ಆರಮ್ಮಣಭೂತೇನ ಅತ್ಥೇನ ವಿನಾ ನ ವತ್ತತಿ, ಏವಂ ಅಭಿಧಾನಂ ಅಭಿಧೇಯ್ಯಭೂತೇನ, ತಸ್ಮಾ ಸೋ ಗೋತ್ತಸಙ್ಖಾತೋ ಅತ್ಥೋ ತಾನಿ ರಕ್ಖತೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಗೋ-ಸದ್ದೋ ಚೇತ್ಥ ಅಭಿಧಾನೇ, ಬುದ್ಧಿಯಞ್ಚ ವತ್ತತಿ। ತಥಾ ಹಿ ವದನ್ತಿ –
‘‘ಗೋ
ಆದಿಚ್ಚೇ ರಸ್ಮಿಯಞ್ಚೇವ, ಪಾನೀಯೇಪಿ ಚ ವತ್ತತೇ।
ತೇಸು ಅತ್ಥೇಸು ಗೋಣೇ ಥೀ, ಪುಮಾ ಚ ಇತರೇ ಪುಮಾ’’ತಿ॥
ತತ್ಥ ‘‘ಗೋಸು ದುಯ್ಹಮಾನಾಸು ಗತೋ, ಗೋಪಞ್ಚಮೋ’’ತಿಆದೀಸು ಗೋಸದ್ದೋ ಗೋಣೇ ವತ್ತತಿ। ‘‘ಗೋಚರೋ’’ತಿಆದೀಸು ಇನ್ದ್ರಿಯೇ। ‘‘ಗೋರಕ್ಖ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ಭೂಮಿಯಂ। ತಥಾ ಹಿ ಸುತ್ತನಿಪಾತಟ್ಠಕಥಾಯ ವಾಸೇಟ್ಠಸುತ್ತಸಂವಣ್ಣನಾಯಂ ವುತ್ತಂ ‘‘ಗೋರಕ್ಖನ್ತಿ ಖೇತ್ತರಕ್ಖಂ, ಕಸಿಕಮ್ಮನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಪಥವೀ ಹಿ ‘ಗೋ’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತಪ್ಪಭೇದೋ ಚ ‘‘ಖೇತ್ತ’’ನ್ತಿ (ಸು॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೬೧೯-೬೨೬)। ‘‘ಗೋತ್ತಂ ನಾಮ ದ್ವೇ ಗೋತ್ತಾನಿ ಹೀನಞ್ಚ ಗೋತ್ತಂ, ಉಕ್ಕಟ್ಠಞ್ಚ ಗೋತ್ತ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಪಾಚಿ॰ ೧೫) ವಚನೇ, ಬುದ್ಧಿಯಞ್ಚ ವತ್ತತಿ। ‘‘ಗೋಗೋತ್ತಂ ಗೋತಮಂ ನಮೇ’’ತಿ ಪೋರಾಣಕವಿರಚನಾಯ ಆದಿಚ್ಚೇ, ಆದಿಚ್ಚಬನ್ಧುಂ ಗೋತಮಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಂ ನಮಾಮೀತಿ ಹಿ ಅತ್ಥೋ, ‘‘ಉಣ್ಹಗೂ’’ತಿಆದೀಸು ರಸ್ಮಿಯಂ, ಉಣ್ಹಾ ಗಾವೋ ರಸ್ಮಿಯೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಹಿ ಉಣ್ಹಗು, ಸೂರಿಯೋ। ‘‘ಗೋಸೀತಚನ್ದನ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಅ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೪೯) ಪಾನೀಯೇ
ಕಿಂ ಪನೇತಂ ಗೋತ್ತಂ ನಾಮಾತಿ? ಅಞ್ಞಕುಲಪರಮ್ಪರಾಯ ಅಸಾಧಾರಣಂ ತಸ್ಸ ಕುಲಸ್ಸ ಆದಿಪುರಿಸಸಮುದಾಗತಂ ತಂಕುಲಪರಿಯಾಪನ್ನಸಾಧಾರಣಂ ಸಾಮಞ್ಞರೂಪನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಸಾಧಾರಣಮೇವ ಹಿ ಇದಂ ತಂಕುಲಪರಿಯಾಪನ್ನಾನಂ ಸಾಧಾರಣತೋ ಚ ಸಾಮಞ್ಞರೂಪಂ। ತಥಾ ಹಿ ತಂಕುಲೇ ಜಾತಾ ಸುದ್ಧೋದನಮಹಾರಾಜಾದಯೋಪಿ ‘‘ಗೋತಮೋ’’ ತ್ವೇವ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ತೇನೇವ ಭಗವಾ ಅತ್ತನೋ ಪಿತರಂ ಸುದ್ಧೋದನಮಹಾರಾಜಾನಂ ‘‘ಅತಿಕ್ಕನ್ತವರಾ ಖೋ ಗೋತಮ ತಥಾಗತಾ’’ತಿ (ಮಹಾವ॰ ೧೦೫) ಅವೋಚ, ವೇಸ್ಸವಣೋಪಿ ಮಹಾರಾಜಾ ಭಗವನ್ತಂ ‘‘ವಿಜ್ಜಾಚರಣಸಮ್ಪನ್ನಂ, ಬುದ್ಧಂ ವನ್ದಾಮ ಗೋತಮ’’ನ್ತಿ, (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೨೮೮) ಆಯಸ್ಮಾಪಿ ವಙ್ಗೀಸೋ ಆಯಸ್ಮನ್ತಂ ಆನನ್ದಂ ‘‘ಸಾಧು ನಿಬ್ಬಾಪನಂ ಬ್ರೂಹಿ, ಅನುಕಮ್ಪಾಯ ಗೋತಮಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೨೧೨)। ಇಧ ಪನ ಭಗವನ್ತಮೇವ। ತೇನಾಹ ‘‘ಭಗವನ್ತಂ ಗೋತ್ತವಸೇನ ಪರಿಕಿತ್ತೇತೀ’’ತಿ। ತಸ್ಮಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತಮತ್ಥತ್ತಯಂ ಪಚ್ಚಾಮಸತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಸಮಣೋ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ‘‘ಗೋತಮೋ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಲೋಕಿಯಜನೇಹಿ ತಬ್ಬಿಸಯಉಳಾರಗೋತ್ತಸಮ್ಭೂತತಾಪರಿಕಿತ್ತನತೋ।
ಸಕ್ಯಸ್ಸ ಸುದ್ಧೋದನಮಹಾರಾಜಸ್ಸ ಪುತ್ತೋ ಸಕ್ಯಪುತ್ತೋ, ಇಮಿನಾ ಪನ ಉಚ್ಚಾಕುಲಪರಿದೀಪನಂ ಉದಿತೋದಿತವಿಪುಲಖತ್ತಿಯಕುಲಸಮ್ಭೂತತಾಪರಿಕಿತ್ತನತೋ। ಸಬ್ಬಖತ್ತಿಯಾನಞ್ಹಿ ಆದಿಭೂತಮಹಾಸಮ್ಮತಮಹಾರಾಜತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಅಸಮ್ಭಿನ್ನಂ ಉಳಾರತಮಂ ಸಕ್ಯರಾಜಕುಲಂ। ಯಥಾಹ –
‘‘ಮಹಾಸಮ್ಮತರಾಜಸ್ಸ, ವಂಸಜೋ ಹಿ ಮಹಾಮುನಿ।
ಕಪ್ಪಾದಿಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ರಾಜಾಸಿ, ಮಹಾಸಮ್ಮತನಾಮಕೋ’’ತಿ॥ (ಮಹಾವಂಸೇ ದುತಿಯಪರಿಚ್ಛೇದೇ ಪಠಮಗಾಥಾ)।
ಕಥಂ ಸದ್ಧಾಪಬ್ಬಜಿತಭಾವಪರಿದೀಪನನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಕೇನಚೀ’’ತಿಆದಿ। ಪರಿಜಿಯನಂ ಪರಿಹಾಯನಂ ಪಾರಿಜುಞ್ಞಂ, ಪರಿಜಿರತೀತಿ ವಾ ಪರಿಜಿಣ್ಣೋ, ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಪಾರಿಜುಞ್ಞಂ, ತೇನ। ಞಾತಿಪಾರಿಜುಞ್ಞಭೋಗಪಾರಿಜುಞ್ಞಾದಿನಾ ಕೇನಚಿ ಪಾರಿಜುಞ್ಞೇನ ಪರಿಹಾನಿಯಾ ಅನಭಿಭೂತೋ ಅನಜ್ಝೋತ್ಥಟೋ ಹುತ್ವಾ ಪಬ್ಬಜಿತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ತದೇವ ಪರಿಯಾಯನ್ತರೇನ ವಿಭಾವೇತುಂ ‘‘ಅಪರಿಕ್ಖೀಣಂಯೇವ ತಂ ಕುಲಂ ಪಹಾಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅಪರಿಕ್ಖೀಣನ್ತಿ ಹಿ ಞಾತಿಪಾರಿಜುಞ್ಞಭೋಗಪಾರಿಜುಞ್ಞಾದಿನಾ ಕೇನಚಿ ಪಾರಿಜುಞ್ಞೇನ ಅಪರಿಕ್ಖಯಂ। ಸದ್ಧಾಯ ಪಬ್ಬಜಿತೋತಿ ಸದ್ಧಾಯ ಏವ ಪಬ್ಬಜಿತೋ। ಏವಞ್ಹಿ ‘‘ಕೇನಚೀ’’ತಿಆದಿನಾ ತತೋ ಪರನ್ತಿ ‘‘ಕೋಸಲೇಸು ಚಾರಿಕಂ ಚರಮಾನೋ’’ತಿಆದಿವಚನಂ।
‘‘ಸಾಧು ಧಮ್ಮರುಚಿ ರಾಜಾ, ಸಾಧು ಪಞ್ಞಾಣವಾ ನರೋ।
ಸಾಧು ಮಿತ್ತಾನಮದುಬ್ಭೋ, ಪಾಪಸ್ಸಾಕರಣಂ ಸುಖ’’ನ್ತಿ॥ ಆದೀಸು –
ವಿಯ ‘‘ಸುನ್ದರಂ ಖೋ ಪನಾ’’ತಿ। ಖೋತಿ ಅವಧಾರಣತ್ಥೇ ನಿಪಾತೋ, ಪನಾತಿ ಪಕ್ಖನ್ತರತ್ಥೇ। ಏವಂ ಸಾತ್ಥಕತಾವಿಞ್ಞಾಪನತ್ಥಞ್ಹಿ ಸಂವಣ್ಣನಾಯಮೇತೇಸಂ ಗಹಣಂ। ಸುನ್ದರನ್ತಿ ಚ ಭದ್ದಕಂ, ಭದ್ದಕತಾ ಚ ಪಸ್ಸನ್ತಾನಂ ಹಿತಸುಖಾವಹಭಾವೇನಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅತ್ಥಾವಹಂ ಸುಖಾವಹ’’ನ್ತಿ। ಅತ್ಥೋ ಚೇತ್ಥ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಿಕಸಮ್ಪರಾಯಿಕಪರಮತ್ಥವಸೇನ ತಿವಿಧಂ ಹಿತಂ ಸುಖಮ್ಪಿ ತಥೇವ ತಿವಿಧಂ ಸುಖಂ।
ತಥಾರೂಪಾನನ್ತಿ ತಾದಿಸಾನಂ, ಅಯಂ ಸದ್ದತೋ ಅತ್ಥೋ। ಅತ್ಥಮತ್ತಂ ಪನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಏವರೂಪಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಯಾದಿಸೇಹಿ ಚ ಗುಣೇಹಿ ಭಗವಾ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಚತುಪ್ಪಮಾಣಿಕಸ್ಸ ಲೋಕಸ್ಸ ಸಬ್ಬಕಾಲಮ್ಪಿ-ಅಚ್ಚನ್ತಾಯ-ಸದ್ಧಾಯ-ಪಸಾದನೀಯೋ ತೇಸಂ ಯಥಾಭೂತಸಭಾವತ್ತಾ, ತಾದಿಸೇಹಿ ಗುಣೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ತಥಾರೂಪಾನಂ ಅರಹತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಯಥಾರೂಪೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಲದ್ಧಸದ್ಧಾನನ್ತಿ ಲದ್ಧಸದ್ದಹಾನಂ, ಪರಜನಸ್ಸ ಸದ್ಧಂ ಪಟಿಲಭನ್ತಾನನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಲದ್ಧಸದ್ದಾನನ್ತಿ ವಾ ಪಟಿಲದ್ಧಕಿತ್ತಿಸದ್ದಾನಂ, ಏತೇನ ‘‘ಅರಹತ’’ನ್ತಿ ಪದಸ್ಸ ಅರಹನ್ತಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ, ಅರಹನ್ತಸಮಞ್ಞಾಯ ಚ ಪಾಕಟಭಾವೋ ದಸ್ಸಿತೋ, ಅಪಿಚ ‘‘ಯಥಾರೂಪೋ ಸೋ ಭವಂ ಗೋತಮೋ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ‘‘ತಥಾರೂಪಾನ’’ನ್ತಿ ಪದಸ್ಸ ಅನಿಯಮವಸೇನ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಸರೂಪನಿಯಮವಸೇನಪಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಥಾಭುಚ್ಚಗುಣಾಧಿಗಮೇನ ಲೋಕೇ ಅರಹನ್ತೋತಿ ಲದ್ಧಸದ್ಧಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ಇದಮ್ಪಿ ಹಿ ‘‘ತಥಾರೂಪಾನ’’ನ್ತಿ ಪದಸ್ಸೇವ ಅತ್ಥದಸ್ಸನಂ, ಅಯಮೇವ ಚ ನಯೋ ಆಚರಿಯೇಹಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ ಇಧ ಟೀಕಾಯಂ, (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೫೫) ಸಾರತ್ಥದೀಪನಿಯಞ್ಚ ತಥೇವ ವುತ್ತತ್ತಾ। ‘‘ಯಥಾರೂಪಾ ತೇ ಭವನ್ತೋ ಅರಹನ್ತೋ’’ತಿ ಅವತ್ವಾ ‘‘ಯಥಾರೂಪೋ ಸೋ ಭವಂ ಗೋತಮೋ’’ತಿ ವಚನಂ ಭಗವತಿಯೇವ ಗರುಗಾರವವಸೇನ ‘‘ತಥಾರೂಪಾನಂ ಅರಹತ’’ನ್ತಿ ಪುಥುವಚನನಿದ್ದಿಟ್ಠಭಾವವಿಞ್ಞಾಪನತ್ಥಂ ‘‘ಯಥಾಭುಚ್ಚ…ಪೇ॰… ಅರಹತ’’ನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಚ ಧಮ್ಮಪ್ಪಮಾಣಾನಂ, ಲೂಖಪ್ಪಮಾಣಾನಞ್ಚ ಸತ್ತಾನಂ ಭಗವತೋ ಪಸಾದಾವಹತಂ ಯಥಾರುತತೋ ದಸ್ಸೇತಿ ಅರಹನ್ತಭಾವಸ್ಸ ತೇಸಞ್ಞೇವ ಯಥಾರಹಂ ವಿಸಯತ್ತಾ, ತಂದಸ್ಸನೇನ ಪನ ಇತರೇಸಮ್ಪಿ ರೂಪಪ್ಪಮಾಣಘೋಸಪ್ಪಮಾಣಾನಂ ಪಸಾದಾವಹತಾ ದಸ್ಸಿತಾಯೇವ ತದವಿನಾಭಾವತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಪಸಾದಸೋಮ್ಮಾನೀತಿ ಪಸನ್ನಾನಿ, ಸೀತಲಾನಿ ಚ, ಪಸಾದವಸೇನ ವಾ ಸೀತಲಾನಿ, ಅನೇನ ಪಸನ್ನಮನತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ‘‘ದಸ್ಸನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತೇಪಿ ತದುತ್ತರಿ ಕತ್ತಬ್ಬತಾಸಮ್ಭವತೋ ‘‘ದಸ್ಸನಮತ್ತಮ್ಪಿ ಸಾಧು ಹೋತೀ’’ತಿ। ಇತರಥಾ ಹಿ ‘‘ದಸ್ಸನಞ್ಞೇವ ಸಾಧು, ನ ತದುತ್ತರಿ ಕರಣ’’ನ್ತಿ ಅನಧಿಪ್ಪೇತತ್ಥೋ ಆಪಜ್ಜತಿ, ಸಮ್ಭಾವನತ್ಥೋ ಚೇತ್ಥ ಪಿ-ಸದ್ದೋ, ಅಪಿ-ಸದ್ದೋ ವಾ ಲುತ್ತನಿದ್ದಿಟ್ಠೋ। ‘‘ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಂ ಪಕಾಸೇತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಇತಿ-ಸದ್ದೋ ‘‘ಅಬ್ಭುಗ್ಗತೋ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಸಮ್ಬನ್ಧಮುಪಗತೋ, ತಸ್ಮಾ ಅಯಂ ‘‘ಸಾಧು ಹೋತೀ’’ತಿ ಇಧ ಇತಿ-ಸದ್ದೋ ‘‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಪೋಕ್ಖರಸಾತೀ ಅಮ್ಬಟ್ಠಂ ಮಾಣವಂ ಆಮನ್ತೇಸೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಸಮ್ಬಜ್ಝಿತಬ್ಬೋ, ‘‘ಅಜ್ಝಾಸಯಂ ಕತ್ವಾ’’ತಿ ಚ ಪಾಠಸೇಸೋ ತದತ್ಥಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಯಮಾನತ್ತಾ। ಯಸ್ಸ ಹಿ ಅತ್ಥೋ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ, ಸದ್ದೋ ನ ಪಯುಜ್ಜತಿ, ಸೋ ‘‘ಪಾಠಸೇಸೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಇಮಮತ್ಥಂ ವಿಭಾವೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ದಸ್ಸನಮತ್ತಮ್ಪಿ ಸಾಧು ಹೋತೀತಿ ಏವಂ ಅಜ್ಝಾಸಯಂ ಕತ್ವಾ’’ತಿ। ಮೂಲಪಣ್ಣಾಸಕೇ ಚೂಳಸೀಹನಾದಸುತ್ತಟ್ಠಕಥಾಯ (ಮ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೧೪೪) ಆಗತಂ ಕೋಸಿಯಸಕುಣವತ್ಥು ಚೇತ್ಥ ಕಥೇತಬ್ಬಂ।
ಅಮ್ಬಟ್ಠಮಾಣವಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೨೫೬. ‘‘ಅಜ್ಝಾಯಕೋ’’ತಿ ಇದಂ ಪಠಮಪಕತಿಯಾ ಗರಹಾವಚನಮೇವ, ದುತಿಯಪಕತಿಯಾ ಪಸಂಸಾವಚನಂ ಕತ್ವಾ ವೋಹರನ್ತಿ ಯಥಾ ತಂ ‘‘ಪುರಿಸೋ ನರೋ’’ತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ಅಗ್ಗಞ್ಞಸುತ್ತಪದ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೧೩೨) ಮುದಾಹಟಂ। ತತ್ಥ ಇಮೇತಿ ಝಾಯಕನಾಮೇನ ಸಮಞ್ಞಿತಾ ಜನಾ। ನ ಝಾಯನ್ತೀತಿ ಪಣ್ಣಕುಟೀಸು ಝಾನಂ ನ ಅಪ್ಪೇನ್ತಿ ನ ನಿಪ್ಫಾದೇನ್ತಿ, ಗಾಮನಿಗಮಸಾಮನ್ತಂ ಓಸರಿತ್ವಾ ವೇದಗನ್ಥೇ ಕರೋನ್ತಾವ ಅಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಂ ಪನೇತೇಸಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಝಾಯಕಸಙ್ಖಾತಂ ಪಠಮದುತಿಯನಾಮಂ ಉಪಾದಾಯ ತತಿಯಮೇವ ಜಾತನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಅಜ್ಝಾಯಕಾತ್ವೇವ ತತಿಯಂ ಅಕ್ಖರಂ ಉಪನಿಬ್ಬತ್ತ’’ನ್ತಿ, ಅಕ್ಖರನ್ತಿ ಚ ನಿರುತ್ತಿ ಸಮಞ್ಞಾ। ಸಾ ಹಿ ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ನಿರುಳ್ಹಭಾವೇನ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಅಸಞ್ಚರಣತೋ ‘‘ಅಕ್ಖರ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಮನ್ತೇ ಪರಿವತ್ತೇತೀತಿ ವೇದೇ ಸಜ್ಝಾಯತಿ, ಪರಿಯಾಪುಣಾತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇಧ ಹಿ ಅಧಿಆಪುಬ್ಬಇ-ಸದ್ದವಸೇನ ಪದಸನ್ಧಿ, ಇತರತ್ಥ ಪನ ಝೇ-ಸದ್ದವಸೇನ। ಮನ್ತೇ ಧಾರೇತೀತಿ ಯಥಾಅಧೀತೇ ಮನ್ತೇ ಅಸಮ್ಮೂಳ್ಹೇ ಕತ್ವಾ ಹದಯೇ ಠಪೇತಿ।
ಆಥಬ್ಬಣವೇದೋ ‘‘ಇರುವೇದಯಜುವೇದಸಾಮವೇದಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಇಚ್ಚನ್ತೇ ಥೋಮೀಯನ್ತೇ ದೇವಾ ಏತಾಯಾತಿ ಇರು ಇಚ-ಧಾತುವಸೇನ ಚ-ಕಾರಸ್ಸ ರ-ಕಾರಂ ಕತ್ವಾ, ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗೋಯಂ ಯಜು ಪುನ್ನಪುಂಸಕಲಿಙ್ಗವಸೇನ। ಸೋಯನ್ತಿ ಅನ್ತಂ ಕರೋನ್ತಿ, ಸಾಯನ್ತಿ ವಾ ತನುಂ ಕರೋನ್ತಿ ಪಾಪಮನೇನಾತಿ ಸಾಮಂ ಸೋ-ಧಾತುಪಕ್ಖೇ ಓ-ಕಾರಸ್ಸ ಆ-ಕಾರಂ ಕತ್ವಾ। ವಿದನ್ತಿ ಧಮ್ಮಂ, ಕಮ್ಮಂ ವಾ ಏತೇಹೀತಿ ವೇದಾ, ತೇ ಏವ ಮನ್ತಾ ‘‘ಸುಗತಿಯೋಪಿ ಮುನನ್ತಿ, ಸುಯ್ಯನ್ತಿ ಚ ಏತೇಹೀ’’ತಿ ಕತ್ವಾ। ಪಹರಣಂ ಸಙ್ಘಟ್ಟನಂ ಪಹತಂ, ಓಟ್ಠಾನಂ ಪಹತಂ ತಥಾ, ತಸ್ಸ ಕರಣವಸೇನ, ಓಟ್ಠಾನಿ ಚಾಲೇತ್ವಾ ಪಗುಣಭಾವಕರಣವಸೇನ ಪಾರಂ ಗತೋ, ನ ಅತ್ಥವಿಭಾವನವಸೇನಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಪಾರಗೂತಿ ಚ ನಿಚ್ಚಸಾಪೇಕ್ಖತಾಯ ಕಿತನ್ತಸಮಾಸೋ।
‘‘ಸಹ ನಿಘಣ್ಟುನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಯಥಾವಾಕ್ಯಂ ವಿಭತ್ಯನ್ತವಸೇನ ನಿಬ್ಬಚನದಸ್ಸನಂ। ನಿಘಣ್ಟುರುಕ್ಖಾದೀನನ್ತಿ ನಿಘಣ್ಟು ನಾಮ ರುಕ್ಖವಿಸೇಸೋ, ತದಾದಿಕಾನಮತ್ಥಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ, ಏತೇನ ನಿಘಣ್ಟುರುಕ್ಖಪರಿಯಾಯಂ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ತಪ್ಪಮುಖೇನ ಸೇಸಪರಿಯಾಯಾನಂ ತತ್ಥ ದಸ್ಸಿತತ್ತಾ ಸೋ ಗನ್ಥೋ ನಿಘಣ್ಟು ನಾಮ ಯಥಾ ತಂ ‘‘ಪಾರಾಜಿಕಕಣ್ಡೋ, ಕುಸಲತ್ತಿಕೋ’’ತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ದಸ್ಸಿತೋ ಇಮಿನಾ ಯಥಾರುತಮೇವ ತದತ್ಥಸ್ಸ ಅಧಿಗತತ್ತಾ। ಆಚರಿಯಾ ಪನ ಏವಂ ವದನ್ತಿ ‘‘ವಚನೀಯವಾಚಕಭಾವೇನ ಅತ್ಥಂ, ಸದ್ದಞ್ಚ ನಿಖಡತಿ ಭಿನ್ದತಿ ವಿಭಜ್ಜ ದಸ್ಸೇತೀತಿ ನಿಖಣ್ಡು, ಸೋ ಏವ ಖ-ಕಾರಸ್ಸ ಘ-ಕಾರಂ ಕತ್ವಾ ‘ನಿಘಣ್ಡೂ’ತಿ ವುತ್ತೋ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೫೬), ತದೇತಂ ಅಟ್ಠಕಥಾನಯತೋ ಅಞ್ಞನಯದಸ್ಸನನ್ತಿ ಗಹೇತಬ್ಬಂ। ಇತರಥಾ ಹಿ ಸೋ ಅಟ್ಠಕಥಾಯ ವಿರೋಧೋ ಸಿಯಾ, ವಿಚಾರೇತಬ್ಬಮೇತಂ। ಅಕ್ಖರಚಿನ್ತಕಾ ಪನ ಏವಮಿಚ್ಛನ್ತಿ ‘‘ತತ್ಥ ತತ್ಥಾಗತಾನಿ ನಾಮಾನಿ ನಿಸ್ಸೇಸತೋ ಘಟೇನ್ತಿ ರಾಸಿಂ ಕರೋನ್ತಿ ಏತ್ಥಾತಿ ನಿಘಣ್ಟು ನಿಗ್ಗಹಿತಾಗಮೇನಾ’’ತಿ। ವೇವಚನಪ್ಪಕಾಸಕನ್ತಿ ಪರಿಯಾಯಸದ್ದದೀಪಕಂ, ಏಕೇಕಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಅನೇಕಪರಿಯಾಯವಚನವಿಭಾವಕನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ನಿದಸ್ಸನಮತ್ತಞ್ಚೇತಂ ಅನೇಕೇಸಮ್ಪಿ ಅತ್ಥಾನಂ ಏಕಸದ್ದವಚನೀಯತಾವಿಭಾವನವಸೇನಪಿ ತಸ್ಸ ಗನ್ಥಸ್ಸ ಪವತ್ತತ್ತಾ। ಕೋ ಪನೇಸೋತಿ? ಏತರಹಿ ನಾಮಲಿಙ್ಗಾನುಸಾಸನರತನಮಾಲಾಭಿಧಾನಪ್ಪದೀಪಿಕಾದಿ। ವಚೀಭೇದಾದಿಲಕ್ಖಣಾ ಕಿರಿಯಾ ಕಪ್ಪೀಯತಿ ಏತೇನಾತಿ ಕಿರಿಯಾಕಪ್ಪೋ, ತಥೇವ ವಿವಿಧಂ ಕಪ್ಪೀಯತಿ ಏತೇನಾತಿ ವಿಕಪ್ಪೋ, ಕಿರಿಯಾಕಪ್ಪೋ ಚ ಸೋ ವಿಕಪ್ಪೋ ಚಾತಿ ಕಿರಿಯಾಕಪ್ಪವಿಕಪ್ಪೋ। ಸೋ ಹಿ ವಣ್ಣಪದಸಮ್ಬನ್ಧಪದತ್ಥಾದಿವಿಭಾಗತೋ ಬಹುವಿಕಪ್ಪೋತಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಕಿರಿಯಾಕಪ್ಪವಿಕಪ್ಪೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಸೋ ಚ ಗನ್ಥವಿಸೇಸೋಯೇವಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಕವೀನಂ ಉಪಕಾರಾವಹಂ ಸತ್ಥ’’ನ್ತಿ, ಚತುನ್ನಮ್ಪಿ ಕವೀನಂ ಕವಿಭಾವಸಮ್ಪದಾಭೋಗಸಮ್ಪದಾದಿಪಯೋಜನವಸೇನ ಉಪಕಾರಾವಹೋ ಗನ್ಥೋತಿ ಅತ್ಥೋ ಕೇಟುಭಂ ಕಿಟ-ಧಾತುತೋ ಅಭಪಚ್ಚಯವಸೇನ, ಅ-ಕಾರಸ್ಸ ಕೇಟುಭಂ ಕಿಟ-ಸದ್ದೂಪಪದಉಭಧಾತುವಸೇನ। ಅಪಿಚ ಕಿಟನ್ತಿ ಗಚ್ಛನ್ತಿ ಕವಯೋ ಬನ್ಧೇಸು ಕೋಸಲ್ಲಮೇತೇನಾತಿ ಕೇಟುಭಂ, ಪುರಿಮನಯೇನೇವೇತ್ಥ ಪದಸಿದ್ಧಿ। ಠಾನಕರಣಾದಿವಿಭಾಗತೋ, ನಿಬ್ಬಚನವಿಭಾಗತೋ ಚ ಅಕ್ಖರಾ ಪಭೇದೀಯನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ಅಕ್ಖರಪ್ಪಭೇದೋ, ತಂ ಪನ ಛಸು ವೇದಙ್ಗೇಸು ಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ಪಕರಣದ್ವಯಮೇವಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸಿಕ್ಖಾ ಚ ನಿರುತ್ತಿ ಚಾ’’ತಿ। ತತ್ಥ ಸಿಕ್ಖನ್ತಿ ಅಕ್ಖರಸಮಯಮೇತಾಯಾತಿ ಸಿಕ್ಖಾ, ಅಕಾರಾದಿವಣ್ಣಾನಂ ಠಾನಕರಣಪಯತನಪಟಿಪಾದಕಸತ್ಥಂ। ನಿಚ್ಛಯೇನ, ನಿಸ್ಸೇಸತೋ ವಾ ಉತ್ತಿ ನಿರುತ್ತಿ, ವಣ್ಣಾಗಮವಣ್ಣವಿಪರಿಯಾಯಾದಿಲಕ್ಖಣಂ। ವುತ್ತಞ್ಚ –
‘‘ವಣ್ಣಾಗಮೋ ವಣ್ಣವಿಪರಿಯಾಯೋ,
ದ್ವೇ ಚಾಪರೇ ವಣ್ಣವಿಕಾರನಾಸಾ।
ಧಾತುಸ್ಸ ಅತ್ಥಾತಿಸಯೇನ ಯೋಗೋ,
ತದುಚ್ಚತೇ ಪಞ್ಚವಿಧಾ ನಿರುತ್ತೀ’’ತಿ॥ (ಪಾರಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.ವೇರಞ್ಜಕಣ್ಡವಣ್ಣನಾ; ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೧.೧೪೪; ಮಹಾನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೫೦)।
ಇಧ ಪನ ತಬ್ಬಸೇನ ಅನೇಕಧಾ ನಿಬ್ಬಚನಪರಿದೀಪಕಂ ಸತ್ಥಂ ಉತ್ತರಪದಲೋಪೇನ ‘‘ನಿರುತ್ತೀ’’ತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ ನಿಬ್ಬಚನವಿಭಾಗತೋಪಿ ಅಕ್ಖರಪಭೇದಭಾವಸ್ಸ ಆಚರಿಯೇಹಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೫೬) ವುತ್ತತ್ತಾ, ತಮನ್ತರೇನ ನಿಬ್ಬಚನವಿಭಾಗಸ್ಸ ಚ ಬ್ಯಾಕರಣಙ್ಗೇನ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ। ಬ್ಯಾಕರಣಂ, ನಿರುತ್ತಿ ಚ ಹಿ ಪಚ್ಚೇಕಮೇವ ವೇದಙ್ಗಂ ಯಥಾಹು –
‘‘ಕಪ್ಪೋ ಬ್ಯಾಕರಣಂ ಜೋತಿ-ಸತ್ಥಂ ಸಿಕ್ಖಾ ನಿರುತ್ತಿ ಚ।
ಛನ್ದೋವಿಚಿತಿ ಚೇತಾನಿ, ವೇದಙ್ಗಾನಿ ವದನ್ತಿ ಛಾ’’ತಿ॥
ತಸ್ಮಾ ಬ್ಯಾಕರಣಙ್ಗೇನ ಅಸಙ್ಕರಭೂತಮೇವ ನಿರುತ್ತಿನಯೇನ ನಿಬ್ಬಚನಮಿಧಾಧಿಪ್ಪೇತಂ, ನ ಛಸು ಬ್ಯಞ್ಜನಪದೇಸು ವಿಯ ತದುಭಯಸಾಧಾರಣನಿಬ್ಬಚನಂ ವೇದಙ್ಗವಿಸಯತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಅಯಂ ಪನೇತ್ಥ ಮಹಾನಿದ್ದೇಸಟ್ಠಕಥಾಯ (ಮಹಾನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೫೦) ಆಗತನಿರುತ್ತಿನಯವಿನಿಚ್ಛಯೋ ವಣ್ಣಾಗಮೋ ನಾಮ। ಹಿಂಸನತ್ತಾ ‘‘ಹಿಂಸೋ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ‘‘ಸೀಹೋ’’ತಿ ಪರಿವತ್ತನಂ ವಿಯ ವಿಜ್ಜಮಾನಾನಮಕ್ಖರಾನಂ ಹೇಟ್ಠುಪರಿಯವಸೇನ ಪರಿವತ್ತನಂ ವಣ್ಣವಿಪರಿಯಾಯೋ ನಾಮ। ‘‘ನವಛನ್ನಕೇದಾನಿ ದಿಯ್ಯತೀ’’ತಿ (ಜಾ॰ ೧.೬.೮೮) ಏತ್ಥ ಅ-ಕಾರಸ್ಸ ಏ-ಕಾರಾಪಜ್ಜನಂ ವಿಯ ಅಞ್ಞಕ್ಖರಸ್ಸ ಅಞ್ಞಕ್ಖರಾಪಜ್ಜನಂ ವಣ್ಣವಿಕಾರೋ ನಾಮ। ‘‘ಜೀವನಸ್ಸ ಮೂತೋ ಜೀವನಮೂತೋ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ವಣ್ಣವಿನಾಸೋ ನಾಮ। ‘‘ಫರುಸಾಹಿ ವಾಚಾಹಿ ಪಕುಬ್ಬಮಾನೋ, ಆಸಜ್ಜ ಮಂ ತ್ವಂ ವದಸೇ ಕುಮಾರಾ’’ತಿ (ಜಾ॰ ೧.೧೦.೮೫) ಏತ್ಥ ‘‘ಪಕುಬ್ಬಮಾನೋ’’ತಿ ಪದಸ್ಸ ಅಭಿಭವಮಾನೋತಿ ಅತ್ಥಪಟಿಪಾದನಂ ವಿಯ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಯಥಾಯೋಗಂ ವಿಸೇಸತ್ಥಪಟಿಪಾದನಂ ಧಾತೂನಮತ್ಥಾತಿಸಯೇನ ಯೋಗೋ ನಾಮಾತಿ।
ಯಥಾವುತ್ತಪ್ಪಭೇದಾನಂ ತಿಣ್ಣಂ ವೇದಾನಂ ಅಯಂ ಚತುತ್ಥೋಯೇವ ಸಿಯಾ, ಅಥ ಕೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಪಞ್ಚಮೋತಿ ಆಹ ‘‘ಆಥಬ್ಬಣವೇದಂ ಚತುತ್ಥಂ ಕತ್ವಾ’’ತಿ। ಆಥಬ್ಬಣವೇದೋ ನಾಮ ಆಥಬ್ಬಣವೇದಿಕೇಹಿ ವಿಹಿತೋ ಪರೂಪಘಾತಕರೋ ಮನ್ತೋ, ಸೋ ಪನ ಇತಿಹಾಸಪಞ್ಚಮಭಾವಪ್ಪಕಾಸನತ್ಥಂ ಗಣಿತತಾಮತ್ತೇನ ಗಹಿತೋ, ನ ಸರೂಪವಸೇನ, ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ‘‘ಏತೇಸ’’ನ್ತಿ ಪದಸ್ಸ ತೇಸಂ ತಿಣ್ಣಂ ವೇದಾನನ್ತ್ವೇವ ಅತ್ಥೋ ಗಹೇತಬ್ಬೋ। ತಞ್ಹಿ ‘‘ತಿಣ್ಣಂ ವೇದಾನ’’ನ್ತಿ ಏತಸ್ಸ ವಿಸೇಸನನ್ತಿ। ಇತಿಹ ಅಸಾತಿ ಏವಂ ಇಧ ಲೋಕೇ ಅಹೋಸಿ ‘‘ಆಸಾ’’ತಿಪಿ ಕತ್ಥಚಿ ಪಾಠೋ, ಸೋಯೇವತ್ಥೋ। ಇಹ ಠಾನೇ ಇತಿ ಏವಂ, ಇದಂ ವಾ ಕಮ್ಮಂ, ವತ್ಥುಂ ವಾ ಆಸ ಇಚ್ಛಾಹೀತಿಪಿ ಅತ್ಥೋ। ತಸ್ಸ ಗನ್ಥಸ್ಸ ಮಹಾವಿಸಯತಾದೀಪನತ್ಥಞ್ಚೇತ್ಥ ವಿಚ್ಛಾವಚನಂ, ಇಮಿನಾ ‘‘ಇತಿಹಾಸಾ’’ತಿ ವಚನೇನ ಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ ಇತಿಹಾಸೋ ತದ್ಧಿತವಸೇನಾತಿ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಇತಿಹ ಆಸ, ಇತಿಹ ಆಸಾ’’ತಿ ಈದಿಸವಚನಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ ಇತಿಹಾಸೋ ನಿರುತ್ತಿನಯೇನಾತಿ ಅತ್ಥದಸ್ಸನನ್ತಿಪಿ ವದನ್ತಿ। ಅಕ್ಖರಚಿನ್ತಕಾ ಪನ ಏವಮಿಚ್ಛನ್ತಿ ‘‘ಇತಿಹ-ಸದ್ದೋ ಪಾರಮ್ಪರಿಯೋಪದೇಸೇ ಏಕೋವ ನಿಪಾತೋ, ಅಸತಿ ವಿಜ್ಜತೀತಿ ಅಸೋ, ಇತಿಹ ಅಸೋ ಏತಸ್ಮಿನ್ತಿ ಇತಿಹಾಸೋ ಸಮಾಸವಸೇನಾ’’ತಿ, ತೇಸಂ ಮತೇ ‘‘ಇತಿಹ ಅಸಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಏವಂ ಪಾರಮ್ಪರಿಯೋಪದೇಸೋ ಅಸ ವಿಜ್ಜಮಾನೋ ಅಹೋಸೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಪುರಾಣಕಥಾಸಙ್ಖಾತೋ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ತಸ್ಸ ಗನ್ಥವಿಸೇಸಭಾವಮಾಹ, ಭಾರತನಾಮಕಾನಂ ದ್ವೇಭಾತಿಕರಾಜೂನಂ ಯುದ್ಧಕಥಾ, ರಾಮರಞ್ಞೋ ಸೀತಾಹರಣಕಥಾ, ನರಸೀಹರಾಜುಪ್ಪತ್ತಿಕಥಾತಿ ಏವಮಾದಿಪುರಾಣಕಥಾಸಙ್ಖಾತೋ ‘‘ತೇಸಂ ಇತಿಹಾಸಪಞ್ಚಮಾನಂ ವೇದಾನ’’ನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಯಥಾವಾಕ್ಯಂ ‘‘ತಿಣ್ಣಂ ವೇದಾನ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ವಿಸೇಸನಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಪಜ್ಜತಿ ಅತ್ಥೋ ಏತೇನಾತಿ ಪದಂ, ನಾಮಾಖ್ಯಾತೋಪಸಗ್ಗನಿಪಾತಾದಿವಸೇನ ಅನೇಕವಿಭಾಗಂ ವಿಭತ್ತಿಯನ್ತಪದಂ। ತದಪಿ ಬ್ಯಾಕರಣೇ ಆಗತಮೇವಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ತದವಸೇಸ’’ನ್ತಿ, ಪದತೋ ಅವಸೇಸಂ ಪಕತಿಪಚ್ಚಯಾದಿಸದ್ದಲಕ್ಖಣಭೂತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಂ ತಂ ಸದ್ದಂ, ತದತ್ಥಞ್ಚ ಬ್ಯಾಕರೋತಿ ಬ್ಯಾಚಿಕ್ಖತಿ ಏತೇನಾತಿ ಬ್ಯಾಕರಣಂ, ವಿಸೇಸೇನ ವಾ ಆಕರೀಯನ್ತೇ ಪಕತಿಪಚ್ಚಯಾದಯೋ ಅಭಿನಿಪ್ಫಾದೀಯನ್ತೇ ಏತ್ಥ, ಅನೇನಾತಿ ವಾ ಬ್ಯಾಕರಣಂ, ಸಾಧುಸದ್ದಾನಮನ್ವಾಖ್ಯಾಯಕಂ ಮುದ್ಧಬೋಧಬ್ಯಾಕರಣ ಸಾರಸ್ಸತಬ್ಯಾಕರಣ ಪಾಣಿನೀಬ್ಯಾಕರಣಚನ್ದ್ರಬ್ಯಾಕರಣಾದಿ ಅಧುನಾಪಿ ವಿಜ್ಜಮಾನಸತ್ಥಂ। ಅಧೀಯತೀತಿ ಅಜ್ಝಾಯತಿ। ವೇದೇತೀತಿ ಪರೇಸಂ ವಾಚೇತಿ। ಚ-ಸದ್ದೋ ಅತ್ಥದ್ವಯಸಮುಚ್ಚಿನನತ್ಥೋ, ವಿಕಪ್ಪನತ್ಥೋ ವಾ ಅತ್ಥನ್ತರಸ್ಸ ವಿಕಪ್ಪಿತತ್ತಾ। ವಿಚಿತ್ರಾ ಪದಕೋತಿ ಬ್ಯಾಕರಣೇಸು ಆಗತಪದಕೋಸಲ್ಲಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ, ವೇಯ್ಯಾಕರಣೋತಿ ತದವಸಿಟ್ಠಪಕತಿಪಚ್ಚಯಾದಿಸದ್ದವಿಧಿಕೋಸಲ್ಲನ್ತಿ ಇಮಸ್ಸತ್ಥಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಪನತ್ಥಂ ಪದದ್ವಯಸ್ಸ ಏಕತೋ ಅತ್ಥವಚನಂ। ಏಸಾ ಹಿ ಆಚರಿಯಾನಂ ಪಕತಿ, ಯದಿದಂ ಯೇನ ಕೇನಚಿ ಪಕಾರೇನ ಅತ್ಥನ್ತರವಿಞ್ಞಾಪನಂ। ಅಯಂ ಅಟ್ಠಕಥಾತೋ ಅಪರೋ ನಯೋ – ತೇ ಏವ ವೇದೇ ಪದಸೋ ಕಾಯತೀತಿ ಪದಕೋತಿ। ತತ್ಥ ಪದಸೋತಿ ಗಜ್ಜಬನ್ಧಪಜ್ಜಬನ್ಧಪದೇನ। ಕಾಯತೀತಿ ಕಥೇತಿ ಯಥಾ ‘‘ಜಾತಕ’’ನ್ತಿ, ಇಮಿನಾ ವೇದಕಾರಕಸಮತ್ಥತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಏವಞ್ಹಿ ‘‘ಅಜ್ಝಾಯಕೋ’’ತಿಆದೀಹಿ ಇಮಸ್ಸ ವಿಸೇಸೋ ಪಾಕಟೋ ಹೋತೀತಿ।
ಆಯತಿಂ ಹಿತಂ ಬಾಲಜನಸಙ್ಖಾತೋ ಲೋಕೋ ನ ಯತತಿ ನ ಈಹತಿ ಅನೇನಾತಿ ಲೋಕಾಯತಂ। ತಞ್ಹಿ ಗನ್ಥಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಸತ್ತಾ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯಾಯ ಚಿತ್ತಮ್ಪಿ ನ ಉಪ್ಪಾದೇನ್ತಿ, ಲೋಕಾ ವಾ ಬಾಲಜನಾ ಆಯತನ್ತಿ ಉಸ್ಸಹನ್ತಿ ವಾದಸ್ಸಾದೇನ ಏತ್ಥಾತಿ ಲೋಕಾಯತಂ। ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವಿರುದ್ಧಂ, ಸಗ್ಗಮೋಕ್ಖವಿರುದ್ಧಂ ವಾ ತನೋನ್ತಿ ಏತ್ಥಾತಿ ವಿತಣ್ಡೋ ಡ-ಪಚ್ಚಯವಸೇನ, ನ-ಕಾರಸ್ಸ ಚ ಣ-ಕಾರಂ ಕತ್ವಾ, ವಿರುದ್ಧೇನ ವಾದದಣ್ಡೇನ ತಾಳೇನ್ತಿ ವಾದಿನೋ ಏತ್ಥಾತಿ ವಿತಣ್ಡೋ ತಡಿ-ಧಾತುವಸೇನ, ನಿಗ್ಗಹೀತಾಗಮಞ್ಚ ಕತ್ವಾ। ಅದೇಸಮ್ಪಿ ಯಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ವಾದೀನಂ ವಾದೋ ಪವತ್ತೋ, ತಂ ತೇಸಂ ದೇಸತೋಪಿ ಉಪಚಾರವಸೇನ ವುಚ್ಚತಿ ಯಥಾ ‘‘ಚಕ್ಖುಂ ವಿತಣ್ಡೋ, ತಂ ವದನ್ತಿ, ಸೋ ವಾದೋ ವಾ ಏತೇಸನ್ತಿ ವಿತಣ್ಡವಾದಾ, ತೇಸಂ ಸತ್ಥಂ ತಥಾ। ಲಕ್ಖಣದೀಪಕಸತ್ಥಂ ಉತ್ತರಪದಲೋಪೇನ, ತದ್ಧಿತವಸೇನ ವಾ ಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಲಕ್ಖಣದೀಪಕ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ। ಲಕ್ಖೀಯತಿ ಬುದ್ಧಭಾವಾದಿ ಅನೇನಾತಿ ಲಕ್ಖಣಂ, ನಿಗ್ರೋಧಬಿಮ್ಬತಾದಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಯೇಸಂ ವಸೇನಾ’’ತಿಆದಿ। ದ್ವಾದಸಸಹಸ್ಸಗನ್ಥಪಮಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಭಾಣವಾರಪ್ಪಮಾಣಾದೀಸು ವಿಯ ಬಾತ್ತಿಂಸಕ್ಖರಗನ್ಥೋವ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ। ವುತ್ತಞ್ಹಿ –
‘‘ಅಟ್ಠಕ್ಖರಾ ಏಕಪದಂ, ಏಕಾ ಗಾಥಾ ಚತುಪ್ಪದಂ।
ಗಾಥಾ ಚೇಕಾ ಮತೋ ಗನ್ಥೋ, ಗನ್ಥೋ ಬಾತ್ತಿಂಸತಕ್ಖರೋ’’ತಿ॥
ದ್ವಾದಸಹಿ ಗುಣಿತಸಹಸ್ಸಬಾತ್ತಿಂಸಕ್ಖರಗನ್ಥಪ್ಪಮಾಣನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯತ್ಥಾತಿ ಯಸ್ಮಿಂ ಲಕ್ಖಣಸತ್ಥೇ, ಆಧಾರೇ ಚೇತಂ ಭುಮ್ಮಂ ಯಥಾ ‘‘ರುಕ್ಖೇ ಸಾಖಾ’’ತಿ। ಸೋಳಸ ಚ ಸಹಸ್ಸಞ್ಚ ಸೋಳಸಸಹಸ್ಸಂ, ಸೋಳಸಾಧಿಕಸಹಸ್ಸಗಾಥಾಪರಿಮಾಣಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏವಞ್ಹಿ ಆಧಾರಾಧೇಯ್ಯವಚನಂ ಸೂಪಪನ್ನಂ ಹೋತೀತಿ। ಪಧಾನವಸೇನ ಬುದ್ಧಾನಂ ಲಕ್ಖಣದೀಪನತೋ ಬುದ್ಧಮನ್ತಾ ನಾಮ। ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾದೀನಮ್ಪಿ ಹಿ ಲಕ್ಖಣಂ ತತ್ಥ ದೀಪಿತಮೇವ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಯೇಸಂ ವಸೇನಾ’’ತಿಆದಿ।
‘‘ಅನೂನೋ ಪರಿಪೂರಕಾರೀ’’ತಿ ಅತ್ಥಮತ್ತದಸ್ಸನಂ, ಸದ್ದತೋ ಪನ ಅಧಿಗತಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅವಯೋ ನ ಹೋತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಕೋ ಪನೇಸ ಅವಯೋತಿ ಅನುಯೋಗಮಪನೇತಿ ‘‘ಅವಯೋ ನಾಮಾ’’ತಿಆದಿನಾ। ಅಯಮೇತ್ತಾಧಿಪ್ಪಾಯೋ – ಯೋ ತಾನಿ ಸನ್ಧಾರೇತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ, ಸೋ ‘‘ವಯೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಯೋ ಪನ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ, ಸೋ ಅವಯೋ ನಾಮ। ಯೋ ಚ ಅವಯೋ ನ ಹೋತಿ, ಸೋ ‘‘ದ್ವೇ ಪಟಿಸೇಧಾ ಪಕತಿಯತ್ಥಗಮಕಾ’’ತಿ ಞಾಯೇನ ವಯೋ ಏವಾತಿ। ವಯತೀತಿ ಹಿ ವಯೋ, ಆದಿಮಜ್ಝಪರಿಯೋಸಾನೇಸು ಕತ್ಥಚಿಪಿ ಅಪರಿಕಿಲಮನ್ತೋ ಅವಿತ್ಥಾಯನ್ತೋ ತೇ ಗನ್ಥೇ ಸನ್ತಾನೇ ಪಣೇತಿ ಬ್ಯವಹರತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಯಂ ಪನ ವಿನಯಟ್ಠಕಥಾನಯೋ (ಪಾರಾ॰ ೮೪) – ಅನವಯೋತಿ ಅನು ಅವಯೋ, ಸನ್ಧಿವಸೇನ ಉ-ಕಾರಲೋಪೋ, ಅನು ಅನು ಅವಯೋ ಅನೂನೋ, ಪರಿಪುಣ್ಣಸಿಪ್ಪೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ವಯೋತಿ ಹಿ ಹಾನಿ ‘‘ಆಯವಯೋ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ, ನತ್ಥಿ ಏತಸ್ಸ ಯಥಾವುತ್ತಗನ್ಥೇಸು ವಯೋ ಊನತಾತಿ ಅವಯೋ, ಅನು ಅನು ಅವಯೋ ಅನವಯೋತಿ।
‘‘ಅನುಞ್ಞಾತೋ’’ತಿ ‘‘ಆಚರಿಯೇನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಅಸ್ಸಾತಿ ಅಮ್ಬಟ್ಠಸ್ಸ। ಪಾಳಿಯಂ ‘‘ಯಮಹಂ ಜಾನಾಮಿ, ತಂ ತ್ವಂ ಜಾನಾಸೀ’’ತಿ ಇದಂ ಅನುಜಾನನಾಕಾರದಸ್ಸನಂ, ‘‘ಯಂ ತ್ವಂ ಜಾನಾಸಿ, ತಮಹಂ ಜಾನಾಮೀ’’ತಿ ಇದಂ ಪನ ಪಟಿಜಾನನಾಕಾರದಸ್ಸನನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಯಂ ಅಹ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ। ‘‘ಆಮ ಆಚರಿಯಾ’’ತಿ ಹಿ ಯಥಾಗತಂ ಪಟಿಜಾನನವಚನಮೇವ ಅತ್ಥವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ಯನ್ತಿ ತೇವಿಜ್ಜಕಂ ಪಾವಚನಂ। ತಸ್ಸಾತಿ ಆಚರಿಯಸ್ಸ। ಪಟಿವಚನದಾನಮೇವ ಪಟಿಞ್ಞಾ ತಥಾ, ತಾಯ ಸಯಮೇವ ಪಟಿಞ್ಞಾತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಸಕೇ’’ತಿಆದಿ ಅನುಜಾನನಪಟಿಜಾನನಾಧಿಕಾರದಸ್ಸನಂ। ಅದೇಸಸ್ಸಪಿ ದೇಸಮಿವ ಕಪ್ಪನಾಮತ್ತೇನಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಕತರಸ್ಮಿ’’ನ್ತಿಆದಿ। ಸಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಕಂ ಸಕಂ। ಆಚರಿಯಾನಂ ಪರಮ್ಪರತೋ, ಪರಮ್ಪರಭೂತೇಹಿ ವಾ ಆಚರಿಯೇಹಿ ಆಗತಂ ಆಚರಿಯಕಂ। ತಿಸ್ಸೋ ವಿಜ್ಜಾ, ತಾಸಂ ಸಮೂಹೋ ತೇವಿಜ್ಜಕಂ, ವೇದತ್ತಯಂ। ಪಧಾನಂ ವಚನಂ, ಪಕಟ್ಠಾನಂ ವಾ ಅಟ್ಠಕಾದೀನಂ ವಚನಂ ಪಾವಚನಂ।
೨೫೭. ಇದಾನಿ ಯೇನಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಪೋಕ್ಖರಸಾತೀ ಅಮ್ಬಟ್ಠಂ ಮಾಣವಂ ಆಮನ್ತೇತ್ವಾ ‘‘ಅಯಂ ತಾತಾ’’ತಿಆದಿವಚನಮಬ್ರ್ವಿ, ತದಧಿಪ್ಪಾಯಂ ವಿಭಾವೇನ್ತೋ ‘‘ಏಸ ಕಿರಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಉಗ್ಗತಸ್ಸಾತಿ ಪುಬ್ಬೇ ಪಾಕಟಸ್ಸ ಕಿತ್ತಿಮತೋ ಪೋರಾಣಜನಸ್ಸ। ಬಹೂ ಜನಾತಿ ಪೂರಣಕಸ್ಸಪಾದಯೋ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಏಕಚ್ಚನ್ತಿ ಖತ್ತಿಯಾದಿಜಾತಿಮನ್ತಂ, ಲೋಕಸಮ್ಮತಂ ವಾ ಜನಂ। ಗರೂತಿ ಭಾರಿಯಂ, ಅತ್ತಾನಂ ತತೋ ಮೋಚೇತ್ವಾ ಅಪಗಮನಮತ್ತಮ್ಪಿ ದುಕ್ಕರಂ ಹೋತಿ, ಪಗೇವ ತದುತ್ತರಿ ಕರಣನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಅನತ್ಥೋ ನಾಮ ತಥಾಪಗಮನಾದಿನಾ ನಿನ್ದಾಬ್ಯಾರೋಸಉಪಾರಮ್ಭಾದಿ।
‘‘ಅಬ್ಭುಗ್ಗತೋ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಅಭಿಸದ್ದಯೋಗೇನ ಇತ್ಥಮ್ಭೂತಾಖ್ಯಾನತ್ಥವಸೇನೇವ ‘‘ಗೋತಮ’’ನ್ತಿ ಉಪಯೋಗವಚನಂ ‘‘ತಸ್ಸ ಭೋತೋ’’ತಿಆದಿನಾ। ತೇನಾಹ ‘‘ಇಧಾಪೀ’’ತಿಆದಿ। ತಥಾ ಸತೋಯೇವಾತಿ ಯೇನಾಕಾರೇನ ಅರಹತಾದಿನಾ ಸದ್ದೋ ಅಬ್ಭುಗ್ಗತೋ, ತೇನಾಕಾರೇನ ಸನ್ತಸ್ಸ ಭೂತಸ್ಸ ಏವ ತಸ್ಸ ಭವತೋ ಗೋತಮಸ್ಸ ಸದ್ದೋ ಯದಿ ವಾ ಅಬ್ಭುಗ್ಗತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಪಿಚ ತಂ ಭವನ್ತಂ ಗೋತಮಂ ತಥಾ ಸನ್ತಂಯೇವಾತಿ ಏಕಸ್ಸಪಿ ಅತ್ಥಸ್ಸ ದ್ವಿಕ್ಖತ್ತುಂ ಸಮ್ಬನ್ಧಭಾವೇನ ವಚನಂ ಸಾಮಞ್ಞವಿಸಿಟ್ಠತಾಪರಿಕಪ್ಪನೇನ ಅತ್ಥವಿಸೇಸವಿಞ್ಞಾಪನತ್ಥಂ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ತಸ್ಸ ಭೋತೋ ಗೋತಮಸ್ಸಾ’’ತಿ ಸಾಮಞ್ಞಸಮ್ಬನ್ಧಭಾವೇನ ವಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ‘‘ತಥಾ ಸತೋಯೇವಾ’’ತಿ ಯದಿ-ಸದ್ದೋ ಚೇತ್ಥ ಸಂಸಯತ್ಥೋ ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ ಅತ್ಥಾನಂ ಸಂಸಯಿತಬ್ಬತ್ತಾ। ವಾ-ಸದ್ದೋ ಚ ವಿಕಪ್ಪನತ್ಥೋ ತೇಸು ಏಕಸ್ಸ ವಿಕಪ್ಪೇತಬ್ಬತ್ತಾ। ಸದ್ದವಿದೂ ಪನ ಏವಂ ವದನ್ತಿ – ‘‘ಇಮಸ್ಸ ವಚನಂ ಸಚ್ಚಂ ವಾ ಯದಿ ವಾ ಮುಸಾ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ ಯದಿ-ಸದ್ದೋ ವಾ-ಸದ್ದೋ ಚ ಉಭೋಪಿ ವಿಕಪ್ಪತ್ಥಾಯೇವ। ಯದಿ-ಸದ್ದೋಪಿ ಹಿ ‘‘ಯಂ ಯದೇವ ಪರಿಸಂ ಉಪಸಙ್ಕಮತಿ ಯದಿ ಖತ್ತಿಯಪರಿಸಂ ಯದಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪರಿಸ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಅ॰ ನಿ॰ ೫.೩೪) ವಾ-ಸದ್ದತ್ಥೋ ದಿಸ್ಸತಿ। ‘‘ಅಪ್ಪಂ ವಸ್ಸಸತಂ ಆಯು, ಇದಾನೇತರಹಿ ವಿಜ್ಜತೀ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ ಚ ಇಧ ಸಮಾನತ್ಥಸದ್ದಪಯೋಗೋತಿ। ಪಾಳಿಯಂ ‘‘ಯದಿ ವಾ ನೋ ತಥಾ’’ತಿ ಇದಮ್ಪಿ ‘‘ಸನ್ತಂಯೇವ ಸದ್ದೋ ಅಬ್ಭುಗ್ಗತೋ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಸಮ್ಬಜ್ಝಿತ್ವಾ ಯಥಾವುತ್ತನಯೇನೇವ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ನನು ‘‘ಗೋತಮ’’ನ್ತಿ ಪದೇಯೇವ ಉಪಯೋಗವಚನಂ ಸಿಯಾ, ನ ಏತ್ಥಾತಿ ಚೋದನಾಯ ‘‘ಇಧಾಪೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಸ ಅನುಪಯೋಗತ್ತಾ, ವಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಸಮ್ಬನ್ಧವಿಸೇಸಭಾವೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬತ್ತಾ ವಾ ಇಧಾಪಿ ಇತ್ಥಮ್ಭೂತಾಖ್ಯಾನತ್ಥವಸೇನೇವ ಉಪಯೋಗವಚನಂ ನಾಮಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಇತ್ಥಮ್ಭೂತಾಖ್ಯಾನಂ ಅತ್ಥೋ ಯಸ್ಸ ತಥಾ, ಅಭಿಸದ್ದೋ, ಇತ್ಥಮ್ಭೂತಾಖ್ಯಾನಮೇವ ವಾ ಅತ್ಥೋ ತಥಾ, ಸೋಯೇವತ್ಥೋ। ಯದಗ್ಗೇನ ಹಿ ಸದ್ದಯೋಗೋ ಹೋತಿ, ತದಗ್ಗೇನ ಅತ್ಥಯೋಗೋಪೀತಿ।
೨೫೮. ಭೋತಿ ಅತ್ತನೋ ಆಚರಿಯಂ ಆಲಪತಿ। ಯಥಾ-ಸದ್ದಂ ಸಾತ್ಥಕಂ ಕತ್ವಾ ಸಹ ಪಾಠಸೇಸೇನ ಯೋಜೇತುಂ ‘‘ಯಥಾ ಸಕ್ಕಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಸೋತಿ ಭಗವಾ। ಪುರಿಮನಯೇ ಆಕಾರತ್ಥಜೋತನಯಥಾ-ಸದ್ದಯೋಗ್ಯತೋ ಕಥನ್ತಿ ಪುಚ್ಛಾಮತ್ತಂ, ಇಧ ಪನ ತದಯೋಗ್ಯತೋ ‘‘ಆಕಾರಪುಚ್ಛಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಬಾಹಿರಕಸಮಯೇ ಆಚರಿಯಮ್ಹಿ ಉಪಜ್ಝಾಯಸಮುದಾಚಾರೋತಿ ಆಹ ‘‘ಅಥ ನಂ ಉಪಜ್ಝಾಯೋ’’ತಿ, ಉಪಜ್ಝಾಯಸಞ್ಞಿತೋ ಆಚರಿಯಬ್ರಾಹ್ಮಣೋತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಕಾಮಞ್ಚ ಮನ್ತೋ, ಬ್ರಹ್ಮಂ, ಕಪ್ಪೋತಿ ತಿಬ್ಬಿಧೋ ವೇದೋ, ತಥಾಪಿ ಅಟ್ಠಕಾದಿ ವುತ್ತಂ ಪಧಾನಭೂತಂ ಮೂಲಂ ಮನ್ತೋ, ತದತ್ಥವಿವರಣಮತ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಂ, ತತ್ಥ ವುತ್ತನಯೇನ ಯಞ್ಞಕಿರಿಯಾವಿಧಾನಂ ಕಪ್ಪೋತಿ ಮನ್ತಸ್ಸೇವ ಪಧಾನಭಾವತೋ, ಇತರೇಸಞ್ಚ ತನ್ನಿಸ್ಸಯೇನೇವ ಜಾತತ್ತಾ ಮನ್ತಗ್ಗಹಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮಕಪ್ಪಾನಮ್ಪಿ ಗಹಣಂ ಸಿದ್ಧಮೇವಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ತೀಸು ವೇದೇಸೂ’’ತಿ ಇಮಿನಾ। ಮನ್ತೋತಿ ಹಿ ಅಟ್ಠಕಾದೀಹಿ ಇಸೀಹಿ ವುತ್ತಮೂಲವೇದಸ್ಸೇವ ನಾಮಂ, ವೇದೋತಿ ಸಬ್ಬಸ್ಸ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ವೇದೇಸೂ’’ತಿ ವುತ್ತೇ ಲಕ್ಖಣಾನೀತಿ ಲಕ್ಖಣದೀಪಕಾನಿ ಮನ್ತಪದಾನಿ। ಪಜ್ಜಗಜ್ಜಬನ್ಧಪವೇಸನವಸೇನ ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ। ಬ್ರಾಹ್ಮಣವೇಸೇನೇವಾತಿ ವೇದವಾಚಕಬ್ರಾಹ್ಮಣಲಿಙ್ಗೇನೇವ। ವೇದೇತಿ ಮಹಾಪುರಿಸಲಕ್ಖಣಮನ್ತೇ। ಮಹೇಸಕ್ಖಾ ಸತ್ತಾತಿ ಮಹಾಪುಞ್ಞವನ್ತೋ ಪಣ್ಡಿತಸತ್ತಾ। ಜಾನಿಸ್ಸನ್ತಿ ಇತಿ ಮನಸಿ ಕತ್ವಾ ವಾಚೇನ್ತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ತೇನಾತಿ ತಥಾ ವಾಚನತೋ। ಪುಬ್ಬೇತಿ ‘‘ತಥಾಗತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬಕಾಲತೋ ಪಭುತಿ ತಥಾಗತಸ್ಸ ಧರಮಾನಕಾಲೇ। ಅಜ್ಝಾಯಿತಬ್ಬವಾಚೇತಬ್ಬಭಾವೇನ ಆಗಚ್ಛನ್ತಿ ಪಾಕಟಾ ಭವನ್ತಿ। ಏಕಗಾಥಾದ್ವಿಗಾಥಾದಿವಸೇನ ಅನುಕ್ಕಮೇನ ಅನ್ತರಧಾಯನ್ತಿ। ನ ಕೇವಲಂ ಲಕ್ಖಣಮನ್ತಾಯೇವ, ಅಥ ಖೋ ಅಞ್ಞೇಪಿ ವೇದಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಂ ಅಞ್ಞಾಣಭಾವೇನ ಅನುಕ್ಕಮೇನ ಅನ್ತರಧಾಯನ್ತಿ ಏವಾತಿ ಆಚರಿಯೇನ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೫೮) ವುತ್ತಂ।
ಬುದ್ಧಭಾವಪತ್ಥನಾ ಪಣಿಧಿ, ಪಾರಮೀಸಮ್ಭರಣಂ ಸಮಾದಾನಂ, ಕಮ್ಮಸ್ಸಕತಾದಿಪಞ್ಞಾ ಞಾಣಂ। ‘‘ಪಣಿಧಿಮಹತೋ ಸಮಾದಾನಮಹತೋತಿಆದಿನಾ ಪಚ್ಚೇಕಂ ಮಹನ್ತಸದ್ದೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೫೮) ಆಚರಿಯೇನ ವುತ್ತಂ। ಏವಞ್ಚ ಸತಿ ಕರುಣಾ ಆದಿ ಯೇಸಂ ಸದ್ಧಾಸೀಲಾದೀನಂ ತೇ ಕರುಣಾದಯೋ, ತೇ ಏವ ಗುಣಾ ಕರುಣಾದಿಗುಣಾ, ಪಣಿಧಿ ಚ ಸಮಾದಾನಞ್ಚ ಞಾಣಞ್ಚ ಕರುಣಾದಿಗುಣಾ ಚ, ತೇಹಿ ಮಹನ್ತೋ ಪಣಿಧಿಸಮಾದಾನಞಾಣಕರುಣಾದಿಗುಣಮಹನ್ತೋತಿ ನಿಬ್ಬಚನಂ ಕಾತಬ್ಬಂ। ಏವಞ್ಹಿ ದ್ವನ್ದತೋಪರತ್ತಾ ಮಹನ್ತಸದ್ದೋ ಪಚ್ಚೇಕಂ ಯೋಜೀಯತೀತಿ। ಅಪಿಚ ಪಣಿಧಿ ಚ ಸಮಾದಾನಞ್ಚ ಞಾಣಞ್ಚ ಕರುಣಾ ಚ, ತಮಾದಿ ಯೇಸಂ ತೇ ತಥಾ, ತೇಯೇವ ಗುಣಾ, ತೇಹಿ ಮಹನ್ತೋತಿ ನಿಬ್ಬಚನೇನಪಿ ಅತ್ಥೋ ಸೂಪಪನ್ನೋ ಹೋತಿ, ಪಣಿಧಿಮಹನ್ತತಾದಿ ಚಸ್ಸ ಬುದ್ಧವಂಸ (ಬು॰ ವಂ॰ ೯ ಆದಯೋ) ಚರಿಯಾಪಿಟಕಾದಿ (ಚರಿಯಾ॰ ೧ ಆದಯೋ) ವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಮಹಾಪದಾನಸುತ್ತಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ‘‘ಮಹಾಪುರಿಸಸ್ಸಾತಿ ಜಾತಿಗೋತ್ತಕುಲಪದೇಸಾದಿವಸೇನ ಮಹನ್ತಸ್ಸ ಪುರಿಸಸ್ಸಾ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೩೩) ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ‘‘ಖತ್ತಿಯೋ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ’’ತಿ ಏವಮಾದಿ ಜಾತಿ। ‘‘ಕೋಣ್ಡಞ್ಞೋ, ಗೋತಮೋ’’ತಿ ಏವಮಾದಿ ಗೋತ್ತಂ। ‘‘ಪೋಣಿಕಾ, ಚಿಕ್ಖಲ್ಲಿಕಾ, ಸಾಕಿಯಾ, ಕೋಲಿಯಾ’’ತಿ ಏವಮಾದಿ ಕುಲಪದೇಸೋ, ತದೇತಂ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಇಧ ಆದಿಸದ್ದೇನ ಸಙ್ಗಹಿತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಏವಞ್ಹಿ ಸತಿ ‘‘ದ್ವೇಯೇವ ಗತಿಯೋ ಭವನ್ತೀ’’ತಿ ಉಭಿನ್ನಂ ಸಾಧಾರಣವಚನಂ ಸಮತ್ಥಿತಂ ಹೋತೀತಿ।
ನಿಟ್ಠಾತಿ ನಿಪ್ಫತ್ತಿಯೋ ಸಿದ್ಧಿಯೋ। ನನ್ವಾಯಂ ಗತಿ-ಸದ್ದೋ ಅನೇಕತ್ಥೋ, ಕಸ್ಮಾ ನಿಟ್ಠಾಯಮೇವ ವುತ್ತೋತಿ ಆಹ‘‘ಕಾಮಞ್ಚಾಯ’’ನ್ತಿಆದಿ। ಭವಭೇದೇತಿ ಗತಿ। ಗಚ್ಛತಿ ಪವತ್ತತಿ ಏತ್ಥಾತಿ ಗತಿ, ನಿವಾಸಟ್ಠಾನಂ। ಗಮತಿ ಯಥಾಸಭಾವಂ ಜಾನಾತೀತಿ ಗತಿ। ಪಞ್ಞಾ, ಗಮನಂ ಬ್ಯಾಪನಂ ಗತಿ, ವಿಸ್ಸಟಭಾವೋ, ಸೋ ಪನ ಇತೋ ಚ ಏತ್ತೋ ಚ ಬ್ಯಾಪೇತ್ವಾ ಠಿತತಾವ। ಗಮನಂ ನಿಪ್ಫತ್ತನಂ ಗತಿ, ನಿಟ್ಠಾ ಗತಿ, ಅಜ್ಝಾಸಯೋ। ಗಚ್ಛತಿ ಅವಚರತಿ, ಅವಚರಣವಸೇನ ವಾ ಪವತ್ತತಿ ಏತ್ಥಾತಿ ಗತಿ, ಪಟಿಸರಣಂ। ಸಬ್ಬಸಙ್ಖತವಿಸಞ್ಞುತ್ತಸ್ಸ ಹಿ ಅರಹತೋ ನಿಬ್ಬಾನಮೇವ ಪಟಿಸರಣಂ, ಇಧ ಪನ ನಿಟ್ಠಾಯಂ ವತ್ತತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ ತದಞ್ಞೇಸಮವಿಸಯತ್ತಾ।
ನನು ದ್ವಿನ್ನಂ ನಿಪ್ಫತ್ತೀನಂ ನಿಮಿತ್ತಭೂತಾನಿ ಲಕ್ಖಣಾನಿ ವಿಸದಿಸಾನೇವ, ಅಥ ಕಸ್ಮಾ ‘‘ಯೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿನಾ ತೇಸಂ ಸದಿಸಭಾವೋ ವುತ್ತೋತಿ ಚೋದನಾಲೇಸಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಸೋಧೇನ್ತೋ ‘‘ತತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಾಪೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಸಮಾನೇಪಿ ನಿಗ್ರೋಧಬಿಮ್ಬತಾದಿಲಕ್ಖಣಭಾವೇ ಅತ್ಥೇವ ಕೋಚಿ ನೇಸಂ ವಿಸೇಸೋತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ನ ತೇಹೇವ ಬುದ್ಧೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಯಥಾ ಹಿ ಬುದ್ಧಾನಂ ಲಕ್ಖಣಾನಿ ಸುವಿಸದಾನಿ, ಸುಪರಿಬ್ಯತ್ತಾನಿ, ಪರಿಪುಣ್ಣಾನಿ ಚ ಹೋನ್ತಿ, ನ ಏವಂ ಚಕ್ಕವತ್ತೀನ’’ನ್ತಿ ಅಯಂ ಪನ ವಿಸೇಸೋ ಆಚರಿಯಧಮ್ಮಪಾಲತ್ಥೇರೇನ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೫೮) ಪಕಾಸಿತೋ। ಜಾಯನ್ತಿ ಭಿನ್ನೇಸುಪಿ ಅತ್ಥೇಸು ಅಭಿನ್ನಧೀಸದ್ದಾ ಏತಾಯಾತಿ ಜಾತಿ, ಲಕ್ಖಣಭಾವಮತ್ತಂ। ವುತ್ತಞ್ಹಿ –
‘‘ಸಬಲಾದೀಸು ಭಿನ್ನೇಸು, ಯಾಯ ವತ್ತನ್ತುಭಿನ್ನಧೀ।
ಸದ್ದಾ ಸಾ ಜಾತಿರೇಸಾ ಚ, ಮಾಲಾಸುತ್ತಮಿವನ್ವಿತಾ’’ತಿ॥
ತಸ್ಮಾ ಲಕ್ಖಣತಾಮತ್ತೇನ ಸಮಾನಭಾವತೋ ವಿಸದಿಸಾನಿಪಿ ತಾನಿಯೇವ ಚಕ್ಕವತ್ತಿನಿಪ್ಫತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಭೂತಾನಿ ಲಕ್ಖಣಾನಿ ಸದಿಸಾನಿ ವಿಯ ಕತ್ವಾ ತಾನಿ ಬುದ್ಧನಿಪ್ಫತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಭೂತಾನಿ ಲಕ್ಖಣಾನಿ ನಾಮಾತಿ ಇದಂ ವಚನಂ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಧಿಆಪುಬ್ಬವಸಯೋಗೇ ಭುಮ್ಮತ್ಥೇ ಉಪಯೋಗವಚನನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಅಗಾರೇ ವಸತೀ’’ತಿ ಚತೂಹಿ ಅಚ್ಛರಿಯಧಮ್ಮೇಹೀತಿ ಅಭಿರೂಪತಾ, ದೀಘಾಯುಕತಾ, ಅಪ್ಪಾಬಾಧತಾ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣಗಹಪತಿಕಾನಂ ಪಿಯಮನಾಪತಾತಿ ಇಮೇಹಿ ಚತೂಹಿ ಅಚ್ಛರಿಯಸಭಾವಭೂತಾಹಿ ಇದ್ಧೀಹಿ। ಯಥಾಹ –
‘‘ರಾಜಾ
ಚೇತಿಯಜಾತಕೇ ಏವಂ ವದನ್ತಿ ‘‘ಸರೀರತೋ ಚನ್ದನಗನ್ಧೋ ವಾಯತಿ, ಅಯಂ ಏಕಾ ಇದ್ಧಿ। ಮುಖತೋ ಉಪ್ಪಲಗನ್ಧೋ ವಾಯತಿ, ಅಯಂ ದುತಿಯಾ। ಚತ್ತಾರೋ ದೇವಪುತ್ತಾ ಚತೂಸು ದಿಸಾಸು ಸಬ್ಬಕಾಲಂ ಖಗ್ಗಹತ್ಥಾ ಆರಕ್ಖಂ ಗಣ್ಹನ್ತಿ, ಅಯಂ ತತಿಯಾ। ಆಕಾಸೇನ ವಿಚರತಿ, ಅಯಂ ಚತುತ್ಥೀ’’ತಿ। ಅನಾಗತವಂಸಸಂವಣ್ಣನಾಯಂ ಪನ ‘‘ಅಭಿರೂಪಭಾವೋ ಏಕಾ ಇದ್ಧಿ, ಸಮವೇಪಾಕಿನಿಯಾ ಗಹಣಿಯಾ ಸಮನ್ನಾಗತಭಾವೋ ದುತಿಯಾ, ಯಾವತಾಯುಕಮ್ಪಿ ಸಕಲಲೋಕಸ್ಸ ದಸ್ಸನಾತಿತ್ತಿಕಭಾವೋ ತತಿಯಾ, ಆಕಾಸಚಾರಿಭಾವೋ ಚತುತ್ಥೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಸಮವೇಪಾಕಿನಿಯಾ ಗಹಣಿಯಾ ಸಮನ್ನಾಗತಭಾವೋತಿ ಸಮವಿಪಾಚನಿಯಾ ಕಮ್ಮಜತೇಜೋಧಾತುಯಾ ಸಮ್ಪನ್ನತಾ। ಯಸ್ಸ ಹಿ ಭುತ್ತಮತ್ತೋವ ಆಹಾರೋ ಜೀರತಿ, ಯಸ್ಸ ವಾ ಪನ ಪುಟಭತ್ತಂ ವಿಯ ತಥೇವ ತಿಟ್ಠತಿ, ಉಭೋಪೇತೇ ನ ಸಮವೇಪಾಕಿನಿಯಾ ಸಮನ್ನಾಗತಾ। ಯಸ್ಸ ಪನ ಪುನ ಭತ್ತಕಾಲೇ ಭತ್ತಚ್ಛನ್ದೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೇವ, ಅಯಂ ಸಮವೇಪಾಕಿನಿಯಾ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ನಾಮ, ತಥಾರೂಪತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಙ್ಗಹವತ್ಥೂಹೀತಿ ದಾನಂ, ಪಿಯವಚನಂ, ಅತ್ಥಚರಿಯಾ, ಸಮಾನತ್ತತಾತಿ ಇಮೇಹಿ ಸಙ್ಗಹೋಪಾಯೇಹಿ। ಯಥಾಹ –
‘‘ದಾನಞ್ಚ ಪೇಯ್ಯವಜ್ಜಞ್ಚ, ಅತ್ಥಚರಿಯಾ ಚ ಯಾ ಇಧ।
ಸಮಾನತ್ತತಾ ಚ ಧಮ್ಮೇಸು, ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಯಥಾರಹಂ।
ಏತೇ ಖೋ ಸಙ್ಗಹಾ ಲೋಕೇ, ರಥಸ್ಸಾಣೀವ ಯಾಯತೋ॥
ಏತೇ ಚ ಸಙ್ಗಹಾ ನಾಸ್ಸು, ನ ಮಾತಾ ಪುತ್ತಕಾರಣಾ।
ಲಭೇಥ ಮಾನಂ ಪೂಜಂ ವಾ, ಪಿತಾ ವಾ ಪುತ್ತಕಾರಣಾ॥
ಯಸ್ಮಾ ಚ ಸಙ್ಗಹಾ ಏತೇ, ಸಮಪೇಕ್ಖನ್ತಿ ಪಣ್ಡಿತಾ।
ತಸ್ಮಾ ಮಹತ್ತಂ ಪಪ್ಪೋನ್ತಿ, ಪಾಸಂಸಾ ಚ ಭವನ್ತಿ ತೇ’’ತಿ॥ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೨೭೩)।
ರಞ್ಜನತೋತಿ ಪೀತಿಸೋಮನಸ್ಸವಸೇನ ರಞ್ಜನತೋ, ನ ರಾಗವಸೇನ, ಪೀತಿಸೋಮನಸ್ಸಾನಂ ಜನನತೋತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಚತೂಹಿ ಸಙ್ಗಹವತ್ಥೂಹಿ ರಞ್ಜನಟ್ಠೇನ ರಾಜಾತಿ ಪನ ಸಬ್ಬೇಸಂ ರಾಜೂನಂ ಸಮಞ್ಞಾ ತಥಾ ಅಕರೋನ್ತಾನಮ್ಪಿ ವಿಲೀವಬೀಜನಾದೀಸು
ಸದ್ದಸಾಮತ್ಥಿಯತೋ ಅನೇಕಧಾ ಚಕ್ಕವತ್ತೀಸದ್ದಸ್ಸ ವಚನತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಪಧಾನಭೂತಂ ವಚನತ್ಥಂ ಪಠಮಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಚಕ್ಕರತನ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ಇದಮೇವ ಹಿ ಪಧಾನಂ ಚಕ್ಕರತನಸ್ಸ ಪವತ್ತನಮನ್ತರೇನ ಚಕ್ಕವತ್ತಿಭಾವಾನಾಪತ್ತಿತೋ। ತಥಾ ಹಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಸು ವುತ್ತಂ ‘‘ಕಿತ್ತಾವತಾ ಚಕ್ಕವತ್ತೀ ಹೋತೀತಿ? ಏಕಙ್ಗುಲದ್ವಙ್ಗುಲಮತ್ತಮ್ಪಿ ‘‘ಚಕ್ಕರತನಂ ವತ್ತೇತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಯಥಾಹ ‘‘ಅಥ ಖೋ ಆನನ್ದ ರಾಜಾ ಮಹಾಸುದಸ್ಸನೋ ಉಟ್ಠಾಯಾಸನಾ…ಪೇ॰… ಚಕ್ಕರತನಂ ಅಬ್ಭುಕ್ಕಿರಿ ‘ಪವತ್ತತು ಭವಂ ಚಕ್ಕರತನ’ನ್ತಿ’’ಆದಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೨೪೪)। ನ ಕೇವಲಞ್ಚ ಚಕ್ಕಸದ್ದೋ ಚಕ್ಕರತನೇಯೇವ ವತ್ತತಿ ಅಥ ಖೋ ಸಮ್ಪತ್ತಿಚಕ್ಕಾದೀಸುಪಿ, ತಸ್ಮಾ ತಂತದತ್ಥವಾಚಕಸದ್ದಸಾಮತ್ಥಿಯತೋಪಿ ವಚನತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಸಮ್ಪತ್ತಿಚಕ್ಕೇಹೀ’’ತಿಆದಿನಾ। ತತ್ಥ ಸಮ್ಪತ್ತಿಚಕ್ಕೇಹೀತಿ –
‘‘ಪತಿರೂಪೇ ವಸೇ ದೇಸೇ, ಅರಿಯಮಿತ್ತಕರೋ ಸಿಯಾ।
ಸಮ್ಮಾಪಣಿಧಿಸಮ್ಪನ್ನೋ, ಪುಬ್ಬೇ ಪುಞ್ಞಕತೋ ನರೋ।
ಧಞ್ಞಂ ಧನಂ ಯಸೋ ಕಿತ್ತಿ, ಸುಖಞ್ಚೇತಂಧಿವತ್ತತೀ’’ತಿ॥ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೩೧) –
ವುತ್ತೇಹಿ ಪತಿರೂಪದೇಸವಾಸಾದಿಸಮ್ಪತ್ತಿಚಕ್ಕೇಹಿ। ವತ್ತತೀತಿ ಪವತ್ತತಿ ಸಮ್ಪಜ್ಜತಿ, ಉಪರೂಪರಿ ಕುಸಲಧಮ್ಮಂ ವಾ ಪಟಿಪಜ್ಜತಿ। ತೇಹೀತಿ ಸಮ್ಪತ್ತಿಚಕ್ಕೇಹಿ। ಪರನ್ತಿ ಸತ್ತನಿಕಾಯಂ, ಯಥಾ ಸಯಂಸದ್ದೋ ಸುದ್ಧಕತ್ತುತ್ಥಸ್ಸ ಜೋತಕೋ, ತಥಾ ಪರಂಸದ್ದೋಪಿ ಹೇತುಕತ್ತುತ್ಥಸ್ಸಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ವತ್ತೇತೀತಿ ಪವತ್ತೇತಿ ಸಮ್ಪಾದೇತಿ, ಉಪರೂಪರಿ ಕುಸಲಧಮ್ಮಂ ವಾ ಪಟಿಪಜ್ಜಾಪೇತಿ। ಯಥಾಹ –
‘‘ರಾಜಾ ಮಹಾಸುದಸ್ಸನೋ ಏವಮಾಹ ‘ಪಾಣೋ ನ ಹನ್ತಬ್ಬೋ, ಅದಿನ್ನಂ ನ ಆದಾತಬ್ಬಂ, ಕಾಮೇಸು ಮಿಚ್ಛಾ ನ ಚರಿತಬ್ಬಾ, ಮುಸಾ ನ ಭಣಿತಬ್ಬಾ, ಮಜ್ಜಂ ನ ಪಾತಬ್ಬಂ, ಯಥಾಭುತ್ತಞ್ಚ ಭುಞ್ಜಥಾ’ತಿ। ಯೇ ಖೋ ಪನಾನನ್ದ
ಇರಿಯಾಪಥಚಕ್ಕಾನನ್ತಿ ಇರಿಯಾಪಥಭೂತಾನಂ ಚಕ್ಕಾನಂ। ಇರಿಯಾಪಥೋಪಿ ಹಿ ‘‘ಚಕ್ಕ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ ‘‘ಚತುಚಕ್ಕಂ ನವದ್ವಾರ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೨೯, ೧೦೯)। ಯಥಾಹ –
‘‘ರಥಙ್ಗೇ
ಚಕ್ಕಂ ಸಮ್ಪತ್ತಿಯಂ ಚಕ್ಕ-ರತನೇ ಮಣ್ಡಲೇ ಬಲೇ।
ಕುಲಾಲಭಣ್ಡೇ ಆಣಾಯ-ಮಾಯುಧೇ ದಾನರಾಸಿಸೂ’’ತಿ॥
ವತ್ತೋತಿ ಪವತ್ತನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಂ, ಇಮಿನಾವ ಇರಿಯಾಪಥಚಕ್ಕಂ ವತ್ತೇತಿ ಪರಹಿತಾಯ ಉಪ್ಪಾದೇತೀತಿ ನಿಬ್ಬಚನಮ್ಪಿ ದಸ್ಸೇತಿ ಅತ್ಥತೋ ಸಮಾನತ್ತಾ। ತಥಾ ಚಾಹ –
‘‘ಅಥ ಖೋ ತಂ ಆನನ್ದ ಚಕ್ಕರತನಂ ಪುರತ್ಥಿಮಂ ದಿಸಂ ಪವತ್ತಿ, ಅನ್ವದೇವ ರಾಜಾ ಮಹಾಸುದಸ್ಸನೋ ಸದ್ಧಿಂ ಚತುರಙ್ಗಿನಿಯಾ ಸೇನಾಯ। ಯಸ್ಮಿಂ ಖೋ ಪನಾನನ್ದ, ಪದೇಸೇ ಚಕ್ಕರತನಂ ಪತಿಟ್ಠಾಸಿ, ತತ್ಥ ರಾಜಾ ಮಹಾಸುದಸ್ಸನೋ ವಾಸಂ ಉಪಗಚ್ಛಿ ಸದ್ಧಿಂ ಚತುರಙ್ಗಿನಿಯಾ ಸೇನಾಯಾ’’ತಿಆದಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೨೪೪)।
ಅಯಂ ಅಟ್ಠಕಥಾತೋ ಅಪರೋ ನಯೋ – ಅಪ್ಪಟಿಹತಂ ಆಣಾಸಙ್ಖಾತಂ ಚಕ್ಕಂ ವತ್ತೇತೀತಿ ಚಕ್ಕವತ್ತೀ। ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ –
‘‘ಪಞ್ಚಹಿ ಭಿಕ್ಖವೇ ಧಮ್ಮೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ರಾಜಾ ಚಕ್ಕವತ್ತೀ ಧಮ್ಮೇನೇವ ಚಕ್ಕಂ ವತ್ತೇತಿ, ತಂ ಹೋತಿ ಚಕ್ಕಂ ಅಪ್ಪಟಿವತ್ತಿಯಂ ಕೇನಚಿ ಮನುಸ್ಸಭೂತೇನ ಪಚ್ಚತ್ಥಿಕೇನ ಪಾಣಿನಾ। ಕತಮೇಹಿ ಪಞ್ಚಹಿ? ಇಧ ಭಿಕ್ಖವೇ ರಾಜಾ ಚಕ್ಕವತ್ತೀ ಅತ್ಥಞ್ಞೂ ಚ ಹೋತಿ, ಧಮ್ಮಞ್ಞೂ ಚ ಮತ್ತಞ್ಞೂ, ಚ ಕಾಲಞ್ಞೂ ಚ ಪರಿಸಞ್ಞೂ ಚ। ಇಮೇಹಿ ಖೋ…ಪೇ॰… ಪಾಣಿನಾ’’ತಿಆದಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೫.೧೩೧)।
ಖತ್ತಿಯಮಣ್ಡಲಾದಿಸಞ್ಞಿತಂ ಚಕ್ಕಂ ಸಮೂಹಂ ಅತ್ತನೋ ವಸೇ ವತ್ತೇತಿ ಅನುವತ್ತೇತೀತಿಪಿ ಚಕ್ಕವತ್ತೀ। ವುತ್ತಞ್ಹಿ ‘‘ಯೇ ಖೋ ಪನಾನನ್ದ ಪುರತ್ಥಿಮಾಯ ದಿಸಾಯ ಪಟಿರಾಜಾನೋ, ತೇ ರಞ್ಞೋ ಮಹಾಸುದಸ್ಸನಸ್ಸ ಅನುಯನ್ತಾ ಅಹೇಸು’’ನ್ತಿಆದಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೨೪೪)। ಚಕ್ಕಲಕ್ಖಣಂ ವತ್ತತಿ ಏತಸ್ಸಾತಿಪಿ ಚಕ್ಕವತ್ತೀ। ತೇನಾಹ ‘‘ಇಮಸ್ಸ ದೇವ ಕುಮಾರಸ್ಸ ಹೇಟ್ಠಾ ಚಕ್ಕವತ್ತೀ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ‘‘ಅಯಞ್ಹಿ ದೇವ ಕುಮಾರೋ ಸತ್ತುಸ್ಸದೋ…ಪೇ॰… ಅಯಞ್ಹಿ ದೇವ ಕುಮಾರೋ ಸೀಹಪುಬ್ಬದ್ಧಕಾಯೋ’’ತಿಆದಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೩೫)। ತೇನ ಹಿಸ್ಸ ಲಕ್ಖಣೇನ ಮಹಬ್ಬಲಭಾವೋ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ। ಚಕ್ಕಂ ದಸವಿಧಂ, ದ್ವಾದಸವಿಧಂ ವಾ ವತ್ತಧಮ್ಮಂ ವತ್ತತಿ ಪಟಿಪಜ್ಜತೀತಿ ಚಕ್ಕವತ್ತೀ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ನ ಹಿ ತೇ ತಾತ ದಿಬ್ಬಂ ಚಕ್ಕರತನಂ ಪೇತ್ತಿಕಂ ದಾಯಜ್ಜಂ ಚಕ್ಕವತ್ತೀ। ವುತ್ತಞ್ಚ –
‘‘ಪಟ್ಠಪೇಸಿ ಖೋ ಆನನ್ದ ರಾಜಾ ಮಹಾಸುದಸ್ಸನೋ ತಾಸಂ ಪೋಕ್ಖರಣೀನಂ ತೀರೇ ಏವರೂಪಂ ದಾನಂ ಅನ್ನಂ ಅನ್ನತ್ಥಿಕಸ್ಸ, ಪಾನಂ ಪಾನತ್ಥಿಕಸ್ಸ, ವತ್ಥಂ ವತ್ಥತ್ಥಿಕಸ್ಸ, ಯಾನಂ ಯಾನತ್ಥಿಕಸ್ಸ, ಸಯನಂ ಸಯನತ್ಥಿಕಸ್ಸ, ಇತ್ಥಿಂ ಇತ್ಥಿತ್ಥಿಕಸ್ಸ, ಹಿರಞ್ಞಂ ಹಿರಞ್ಞತ್ಥಿಕಸ್ಸ, ಸುವಣ್ಣಂ ಸುವಣ್ಣತ್ಥಿಕಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೨೫೪)।
ರಾಜಾತಿ ಸಾಮಞ್ಞಂ ತದಞ್ಞಸಾಧಾರಣತೋ। ಚಕ್ಕವತ್ತೀತಿ ವಿಸೇಸಂ ಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣತೋ। ಧಮ್ಮಸದ್ದೋ ಞಾಯೇ, ಸಮೋ ಏವ ಚ ಞಾಯೋ ನಾಮಾತಿ ಆಹ ‘‘ಞಾಯೇನ ಸಮೇನಾ’’ತಿ। ವತ್ತತಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಪಟಿಪಜ್ಜತೀತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಇದಂ ನಾಮ ಚರತೀ’’ತಿ ಅವುತ್ತೇಪಿ ಸಾಮಞ್ಞಜೋತನಾಯ ವಿಸೇಸೇ ಅವಟ್ಠಾನತೋ, ವಿಸೇಸತ್ಥಿನಾ ಚ ವಿಸೇಸಸ್ಸ ಪಯುಜ್ಜಿತಬ್ಬತ್ತಾ ‘‘ಸದತ್ಥಪರತ್ಥೇ’’ತಿ ಯೋಜೀಯತಿ। ಪದೇಸಗ್ಗಹಣೇ ಹಿ ಅಸತಿ ಗಹೇತಬ್ಬಸ್ಸ ನಿಪ್ಪದೇಸತಾ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ ಯಥಾ ‘‘ದಿಕ್ಖಿತೋ ನ ದದಾತೀ’’ತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಚಕ್ಕವತ್ತಿರಾಜಾ ಧಮ್ಮೇನೇವ ರಜ್ಜಮಧಿಗಚ್ಛತಿ, ನ ಅಧಮ್ಮೇನ ಪರೂಪಘಾತಾದಿನಾ। ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಧಮ್ಮೇನ ರಜ್ಜಂ ಲಭಿತ್ವಾ’’ತಿಆದಿ, ಧಮ್ಮೇನಾತಿ ಚ ಞಾಯೇನ, ಕುಸಲಧಮ್ಮೇನ ವಾ। ರಞ್ಞೋ ಭಾವೋ ರಜ್ಜಂ, ಇಸ್ಸರಿಯಂ।
ಪರೇಸಂ ಹಿತೋಪಾಯಭೂತಂ ಧಮ್ಮಂ ಕರೋತಿ, ಚರತೀತಿ ವಾ ಧಮ್ಮಿಕೋ। ಅತ್ತನೋ ಹಿತೋಪಾಯಭೂತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಕಾರಕೋ, ಚರಕೋ ವಾ ರಾಜಾತಿ ಧಮ್ಮರಾಜಾತಿ ಇಮಂ ಸವಿಸೇಸಂ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಪರಹಿತಧಮ್ಮಕರಣೇನ ವಾ’’ತಿಆದಿನಾ। ಅಯಂ ಪನ ಮಹಾಪದಾನಟ್ಠಕಥಾನಯೋ – ದಸವಿಧೇ ಕುಸಲಧಮ್ಮೇ, ಅಗತಿರಹಿತೇ ವಾ ರಾಜಧಮ್ಮೇ ನಿಯುತ್ತೋತಿ ಧಮ್ಮಿಕೋ; ತೇನೇವ ಧಮ್ಮೇನ ಲೋಕಂ ಧಮ್ಮರಾಜಾ। ಪರಿಯಾಯವಚನಮೇವ ಹಿ ಇದಂ ಪದದ್ವಯನ್ತಿ। ಆಚರಿಯೇನ ಪನ ಏವಂ ವುತ್ತಂ ‘‘ಚಕ್ಕವತ್ತಿವತ್ತಸಙ್ಖಾತಂ ಧಮ್ಮಂ ಚರತಿ, ಚಕ್ಕವತ್ತಿವತ್ತಸಙ್ಖಾತೋ ವಾ ಧಮ್ಮೋ ಏತಸ್ಸ, ಏತಸ್ಮಿಂ ವಾ ಅತ್ಥೀತಿ ಧಮ್ಮಿಕೋ, ಧಮ್ಮತೋ ಅನಪೇತತ್ತಾ ಧಮ್ಮೋ ಚ ಸೋ ರಞ್ಜನಟ್ಠೇನ ರಾಜಾ ಚಾತಿ ಧಮ್ಮರಾಜಾ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೫೮)। ‘‘ರಾಜಾ ಹೋತಿ ಚಕ್ಕವತ್ತೀ’’ತಿ ವಚನತೋ ‘‘ಚಾತುರನ್ತೋ’’ತಿ ಇದಂ ಚತುದೀಪಿಸ್ಸರತಂ ವಿಭಾವೇತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಚಾತುರನ್ತಾಯಾ’’ತಿಆದಿ। ಚತ್ತಾರೋ ಸಮುದ್ದಾ ಅನ್ತಾ ಪರಿಯೋಸಾನಾ ಏತಿಸ್ಸಾತಿ ಚಾತುರನ್ತಾ, ಪಥವೀ। ಸಾ ಹಿ ಚತೂಸು ದಿಸಾಸು ಪುರತ್ಥಿಮಸಮುದ್ದಾದಿಚತುಸಮುದ್ದಪರಿಯೋಸಾನತ್ತಾ ಏವಂ ವುಚ್ಚತಿ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಚತುಸಮುದ್ದ ಅನ್ತಾಯಾ’’ತಿ, ಸಾ ಪನ ಅವಯವಭೂತೇಹಿ ಚತುಬ್ಬಿಧೇಹಿ ದೀಪೇಹಿ ವಿಭೂಸಿತಾ ಏಕಲೋಕಧಾತುಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಪಥವೀಯೇವಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಚತುಬ್ಬಿಧದೀಪವಿಭೂಸಿತಾಯ ಪಥವಿಯಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ। ಯಥಾಹ –
‘‘ಯಾವತಾ
ಸಬ್ಬೇವ ದಾಸಾ ಮನ್ಧಾತು, ಯೇ ಚ ಪಾಣಾ ಪಥವಿಸ್ಸಿತಾ’’ತಿ॥
ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಚತುದೀಪವಿಭೂಸಿತಾಯಾ’’ತಿ ಅವತ್ವಾ ಚತುಬ್ಬಿಧದೀಪವಿಭೂಸಿತಾಯಾತಿ ವಿಧಸದ್ದಗ್ಗಹಣಂ ಪಚ್ಚೇಕಂ ಪಞ್ಚಸತಪರಿತ್ತದೀಪಾನಮ್ಪಿ ಮಹಾದೀಪೇಯೇವ ಸಙ್ಗಹಣತ್ಥಂ ಸದ್ದಾತಿರಿತ್ತೇನ ಅತ್ಥಾತಿರಿತ್ತಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಯಮಾನತ್ತಾ, ಕೋಟ್ಠಾಸವಾಚಕೇನ ವಾ ವಿಧಸದ್ದೇನ ಸಮಾನಭಾಗಾನಂ ಗಹಿತತ್ತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಕೋಪಾದಿಪಚ್ಚತ್ಥಿಕೇತಿ ಏತ್ಥ ಆದಿಸದ್ದೇನ ಕಾಮಮೋಹಮಾನಮದಾದಿಕೇ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ವಿಜೇತೀತಿ ತಂಕಾಲಾಪೇಕ್ಖಾಯ ವತ್ತಮಾನವಚನಂ, ವಿಜಿತವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸದ್ದವಿದೂ ಹಿ ಅತೀತೇ ತಾವೀಸದ್ದಮಿಚ್ಛನ್ತಿ। ‘‘ಸಬ್ಬರಾಜಾನೋ ವಿಜೇತೀ’’ತಿ ವದನ್ತೋ ಕಾಮಂ ಚಕ್ಕವತ್ತಿನೋ ಕೇನಚಿ ಯುದ್ಧಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ಯುದ್ಧೇನ ಪನ ಸಾಧೇತಬ್ಬಸ್ಸ ವಿಜಯಸ್ಸ ಸಿದ್ಧಿಯಾ ‘‘ವಿಜಿತಸಙ್ಗಾಮೋ’’ ತ್ವೇವ ವುತ್ತೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಥಾವರಸ್ಸ ಧುವಸ್ಸ ಭಾವೋ ಥಾವರಿಯಂ, ಯಥಾ ಜನಪದೇ ಥಾವರಿಯಂ ಪತ್ತೋ, ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ನ ಸಕ್ಕಾ ಕೇನಚೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ, ಇಮಿನಾ ಕೇನಚಿ ಅಕಮ್ಪಿಯಟ್ಠೇನ ಜನಪದೇ ಥಾವರಿಯಪ್ಪತ್ತೋತಿ ತಪ್ಪುರಿಸಸಮಾಸಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ಇತರೇನ ಚ ದಳ್ಹಭತ್ತಿಭಾವತೋ ಜನಪದೋ ಥಾವರಿಯಪ್ಪತ್ತೋ ಏತಸ್ಮಿನ್ತಿ ಅಞ್ಞಪದತ್ಥಸಮಾಸಂ। ತಮ್ಹೀತಿ ಅಸ್ಮಿಂ ರಾಜಿನಿ। ಯಥಾ ಜನಪದೋ ತಸ್ಮಿಂ ಥಾವರಿಯಂ ಪತ್ತೋ, ತದಾವಿಕರೋನ್ತೋ ‘‘ಅನುಯುತ್ತೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಅನುಯುತ್ತೋತಿ ನಿಚ್ಚಪಯುತ್ತೋ। ಸಕಮ್ಮನಿರತೋತಿ ಚಕ್ಕವತ್ತಿನೋ ರಜ್ಜಕಮ್ಮೇ ಸದಾ ಪವತ್ತೋ ಅಚಲೋ ಅಸಮ್ಪವೇಧೀತಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಮೇತಂ, ಚೋರಾನಂ ವಾ ವಿಲೋಪನಮತ್ತೇನ ಅಚಲೋ, ದಾಮರಿಕತ್ತೇನ ಅಸಮ್ಪವೇಧೀ। ಚೋರೇಹಿ ವಾ ಅಚಲೋ, ಪಟಿರಾಜೂಹಿ ಅಸಮ್ಪವೇಧೀ। ಅನತಿಮುದುಭಾವೇನ ವಾ ಅಚಲೋ, ಅನತಿಚಣ್ಡಭಾವೇನ ಅಸಮ್ಪವೇಧೀ। ತಥಾ ಹಿ ಅತಿಚಣ್ಡಸ್ಸ ರಞ್ಞೋ ಬಲಿಖಣ್ಡಾದೀಹಿ ಲೋಕಂ ಪೀಳಯತೋ ಮನುಸ್ಸಾ ಮಜ್ಝಿಮಜನಪದಂ ಛಡ್ಡೇತ್ವಾ ಪಬ್ಬತಸಮುದ್ದತೀರಾದೀನಿ ನಿಸ್ಸಾಯ ಪಚ್ಚನ್ತೇ ವಾಸಂ ಕಪ್ಪೇನ್ತಿ, ಅತಿಮುದುಕಸ್ಸ ಚ ರಞ್ಞೋ ಚೋರಸಾಹಸಿಕಜನವಿಲೋಪಪೀಳಿತಾ ಮನುಸ್ಸಾ ಪಚ್ಚನ್ತಂ ಪಹಾಯ ಜನಪದಮಜ್ಝೇ ವಾಸಂ ಕಪ್ಪೇನ್ತಿ, ಇತಿ ಏವರೂಪೇ ರಾಜಿನಿ ಜನಪದೋ ಥಾವರಭಾವಂ ನ ಪಾಪುಣಾತಿ। ಏತಸ್ಮಿಂ ಪನ ತದುಭಯವಿರಹಿತೇ ಸುವಣ್ಣತುಲಾ ವಿಯ ಸಮಭಾವಪ್ಪತ್ತೇ ರಾಜಿನಿ ರಜ್ಜಂ ಕಾರಯಮಾನೇ ಜನಪದೋ ಪಾಸಾಣಪಿಟ್ಠಿಯಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಅಯೋಪಟ್ಟೇನ ಪರಿಕ್ಖಿತ್ತೋ ವಿಯ ಅಚಲೋ ಅಸಮ್ಪವೇಧೀ ಥಾವರಿಯಪ್ಪತ್ತೋತಿ।
ಸೇಯ್ಯಥಿದನ್ತಿ ಏಕೋವ ನಿಪಾತೋ, ‘‘ಸೋ ಕತಮೋ, ತಂ ಕತಮಂ, ಸಾ ಕತಮಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಯಥಾರಹಂ ಲಿಙ್ಗವಿಭತ್ತಿವಚನವಸೇನ ಪಯೋಜಿಯಮಾನೋವ ಹೋತಿ, ಇಧ ತಾನಿ ಕತಮಾನೀತಿ ಪಯುತ್ತೋತಿ ಆಹ ‘‘ತಸ್ಸ ಚೇತಾನೀ’’ತಿಆದಿ। ಚಚತಿ ಚಕ್ಕವತ್ತಿನೋ ಯಥಾರುಚಿ ಆಕಾಸಾದಿಗಮನಾಯ ಪರಿಬ್ಭಮತೀತಿ ಚಕ್ಕಂ। ಚಕ್ಕರತನಞ್ಹಿ ಅನ್ತೋಸಮುಟ್ಠಿತವಾಯೋಧಾತುವಸೇನ ರಞ್ಞೋ ಚಕ್ಕವತ್ತಿಸ್ಸ ವಚನಸಮನನ್ತರಮೇವ ವಿಮಾನಟ್ಠಕಥಾಯಂ (ವಿ॰ ವ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.ಪಠಮಪೀಠವಿಮಾನವಣ್ಣನಾ) ವುತ್ತಂ। ರತಿಜನನಟ್ಠೇನಾತಿ ಪೀತಿಸೋಮನಸ್ಸುಪ್ಪಾದನಟ್ಠೇನ। ತಞ್ಹಿ ಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ, ಸುಣನ್ತಸ್ಸ ಚ ಅನಪ್ಪಕಂ ಪೀತಿಸೋಮನಸ್ಸಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಅಚ್ಛರಿಯಧಮ್ಮತ್ತಾ। ವಚನತ್ಥತೋ ಪನ ರಮೇತಿ ರತಿಂ ಕರೋತೀತಿ ರತನಂ, ರಮನಂ ವಾ ರತಂ, ತಂ ನೇತೀತಿ ರತನಂ, ರತಂ ವಾ ಜನೇತೀತಿ ರತನಂ ಜ-ಕಾರಲೋಪವಸೇನಾತಿಪಿ ನೇರುತ್ತಿಕಾ। ಸಬ್ಬತ್ಥಾತಿ ಹತ್ಥಿರತನಾದೀಸು।
ಚಿತ್ತೀಕತಭಾವಾದಿನಾಪಿ ಚಕ್ಕಸ್ಸ ರತನಟ್ಠೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ, ಸೋ ಪನ ರತಿಜನನಟ್ಠೇನೇವ ಏಕಸಙ್ಗಹತಾಯ ವಿಸುಂ ನ ಗಹಿತೋ। ಕಸ್ಮಾ ಏಕಸಙ್ಗಹೋತಿ ಚೇ? ಚಿತ್ತೀಕತಾದಿಭಾವಸ್ಸಪಿ ರತಿನಿಮಿತ್ತತ್ತಾ। ಅಥ ವಾ ಗನ್ಥಬ್ಯಾಸಂ ಪರಿಹರಿತುಕಾಮೇನ ಚಿತ್ತೀಕತಾದಿಭಾವೋ ನ ಗಹಿತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಅಞ್ಞಾಸು ಪನ ಅಟ್ಠಕಥಾಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೩೩; ಸಂ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೩.೫.೨೨೩; ಖು॰ ಪಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೬.೩.ಯಾನೀಧಾತಿಗಾಥಾವಣ್ಣನಾ; ಸು॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೨೨೬; ಮಹಾನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೫೬) ಏವಂ ವುತ್ತಂ –
‘‘ರತಿಜನನಟ್ಠೇನ
ಚಿತ್ತೀಕತಂ ಮಹಗ್ಘಞ್ಚ, ಅತುಲಂ ದುಲ್ಲಭದಸ್ಸನಂ।
ಅನೋಮಸತ್ತಪರಿಭೋಗಂ, ರತನಂ ತೇನ ವುಚ್ಚತಿ॥
‘‘ಚಕ್ಕರತನಸ್ಸ ಚ ನಿಬ್ಬತ್ತಕಾಲತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಅಞ್ಞಂ ದೇವಟ್ಠಾನಂ ನಾಮ ನ ಹೋತಿ, ಸಬ್ಬೇಪಿ ಗನ್ಧಪುಪ್ಫಾದೀಹಿ ತಸ್ಸೇವ ಪೂಜಞ್ಚ ಅಭಿವಾದನಾದೀನಿ ಚ ಕರೋನ್ತೀತಿ ಚಿತ್ತೀಕತಟ್ಠೇನ ರತನಂ। ಚಕ್ಕರತನಸ್ಸ ಚ ಏತ್ತಕಂ ನಾಮ ಧನಂ ಅಗ್ಘತೀತಿ ಅಗ್ಘೋ ನತ್ಥಿ, ಇತಿ ಮಹಗ್ಘಟ್ಠೇನಪಿ ರತನಂ। ಚಕ್ಕರತನಞ್ಚ ಅಞ್ಞೇಹಿ ಲೋಕೇ ವಿಜ್ಜಮಾನರತನೇಹಿ ಅಸದಿಸನ್ತಿ ಅತುಲಟ್ಠೇನ ರತನಂ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಯಸ್ಮಿಂ ಕಪ್ಪೇ ಬುದ್ಧಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಚಕ್ಕವತ್ತಿನೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಬುದ್ಧಾ ಚ ಕದಾಚಿ ಕರಹಚಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ದುಲ್ಲಭದಸ್ಸನಟ್ಠೇನಪಿ ರತನಂ। ತದೇತಂ ಜಾತಿರೂಪಕುಲಇಸ್ಸರಿಯಾದೀಹಿ ಅನೋಮಸ್ಸ ಉಳಾರಸತ್ತಸ್ಸೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ನ ಅಞ್ಞಸ್ಸಾತಿ ಅನೋಮಸತ್ತಪರಿಭೋಗಟ್ಠೇನಪಿ ರತನಂ। ಯಥಾ ಚ ಚಕ್ಕರತನಂ, ಏವಂ ಸೇಸಾನಿಪೀ’’ತಿ।
ತತ್ರಾಯಂ ತಟ್ಟೀಕಾಯ, ಅಞ್ಞತ್ಥ ಚ ವುತ್ತನಯೇನ ಅತ್ಥವಿಭಾವನಾ – ಇದಞ್ಹಿ ‘‘ಚಿತ್ತೀಕತ’’ನ್ತಿಆದಿವಚನಂ ನಿಬ್ಬಚನತ್ಥವಸೇನ ವುತ್ತಂ ನ ಹೋತಿ, ಅಥ ಕಿನ್ತಿ ಚೇ? ಲೋಕೇ ‘‘ರತನ’’ನ್ತಿ ಚಿತ್ತೀಕತಂ, ಸ್ವಾಯಂ ಚಿತ್ತೀಕಾರೋ ತಸ್ಸ ಪೂಜನೀಯತಾಯಾತಿ ಕತ್ವಾ ಪೂಜನೀಯನ್ತಿ ಅತ್ಥಂ ವದನ್ತಿ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ವಿಚಿತ್ರಕತಟ್ಠೇನ ಚಿತ್ತೀಕತ’’ನ್ತಿ ಭಣನ್ತಿ, ತಂ ನ ಗಹೇತಬ್ಬಂ ಇಧ ಚಿತ್ತಸದ್ದಸ್ಸ ಹದಯವಾಚಕತ್ತಾ ‘‘ಚಿತ್ತೀಕತ್ವಾ ಸುಣಾಥ ಮೇ’’ತಿ (ಬು॰ ವಂ॰ ೧.೮೦) ಆಹಚ್ಚಭಾಸಿತಪಾಳಿಯಂ ವಿಯ। ತಥಾ ಚಾಹು ‘‘ಯಥಾರಹಮಿವಣ್ಣಾಗಮೋ ಭೂಕರೇಸೂ’’ತಿ। ‘‘ಪಸ್ಸ ಚಿತ್ತೀಕತಂ ರೂಪಂ, ಮಣಿನಾ ಕುಣ್ಡಲೇನ ಚಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೩೦೨) ಪನ ಪುಬ್ಬೇ ಅವಿಚಿತ್ರಂ ಇದಾನಿ ವಿಚಿತ್ರಂ ಕತನ್ತಿ ಚಿತ್ತೀಕತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ ಗಹೇತಬ್ಬೋ ತತ್ಥ ಚಿತ್ತಸದ್ದಸ್ಸ ವಿಚಿತ್ರವಾಚಕತ್ತಾ। ಮಹನ್ತಂ ವಿಪುಲಂ ಅಪರಿಮಿತಂ ಅಗ್ಘತೀತಿ ಮಹಗ್ಘಂ। ನತ್ಥಿ ಏತಸ್ಸ ತುಲಾ ಉಪಮಾ, ತುಲಂ ವಾ ಸದಿಸನ್ತಿ ಅತುಲಂ। ಕದಾಚಿದೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ದುಕ್ಖೇನ ದುಲ್ಲಭದಸ್ಸನಂ। ಅನೋಮೇಹಿ ಉಳಾರಗುಣೇಹೇವ ಸತ್ತೇಹಿ ಪರಿಭುಞ್ಜಿತಬ್ಬತೋ ಅನೋಮಸತ್ತಪರಿಭೋಗಂ।
ಇದಾನಿ ನೇಸಂ ಚಿತ್ತೀಕತಾದಿಅತ್ಥಾನಂ ಸವಿಸೇಸಂ ಚಕ್ಕರತನೇ ಲಬ್ಭಮಾನತಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇತರೇಸುಪಿ ತೇ ಅತಿದಿಸಿತುಂ ‘‘ಯಥಾ ಚ ಚಕ್ಕರತನ’’ನ್ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ। ತತ್ಥ ಅಞ್ಞಂ ದೇವಟ್ಠಾನಂ ನಾಮ ನ ಹೋತಿ ರಞ್ಞೋ ಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣಿಸ್ಸರಿಯಾದಿಸಮ್ಪತ್ತಿಪಟಿಲಾಭಹೇತುತೋ, ಅಞ್ಞೇಸಂ ಸತ್ತಾನಂ ಯಥಿಚ್ಛಿತತ್ಥಪಟಿಲಾಭಹೇತುತೋ ಚ। ಅಗ್ಘೋ ನತ್ಥಿ ಅತಿವಿಯ ಉಳಾರಸಮುಜ್ಜಲರತನತ್ತಾ, ಅಚ್ಛರಿಯಬ್ಭುತಧಮ್ಮತಾಯ ಚ। ಯದಗ್ಗೇನ ಚ ಮಹಗ್ಘಂ, ತದಗ್ಗೇನ ಅತುಲಂ। ಸತ್ತಾನಂ ಪಾಪಜಿಗುಚ್ಛನೇನ ವಿಗತಕಾಳಕೋ ಪುಞ್ಞಪಸುತತಾಯ ಮಣ್ಡಭೂತೋ ಯಾದಿಸೋ ಕಾಲೋ ಬುದ್ಧುಪ್ಪಾದಾರಹೋ, ತಾದಿಸೇ ಏವ ಚಕ್ಕವತ್ತೀನಮ್ಪಿ ಸಮ್ಭವೋತಿ ಆಹ ‘‘ಯಸ್ಮಾ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ಕದಾಚಿ ಕರಹಚೀತಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ, ‘‘ಕದಾಚೀ’’ತಿ ವಾ ಯಥಾವುತ್ತಕಾಲಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ, ‘‘ಕರಹಚೀ’’ತಿ ಜಮ್ಬುಸಿರಿದೀಪಸಙ್ಖಾತಂ ದೇಸಂ। ತೇನಾಹ –
‘‘ಕಾಲಂ ದೀಪಞ್ಚ ದೇಸಞ್ಚ, ಕುಲಂ ಮಾತರಮೇವ ಚ।
ಇಮೇ ಪಞ್ಚ ವಿಲೋಕೇತ್ವಾ, ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಮಹಾಯಸೋ’’ತಿ॥ (ಧ॰ ಪ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೧.೧೦)।
ಉಪಮಾವಸೇನ ಚೇತಂ ವುತ್ತಂ। ಉಪಮೋಪಮೇಯ್ಯಾನಞ್ಚ ನ ಅಚ್ಚನ್ತಮೇವ ಸದಿಸತಾ, ತಸ್ಮಾ ಯಥಾ ಬುದ್ಧಾ ಕದಾಚಿ ಕರಹಚಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ನ ತಥಾ ಚಕ್ಕವತ್ತಿನೋ, ಚಕ್ಕವತ್ತಿನೋ ಪನ ಅನೇಕದಾಪಿ ಬುದ್ಧುಪ್ಪಾದಕಪ್ಪೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ ಗಹೇತಬ್ಬೋ। ಏವಂ ಸನ್ತೇಪಿ ಚಕ್ಕವತ್ತಿವತ್ತಪೂರಣಸ್ಸ ದುಕ್ಕರಭಾವತೋ ‘‘ತದೇತ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ಯಥಾವುತ್ತಾನಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ, ಛನ್ನಮ್ಪಿ ವಾ ಅತ್ಥಾನಂ ಸೇಸರತನೇಸುಪಿ ಲಬ್ಭನತೋ ‘‘ಏವಂ ಸೇಸಾನಿಪೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
ಇಮೇಹಿ ಪನ ರತನೇಹಿ ರಾಜಾ ಚಕ್ಕವತ್ತೀ ಕಿಮತ್ಥಂ ಪಚ್ಚನುಭೋತಿ, ನನು ವಿನಾಪಿ ತೇಸು ಕೇನಚಿ ರಞ್ಞಾ ಚಕ್ಕವತ್ತಿನಾ ಭವಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಚೋದನಾಯ ತಸ್ಸ ತೇಹಿ ಹಥಾರಹಮತ್ಥಪಚ್ಚನುಭವನದಸ್ಸನೇನ ಕೇನಚಿಪಿ ಅವಿನಾಭಾವಿತಂ ವಿಭಾವೇತುಂ ‘‘ಇಮೇಸು ಪನಾ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ। ಅಜಿತಂ ಪುರತ್ಥಿಮಾದಿದಿಸಾಯ ಖತ್ತಿಯಮಣ್ಡಲಂ ಜಿನಾತಿ ಮಹೇಸಕ್ಖತಾಸಂವತ್ತನಿಯಕಮ್ಮನಿಸ್ಸನ್ದಭಾವತೋ। ಯಥಾಸುಖಂ ಅನುವಿಚರತಿ ಹತ್ಥಿರತನಂ, ಅಸ್ಸರತನಞ್ಚ ಅಭಿರುಹಿತ್ವಾ ತೇಸಂ ಆನುಭಾವೇನ ಅನ್ತೋಪಾತರಾಸಂಯೇವ ಸಮುದ್ದಪರಿಯನ್ತಂ ಪಥವಿಂ ಅನುಪರಿಯಾಯಿತ್ವಾ ರಾಜಧಾನಿಯಾ ಏವ ಪಚ್ಚಾಗಮನತೋ। ಪರಿಣಾಯಕರತನೇನ ವಿಜಿತಮನುರಕ್ಖತಿ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಕತ್ತಬ್ಬಕಿಚ್ಚಸಂವಿದಹನತೋ। ಅವಸೇಸೇಹಿ ಮಣಿರತನಇತ್ಥಿರತನಗಹಪತಿರತನೇಹಿ ಉಪಭುಞ್ಜನೇನ ಪವತ್ತಂ ಉಪಭೋಗಸುಖಂ ಅನುಭವತಿ ಯಥಾರಹಂ ತೇಹಿ ತಥಾನುಭವನಸಿದ್ಧಿತೋ। ಸೋ ಹಿ ಮಣಿರತನೇನ ಯೋಜನಪ್ಪಮಾಣೇ ಪದೇಸೇ ಅನ್ಧಕಾರಂ ವಿಧಮೇತ್ವಾ ಆಲೋಕದಸ್ಸನಾದಿನಾ ಸುಖಮನುಭವತಿ, ಇತ್ಥಿರತನೇನ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಮಾನುಸಕರೂಪದಸ್ಸನಾದಿವಸೇನ, ಗಹಪತಿರತನೇನ ಇಚ್ಛಿತಿಚ್ಛಿತಮಣಿಕನಕರಜತಾದಿಧನಪಟಿಲಾಭವಸೇನ ಸುಖಮನುಭವತಿ।
ಇದಾನಿ ಸತ್ತಿಯಾ, ಸತ್ತಿಫಲೇನ ಚ ಯಥಾವುತ್ತಮತ್ಥಂ ವಿಭಾವೇತುಂ ‘‘ಪಠಮೇನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತಿವಿಧಾ ಹಿ ಸತ್ತಿಯೋ ‘‘ಸಕ್ಕೋನ್ತಿ ಸಮತ್ಥೇನ್ತಿ ರಾಜಾನೋ ಏತಾಯಾ’’ತಿ ಕತ್ವಾ। ಯಥಾಹು –
‘‘ಪಭಾವುಸ್ಸಾಹಮನ್ತಾನಂ, ವಸಾ ತಿಸ್ಸೋ ಹಿ ಸತ್ತಿಯೋ।
ಪಭಾವೋ ದಣ್ಡಜೋ ತೇಜೋ, ಪತಾಪೋ ತು ಚ ಕೋಸಜೋ॥
ಮನ್ತೋ ಚ ಮನ್ತನಂ ಸೋ ತು, ಚತುಕ್ಕಣ್ಣೋ ದ್ವಿಗೋಚರೋ।
ತಿಗೋಚರೋ ತು ಛಕ್ಕಣ್ಣೋ, ರಹಸ್ಸಂ ಗುಯ್ಹಮುಚ್ಚತೇ’’ತಿ॥
ತತ್ಥ ವೀರಿಯಬಲಂ ಉಸ್ಸಾಹಸತ್ತಿ। ಪಠಮೇನ ಚಸ್ಸ ಚಕ್ಕರತನೇನ ತದನುಯೋಗೋ ಪರಿಪುಣ್ಣೋ ಹೋತಿ। ಕಸ್ಮಾತಿ ಚೇ? ತೇನ ಉಸ್ಸಾಹಸತ್ತಿಯಾ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬಸ್ಸ ಅಪ್ಪಟಿಹತಾಣಾಚಕ್ಕಭಾವಸ್ಸ ಸಿದ್ಧಿತೋ। ಪಞ್ಞಾಬಲಂ ಮನ್ತಸತ್ತಿ। ಪಚ್ಛಿಮೇನ ಚಸ್ಸ ಪರಿಣಾಯಕರತನೇನ ತದನುಯೋಗೋ। ಕಸ್ಮಾತಿ ಚೇ ಪಭೂಸತ್ತಿ। ಹತ್ಥಿಅಸ್ಸಗಹಪತಿರತನೇಹಿ ಚಸ್ಸ ತದನುಯೋಗೋ ಪರಿಪುಣ್ಣೋ ಹೋತಿ। ಕಸ್ಮಾತಿ ಚೇ? ಹತ್ಥಿಅಸ್ಸರತನಾನಂ ಮಹಾನುಭಾವತಾಯ, ಗಹಪತಿರತನತೋ ಪಟಿಲದ್ಧಕೋಸಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಚ ಪಭಾವಸತ್ತಿಯಾ ವಿಯ ಪಭಾವಸಮಿದ್ಧಿಸಿದ್ಧಿತೋ। ಇತ್ಥಿಮಣಿರತನೇಹಿ ತಿವಿಧಸತ್ತಿಯೋಗಫಲಂ ಪರಿಪುಣ್ಣಂ ಹೋತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ಯಥಾವುತ್ತಾಹಿ ತಿವಿಧಾಹಿ ಸತ್ತೀಹಿ ಪಯುಜ್ಜನತೋ ಯಂ ಫಲಂ ಲದ್ಧಬ್ಬಂ। ತಂ ಸಬ್ಬಂ ತೇಹಿ
ದುವಿಧಸುಖವಸೇನಪಿ ಯಥಾವುತ್ತಮತ್ಥಂ ವಿಭಾವೇತುಂ ‘‘ಸೋ ಇತ್ಥಿಮಣಿರತನೇಹೀ’’ತಿಆದಿ ಕಥಿತಂ। ಭೋಗಸುಖನ್ತಿ ಸಮೀಪೇ ಕತ್ವಾ ಪರಿಭೋಗವಸೇನ ಪವತ್ತಸುಖಂ। ಸೇಸೇಹೀತಿ ತದವಸೇಸೇಹಿ ಚಕ್ಕಾದಿಪಞ್ಚರತನೇಹಿ। ಅಪಚ್ಚತ್ಥಿಕತಾವಸೇನ ಪವತ್ತಸುಖಂ ಇಸ್ಸರಿಯಸುಖಂ। ಇದಾನಿ ತೇಸಂ ಸಮ್ಪನ್ನಹೇತುವಸೇನಪಿ ಕೇನಚಿ ಅವಿನಾಭಾವಿತಮೇವ ವಿಭಾವೇತುಂ ‘‘ವಿಸೇಸತೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಅದೋಸಕುಸಲಮೂಲಜನಿತಕಮ್ಮಾನುಭಾವೇನಾತಿ ಅದೋಸಸಙ್ಖಾತೇನ ಕುಸಲಮೂಲೇನ ಸಹಜಾತಾದಿಪಚ್ಚಯವಸೇನ ಉಪ್ಪಾದಿತಕಮ್ಮಸ್ಸ ಆನುಭಾವೇನ ಸಮ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ ಸೋಮ್ಮತರರತನಜಾತಿಕತ್ತಾ। ಕಮ್ಮಫಲಞ್ಹಿ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಕಮ್ಮಸರಿಕ್ಖಕಂ। ಮಜ್ಝಿಮಾನಿ ಮಣಿಇತ್ಥಿಗಹಪತಿರತನಾನಿ ಅಲೋಭಕುಸಲಮೂಲಜನಿತಕಮ್ಮಾನುಭಾವೇನ ಸಮ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ ಉಳಾರಧನಸ್ಸ, ಉಳಾರಧನಪಟಿಲಾಭಕಾರಣಸ್ಸ ಚ ಪರಿಚ್ಚಾಗಸಮ್ಪದಾಹೇತುಕತ್ತಾ। ಪಚ್ಛಿಮಂ ಪರಿಣಾಯಕರತನಂ ಅಮೋಹಕುಸಲಮೂಲಜನಿತಕಮ್ಮಾನುಭಾವೇನ ಸಮ್ಪಜ್ಜತಿ ಮಹಾಪಞ್ಞೇನೇವ ಚಕ್ಕವತ್ತಿರಾಜಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಪರಿನೇತಬ್ಬತ್ತಾ, ಮಹಾಪಞ್ಞಭಾವಸ್ಸ ಚ ಅಮೋಹಕುಸಲಮೂಲಜನಿತಕಮ್ಮನಿಸ್ಸನ್ದಭಾವತೋ। ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಸಂಯುತ್ತೇತಿ ಮಹಾವಗ್ಗೇ ದುತಿಯೇ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಸಂಯುತ್ತೇ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೨೨೩)। ರತನಸುತ್ತಸ್ಸಾತಿ ತತ್ಥ ಪಞ್ಚಮವಗ್ಗೇ ಸಙ್ಗೀತಸ್ಸ ದುತಿಯಸ್ಸ ರತನಸುತ್ತಸ್ಸ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೨೨೩)। ಉಪದೇಸೋ ನಾಮ ಸವಿಸೇಸಂ ಸತ್ತನ್ನಂ ರತನಾನಂ ವಿಚಾರಣವಸೇನ ಪವತ್ತೋ ನಯೋ।
ಸರಣತೋ ಪಟಿಪಕ್ಖವಿಧಮನತೋ ಸೂರಾ ಸತ್ತಿವನ್ತೋ, ನಿಬ್ಭಯಾವಹಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಅಭೀರುಕಜಾತಿಕಾ’’ತಿ। ಅಸುರೇ ವಿಜಿನಿತ್ವಾ ಠಿತತ್ತಾ ಸಕ್ಕೋ ದೇವಾನಮಿನ್ದೋ ಧೀರೋ ನಾಮ, ತಸ್ಸ ಸೇನಙ್ಗಭಾವತೋ ದೇವಪುತ್ತೋ ‘‘ಅಙ್ಗ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಧೀರಸ್ಸ ಅಙ್ಗಂ, ತಸ್ಸ ರೂಪಮಿವ ರೂಪಂ ಯೇಸಂ ತೇ ಧೀರಙ್ಗರೂಪಾ, ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ದೇವಪುತ್ತಸದಿಸಕಾಯಾ’’ತಿ। ಏಕೇತಿ ಸಾರಸಮಾಸನಾಮಕಾ ಆಚರಿಯಾ, ತದಕ್ಖಮನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಅಯಂ ಪನೇತ್ಥಾ’’ತಿಆದಿ। ಸಭಾವೋತಿ ಸಭಾವಭೂತೋ ಅತ್ಥೋ। ಉತ್ತಮಸೂರಾತಿ ಉತ್ತಮಯೋಧಾ। ಸೂರಸದ್ದೋ ಹಿ ಇಧ ಯೋಧತ್ಥೋ। ಏವಞ್ಹಿ ಪುರಿಮನಯತೋ ಇಮಸ್ಸ ವಿಸೇಸತಾ ಹೋತಿ, ‘‘ಉತ್ತಮತ್ಥೋ ಸೂರಸದ್ದೋ’’ತಿಪಿ ವದನ್ತಿ, ‘‘ಉತ್ತಮಾ ಸೂರಾ ವುಚ್ಚನ್ತೀ’’ತಿಪಿ ಹಿ ಪಾಠೋ ದಿಸ್ಸತಿ। ವೀರಾನನ್ತಿ ವೀರಿಯವನ್ತಾನಂ। ಅಙ್ಗನ್ತಿ ಕಾರಣಂ ‘‘ಅಙ್ಗೀಯತಿ ಞಾಯತಿ ಫಲಮೇತೇನಾ’’ತಿ ಕತ್ವಾ। ಯೇನ ವೀರಿಯೇನ ‘‘ಧೀರಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ತದೇವ ಧೀರಙ್ಗಂ ನಾಮಾತಿ ‘‘ವೀರಿಯನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತೀ’’ತಿ। ರೂಪನ್ತಿ ‘‘ವೀರಿಯಮಯಸರೀರಾ ವಿಯಾ’’ತಿ। ವೀರಿಯಮೇವ ವೀರಿಯಮಯಂ ಯಥಾ ‘‘ದಾನಮಯ’’ನ್ತಿ, (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೦೫; ಇತಿವು॰ ೬೦; ನೇತ್ತಿ॰ ೩೪) ತಸ್ಮಾ ವೀರಿಯಸಙ್ಖಾತಸರೀರಾ ವಿಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ವೀರಿಯಂ ಪನ ನ ಏಕನ್ತರೂಪನ್ತಿ ವಿಯ-ಸದ್ದಗ್ಗಹಣಂ ಕತಂ। ಅಪಿಚ ಧೀರಙ್ಗೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತಂ ಧೀರಙ್ಗನ್ತಿ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ವೀರಿಯಮಯಸರೀರಾ ವಿಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಏವಮ್ಪಿ ವೀರಿಯತೋ ರೂಪಂ ನ ಏಕನ್ತಂ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ ವಿಯ-ಸದ್ದೇನ ದಸ್ಸೇತಿ। ಅಥ ವಾ ರೂಪಂ ಸರೀರಭೂತಂ ಧೀರಙ್ಗಂ ವೀರಿಯಮೇತೇಸನ್ತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ, ತಥಾಪಿ ವೀರಿಯಂ ನಾಮ ಕಿಞ್ಚಿ ಸವಿಗ್ಗಹಂ ನ ಹೋತೀತಿ ದೀಪೇತಿ ‘‘ವೀರಿಯಮಯಸರೀರಾ ವಿಯಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ, ಇಧಾಪಿ ಮಯಸದ್ದೋ ಸಕತ್ಥೇಯೇವ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ, ತಸ್ಮಾ ಸವಿಗ್ಗಹವೀರಿಯಸದಿಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಸವಿಗ್ಗಹಂ ಚೇ ವೀರಿಯಂ ನಾಮ ಸಿಯಾ, ತೇ ಚಸ್ಸ ಪುತ್ತಾ ತಂಸದಿಸಾಯೇವ ಭವೇಯ್ಯುನ್ತಿ ಅಯಮೇವ ಚತ್ಥೋ ಆಚರಿಯೇನ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೫೮) ಅನುಮತೋ। ಮಹಾಪದಾನಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ಏವಂ ವುತ್ತಂ ‘‘ಧೀರಙ್ಗಂ ರೂಪಮೇತೇಸನ್ತಿ ಧೀರಙ್ಗರೂಪಾ, ವೀರಿಯಜಾತಿಕಾ ವೀರಿಯಸಭಾವಾ ವೀರಿಯಮಯಾ ಅಕಿಲಾಸುನೋ ಅಹೇಸುಂ, ದಿವಸಮ್ಪಿ ಯುಜ್ಝನ್ತಾ ನ ಕಿಲಮನ್ತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತೀ’’ತಿ, (ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೩೪) ತದೇತಂ ರೂಪಸದ್ದಸ್ಸ ಸಭಾವತ್ಥತಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಇಧ ಚೇವ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಕತ್ಥಚಿ ‘‘ಧಿತಙ್ಗರೂಪಾ’’ತಿ ಪಾಠೋ ದಿಸ್ಸತಿ। ವೀರಿಯತ್ಥೋಪಿ ಹಿ ಧಿತಿಸದ್ದೋ ಹೋತಿ ‘‘ಸಚ್ಚಂ ಧಮ್ಮೋ ಧಿತಿ ಚಾಗೋ, ದಿಟ್ಠಂ ಸೋ ಅತಿವತ್ತತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಜಾ॰ ೧.೧.೫೭) ಧಿತಿಸದ್ದೋ ವಿಯ। ಕತ್ಥಚಿ ಪನ ‘‘ವೀರಙ್ಗ’’ನ್ತಿ ಪಾಠೋವ ದಿಟ್ಠೋ। ಯಥಾ ರುಚ್ಚತಿ, ತಥಾ ಗಹೇತಬ್ಬಂ।
ನನು ಚ ರಞ್ಞೋ ಚಕ್ಕವತ್ತಿಸ್ಸ ಪಟಿಸೇನಾ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ಯ’ಮಸ್ಸ ಪುತ್ತಾ ಪಮದ್ದೇಯ್ಯುಂ, ಅಥ ಕಸ್ಮಾ ‘‘ಪರಸೇನಪ್ಪಮದ್ದನಾ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಚೋದನಂ ಸೋಧೇನ್ತೋ ‘‘ಸಚೇ’’ತಿಆದಿಮಾಹ, ಪರಸೇನಾ ಹೋತು ವಾ, ಮಾ ವಾ, ‘‘ಸಚೇ ಪನ ಭವೇಯ್ಯಾ’’ತಿ ಪರಿಕಪ್ಪನಾಮತ್ತೇನ ತೇಸಂ ಏವಮಾನುಭಾವತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ತಥಾ ವುತ್ತನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ, ‘‘ಪರಸೇನಪ್ಪಮದ್ದನಾ’’ತಿ ವುತ್ತೇಪಿ ಪರಸೇನಂ ಪಮದ್ದಿತುಂ ಸಮತ್ಥಾತಿ ಅತ್ಥೋ ಗಹೇತಬ್ಬೋ ಪಕರಣತೋಪಿ ಅತ್ಥನ್ತರಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಯಮಾನತ್ತಾ, ಯಥಾ ‘‘ಸಿಕ್ಖಮಾನೇನ ಭಿಕ್ಖವೇ ಭಿಕ್ಖುನಾ ಅಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ಪರಿಪುಚ್ಛಿತಬ್ಬಂ ಪರಿಪಞ್ಹಿತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ (ಪಾಚಿ॰ ೪೩೪) ಏತಸ್ಸ ಪದಭಾಜನೀಯೇ (ಪಾಚಿ॰ ೪೩೬) ‘‘ಸಿಕ್ಖಿತುಕಾಮೇನಾ’’ತಿ ಅತ್ಥಗ್ಗಹಣನ್ತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತಂ ಪರಿಮದ್ದಿತುಂ ಸಮತ್ಥಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ನ ಹಿ ತೇ ಪರಸೇನಂ ಪಮದ್ದನ್ತಾ ತಿಟ್ಠನ್ತಿ, ಅಥ ಖೋ ಪಮದ್ದನಸಮತ್ಥಾ ಏವ ಹೋನ್ತಿ ಪರಸೇನಪ್ಪಮದ್ದನಾತಿ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತೀತಿಪಿ ವದನ್ತಿ।
ಪುಬ್ಬೇ ಕತೂಪಚಿತಸ್ಸ ಏತರಹಿ ವಿಪಚ್ಚಮಾನಕಸ್ಸ ಪುಞ್ಞಧಮ್ಮಸ್ಸ ಚಿರತರಂ ವಿಪಚ್ಚಿತುಂ ಪಚ್ಚಯಭೂತಂ ಚಕ್ಕವತ್ತಿವತ್ತಸಮುದಾಗತಂ ಪಯೋಗಸಮ್ಪತ್ತಿಸಙ್ಖಾತಂ ಧಮ್ಮಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಧಮ್ಮೇನಾ’’ತಿ ಪದಸ್ಸ ‘‘ಪಾಣೋ ನ ಹನ್ತಬ್ಬೋತಿಆದಿನಾ ಪಞ್ಚಸೀಲಧಮ್ಮೇನಾ’’ತಿ ಅತ್ಥಮಾಹ। ಅಯಞ್ಹಿ ಅತ್ಥೋ ‘‘ಯೇ ಖೋ ಪನಾನನ್ದ ಪುರತ್ಥಿಮಾಯ ದಿಸಾಯ ಪಟಿರಾಜಾನೋ, ತೇ ರಾಜಾನಂ ಮಹಾಸುದಸ್ಸನಂ ಉಪಸಙ್ಕಮಿತ್ವಾ ಏವಮಾಹಂಸು ‘ಏಹಿ ಖೋ ಮಹಾರಾಜ, ಸ್ವಾಗತಂ ತೇ ಮಹಾರಾಜ, ಸಕಂ ತೇ ಮಹಾರಾಜ, ಅನುಸಾಸ ಮಹಾರಾಜಾ’ತಿ। ರಾಜಾ ಮಹಾಸುದಸ್ಸನೋ ಏವಮಾಹ ‘ಪಾಣೋ ನ ಹನ್ತಬ್ಬೋ, ಅದಿನ್ನಂ ನ ಆದಾತಬ್ಬಂ, ಕಾಮೇಸು ಮಿಚ್ಛಾ ನ ಚರಿತಬ್ಬಾ, ಮುಸಾ ನ ಭಣಿತಬ್ಬಾ, ಮಜ್ಜಂ ನ ಪಾತಬ್ಬಂ, ಯಥಾಭುತ್ತಞ್ಚ ಭುಞ್ಜಥಾ’ತಿ। ಯೇ ಖೋ ಪನಾನನ್ದ ಪುರತ್ಥಿಮಾಯ ದಿಸಾಯ ಪಟಿರಾಜಾನೋ, ತೇ ರಞ್ಞೋ ಮಹಾಸುದಸ್ಸನಸ್ಸ ಅನುಯನ್ತಾ ಅಹೇಸು’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೨೪೪) ಆಗತಂ ರಞ್ಞೋ ಓವಾದಧಮ್ಮಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತೋ। ಏವಞ್ಹಿ ‘‘ಅದಣ್ಡೇನ ಅಸತ್ಥೇನಾ’’ತಿ ಇದಮ್ಪಿ ವಿಸೇಸನವಚನಂ ಸುಸಮತ್ಥಿತಂ ಹೋತಿ। ಅಞ್ಞಾಸುಪಿ ಸುತ್ತನಿಪಾತಟ್ಠಕಥಾದೀಸು (ಸು॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨೨೬; ಖು॰ ಪಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೬.೩; ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೩೩; ಸಂ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೩.೨೨೩) ಅಯಮೇವತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ।
ಮಹಾಪದಾನಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ‘‘ಅದಣ್ಡೇನಾತಿ ಯೇ ಕತಾಪರಾಧೇ ಸತ್ತೇ ಸತಮ್ಪಿ ಸಹಸ್ಸಮ್ಪಿ ಗಣ್ಹನ್ತಿ, ತೇ ಧನದಣ್ಡೇನ ರಜ್ಜಂ ಕಾರೇನ್ತಿ ನಾಮ, ಯೇ ಛೇಜ್ಜಭೇಜ್ಜಂ ಅನುಸಾಸನ್ತಿ, ತೇ ಸತ್ಥದಣ್ಡೇನ। ಅಯಂ ಪನ ದುವಿಧಮ್ಪಿ ದಣ್ಡಂ ಪಹಾಯ ಅದಣ್ಡೇನ ಅಜ್ಝಾವಸತಿ। ಅಸತ್ಥೇನಾತಿ ಯೇ ಏಕತೋಧಾರಾದಿನಾ ಸತ್ಥೇನ ಪರಂ ವಿಹೇಸನ್ತಿ, ತೇ ಸತ್ಥೇನ ರಜ್ಜಂ ಕಾರೇನ್ತಿ ನಾಮ। ಅಯಂ ಪನ ಸತ್ಥೇನ ಖುದ್ದಕಮಕ್ಖಿಕಾಯಪಿ ಪಿವನಮತ್ತಂ ಲೋಹಿತಂ ಕಸ್ಸಚಿ ಅನುಪ್ಪಾದೇತ್ವಾ ಧಮ್ಮೇನೇವ, ‘ಏಹಿ ಖೋ ಮಹಾರಾಜಾ’ತಿ ಏವಂ ಪಟಿರಾಜೂಹಿ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛಿತಾಗಮನೋ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಂ ಪಥವಿಂ ಅಭಿವಿಜಿನಿತ್ವಾ ಅಜ್ಝಾವಸತಿ ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ ಸಾಮೀ ಹುತ್ವಾ ವಸತೀತಿ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೩೪) ವುತ್ತಂ, ತದೇತಂ ‘‘ಧಮ್ಮೇನಾ’’ತಿ ಪದಸ್ಸ ‘‘ಪುಬ್ಬೇ ಕತೂಪಚಿತೇನ ಏತರಹಿ ವಿಪಚ್ಚಮಾನಕೇನ ಯೇನ ಕೇನಚಿ ಪುಞ್ಞಧಮ್ಮೇನಾ’’ತಿ ಅತ್ಥಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ತೇನೇವ ಹಿ ‘‘ಧಮ್ಮೇನ ಪಟಿರಾಜೂಹಿ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛಿತಾಗಮನೋ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಂ ಪಥವಿಂ ಧಮ್ಮೇನಾತಿ ಕತೂಪಚಿತೇನ ಅತ್ತನೋ ಪುಞ್ಞಧಮ್ಮೇನ। ತೇನ ಹಿ ಸಞ್ಚೋದಿತಾ ಪಥವಿಯಂ ಸಬ್ಬರಾಜಾನೋ ಪಚ್ಚುಗ್ಗನ್ತ್ವಾ ‘‘ಸ್ವಾಗತಂ ತೇ ಮಹಾರಾಜಾ’’ತಿಆದೀನಿ ವತ್ವಾ ಅತ್ತನೋ ರಜ್ಜಂ ರಞ್ಞೋ ಚಕ್ಕವತ್ತಿಸ್ಸ ನಿಯ್ಯಾತೇನ್ತಿ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸೋ ಇಮಂ ಪಥವಿಂ ಸಾಗರಪರಿಯನ್ತಂ ಅದಣ್ಡೇನ ಅಸತ್ಥೇನ ಧಮ್ಮೇನ ಅಭಿವಿಜಿಯ ಅಜ್ಝಾವಸತೀ’’ತಿ, ತೇನಪಿ ಯಥಾವುತ್ತಮೇವತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ತಸ್ಮಾ ಉಭಯಥಾಪಿ ಏತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ಯುತ್ತೋ ಏವಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಚಕ್ಕವತ್ತಿವತ್ತಪೂರಣಾದಿಪಯೋಗಸಮ್ಪತ್ತಿಮನ್ತರೇನ ಹಿ ಪುಬ್ಬೇ ಕತೂಪಚಿತಕಮ್ಮೇನೇವ ಏವಮಜ್ಝಾವಸನಂ ನ ಸಮ್ಭವತಿ, ತಥಾ ಪುಬ್ಬೇ ಕತೂಪಚಿತಕಮ್ಮಮನ್ತರೇನ ಚಕ್ಕವತ್ತಿವತ್ತಪೂರಣಾದಿಪಯೋಗಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಏವಾತಿ।
ಏವಂ ಏಕಂ ನಿಪ್ಫತ್ತಿಂ ಕಥೇತ್ವಾ ದುತಿಯಂ ನಿಪ್ಫತ್ತಿಂ ಕಥೇತುಂ ಯದೇತಂ ‘‘ಸಚೇ ಖೋ ಪನಾ’’ತಿಆದಿವಚನಂ ವುತ್ತಂ, ತತ್ಥ ಅನುತ್ತಾನಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಅರಹಂ…ಪೇ॰… ವಿವಟ್ಟಚ್ಛದೋತಿ ಏತ್ಥಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ ‘‘ರಾಗದೋಸಾ’’ತಿಆದಿನಾ। ದುಚ್ಚರಿತನ್ತಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿತೋ ಅಞ್ಞೇನ ಮನೋದುಚ್ಚರಿತೇನ ಸಹ ತೀಣಿ ದುಚ್ಚರಿತಾನಿ, ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ ಪನ ವಿಸೇಸೇನ ಸತ್ತಾನಂ ಛದನತೋ, ಪರಮಸಾವಜ್ಜತ್ತಾ ಚ ವಿಸುಂ ಗಹಿತಾ। ವುತ್ತಞ್ಚ ‘‘ಸಬ್ಬೇ ತೇ ಇಮೇಹೇವ ದ್ವಾಸಟ್ಠಿಯಾ ವತ್ಥೂಹಿ ಅನ್ತೋಜಾಲೀಕತಾ, ಏತ್ಥ ಸಿತಾವ ಉಮ್ಮುಜ್ಜಮಾನಾ ಉಮ್ಮುಜ್ಜನ್ತೀ’’ತಿಆದಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೧೪೬)। ತಥಾ ಮುಯ್ಹನಟ್ಠೇನ ಮೋಹೋ, ಅವಿದಿತಕರಣಟ್ಠೇನ ಅವಿಜ್ಜಾತಿ ಪವತ್ತಿಆಕಾರಭೇದೇನ ಅಞ್ಞಾಣಮೇವ ದ್ವಿಧಾ ವುತ್ತಂ। ತಥಾ ಹಿಸ್ಸ ದ್ವಿಧಾಪಿ ಛದನತ್ಥೋ ಕಥಿತೋ ‘‘ಅನ್ಧತಮಂ ತದಾ ಹೋತಿ, ಯಂ ಮೋಹೋ ಸಹತೇ ನರ’’ನ್ತಿ, (ಮಹಾನಿ॰ ೫, ೧೫೬, ೧೯೫) ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಯ ನಿವುತೋ ಲೋಕೋ, ವೇವಿಚ್ಛಾ ಪಮಾದಾ ನಪ್ಪಕಾಸತೀ’’ತಿ (ಸು॰ ನಿ॰ ೧೦೩೯; ಚೂಳನಿ॰ ಪಾರಾಯನವಗ್ಗ.೨) ಚ। ಏವಂ ರಾಗದೋಸಾದೀನಮ್ಪಿ ಛದನತ್ಥೋ ವತ್ತಬ್ಬೋ। ಮಹಾಪದಾನಟ್ಠಕಥಾಯಂ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೩೩) ಪನ ರಾಗದೋಸಮೋಹಮಾನದಿಟ್ಠಿಕಿಲೇಸತಣ್ಹಾವಸೇನ ಸತ್ತ ಪಾಪಧಮ್ಮಾ ಗಹಿತಾ। ತತ್ರ ರಞ್ಜನಟ್ಠೇನ ರಾಗೋ, ತಣ್ಹಾಯನಟ್ಠೇನ ತಣ್ಹಾತಿ ಪವತ್ತಿಆಕಾರಭೇದೇನ ಲೋಭೋ ಏವ ದ್ವಿಧಾ ವುತ್ತೋ। ತಥಾ ಹಿಸ್ಸ ದ್ವಿಧಾಪಿ ಛದನತ್ಥೋ ಏಕನ್ತಿಕೋವ। ಯಥಾಹ ‘‘ಅನ್ಧತಮಂ ತದಾ ಹೋತಿ, ಯಂ ರಾಗೋ ಸಹತೇ ನರ’’ನ್ತಿ, ‘‘ಕಾಮನ್ಧಾ ಜಾಲಸಞ್ಛನ್ನಾ, ತಣ್ಹಾಛದನಛಾದಿತಾ’’ತಿ
ಸತ್ತಹಿ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನೇತಿ ಹೇತುಗಬ್ಭವಚನಂ, ಸತ್ತಹಿ ಪಾಪಧಮ್ಮೇಹಿ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನತ್ತಾ ಕಿಲೇಸವಸೇನ ಅನ್ಧಕಾರೇ ಲೋಕೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಂ ಛದನನ್ತಿ ಸತ್ತಪಾಪಧಮ್ಮಸಙ್ಖಾತಂ ಛದನಂ। ವಿವಟ್ಟೇತ್ವಾತಿ ವಿವಟ್ಟಂ ಕತ್ವಾ ವಿಗಮೇತ್ವಾ। ತದೇವ ಪರಿಯಾಯನ್ತರೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸಮನ್ತತೋ ಸಞ್ಜಾತಾಲೋಕೋ ಹುತ್ವಾ’’ತಿ। ಕಿಲೇಸಛದನವಿಗಮೋ ಏವ ಹಿ ಆಲೋಕೋ, ಏತೇನ ವಿವಟ್ಟಯಿತಬ್ಬೋ ವಿಗಮೇತಬ್ಬೋತಿ ವಿವಟ್ಟೋ, ಛಾದೇತಿ ಪಟಿಚ್ಛಾದೇತೀತಿ ಛದೋ, ವಿವಟ್ಟೋ ಛದೋ ಅನೇನಾತಿ ವಿವಟ್ಟಚ್ಛದಾ, ವಿವಟ್ಟಚ್ಛದೋ ವಾತಿ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಅಯಞ್ಹಿ ವಿವಟ್ಟಚ್ಛದಸದ್ದೋ ದಳ್ಹಧಮ್ಮಪಚ್ಚಕ್ಖಧಮ್ಮಸದ್ದಾದಯೋ ವಿಯ ಪುಲ್ಲಿಙ್ಗವಸೇನ ಆಕಾರನ್ತೋ, ಓಕಾರನ್ತೋ ಚ ಹೋತಿ। ತಥಾ ಹಿ ಮಹಾಪದಾನಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವುತ್ತಂ ‘‘ರಾಗದೋಸಮೋಹಮಾನದಿಟ್ಠಿಕಿಲೇಸತಣ್ಹಾಸಙ್ಖಾತಂ ಛದನಂ ಆವರಣಂ ವಿವಟಂ ವಿದ್ಧಂಸಿತಂ ವಿವಟಕಂ ಏತೇನಾತಿ ವಿವಟಚ್ಛದೋ, ‘ವಿವಟ್ಟಚ್ಛದಾ’ತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ಅಯಮೇವತ್ಥೋ’’ತಿ, (ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೩೩) ತಸ್ಸಾ ಲೀನತ್ಥಪ್ಪಕಾಸನಿಯಮ್ಪಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ವಿವಟ್ಟಚ್ಛದಾತಿ ಓಕಾರಸ್ಸ ಆಕಾರಂ ಕತ್ವಾ ನಿದ್ದೇಸೋ’’ತಿ। ಸದ್ದವಿದೂ ಪನ ‘‘ಆಧನ್ವಾದಿತೋತಿ ಲಕ್ಖಣೇನ ಸಮಾಸನ್ತಗತೇಹಿ ಧನುಸದ್ದಾದೀಹಿ ಕ್ವಚಿ ಆಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ ವತ್ವಾ ‘‘ಕಣ್ಡಿವಧನ್ವಾ, ಪಚ್ಚಕ್ಖಧಮ್ಮಾ, ವಿವಟ್ಟಚ್ಛದಾ’’ತಿ ಪಯೋಗಮುದಾಹರನ್ತಿ।
ಕಸ್ಮಾ ಪದತ್ತಯಮೇತಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ಅನುಯೋಗಂ ಹೇತಾಲಙ್ಕಾರನಯೇನ ಪರಿಹರನ್ತೋ ‘‘ತತ್ಥಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ, ತತ್ಥಾತಿ ಚ ಅರಹನ್ತಿ ಅತ್ಥೇನ ಪೂಜಾರಹತಾ ವುತ್ತಾ। ಯಸ್ಮಾ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ, ತಸ್ಮಾ ಪೂಜಾರಹತಾತಿ ತಸ್ಸಾ ಪೂಜಾರಹತಾಯ ಹೇತು ವುತ್ತೋ। ಸವಾಸನಸಬ್ಬಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನಪುಬ್ಬಕತ್ತಾ ಬುದ್ಧಭಾವಸ್ಸ ಬುದ್ಧತ್ತಹೇತುಭೂತಾ ವಿವಟ್ಟಚ್ಛದತಾ ವುತ್ತಾ। ಕಮ್ಮಾದಿವಸೇನ ತಿವಿಧಂ ವಟ್ಟಞ್ಚ ರಾಗಾದಿವಸೇನ ಸತ್ತವಿಧೋ ಛದೋ ಚ ವಟ್ಟಚ್ಛದಾ, ವಟ್ಟಚ್ಛದೇಹಿ ವಿಗತೋ, ವಿಗತಾ ವಾ ವಟ್ಟಚ್ಛದಾ ಯಸ್ಸಾತಿ ವಿವಟ್ಟಚ್ಛದೋ, ವಿವಟ್ಟಚ್ಛದಾ ವಾ, ದ್ವನ್ದಪುಬ್ಬಗೋ ಪನ ವಿ-ಸದ್ದೋ ಉಭಯತ್ಥ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ವಿವಟ್ಟೋ ಚ ವಿಚ್ಛದೋ ಚಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಏವಮ್ಪಿ ವದನ್ತಿ ‘‘ವಿವಟ್ಟೋ ಚ ಸೋ ವಿಚ್ಛದೋ ಚಾತಿ ವಿವಟ್ಟಚ್ಛದೋ, ಉತ್ತರಪದೇ ‘‘ಅರಹಂ ವಟ್ಟಾಭಾವೇನಾ’’ತಿ ಇದಂ ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಆರಕತ್ತಾ, ಕಿಲೇಸಾರೀನಂ ಸಂಸಾರಚಕ್ಕಸ್ಸಾರಾನಞ್ಚ ಹತತ್ತಾ, ಪಾಪಕರಣೇ ಚ ರಹಾಭಾವಾತಿ ಅತ್ಥಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಇದಞ್ಹಿ ಫಲೇನ ಹೇತಾನುಮಾನದಸ್ಸನಂ – ಯಥಾ ತಂ ಧೂಮೇನ ಅಗ್ಗಿಸ್ಸ, ಉದಕೋಘೇನ ಉಪರಿ ವುಟ್ಠಿಯಾ, ಏತೇನ ಚ ಅತ್ಥೇನ ಅರಹಭಾವೋ ಹೇತು, ವಟ್ಟಾಭಾವೋ ಫಲನ್ತಿ ಅಯಂ ಆಚರಿಯಮತಿ। ‘‘ಪಚ್ಚಯಾದೀನಂ, ಪೂಜಾವಿಸೇಸಸ್ಸ ಚ ಅರಹತ್ತಾ’’ತಿ ಪನ ಹೇತುನಾ ಫಲಾನುಮಾನದಸ್ಸನಮ್ಪಿ ಸಿಯಾ ಯಥಾ ತಂ ಅಗ್ಗಿನಾ ಧೂಮಸ್ಸ, ಉಪರಿ ವುಟ್ಠಿಯಾ ಉದಕೋಘಸ್ಸ। ‘‘ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ಛದನಾಭಾವೇನಾ’’ತಿ ಇದಂ ಪನ ಹೇತುನಾ ಫಲಾನುಮಾನದಸ್ಸನಂ ಸವಾಸನಸಬ್ಬಕಿಲೇಸಚ್ಛದನಾಭಾವಪುಬ್ಬಕತ್ತಾ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಭಾವಸ್ಸ। ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೇನ ಹಿ ವಿಚ್ಛದತಾ, ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣೇನ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಭಾವೋ। ‘‘ವಿವಟ್ಟೋ ಚ ವಿಚ್ಛದೋ ಚಾ’’ತಿ ಇದಂ ಹೇತುದ್ವಯಂ। ಕಾಮಞ್ಚ ಆಚರಿಯಮತಿಯಾ ಫಲೇನ ಹೇತುಅನುಮಾನದಸ್ಸನೇ ವಿವಟ್ಟತಾ ಫಲಮೇವ ಹೋತಿ, ಹೇತುಅನುಮಾನದಸ್ಸನಸ್ಸ, ಪನ ತಥಾಞಾಣಸ್ಸ ಚ ಹೇತುಭಾವತೋ ಹೇತುಯೇವ ನಾಮಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಏವಂ ಪದತ್ತಯವಚನೇ ಹೇತಾಲಙ್ಕಾರನಯೇನ ಪಯೋಜನಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಚತುವೇಸಾರಜ್ಜವಸೇನಪಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ದುತಿಯೇನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ದುತಿಯೇನ ವೇಸಾರಜ್ಜೇನಾತಿ ‘‘ಚತ್ತಾರಿಮಾನಿ ಭಿಕ್ಖವೇ ತಥಾಗತಸ್ಸ ವೇಸಾರಜ್ಜಾನಿ, ಯೇಹಿ ವೇಸಾರಜ್ಜೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ತಥಾಗತೋ ಆಸಭಂ ಠಾನಂ ಪಟಿಜಾನಾತಿ, ಪರಿಸಾಸು ಸೀಹನಾದಂ ನದತಿ, ಬ್ರಹ್ಮಚಕ್ಕಂ ಪವತ್ತೇತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೮; ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೫೦) ಭಗವತಾ ವುತ್ತಕ್ಕಮೇನ ದುತಿಯಭೂತೇನ ‘‘ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ತೇ ಪಟಿಜಾನತೋ ‘ಇಮೇ ಆಸವಾ ಅಪರಿಕ್ಖೀಣಾ’ತಿ, ತತ್ರ ವತ ಮಂ ಸಮಣೋ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ವಾ ದೇವೋ ವಾ ಮಾರೋ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಾ ವಾ ಕೋಚಿ ವಾ ಲೋಕಸ್ಮಿಂ ಸಹ ಧಮ್ಮೇನ ಪಟಿಚೋದೇಸ್ಸತೀತಿ ನಿಮಿತ್ತಮೇತಂ ಭಿಕ್ಖವೇ ನ ಸಮನುಪಸ್ಸಾಮಿ, ಏತಮಹಂ ಭಿಕ್ಖವೇ ನಿಮಿತ್ತಂ ಅಸಮನುಪಸ್ಸನ್ತೋ ಖೇಮಪ್ಪತ್ತೋ ಅಭಯಪ್ಪತ್ತೋ ವೇಸಾರಜ್ಜಪ್ಪತ್ತೋ ವಿಹರಾಮೀ’’ತಿ ಪರಿದೀಪಿತೇನ ವೇಸಾರಜ್ಜೇನ। ಪುರಿಮಸಿದ್ಧೀತಿ ಪುರಿಮಸ್ಸ ‘‘ಅರಹ’’ನ್ತಿ ಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥಸಿದ್ಧಿ ಅರಹತ್ತಸಿದ್ಧಿ, ದುತಿಯವೇಸಾರಜ್ಜಸ್ಸ ತದತ್ಥಭಾವತೋ ತೇನ ವೇಸಾರಜ್ಜೇನ ತದತ್ಥಸಿದ್ಧೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ‘‘ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ತೇ ಪಟಿಜಾನತೋ ‘ಇಮೇ ಆಸವಾ ಅಪರಿಕ್ಖೀಣಾ’ ತಿ’’ಆದಿನಾ ವುತ್ತಮೇವ ಹಿ ದುತಿಯವೇಸಾರಜ್ಜಂ ‘‘ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಆರಕತ್ತಾ’’ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತೋ ‘‘ಅರಹ’’ನ್ತಿ ಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥೋತಿ
ಪಠಮೇನಾತಿ ವುತ್ತನಯೇನ ಪಠಮಭೂತೇನ ‘‘ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ ತೇ ಪಟಿಜಾನತೋ ‘ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅನಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧಾ’ತಿ, ತತ್ರ…ಪೇ॰… ವಿಹರಾಮೀ’’ತಿ ಪರಿದೀಪಿತೇನ ವೇಸಾರಜ್ಜೇನ। ದುತಿಯಸಿದ್ಧೀತಿ ದುತಿಯಸ್ಸ ‘‘ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ’’ತಿ ಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥಸಿದ್ಧಿ ಬುದ್ಧತ್ತಸಿದ್ಧಿ ತಸ್ಸ ತದತ್ಥಭಾವತೋ। ತತಿಯಚತುತ್ಥೇಹೀತಿ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ತತಿಯಚತುತ್ಥಭೂತೇಹಿ ‘‘ಯೇ ಖೋ ಪನ ತೇ ಅನ್ತರಾಯಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ ವುತ್ತಾ, ತೇ ಪಟಿಸೇವತೋ ನಾಲಂ ಅನ್ತರಾಯಾಯಾತಿ, ತತ್ರ…ಪೇ॰… ವಿಹರಾಮೀ’’ತಿ ಚ ‘‘ಯಸ್ಸ ಖೋ ಪನ ತೇ ಅತ್ಥಾಯ ಧಮ್ಮೋ ದೇಸಿತೋ, ಸೋ ನ ನಿಯ್ಯಾತಿ ತಕ್ಕರಸ್ಸ ಸಮ್ಮಾ ದುಕ್ಖಕ್ಖಯಾಯಾತಿ, ತತ್ರ…ಪೇ॰… ವಿಹರಾಮೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೮; ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೫೦) ಚ ಪರಿದೀಪಿತೇಹಿ ವೇಸಾರಜ್ಜೇಹಿ। ತತಿಯಸಿದ್ಧೀತಿ ತತಿಯಸ್ಸ ‘‘ವಿವಟ್ಟಚ್ಛದಾ’’ತಿ ಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥಸಿದ್ಧಿ ವಿವಟ್ಟಚ್ಛದತ್ಥಸಿದ್ಧಿ ತೇಹಿ ತಸ್ಸ ಪಾಕಟಭಾವತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಯಾಥಾವತೋ ಅನ್ತರಾಯಿಕನಿಯ್ಯಾನಿಕಧಮ್ಮಾಪದೇಸೇನ ಹಿ ಸತ್ಥು ವಿವಟ್ಟಚ್ಛದಭಾವೋ ಲೋಕೇ ಪಾಕಟೋ ಅಹೋಸೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೫೮) ಆಚರಿಯೇನ ವುತ್ತಂ, ವಿವಟ್ಟಚ್ಛದಭಾವೇನೇವ ಅನ್ತರಾಯಿಕನಿಯ್ಯಾನಿಕಧಮ್ಮದೇಸನಾಸಿದ್ಧಿತೋ ‘‘ತತಿಯೇನ ತತಿಯಚತುತ್ಥಸಿದ್ಧೀ’’ತಿಪಿ ವತ್ತುಂ ಯುಜ್ಜತಿ।
ಏವಂ ಪದತ್ತಯವಚನೇ ಚತುವೇಸಾರಜ್ಜವಸೇನ ಪಯೋಜನಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಚಕ್ಖುತ್ತಯವಸೇನಪಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಪುರಿಮಞ್ಚಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಚ-ಸದ್ದೋ ಉಪನ್ಯಾಸತ್ಥೋ। ಪುರಿಮಂ ‘‘ಅರಹ’’ನ್ತಿ ಪದಂ ಭಗವತೋ ಹೇಟ್ಠಿಮಮಗ್ಗಫಲತ್ತಯಞಾಣಸಙ್ಖಾತಂ ಧಮ್ಮಚಕ್ಖುಂ ಸಾಧೇತಿ ಕಿಲೇಸಾರೀನಂ, ಸಂಸಾರಚಕ್ಕಸ್ಸ ಅರಾನಞ್ಚ ಹತಭಾವದೀಪನತೋ। ದುತಿಯಂ ‘‘ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ’’ತಿ ಪದಂ ಆಸಯಾನುಸಯಇನ್ದ್ರಿಯಪರೋಪರಿಯತ್ತಞಾಣಸಙ್ಖಾತಂ ಬುದ್ಧಚಕ್ಖುಂ ಸಾಧೇತಿ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸೇವ ತಂಸಮ್ಭವತೋ। ತದೇತಞ್ಹಿ ಞಾಣದ್ವಯಂ ಸಾವಕಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾನಂ ನ ಸಮ್ಭವತಿ। ತತಿಯಂ ‘‘ವಿವಟ್ಟಚ್ಛದಾ’’ತಿ ಪದಂ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಸಙ್ಖಾತಂ ಸಮನ್ತಚಕ್ಖುಂ ಸಾಧೇತಿ ಸವಾಸನಸಬ್ಬಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನದೀಪನತೋ। ‘‘ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ’’ತಿ ಹಿ ವತ್ವಾ ‘‘ವಿವಟ್ಟಚ್ಛದಾ’’ತಿ ವಚನಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಭಾವಾಯ ಸವಾಸನಸಬ್ಬಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನಂ ವಿಭಾವೇತೀತಿ। ‘‘ಅಹಂ ಖೋ ಪನ ತಾತ ಅಮ್ಬಟ್ಠ ಮನ್ತಾನಂ ದಾತಾ’’ತಿ ಇದಂ ಅಪ್ಪಧಾನಂ, ‘‘ತ್ವಂ ಮನ್ತಾನಂ ಪಟಿಗ್ಗಹೇತಾ’’ತಿ ಇದಮೇವ ಪಧಾನಂ ಸಮುತ್ತೇಜನಾವಚನನ್ತಿ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ತ್ವಂ ಮನ್ತಾನಂ ಪಟಿಗ್ಗಹೇತಾತಿ ಇಮಿನಾ’ಸ್ಸ ಮನ್ತೇಸು ಸೂರಭಾವಂ ಜನೇತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಲಕ್ಖಣವಿಭಾವನೇ ವಿಸದಞಾಣತಾಸಙ್ಖಾತಂ ಸೂರಭಾವಂ ಜನೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
೨೫೯. ಏವಂ ಭೋತಿ ಏತ್ಥ ಏವಂ-ಸದ್ದೋ ವಚನಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನೇ ನಿಪಾತೋ, ವಚನಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಞ್ಚೇತ್ಥ ತಥಾ ಮಯಂ ತಂ ಭವನ್ತಂ ಗೋತಮಂ ವೇದಿಸ್ಸಾಮ, ತ್ವಂ ಮನ್ತಾನಂ ಪಟಿಗ್ಗಹೇತಾತಿ ಚ ಏವಂ ಪವತ್ತಸ್ಸ ಪೋಕ್ಖರಸಾತಿನೋ ವಚನಸ್ಸ ಸಮ್ಪಟಿಗ್ಗಹೋ। ‘‘ತಸ್ಸತ್ಥೋ’’ತಿಆದಿನಾಪಿ ಹಿ ತದೇವತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ತಥಾ ಚ ವುತ್ತಂ ‘‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಸ ಪೋಕ್ಖರಸಾತಿಸ್ಸ ಪಟಿಸ್ಸುತ್ವಾ’’ತಿ, ತಂ ಪನೇಸ ಆಚರಿಯಸ್ಸ ಸಮುತ್ತೇಜನಾಯ ಲಕ್ಖಣೇಸು ವಿಗತಸಮ್ಮೋಹಭಾವೇನ ಬುದ್ಧಮನ್ತೇ ಸಮ್ಪಸ್ಸಮಾನತ್ತಾ ವದತೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಸೋಪೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ‘‘ತಾಯಾತಿ ತಾಯ ಯಥಾವುತ್ತಾಯ ಸಮುತ್ತೇಜನಾಯಾ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೫೯) ಆಚರಿಯೇನ ವುತ್ತಂ, ಅಧುನಾ ಪನ ಪೋತ್ಥಕೇಸು ‘‘ತಾಯ ಆಚರಿಯಕಥಾಯಾ’’ತಿ ಪಾಠೋ ದಿಸ್ಸತಿ। ಅತ್ಥತೋ ಚೇಸ ಅವಿರುದ್ಧೋಯೇವ। ಮನ್ತೇಸು ಸತಿಸಮುಪ್ಪಾದಿಕಾ ಹಿ ಕಥಾ ಸಮುತ್ತೇಜನಾತಿ।
ಅಯಾನಭೂಮಿನ್ತಿ ಯಾನಸ್ಸ ಅಭೂಮಿಂ, ಯಾನೇನ ಯಾತುಮಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಟ್ಠಾನಭೂತಂ, ದ್ವಾರಕೋಟ್ಠಕಸಮೀಪಂ ಗನ್ತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಅವಿಸೇಸೇನ ವುತ್ತಸ್ಸಪಿ ವಚನಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ ಅಟ್ಠಕಥಾಪಮಾಣತೋ ವಿಸೇಸೇನ ಗಹೇತಬ್ಬೋತಿ ಆಹ ‘‘ಠಿತಮಜ್ಝನ್ಹಿಕಸಮಯೇ’’ತಿ। ಸಬ್ಬೇಸಮಾಚಿಣ್ಣವಸೇನ ಪಠಮನಯಂ ವತ್ವಾ ಪಧಾನಿಕಾನಮೇವ ಆವೇಣಿಕಾಚಿಣ್ಣವಸೇನ ದುತಿಯನಯೋ ವುತ್ತೋ। ದಿವಾಪಧಾನಿಕಾತಿ ದಿವಾಪಧಾನಾನುಯುಞ್ಜನಕಾ, ದಿವಸಭಾಗೇ ಸಮಣಧಮ್ಮಕರಣತ್ಥಂ ತೇ ಏವಂ ಚಙ್ಕಮನ್ತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ತಾದಿಸಾನಞ್ಹೀ’’ತಿಆದಿ। ‘‘ಪರಿವೇಣತೋ ಪರಿವೇಣಮಾಗಚ್ಛನ್ತೋ ಪಪಞ್ಚೋ ಹೋತಿ, ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾವ ಪವಿಸಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಅಮ್ಬಟ್ಠಸ್ಸ ತದುಪಸಙ್ಕಮನಾಧಿಪ್ಪಾಯಂ ವಿಭಾವೇನ್ತೋ ‘‘ಸೋ ಕಿರಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।
೨೬೦. ಅಭಿಞ್ಞಾತಕುಲೇ ಜಾತೋ ಅಭಿಞ್ಞಾತಕೋಲಞ್ಞೋ। ಕಾಮಞ್ಚ ವಕ್ಖಮಾನನಯೇನ ಪುಬ್ಬೇ ಅಮ್ಬಟ್ಠಕುಲಮಪಞ್ಞಾತಂ, ತದಾ ಪನ ಪಞ್ಞಾತನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ತದಾ ಕಿರಾ’’ತಿಆದಿ। ರೂಪಜಾತಿಮನ್ತಕುಲಾಪದೇಸೇಹೀತಿ ‘‘ಅಯಮೀದಿಸೋ’’ತಿ ಅಪದಿಸನಹೇತುಭೂತೇಹಿ ಚತೂಹಿ ರೂಪಜಾತಿಮನ್ತಕುಲೇಹಿ। ಯೇನ ತೇ ‘‘ಯೋ ಹೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಅವಿಸೇಸತೋ ವುತ್ತಮ್ಪಿ ವಿಸೇಸತೋ ವಿಞ್ಞಾಯಮಾನತ್ಥಂ ಸನ್ಧಾಯ ಭಾಸಿತವಚನನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಗನ್ಧಕುಟಿಂ ಸನ್ಧಾಯಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ। ಏವಮೀದಿಸೇಸು।
ಅತುರಿತೋತಿ ಅವೇಗಾಯನ್ತೋ, ‘‘ಅತುರನ್ತೋ’’ತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ಸೋಯೇವತ್ಥೋ। ಕಥಂ ಪವಿಸನ್ತೋ ಅತರಮಾನೋ ಪವಿಸತಿ ನಾಮಾತಿ ಆಹ ‘‘ಸಣಿಕ’’ನ್ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಪದಪ್ಪಮಾಣಟ್ಠಾನೇತಿ ದ್ವಿನ್ನಂ ಪದಾನಂ ಅನ್ತರೇ ಮುಟ್ಠಿರತನಪಮಾಣಟ್ಠಾನೇ। ಸಿನ್ದುವಾರೋ ನಾಮ ಏಕೋ ಪುಪ್ಫೂಪಗರುಕ್ಖೋ, ಯಸ್ಸ ಸೇತಂ ಪುಪ್ಫಂ ಹೋತಿ, ಯೋ ಪಮುಖನ್ತಿ ಗನ್ಧಕುಟಿಗಬ್ಭಪಮುಖಂ। ‘‘ಕುಞ್ಚಿಕಚ್ಛಿದ್ದಸಮೀಪೇ’’ತಿ ವುತ್ತವಚನಂ ಸಮತ್ಥೇತುಂ ‘‘ದ್ವಾರಂ ಕಿರಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ।
೨೬೧. ‘‘ದಾನಂ ದದಮಾನೇಹೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಪಾರಮಿತಾನುಭಾವೇನ ಸಯಮೇವ ದ್ವಾರವಿವರಣಂ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಭಗವತಾ ಸದ್ಧಿಂ ಸಮ್ಮೋದಿಂಸೂತಿ ಏತ್ಥ ಸಮತ್ಥೇನ ಸಂ-ಸದ್ದೇನ ವಿಞ್ಞಾಯಮಾನಂ ಭಗವತೋ ತೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಪಠಮಂ ಪವತ್ತಮೋದತಾಸಙ್ಖಾತಂ ನೇಯ್ಯತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಯಥಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಭಗವಾಪಿ ಹಿ ‘‘ಕಚ್ಚಿ ಭೋ ಮಾಣವಾ ಖಮನೀಯಂ, ಕಚ್ಚಿ ಯಾಪನೀಯ’’ನ್ತಿಆದೀನಿ ಪುಚ್ಛನ್ತೋ ತೇಹಿ ಮಾಣವೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಪುಬ್ಬಭಾಸಿತಾಯ ಪಠಮಞ್ಞೇವ ಪವತ್ತಮೋದೋ ಅಹೋಸಿ। ಸಮಪ್ಪವತ್ತಮೋದಾತಿ ಭಗವತೋ ತದನುಕರಣೇನ ಸಮಂ ಪವತ್ತಸಂಸನ್ದನಾ। ತದತ್ಥಂ ಸಹ ಉಪಮಾಯ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸೀತೋದಕಂ ವಿಯಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಪರಮನಿಬ್ಬುತಕಿಲೇಸದರಥತಾಯ ಭಗವತೋ ಸೀತೋದಕಸದಿಸತಾ, ಅನಿಬ್ಬುತಕಿಲೇಸದರಥತಾಯ ಚ ಮಾಣವಾನಂ ಉಣ್ಹೋದಕಸದಿಸತಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಸಮ್ಮೋದಿತನ್ತಿ ಸಂಸನ್ದಿತಂ। ಮುದಸದ್ದೋ ಹೇತ್ಥ ಸಂಸನ್ದನೇಯೇವ, ನ ಪಾಮೋಜ್ಜೇ, ಏವಞ್ಹಿ ಯಥಾವುತ್ತಉಪಮಾವಚನಂ ಸಮತ್ಥಿತಂ ಹೋತಿ। ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಏಕೀಭಾವ’’ನ್ತಿ, ಸಮ್ಮೋದನಕಿರಿಯಾಯ ಸಮಾನತಂ ಏಕರೂಪತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಖಮನೀಯನ್ತಿ ‘‘ಚತುಚಕ್ಕಂ ನವದ್ವಾರಂ ಸರೀರಯನ್ತಂ ದುಕ್ಖಬಹುಲತಾಯ ಸಭಾವತೋ ದುಸ್ಸಹಂ ಕಚ್ಚಿ ಖಮಿತುಂ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿ ಪುಚ್ಛನ್ತಿ, ಯಾಪನೀಯನ್ತಿ ಆಹಾರಾದಿಪಚ್ಚಯಪಟಿಬದ್ಧವುತ್ತಿಕಂ ಚಿರಪ್ಪಬನ್ಧಸಙ್ಖಾತಾಯ ಯಾಪನಾಯ ಕಚ್ಚಿ ಯಾಪೇತುಂ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಂ, ಸೀಸರೋಗಾದಿಆಬಾಧಾಭಾವೇನ ಕಚ್ಚಿ ಅಪ್ಪಾಬಾಧಂ, ದುಕ್ಖಜೀವಿಕಾಭಾವೇನ ಕಚ್ಚಿ ಅಪ್ಪಾತಙ್ಕಂ, ತಂತಂಕಿಚ್ಚಕರಣೇ ಉಟ್ಠಾನಸುಖತಾಯ ಕಚ್ಚಿ ಲಹುಟ್ಠಾನಂ, ತದನುರೂಪಬಲಯೋಗತೋ ಕಚ್ಚಿ ಬಲಂ, ಸುಖವಿಹಾರಫಲಸಬ್ಭಾವೇನ ಕಚ್ಚಿಫಾಸುವಿಹಾರೋ ಅತ್ಥೀತಿ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಕಚ್ಚಿ-ಸದ್ದಂ ಯೋಜೇತ್ವಾ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಬಲಪ್ಪತ್ತಾ ಪೀತಿಯೇವ। ತರುಣಾ ಪೀತಿ ಪಾಮೋಜ್ಜಂ। ಸಮ್ಮೋದನಂ ಜನೇತಿ ಕರೋತೀತಿ ಸಮ್ಮೋದನಿಕಂ, ತದೇವ ಸಮ್ಮೋದನಿಯಂ ಕ-ಕಾರಸ್ಸ ಯ-ಕಾರಂ ಕತ್ವಾ। ಸಮ್ಮೋದೇತಬ್ಬತೋ ಸಮ್ಮೋದನೀಯನ್ತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಸಮ್ಮೋದಿತುಂ ಯುತ್ತಭಾವತೋ’’ತಿ ಇಮಿನಾ। ಏವಂ ಆಚರಿಯೇಹಿ ವುತ್ತಂ। ಸಮ್ಮೋದಿತುಂ ಅರಹತೀತಿ ಸಮ್ಮೋದನಿಕಂ, ತದೇವ ಸಮ್ಮೋದನಿಯಂ ಯಥಾವುತ್ತನಯೇನಾತಿ ಇಮಮತ್ಥಮ್ಪಿ ದಸ್ಸೇತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ‘‘ಸಾರೇತು’’ನ್ತಿ ಏತಸ್ಸ ‘‘ನಿರನ್ತರಂ ಪವತ್ತೇತು’’ನ್ತಿ ಅತ್ಥವಚನಂ। ಸರಿತಬ್ಬಭಾವತೋತಿ ಅನುಸ್ಸರಿತಬ್ಬಭಾವತೋ। ‘‘ಸಾರೇತುಂ ಅರಹತೀ’’ತಿ ಅತ್ಥೇ ಯಥಾಪದಂ ದೀಘೇನ ‘‘ಸಾರಣೀಯ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಸರಿತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ ಅತ್ಥೇ ಪನ ‘‘ಸರಣೀಯ’’ನ್ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ದೀಘಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಸಾರಣೀಯ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಏವಂ ಸದ್ದತೋ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಅತ್ಥಮತ್ತತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸುಯ್ಯಮಾನಸುಖತೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಸುಯ್ಯಮಾನಸುಖತೋತಿ ಆಪಾಥಮಧುರತ್ತಮಾಹ, ಅನುಸ್ಸರಿಯಮಾನಸುಖತೋತಿ ವಿಮದ್ದರಮಣೀಯತ್ತಂ। ಬ್ಯಞ್ಜನಪರಿಸುದ್ಧತಾಯಾತಿ ಸಭಾವನಿರುತ್ತಿಭಾವೇನ ತಸ್ಸಾ ಕಥಾಯ ಅತ್ಥಪರಿಸುದ್ಧತಾಯಾತಿ ಅತ್ಥಸ್ಸ ನಿರುಪಕ್ಕಿಲೇಸತ್ತಂ। ಅನೇಕೇಹಿ ಪರಿಯಾಯೇಹೀತಿ ಅನೇಕೇಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ।
ಅಪಸಾದೇಸ್ಸಾಮೀತಿ ಮಙ್ಕುಂ ಕರಿಸ್ಸಾಮಿ। ಉಭೋಸು ಖನ್ಧೇಸು ಸಾಟಕಂ ಆಸಜ್ಜೇತ್ವಾ ಕಣ್ಠೇ ಓಲಮ್ಬನಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಕಣ್ಠೇ ಓಲಮ್ಬಿತ್ವಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ದುಸ್ಸಕಣ್ಣಂ ಗಹೇತ್ವಾತಿ ನಿವತ್ಥಸಾಟಕಸ್ಸ ಕೋಟಿಂ ಏಕೇನ ಹತ್ಥೇನ ಗಹೇತ್ವಾ। ಚಙ್ಕಮಿತುಮಾರುಹನಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಚಙ್ಕಮಂ ಅಭಿರುಹಿತ್ವಾ’’ತಿ ಆಹ। ಧಾತುಸಮತಾತಿ ರಸಾದಿಧಾತೂನಂ ಸಮಾವತ್ಥತಾ, ಅರೋಗತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಾಸಾದಿಕತ್ಥನ್ತಿ ಪಸಾದಜನನತ್ಥಂ ‘‘ಗತಗತಟ್ಠಾನೇ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ‘‘ಪಾಸಾದಿಕತ್ತಾ’’ತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಾನಂ ಪಸಾದಾವಹತ್ತಾತಿ, ‘‘ಉಪ್ಪನ್ನಬಹುಮಾನಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಉಪ್ಪಣ್ಡನಕಥನ್ತಿ ಅವಹಸಿತಬ್ಬತಾಯುತ್ತಕಥಂ। ‘‘ಅನಾಚಾರಭಾವಸಾರಣೀಯ’’ನ್ತಿ ತಸ್ಸ ವಿಸೇಸನಂ, ಅನಾಚಾರಭಾವೇನ ಸಾರಣೀಯಂ ‘‘ಅನಾಚಾರೋ ವತಾಯ’’ನ್ತಿ ಸರಿತಬ್ಬಕನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
೨೬೨. ಕಾತುಂ ದುಕ್ಕರಮಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಂ ಕಿಚ್ಚಮಯಂ ಆರಭೀತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಭವಗ್ಗಂ ಗಹೇತುಕಾಮೋ ವಿಯಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಞ್ಹೇತಂ ಸದೇವಕೇನಪಿ ಲೋಕೇನ, ಯದಿದಂ ಭಗವತೋ ಅಪಸಾದನಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ಅಟ್ಠಾನೇ ವಾಯಮತೀ’’ತಿ। ಹನ್ದ ತೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಮನ್ತೇಮೀತಿ ಏವಂ ಅಟ್ಠಾನೇ ವಾಯಮನ್ತೋಪಿ ಅಯಂ ಬಾಲೋ ‘‘ಮಯಿ ಕಿಞ್ಚಿ ಅಕಥೇನ್ತೇ ಮಯಾ ಸದ್ಧಿಂ ಉತ್ತರಿ ಕಥೇತುಮ್ಪಿ ಆಚರಿಯಾ, ತೇಸಂ ಪನ ಆಚರಿಯಾನಂ ಪಕಟ್ಠಾ ಆಚರಿಯಾತಿ ಪಾಚರಿಯಾ ಯಥಾ ‘‘ಪಪಿತಾಮಹೋ’’ತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಆಚರಿಯೇಹಿ ಚ ತೇಸಂ ಆಚರಿಯೇಹಿ ಚಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
ಪಠಮಇಬ್ಭವಾದವಣ್ಣನಾ
೨೬೩. ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ‘‘ಸಯಾನೋ ವಾ’’ತಿಆದಿವಚನಂ ನ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ಮಾನವಸೇನ ಪನ ಯುಗಗ್ಗಾಹಂ ಕರೋನ್ತೋ ವದತೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಕಾಮಂ ತೀಸೂ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ತೀಸು ಇರಿಯಾಪಥೇಸೂತಿ ಠಾನಗಮನನಿಸಜ್ಜಾಸು। ತೇಸ್ವೇವ ಹಿ ಆಚರಿಯೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಸಲ್ಲಪಿತುಮರಹತಿ, ನ ತು ಸಯನೇ ಗರುಕರಣೀಯಾನಂ ಸಯಾನಾನಮ್ಪಿ ಸಮ್ಮುಖಾ ಗರುಕಾರೇಹಿ ಸಯನಸ್ಸ ಅಕತ್ತಬ್ಬಭಾವತೋ। ಕಥಾಸಲ್ಲಾಪನ್ತಿ ಕಥಾವಸೇನ ಯುಗಗ್ಗಾಹಕರಣತ್ಥಂ ಸಲ್ಲಪನಂ। ಸಯಾನೇನ ಹಿ ಆಚರಿಯೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಸಯಾನಸ್ಸ ಕಥಾ ನಾಮ ಆಚಾರೋ ನ ಹೋತಿ, ತಥಾಪೇತಂ ಇತರೇಹಿ ಸದಿಸಂ ಕತ್ವಾ ಕಥನಂ ಇಧ ಕಥಾಸಲ್ಲಾಪೋ।
ಯಂ ‘‘ತತೋ ಕಿರಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಗೋರೂಪನ್ತಿ ಗೋ ನೂನ ರೂಪಕವಸೇನ ವುತ್ತತ್ತಾ, ರೂಪಸದ್ದಸ್ಸ ಚ ತಬ್ಭಾವವುತ್ತಿತೋ। ಯದಿ ಅಹೀಳೇನ್ತೋ ಭವೇಯ್ಯ, ‘‘ಮುಣ್ಡಾ ಸಮಣಾ’’ತಿ ವದೇಯ್ಯ, ಹೀಳೇನ್ತೋ ಪನ ಗರಹತ್ಥೇನ ಕ-ಸದ್ದೇನ ಪದಂ ವಡ್ಢೇತ್ವಾ ‘‘ಮುಣ್ಡಕಾ ಸಮಣಕಾ’’ತಿ ವದತೀತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಮುಣ್ಡೇ ಮುಣ್ಡಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಇಬ್ಭಾತಿ ಗಹಪತಿಕಾತಿ ಅತ್ಥಮತ್ತವಚನಂ, ಸದ್ದತೋ ಪನ ಇಭಸ್ಸ ಪಯೋಗೋ ಇಭೋ ಉತ್ತರಪದಲೋಪೇನ, ತಂ ಇಭಂ ಅರಹನ್ತೀತಿ ಇಬ್ಭಾ ದ್ವಿತ್ತಂ ಕತ್ವಾ। ಕಿಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಯಥಾ ಸೋಭನಂ ಗಮನತೋ ಇಭಸಙ್ಖಾತೋ ಹತ್ಥಿವಾಹನಭೂತೋ ಪರಸ್ಸ ವಸೇನ ಪವತ್ತತಿ, ನ ಅತ್ತನೋ, ಏವಮೇತೇಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಂ ಸುಸ್ಸೂಸಕಾ ಸುದ್ದಾ ಪರಸ್ಸ ವಸೇನ ಇಬ್ಭಾತಿ। ತೇ ಪನ ಕುಟುಮ್ಬಿಕತಾಯ ಘರವಾಸಿನೋ ಘರಸಾಮಿಕಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥಮತ್ತಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಗಹಪತಿಕಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ।
ಕಣ್ಹಾತಿ ಕಣ್ಹಜಾತಿಕಾ। ದ್ವಿಜಾ ಏವ ಹಿ ಸುದ್ಧಜಾತಿಕಾ, ನ ಇತರೇತಿ ತಸ್ಸಾಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಕಾಳಕಾ’’ತಿ। ಪಿತಾಮಹಭಾವೇನ ಞಾತಿಬನ್ಧವತ್ತಾ ಬನ್ಧು। ತೇನಾಹ ‘‘ಪಿತಾಮಹೋತಿ ವೋಹರನ್ತೀ’’ತಿ। ಅಪಚ್ಚಾತಿ ಪುತ್ತಾ। ಮುಖತೋ ನಿಕ್ಖನ್ತಾತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಂ ಪುಬ್ಬಪುರಿಸಾ ಬ್ರಹ್ಮುನೋ ಮುಖತೋ ನಿಕ್ಖನ್ತಾ, ಅಯಂ ತೇಸಂ ಪಠಮುಪ್ಪತ್ತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಸೇಸಪದೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಅಯಂ ಪನೇತ್ಥ ವಿಸೇಸೋ – ‘‘ಇಬ್ಭಾ ಕಣ್ಹಾ’’ತಿ ವತ್ವಾ ‘‘ಬನ್ಧುಪಾದಾಪಚ್ಚಾ’’ತಿ ವದನ್ತೋ ಕುಲವಸೇನ ಸಮಣಾ ವೇಸ್ಸಕುಲಪರಿಯಾಪನ್ನಾ, ಪಠಮುಪ್ಪತ್ತಿವಸೇನ ಪನ ಬ್ರಹ್ಮುನೋ ಪಿಟ್ಠಿಪಾದತೋ ನಿಕ್ಖನ್ತಾ, ನ ಪಕತಿವೇಸ್ಸಾ ವಿಯ ನಾಭಿತೋತಿ ದಸ್ಸೇತೀತಿ, ಇದಂ ಪನಸ್ಸ ‘‘ಮುಖತೋ ನಿಕ್ಖನ್ತಾ’’ತಿಆದಿವಚನತೋಪಿ ಅತಿವಿಯ ಅಸಮವೇಕ್ಖಿತಪುಬ್ಬವಚನಂ ಚತುವಣ್ಣಪರಿಯಾಪನ್ನಸ್ಸೇವ ಸಮಣಭಾವಸಮ್ಭವತೋ। ಅನಿಯಮೇತ್ವಾತಿ ಅವಿಸೇಸೇತ್ವಾ, ಅನುದ್ದೇಸಿಕಭಾವೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಮಾನಮೇವ ನಿಸ್ಸಾಯ ಕಥೇಸೀತಿ ಮಾನಮೇವಾಪಸ್ಸಯಂ ಕತ್ವಾ ಅತ್ತಾನಂ ಉಕ್ಕಂಸೇನ್ತೋ, ಪರೇ ಚ ವಮ್ಭೇನ್ತೋ ‘‘ಮುಣ್ಡಕಾ ಸಮಣಕಾ’’ತಿಆದಿವಚನಂ ಕಥೇಸಿ। ಜಾನಾಪೇಸ್ಸಾಮೀತಿ ಅತ್ತನೋ ಗೋತ್ತಪಮಾಣಂ ಯಾಥಾವತೋ ವಿಭಾವನೇನ ವಿಞ್ಞಾಪೇಸ್ಸಾಮಿ। ಅತ್ಥೋತಿ ಹಿತಂ, ಇಚ್ಛಿತವತ್ಥು ವಾ, ತಂ ಪನ ಕತ್ತಬ್ಬಕಿಚ್ಚಮೇವಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಆಗನ್ತ್ವಾ ಕತ್ತಬ್ಬಕಿಚ್ಚಸಙ್ಖಾತೋ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ, ಸೋ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ಅತ್ಥಿಕಂ ಯಥಾ ‘‘ದಣ್ಡಿಕೋ’’ತಿ। ದುತಿಯಸ್ಸಪಿ ಪುಗ್ಗಲವಾಚಕಸ್ಸ ತದಸ್ಸತ್ಥಿಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ ಪಠಮೇನ ‘‘ತಸ್ಸ ಮಾಣವಸ್ಸ ಚಿತ್ತ’’ನ್ತಿ। ಅತ್ಥಿಕಮಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ಅತ್ಥಿಕವಾ ಯಥಾ ‘‘ಗುಣವಾ’’ತಿ।
‘‘ಯಾಯೇವ ಖೋ ಪನತ್ಥಾಯಾ’’ತಿ ಲಿಙ್ಗವಿಪಲ್ಲಾಸವಸೇನ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಯೇನೇವ ಖೋ ಪನತ್ಥೇನಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ತಮೇವ ಅತ್ಥನ್ತಿ ಇದಂ ಪುರಿಸಲಿಙ್ಗವಸೇನೇವ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ। ತತ್ಥ ಹಿ ಸಾಭಾವಿಕಲಿಙ್ಗತಾದಸ್ಸನೇನ ಇಧ ಅಸಾಭಾವಿಕಲಿಙ್ಗತಾಸಿದ್ಧೀತಿ। ಅಯಂ ಪನೇತ್ಥ ಅಟ್ಠಕಥಾತೋ ಅಪರೋ ನಯೋ – ಯಾಯ ಅತ್ಥಾಯಾತಿ ಪುಲ್ಲಿಙ್ಗವಸೇನೇವ ತದತ್ಥೇ ಸಮ್ಪದಾನವಚನಂ, ಯಸ್ಸ ಕತ್ತಬ್ಬಕಿಚ್ಚಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಅತ್ಥಾಯಾತಿ ಅತ್ಥೋತಿ। ಅಸ್ಸಾತಿ ಅಮ್ಬಟ್ಠಸ್ಸ ಅಞ್ಞೇಸಂ ಸನ್ತಿಕಂ ಆಗತಾನನ್ತಿ ಗರುಟ್ಠಾನಿಯಾನಂ ಸನ್ತಿಕಮುಪಗತಾನಂ ಸಾಧುರೂಪಾನಂ। ವತ್ತನ್ತಿ ತೇಸಂ ಸಮಾಚಿಣ್ಣಂ। ಪಕರಣತೋಯೇವ ‘‘ಆಚರಿಯಕುಲೇ’’ತಿ ಅತ್ಥೋ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ, ‘‘ಅವುಸಿತವಾ’’ತಿ ಚ ಅಸಿಕ್ಖಿತಭಾವೋಯೇವ ವೋಹಾರವಸೇನ ವುತ್ತೋ ಯಥಾ ತಂ ಚೀವರದಾನಂ ತಿಚೀವರೇನ ಅಚ್ಛಾದೇಸೀತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಆಚರಿಯಕುಲೇ ಅವುಸಿತವಾ ಅಸಿಕ್ಖಿತೋ’’ತಿ। ಅಸಿಕ್ಖಿತತ್ತಾ ಏವ ಅಪ್ಪಸ್ಸುತೋ, ‘‘ವುಸಿತಮಾನೀ’’ತಿ ಚ ಪದಾಪೇಕ್ಖಾಯ ಅಪರಿಯೋಸಿತವಚನತ್ತಾ ಸಮಾನೋತಿ ಪಾಠಸೇಸೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಅಪ್ಪಸ್ಸುತೋವ ಸಮಾನೋ’’ತಿ ಇಮಿನಾ। ಬಾಹುಸಚ್ಚಞ್ಹಿ ನಾಮ ಯಾವದೇವ ಉಪಸಮತ್ಥಂ ಇಚ್ಛಿತಬ್ಬಂ, ತದಭಾವತೋ ಪನಾಯಂ ಅಮ್ಬಟ್ಠೋ ಅವುಸಿತವಾ ಅಸಿಕ್ಖಿತೋ ಅಪ್ಪಸ್ಸುತೋತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತೀತಿ ಏವಮ್ಪಿ ಅತ್ಥಾಪತ್ತಿತೋ ಕಾರಣಂ ವಿಭಾವೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಕಿಮಞ್ಞತ್ರ ಅವುಸಿತತ್ತಾ’’ತಿ। ಇಮಮ್ಪಿ ಸಮ್ಬನ್ಧಂ ದೀಪೇತಿ ‘‘ಏತಸ್ಸ ಹೀ’’ತಿಆದಿನಾ। ಯಥಾರುತತೋ ಪನ ಫರುಸವಚನಸಮುದಾಚಾರೇನ ಅನುಪಸಮಕಾರಣದಸ್ಸನಮೇತಂ। ತತ್ರಾಯಂ ಯೋಜನಾ – ‘‘ಕಿಮಞ್ಞತ್ರ ಅವುಸಿತತ್ತಾ’’ತಿ ಇದಂ ಕಾರಣಂ ಏತಸ್ಸ ಅಮ್ಬಟ್ಠಸ್ಸ ಫರುಸವಚನಸಮುದಾಚಾರೇ ಕಾರಣನ್ತಿ। ‘‘ಫರುಸವಚನಸಮುದಾಚಾರೇನಾ’’ತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ತಥಾ ಸಮುದಾಚಾರವಸೇನ ವುತ್ತಂ ಕಾರಣನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏವಮ್ಪಿ ಯೋಜೇನ್ತಿ – ಅವುಸಿತತ್ತಾ ಅವುಸಿತಭಾವಂ ಅಞ್ಞತ್ರ ಠಪೇತ್ವಾ ಏತಸ್ಸ ಏವಂ ಫರುಸವಚನಸಮುದಾಚಾರೇ ಕಾರಣಂ ಕಿಮಞ್ಞಂ ಅತ್ಥೀತಿ। ಪುರಿಮಯೋಜನಾವೇತ್ಥ ಯುತ್ತತರಾ ಯಥಾಪಾಠಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬತೋ। ‘‘ಅಞ್ಞತ್ರಾ’’ತಿ ನಿಪಾತಯೋಗತೋ ಅವುಸಿತತ್ತಾತಿ ಉಪಯೋಗತ್ಥೇ ನಿಸ್ಸಕ್ಕವಚನಂ। ತದೇವ ಕಾರಣಂ ಸಮತ್ಥೇತಿ ‘‘ಆಚರಿಯಕುಲೇ’’ತಿಆದಿನಾ।
೨೬೪. ಕೋಧಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಪರಸ್ಸ ವಸಾನುಗತಚಿತ್ತತಾಯ ಅಸಕಮನೋ। ಮಾನನಿಮ್ಮದನತ್ಥನ್ತಿ ಮಾನಸ್ಸ ನಿಮ್ಮದನತ್ಥಂ ಅಭಿಮದ್ದನತ್ಥಂ, ಅಮದನತ್ಥಂ ವಾ, ಮಾನಮದವಿರಹತ್ಥನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ದೋಸಂ ಉಗ್ಗಿಲೇತ್ವಾತಿ ಸಿನೇಹಪಾನೇನ ಕಿಲಿನ್ನಂ ವಾತಪಿತ್ತಸೇಮ್ಹದೋಸಂ ಉಬ್ಬಮನಂ ಕತ್ವಾ। ಗೋತ್ತೇನ ಗೋತ್ತನ್ತಿ ಅಮ್ಬಟ್ಠೇನೇವ ಭಗವತಾ ಪುಟ್ಠೇನ ವುತ್ತೇನ ಸಾವಜ್ಜೇನ ಪುರಾತನಗೋತ್ತೇನ ಅಧುನಾ ಅನವಜ್ಜಸಞ್ಞಿತಂ ಗೋತ್ತಂ। ಕುಲಾಪದೇಸೇನ ಕುಲಾಪದೇಸನ್ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಉಟ್ಠಾಪೇತ್ವಾತಿ ಸಾವಜ್ಜತೋ ಉಟ್ಠಹನಂ ಕತ್ವಾ, ಉದ್ಧರಿತ್ವಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಗೋತ್ತಞ್ಚೇತ್ಥ ಆದಿಪುರಿಸವಸೇನ, ಕುಲಾಪದೇಸೋ ಪನ ತದನ್ವಯೇ ಉಪ್ಪನ್ನಾಭಿಞ್ಞಾತಪುರಿಸವಸೇನ ಆದಿಚ್ಚಗೋತ್ತಂ ಅದಿತಿಯಾ ನಾಮ ದೇವಧೀತಾಯ ಪುತ್ತಭೂತಂ ಆದಿಪುರಿಸಂ ಪಬ್ಬಜ್ಜಾಸುತ್ತೇ –
‘‘ಆದಿಚ್ಚಾ ನಾಮ ಗೋತ್ತೇನ, ಸಾಕಿಯಾ ನಾಮ ಜಾತಿಯಾ।
ತಮ್ಹಾ ಕುಲಾ ಪಬ್ಬಜಿತೋಮ್ಹಿ, ನ ಕಾಮೇ ಅಭಿಪತ್ಥಯ’’ನ್ತಿ॥ (ಸು॰ ನಿ॰ ೪೨೫)।
ಮಾಘವಕುಲಂ ಪನ ತದನ್ವಯೇ ಅಭಿಞ್ಞಾತಂ ಮಚಲಗಾಮಿಕಪುರಿಸಂ ಪತಿ ಹೋತೀತಿ। ಗೋತ್ತಮೂಲಸ್ಸ ಗಾರಯ್ಹತಾಯ ಅಮಾನವತ್ಥುಭಾವಪವೇದನತೋ ‘‘ಮಾನದ್ಧಜಂ ಮೂಲೇ ಛೇತ್ವಾ ನಿಪಾತೇಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಘಟ್ಟೇನ್ತೋತಿ ಜಾತಿಗೋತ್ತವಸೇನ ಓಮಸನ್ತೋ। ಹೀಳೇನ್ತೋತಿ ಹೀಳನಂ ಗರಹಂ ಕರೋನ್ತೋ। ‘‘ಚಣ್ಡಾ ಭೋ ಗೋತಮ ಸಕ್ಯಜಾತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಸಾಕಿಯೇಸು ಚಣ್ಡಭಾವಾದಿದೋಸಂ ಪಾಪಿತೇಸು ಸಮಣೋಪಿ ಗೋತಮೋ ಪಾಪಿತೋ ಭವಿಸ್ಸತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
ಯಸ್ಮಿಂ ಮಾನುಸ್ಸಯಕೋಧುಸ್ಸಯಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞೂಪತ್ಥದ್ಧಾ, ಸೋ ‘‘ಚಣ್ಡೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಮಾನನಿಸ್ಸಿತಕೋಧಯುತ್ತಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ, ಪಕತೂಪನಿಸ್ಸಯಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ಚೇತ್ಥ ನಿಸ್ಸಿತಭಾವೋ, ನ ಸಹಜಾತಾದಿವಸೇನ। ಖರಾತಿ ಚಿತ್ತೇನ, ವಾಚಾಯ ಚ ಕಕ್ಖಳಾ। ಲಹುಕಾತಿ ತರುಣಾ ಅವುದ್ಧಕಮ್ಮಾ। ತೇನಾಹ ‘‘ಅಪ್ಪಕೇನೇವಾ’’ತಿಆದಿ। ಅಲಾಬುಕಟಾಹನ್ತಿ ಲಾಬುಫಲಸ್ಸ ಅಭೇಜ್ಜಕಪಾಲಂ। ಅಟ್ಠಕಥಾಮುತ್ತಕನಯಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಭಸ್ಸಾತಿ ಸಾಹಸಿಕಾತಿ ಕೇಚಿ ವದನ್ತಿ, ಸಾರಮ್ಭಕಾತಿ ಅಪರೇ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೬೪) ಆಚರಿಯೇನ ವುತ್ತಂ। ಸಮಾನಾತಿ ಹೋನ್ತಾ ಭವಮಾನಾತಿ ಅಸಸದ್ದವಸೇನತ್ಥೋತಿ ಆಹ ‘‘ಸನ್ತಾತಿ ಪುರಿಮಪದಸ್ಸೇವ ವೇವಚನ’’ನ್ತಿ। ನ ಸಕ್ಕರೋನ್ತೀತಿ ಸಕ್ಕಾರಂ ನ ಕರೋನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥಮೇವ ವಿಞ್ಞಾಪೇತಿ ‘‘ನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ। ಅಪಚಿತಿಕಮ್ಮನ್ತಿ ಪಣಿಪಾತಕಮ್ಮಂ। ‘‘ಯದಿಮೇ ಸಕ್ಯಾ’’ತಿ ಪಚ್ಛಿಮವಾಕ್ಯೇ ಯ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಕಿರಿಯಾಪರಾಮಸನಸ್ಸ ಅನಿಯಮಸ್ಸ ‘‘ತಯಿದಂ ಭೋ ಗೋತಮಾ’’ತಿ ಪುರಿಮವಾಕ್ಯೇ ತ-ಸದ್ದೇನ ನಿಯಮನಂ ವೇದಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಯಂ ಇಮೇ ಸಕ್ಯಾ’’ತಿಆದಿ। ನಾನುಲೋಮನ್ತಿ ಅತ್ತನೋ ಜಾತಿಯಾ ನ ಅನುಚ್ಛವಿಕಂ।
ದುತಿಯಇಬ್ಭವಾದವಣ್ಣನಾ
೨೬೫. ಸನ್ಧಾಗಾರಪದನಿಬ್ಬಚನಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತಮೇವ। ತದಾ ಅಭಿಸಿತ್ತಸಕ್ಯರಾಜೂನಮ್ಪಿ ಬಹುತಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ ‘‘ಅಭಿಸಿತ್ತಸಕ್ಯರಾಜಾನೋ’’ತಿ। ಕಾಮಞ್ಹಿ ಸಕ್ಯರಾಜಕುಲೇ ಯೋ ಸಬ್ಬೇಸಂ ವುದ್ಧತರೋ, ಸಮತ್ಥೋ ಚ, ಸೋ ಏವ ಅಭಿಸೇಕಂ ಲಭತಿ
‘‘ರಾಜಾನೋ ನಾಮ ಪಥಬ್ಯಾರಾಜಾ, ಪದೇಸರಾಜಾ, ಮಣ್ಡಲಿಕಾ, ಅನ್ತರಭೋಗಿಕಾ, ಅಕ್ಖದಸ್ಸಾ, ಮಹಾಮತ್ತಾ, ಯೇ ವಾ ಪನ ಛೇಜ್ಜಭೇಜ್ಜಂ ಕರೋನ್ತಾ ಅನುಸಾಸನ್ತಿ, ಏತೇ ರಾಜಾನೋ ನಾಮಾ’’ತಿ (ಪಾರಾ॰ ೯೨)।
ಸಂಹಾರಿಮೇಹಿ ವಾಳರೂಪೇಹಿ ಕತೋ ಪಲ್ಲಙ್ಕೋ, ಭದ್ದಪೀಠಂ ವೇತ್ತಾಸನಂ। ಮಿಹಿತಮತ್ತಂ ಹಸಿತಮತ್ತಂ। ಅನುಹಸನ್ತೀತಿ ಮಮುದ್ದೇಸಿಕಂ ಮಹಾಹಸಿತಂ ಕರೋನ್ತಿ, ಇದಞ್ಹಿ ‘‘ಅನುಜಗ್ಘನ್ತಾ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ಸಂವಣ್ಣನಾಪದಂ। ಜಗ್ಘಸದ್ದೋ ಚ ಮಹಾಹಸನೇ ಪವತ್ತತಿ ‘‘ನ ಉಜ್ಜಗ್ಘಿಕಾಯ ಅನ್ತರಘರೇ ಗಮಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಪಾಚಿ॰ ೫೮೬) ವಿಯ।
ಕಣ್ಹಾಯನತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಪರಮ್ಪರಾಗತಂ ಕುಲವಂಸಂ ಅನುಸ್ಸವವಸೇನ ಜಾನನ್ತಿ। ಕುಲಾಭಿಮಾನಿನೋ ಹಿ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಪರೇಸಂ ಉಚ್ಚಾವಚಂ ಕುಲಂ ತಥಾ ತಥಾ ಉದಾಹರನ್ತಿ, ಅತ್ತನೋ ಚ ಕುಲವಂಸಂ ಜಾನನ್ತಿ, ಏವಂ ಅಮ್ಬಟ್ಠೋಪಿ, ತಥಾ ಹೇಸ ಪರತೋ ಭಗವತಾ ಪುಚ್ಛಿತೋ ವಜಿರಪಾಣಿ ಭಯೇನ ಅತ್ತನೋ ಕುಲವಂಸಂ ಯಾಥಾವತೋ ಕಥೇಸೀತಿ। ಓಲಮ್ಬೇತ್ವಾತಿ ಹತ್ಥಿಸೋಣ್ಡಸಣ್ಠಾನಾದಿನಾ ಸಾಟಕಂ ಅವಲಮ್ಬೇತ್ವಾ। ತತೋತಿ ತಥಾಜಾನನತೋ, ಗಮನತೋ ಚ। ಮಮಞ್ಞೇವ ಮಞ್ಞೇತಿ ಮಮಮೇವ ಅನುಜಗ್ಘನ್ತಾ ಮಞ್ಞೇ।
ತತಿಯಇಬ್ಭವಾದವಣ್ಣನಾ
೨೬೬. ಖೇತ್ತಲೇಡ್ಡೂನನ್ತಿ ಖೇತ್ತೇ ಕಸನವಸೇನ ಉಟ್ಠಾಪಿತಮತ್ತಿಕಾಖಣ್ಡಾನಂ। ಲೇಡ್ಡುಕಾನಮನ್ತರೇ ನಿವಾಸಿತತ್ತಾ ‘‘ಲೇಡ್ಡುಕಿಕಾ’’ ಇಚ್ಚೇವ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೬೬) ಸಞ್ಞಾತಾ ಖುದ್ದಕಸಕುಣಿಕಾ। ಮಜ್ಝಿಮಪಣ್ಣಾಸಕೇ ಲೇಡ್ಡುಕಿಕೋಪಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾಯಂ ‘‘ಚಾತಕಸಕುಣಿಕಾ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೩.೧೫೦) ವುತ್ತಾ, ನಿಘಣ್ಟುಸತ್ಥೇಸು ಪನ ತಂ ‘‘ಲಾಪಸಕುಣಿಕಾ’’ತಿ ವದನ್ತಿ। ಕೋಧವಸೇನ ಲಗ್ಗಿತುನ್ತಿ ಉಪನಯ್ಹಿತುಂ, ಆಘಾತಂ ಬನ್ಧಿತುನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
‘‘ಅಮ್ಹೇ ‘‘ನಿಮ್ಮಾನೋ ದಾನಿ ಜಾತೋತಿ ಮಞ್ಞಮಾನೋ’’ತಿ।
ದಾಸಿಪುತ್ತವಾದವಣ್ಣನಾ
೨೬೭. ನಿಮ್ಮಾದೇತೀತಿ ಅ-ಕಾರಸ್ಸ ಆ-ಕಾರಂ ಕತ್ವಾ ನಿದ್ದೇಸೋ ಉಮ್ಮಾದೇ ಮದಸದ್ದೇನ ನಿಪ್ಫನ್ನತ್ತಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ನಿಮ್ಮದೇತೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ। ನಿಮ್ಮಾನೇತಿ ವಿಗತಮಾನೇ। ಯದಿ ಪನಾಹಂ ಗೋತ್ತಂ ಪುಚ್ಛೇಯ್ಯಂ ಸಾಧು ವತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಾಕಟಂ ಕಾತುಕಮ್ಯತಾಯ ತಿಕ್ಖತ್ತುಂ ಮಹಾಸದ್ದೇನ ಅವೋಚ। ಕಸ್ಮಾ ಅವೋಚಾತಿ ಪನ ಅಸುದ್ಧಭಾವಂ ಜಾನನ್ತಸ್ಸಾಪಿ ತಥಾವಚನೇ ಕಾರಣಪುಚ್ಛಾ। ಗೋತ್ತಭೂತಂ ನಾಮಮೇವ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ, ನ ವಿಸುಂ ಗೋತ್ತನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಮಾತಾಪೇತ್ತಿಕನ್ತಿ ಮಾತಾಪಿತೂನಂ ಸನ್ತಕ’’ನ್ತಿ। ಗೋತ್ತಞ್ಹಿ ಪಿತಿತೋ ಲದ್ಧಬ್ಬಂ ಪೇತ್ತಿಕಮೇವ, ನ ಮಾತಾಪೇತ್ತಿಕಂ। ನ ಹಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಂ ಸಗೋತ್ತಾಯ ಏವ ಆವಾಹವಿವಾಹೋ ಇಚ್ಛಿತೋ, ಗೋತ್ತನಾಮಂ ಪನ ಜಾತಿಸಿದ್ಧಂ, ನ ಕಿತ್ತಿಮಂ, ನ ಗುಣನಾಮಂ ವಾ, ಜಾತಿ ಚ ಉಭಯಸಮ್ಬನ್ಧಿನೀತಿ ಮಾತಾಪೇತ್ತಿಕಮೇವ, ನ ಪೇತ್ತಿಕಮತ್ತಂ। ನಾಮಗೋತ್ತನ್ತಿ ಗೋತ್ತಭೂತಂ ನಾಮಂ, ನ ಕಿತ್ತಿಮಂ, ನ ಗುಣನಾಮಂ ವಾ ವಿಸೇಸನಪರನಿಪಾತವಸೇನ ವುತ್ತತ್ತಾ ಯಥಾ ‘‘ಅಗ್ಯಾಹಿತೋ’’ತಿ। ನಾಮಞ್ಚ ತದೇವ ಪವೇಣೀವಸೇನ ಪವತ್ತತ್ತಾ ಗೋತ್ತಞ್ಚಾತಿ ಹಿ ನಾಮಗೋತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಯಾ ‘‘ಕಣ್ಹಾಯನೋ’’ತಿ ನಾಮಪಣ್ಣತ್ತಿ ನಿರುಳ್ಹಾ, ತಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ ‘‘ಪಣ್ಣತ್ತಿವಸೇನ ನಾಮ’’ನ್ತಿ। ತಂ ಪನೇತಂ ನಾಮಂ ಕಣ್ಹಇಸಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ತಸ್ಮಿಂ ಕುಲಪರಮ್ಪರಾವಸೇನ ಆಗತಂ, ನ ಏತಸ್ಮಿಂಯೇವ ನಿರುಳ್ಹನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪವೇಣೀವಸೇನ ಗೋತ್ತ’’ನ್ತಿ। ಗೋತ್ತಪದಸ್ಸ ವಚನತ್ಥೋ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತೋಯೇವ।
‘‘ಅನುಸ್ಸರತೋ’’ತಿ ಏತ್ಥ ನ ಕೇವಲಂ ಅನುಸ್ಸರಣಮತ್ತಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ, ಅಥ ಖೋ ಕುಲಸುದ್ಧಿವೀಮಂಸನವಸೇನೇವಾತಿ ಆಹ ‘‘ಕುಲಕೋಟಿಂ ಸೋಧೇನ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿ, ಕುಲಗ್ಗಂ ವಿಸೋಧೇನ್ತಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಅಯ್ಯಪುತ್ತಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಅಯ್ಯಸದ್ದೋ ಅಯ್ಯಿರಕೇತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸಾಮಿನೋ ಪುತ್ತಾ’’ತಿ। ಚತೂಸು ದಾಸೀಸು ‘‘ಘರದಾಸಿಯಾ ಪುತ್ತೋ’’ತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಯಸ್ಮಾ ಅಮ್ಬಟ್ಠೋ ಜಾತಿಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಮಾನಥದ್ಧೋ, ನ ಚ ತಸ್ಸ ಯಾಥಾವತೋ ಜಾತಿಯಾ ಅವಿಭಾವಿತಾಯ ಮಾನನಿಗ್ಗಹೋ ಕರೀಯತಿ, ಅಕತೇ ಚ ಮಾನನಿಗ್ಗಹೇ ಮಾನವಸೇನ ರತನತ್ತಯಂ ಅಪರಜ್ಝಿಸ್ಸತಿ, ಕತೇ ಪನ ಮಾನನಿಗ್ಗಹೇ ಅಪರಭಾಗೇ ರತನತ್ತಯೇ ಪಸೀದಿಸ್ಸತಿ, ನ ಚೇದಿಸೀ ವಾಚಾ ಫರುಸವಾಚಾ ನಾಮ ಹೋತಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸಣ್ಹಭಾವತೋ। ಮಜ್ಝಿಮಪಣ್ಣಾಸಕೇ ಅಭಯಸುತ್ತಞ್ಚ (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೮೩) ಏತ್ಥ ನಿದಸ್ಸನಂ
‘‘ಇಧೇಕಚ್ಚೋ ಪಾಪಭಿಕ್ಖು ತಥಾಗತಪ್ಪವೇದಿತಂ ಧಮ್ಮವಿನಯಂ ಪರಿಯಾಪುಣಿತ್ವಾ ಅತ್ತನೋ ದಹತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಪಾರಾ॰ ೧೯೫) ವಿಯ ದಹಸದ್ದೋ ಧಾರಣತ್ಥೋ, ಧಾರಣಞ್ಚೇತ್ಥ ಪುಬ್ಬಪುರಿಸವಸೇನ ಸಞ್ಞಾಪನನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಓಕ್ಕಾಕೋ ನೋ ಪುಬ್ಬಪುರಿಸೋ’’ತಿಆದಿ। ದಹಸದ್ದಞ್ಹಿ ಭಸ್ಮೀಕರಣೇ, ಧಾರಣೇ ಚ ಇಚ್ಛನ್ತಿ ಸದ್ದವಿದೂ। ಪಭಾ ನಿಚ್ಛರತೀತಿ ಪಭಸ್ಸರಂ ಹುತ್ವಾ ನಿಕ್ಖಮತಿ ತಥಾರೂಪೇನ ಪುಞ್ಞಕಮ್ಮೇನ ದನ್ತಾನಂ ಪಭಸ್ಸರಭಾವತೋ।
ತೇತಿ ಜೇಟ್ಠಕುಮಾರೇ। ಪಠಮಕಪ್ಪಿಕಾನನ್ತಿ ಪಠಮಕಪ್ಪಸ್ಸ ಆದಿಕಾಲೇ ನಿಬ್ಬತ್ತಾನಂ। ಕಿರಸದ್ದೇನ ಚೇತ್ಥ ಅನುಸ್ಸವತ್ಥೇನ, ಯೋ ವುಚ್ಚಮಾನಾಯ ರಾಜಪರಮ್ಪರಾಯ ಕೇಸಞ್ಚಿ ಮತಿಭೇದೋ, ತಂ ಉಲ್ಲಿಙ್ಗೇತಿ। ಅನುಸ್ಸವವಚನೇನೇವ ಹಿ ಅನನುಸ್ಸುತೋ ಉತ್ತರವಿಹಾರವಾಸಿಆದೀನಂ ಮತಿಭೇದೋ ನಿರಾಕರೀಯತೀತಿ। ಮಹಾಸಮ್ಮತಸ್ಸಾತಿ ಅಗ್ಗಞ್ಞಸುತ್ತೇ ವಕ್ಖಮಾನನಯೇನ ‘‘ಅಯಂ ನೋ ರಾಜಾ’’ತಿ ಮಹಾಜನೇನ ಸಮ್ಮನ್ನಿತ್ವಾ ಠಪಿತತ್ತಾ ‘‘ಮಹಾಸಮ್ಮತೋ’’ತಿ ಏವಂ ಸಮ್ಮತಸ್ಸ। ಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ವದನ್ತಿ –
‘‘ಆದಿಚ್ಚಕುಲಸಮ್ಭೂತೋ, ಸುವಿಸುದ್ಧಗುಣಾಕರೋ।
ಮಹಾನುಭಾವೋ ರಾಜಾಸಿ, ಮಹಾಸಮ್ಮತನಾಮಕೋ॥
ಯೋ ಚಕ್ಖುಭೂತೋ ಲೋಕಸ್ಸ, ಗುಣರಂಸಿಸಮುಜ್ಜಲೋ।
ತಮೋನುದೋ ವಿರೋಚಿತ್ಥ, ದುತಿಯೋ ವಿಯ ಭಾಣುಮಾ॥
ಠಪಿತಾ
ವವತ್ಥಿತಾ ಸಕ್ಕುಣನ್ತಿ, ನ ವಿಲಙ್ಘಯಿತು ಜನಾ॥
ಯಸಸ್ಸಿನಂ ತೇಜಸ್ಸಿನಂ, ಲೋಕಸೀಮಾನುರಕ್ಖಕಂ।
ಆದಿಭೂತಂ ಮಹಾವೀರಂ, ಕಥಯನ್ತಿ ‘ಮನೂ’ತಿ ಯ’’ನ್ತಿ॥ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೬೭)।
ತಸ್ಸ ಚ ಪುತ್ತಪಪುತ್ತಪರಮ್ಪರಂ ಸನ್ಧಾಯ ಏವಂ ವದನ್ತಿ –
‘‘ತಸ್ಸ
ತಸ್ಸ ಪುತ್ತೋ ವರರೋಜೋ, ಪವರೋ ರಾಜಮಣ್ಡಲೇ॥
ತಸ್ಸಾಸಿ ಕಲ್ಯಾಣಗುಣೋ, ಕಲ್ಯಾಣೋ ನಾಮ ಅತ್ರಜೋ।
ರಾಜಾ ತಸ್ಸಾಸಿ ತನಯೋ, ವರಕಲ್ಯಾಣನಾಮಕೋ॥
ತಸ್ಸ ಪುತ್ತೋ ಮಹಾವೀರೋ, ಮನ್ಧಾತಾ ಕಾಮಭೋಗಿನಂ।
ಅಗ್ಗಭೂತೋ ಮಹಿನ್ದೇನ, ಅಡ್ಢರಜ್ಜೇನ ಪೂಜಿತೋ॥
ತಸ್ಸ ಸೂನು ಮಹಾತೇಜೋ, ವರಮನ್ಧಾತುನಾಮಕೋ।
‘ಉಪೋಸಥೋ’ತಿ ನಾಮೇನ, ತಸ್ಸ ಪುತ್ತೋ ಮಹಾಯಸೋ॥
ವರೋ ನಾಮ ಮಹಾತೇಜೋ, ತಸ್ಸ ಪುತ್ತೋ ಮಹಾವರೋ।
ತಸ್ಸಾಸಿ ಉಪವರೋತಿ, ಪುತ್ತೋ ರಾಜಾ ಮಹಾಬಲೋ॥
ತಸ್ಸ ಪುತ್ತೋ ಮಘದೇವೋ, ದೇವತುಲ್ಯೋ ಮಹೀಪತಿ।
ಚತುರಾಸೀತಿ ಸಹಸ್ಸಾನಿ, ತಸ್ಸ ಪುತ್ತಪರಮ್ಪರಾ॥
ತೇಸಂ ಪಚ್ಛಿಮಕೋ ರಾಜಾ, ‘ಓಕ್ಕಾಕೋ’ಇತಿ ವಿಸ್ಸುತೋ।
ಮಹಾಯಸೋ ಮಹಾತೇಜೋ, ಅಖುದ್ದೋ ರಾಜಮಣ್ಡಲೇ’’ತಿ॥ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೬೭)।
ಇದಂ ಅಟ್ಠಕಥಾನುಪರೋಧವಚನಂ। ಯಂ ಪನ ದೀಪವಂಸೇ ವುತ್ತಂ –
‘‘ಪಠಮಾಭಿಸಿತ್ತೋ ರಾಜಾ, ಭೂಮಿಪಾಲೋ ಜುತಿನ್ಧರೋ।
ಮಹಾಸಮ್ಮತೋ ನಾಮೇನ, ರಜ್ಜಂ ಕಾರೇಸಿ ಖತ್ತಿಯೋ॥
ತಸ್ಸ ಪುತ್ತೋ ರೋಜೋ ನಾಮ, ವರರೋಜೋ ಚ ಖತ್ತಿಯೋ।
ಕಲ್ಯಾಣೋ ವರಕಲ್ಯಾಣೋ, ಉಪೋಸಥೋ ಮಹಿಸ್ಸರೋ॥
ಮನ್ಧಾತಾ
ವರೋ
ಯಞ್ಚ ಮಹಾವಂಸಾದೀಸು ವುತ್ತಂ –
‘‘ಮಹಾಸಮ್ಮತರಾಜಸ್ಸ, ವಂಸಜೋ ಹಿ ಮಹಾಮುನಿ।
ಕಪ್ಪಾದಿಸ್ಮಿಂ ರಾಜಾಸಿ, ಮಹಾಸಮ್ಮತನಾಮಕೋ॥
ರೋಜೋ ಚ ವರರೋಜೋ ಚ, ತಥಾ ಕಲ್ಯಾಣಕಾ ದುವೇ।
ಉಪೋಸಥೋ ಚ ಮನ್ಧಾತಾ, ವರಕೋ ಪವರಾ ದುವೇ’’ತಿಆದಿ॥
ಸಬ್ಬಮೇತಂ ಯೇಭುಯ್ಯತೋ ಅಟ್ಠಕಥಾವಿರೋಧವಚನಂ। ಅಟ್ಠಕಥಾಯಞ್ಹಿ ಮನ್ಧಾತುರಾಜಾ ಛಟ್ಠೋ ವುತ್ತೋ, ಮಘದೇವರಾಜಾ ಏಕಾದಸಮೋ, ತಸ್ಸ ಚ ಪುತ್ತಪರಮ್ಪರಾಯ ಚತುರಾಸೀತಿಸಹಸ್ಸರಾಜೂನಂ ಪಚ್ಛಿಮಕೋ ಓಕ್ಕಾಕರಾಜಾ, ತೇಸು ಪನ ಮನ್ಧಾತುರಾಜಾ ಸತ್ತಮೋ ವುತ್ತೋ, ಮಘದೇವರಾಜಾ ಅನೇಕೇಸಂ ರಾಜಸಹಸ್ಸಾನಂ ಪಚ್ಛಿಮಕೋ, ತಸ್ಸ ಚ ಪುತ್ತಪರಮ್ಪರಾಯ ಅನೇಕರಾಜಸಹಸ್ಸಾನಂ ಪಚ್ಛಿಮಕೋ ಓಕ್ಕಾಕರಾಜಾತಿ ಏವಮಾದಿನಾ ಅನೇಕಧಾ ವಿರೋಧವಚನಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ನಿರಾಕರೋತಿ। ನನು ಅವೋಚುಮ್ಹ ‘‘ಕಿರಸದ್ದೇನ ಚೇತ್ಥ ಅನುಸ್ಸವತ್ಥೇನ, ಯೋ ವುಚ್ಚಮಾನಾಯ ರಾಜಪರಮ್ಪರಾಯ ಕೇಸಞ್ಚಿ ಮತಿಭೇದೋ, ತಂ ಉಲ್ಲಿಙ್ಗೇತೀ’’ತಿ। ತೇಸಂ ಪಚ್ಛತೋತಿ ಮಘದೇವಪರಮ್ಪರಾಭೂತಾನಂ ಕಳಾರಜನಕಪರಿಯೋಸಾನಾನಂ ಚತುರಾಸೀತಿಖತ್ತಿಯಸಹಸ್ಸಾನಂ ಅಪರಭಾಗೇತಿ ಯಥಾನುಸ್ಸುತಂ ಆಚರಿಯೇನ ವುತ್ತಂ। ದೀಪವಂಸಾದೀಸು ಪನ ‘‘ಕಳಾರಜನಕರಞ್ಞೋ ಪುತ್ತಪರಮ್ಪರಾಯ ಅನೇಕಖತ್ತಿಯಸಹಸ್ಸಾನಂ ಪಚ್ಛಿಮಕೋ ರಾಜಾ ಸುಜಾತೋ ನಾಮ, ತಸ್ಸ ಪುತ್ತೋ ಓಕ್ಕಾಕೋ ರಾಜಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಮಘದೇವಪರಮ್ಪರಾಯ ಅನೇಕಸಹಸ್ಸರಾಜೂನಂ ಅಪರಭಾಗೇ ಪಠಮೋ ಓಕ್ಕಾಕೋ ನಾಮ ರಾಜಾ ಅಹೋಸಿ, ತಸ್ಸ ಪರಮ್ಪರಾಭೂತಾನಂ ಪನ ಅನೇಕಸಹಸ್ಸರಾಜೂನಂ ಅಪರಭಾಗೇ ದುತಿಯೋ ಓಕ್ಕಾಕೋ ನಾಮ ರಾಜಾ ಅಹೋಸಿ, ತಸ್ಸಪಿ ಪರಮ್ಪರಾಯ ಅನೇಕಸಹಸ್ಸರಾಜೂನಂ ಅಪರಭಾಗೇ ತತಿಯೋ ಓಕ್ಕಾಕೋ ನಾಮ ರಾಜಾ ಅಹೋಸಿ। ತಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ ‘‘ತಯೋ ಓಕ್ಕಾಕವಂಸಾ ಅಹೇಸು’’ನ್ತಿಆದಿ।
ಜಾತಿಯಾ ಪಞ್ಚಮದಿವಸೇ ನಾಮಕಮ್ಮಾದಿಮಙ್ಗಲಂ ಲೋಕಾಚಿಣ್ಣನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪಞ್ಚಮದಿವಸೇ ಅಲಙ್ಕರಿತ್ವಾ’’ತಿ। ಸಹಸಾ ವರಂ ಅದಾಸಿನ್ತಿ ಪುತ್ತದಸ್ಸನೇನ ಬಲವಸೋಮನಸ್ಸಪ್ಪತ್ತೋ ಸಾತಿ ಜನ್ತುಕುಮಾರಮಾತಾ। ರಜ್ಜಂ ಪರಿಣಾಮೇತುಂ ಇಚ್ಛತೀತಿ ಮಮ ವರದಾನಂ ಅನ್ತರಂ ಕತ್ವಾ ಇಮಂ ರಜ್ಜಂ ಪರಿಣಾಮೇತುಂ ಇಚ್ಛತಿ।
ರಜ್ಜಂ ಕಾರೇಸ್ಸನ್ತೀತಿ ರಾಜಭಾವಂ ಮಹಾಜನೇನ ಮಹಾಜನಂ ವಾ ಕಾರಾಪೇಸ್ಸನ್ತಿ। ನಪ್ಪಸಹೇಯ್ಯಾತಿ ನಿವಾಸತ್ಥಾಯ ಪರಿಯತ್ತೋ ನ ಭವೇಯ್ಯ।
ಕಳಾರವಣ್ಣತಾಯ ಕಪಿಲಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನಾಮ ಅಹೋಸಿ। ನಿಕ್ಖಮ್ಮಾತಿ ಘರಾವಾಸತೋ ಕಾಮೇಹಿ ಚ ನಿಕ್ಖಮಿತ್ವಾ। ಸಾಕೋ ನಾಮ ಸಬ್ಬಸಾರಮಯೋ ರುಕ್ಖವಿಸೇಸೋ, ಯೇನ ಪಾಸಾದಾದಿ ಕರೀಯತೇ, ತಂಸಮುದಾಯಭೂತೇ ವನಸಣ್ಡೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ಭೂಮಿಯಾ ಪವತ್ತಂ ಭುಮ್ಮಂ, ತಂ ಗುಣದೋಸಂ ಜಾಲೇತಿ ಜೋತೇತಿ, ತಂ ವಾ ಜಲತಿ ಜೋತತಿ ಪಾಕಟಂ ಭವತಿ ಏತಾಯಾತಿ ಭುಮ್ಮಜಾಲಾ। ಹೇಟ್ಠಾ ಚಾತಿ ಏತ್ಥ ಚ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ಅಸೀತಿಹತ್ಥೇ’’ತಿ ಇದಮನುಕಡ್ಢತಿ। ಏತಸ್ಮಿಂ ಪದೇಸೇತಿ ಸಾಕವನಸಣ್ಡಮಾಹ। ಖನ್ಧಪನ್ತಿವಸೇನ ದಕ್ಖಿಣಾವಟ್ಟಾ। ಸಾಖಾಪನ್ತಿವಸೇನ ಪಾಚೀನಾಭಿಮುಖಾ। ತೇಹೀತಿ ಮಿಗಸೂಕರೇಹಿ, ಮಣ್ಡೂಕಮೂಸಿಕೇಹಿ ಚ। ತೇತಿ ಸೀಹಬ್ಯಗ್ಘಾದಯೋ ಸಪ್ಪಬಿಳಾರಾ ಚ।
ಏತ್ಥಾತಿ ಏವಂ ಮಾಪಿಯಮಾನೇ ನಗರೇ। ತುಮ್ಹಾಕಂ ಪುರಿಸೇಸು ಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ಏಕೇಕಮ್ಪಿ ಪುರಿಸಂ ಪಚ್ಚತ್ಥಿಕಭೂತಂ ಅಞ್ಞಂ ಪುರಿಸಸತಮ್ಪಿ ಪುರಿಸಸಹಸ್ಸಮ್ಪಿ ಅಭಿಭವಿತುಂ ನ ಸಕ್ಖಿಸ್ಸತೀತಿ ಯೋಜನಾ। ಚಕ್ಕವತ್ತಿಬಲೇನಾತಿ ಚಕ್ಕವತ್ತಿಬಲಭಾವೇನ। ಅತಿಸೇಯ್ಯೋತಿ ಅತಿವಿಯ ಉತ್ತಮೋ ಭವೇಯ್ಯ। ಕಪಿಲಸ್ಸ ಇಸಿನೋ ವಸನಟ್ಠಾನತ್ತಾ ಕಪಿಲವತ್ಥು।
ನೇಸಂ ಸನ್ತಿಕೇ ಭವೇಯ್ಯಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಅಸದಿಸಸಂಯೋಗೇತಿ ಜಾತಿಯಾ ಅಸದಿಸಾನಂ ಘರಾವಾಸಪಯೋಗೇ ಹೇತುಭೂತೇ। ಅವಸೇಸಾಹಿ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ತನೋ ಕಣಿಟ್ಠಾಹಿ।
ವಡ್ಢಮಾನಾನನ್ತಿ ಅನಾದರೇ ಸಾಮಿವಚನಂ, ಅನನ್ತರಾಯಿಕಾಯ ಪುತ್ತಧೀತುವಡ್ಢನಾಯ ವಡ್ಢಮಾನೇಸು ಏವ ಉದಪಾದೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಲೋಹಿತಕತಾಯ ಕೋವಿಳಾರಪುಪ್ಫಸದಿಸಾನಿ। ಕುಟ್ಠರೋಗೋ ನಾಮ ಸಾಸಮಸೂರೀರೋಗಾ ವಿಯ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಸಙ್ಕಮನಸಭಾವೋತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅಯಂ ರೋಗೋ ಸಙ್ಕಮತೀ’’ತಿ। ಉಪರಿ ಪದರೇನ ಪಟಿಚ್ಛಾದೇತ್ವಾ ಪಂಸುಂ ರಾಸಿಕರಣೇನ ದತ್ವಾ। ನಾಟಕಿತ್ಥಿಯೋ ಓರೋಧಾ ನಾಮ। ತಸ್ಸಾತಿ ಸುಸಿರಸ್ಸ। ಮಿಗಸಕುಣಾದೀನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಆದಿಸದ್ದೇನ ವನಚರಕಪೇತಾದಿಕೇ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ।
ತಸ್ಮಿಂ ರಾಮರಞ್ಞೇ ನಿಸಿನ್ನೇತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಪದರೇತಿ ದಾರುಫಲಕೇ। ಖತ್ತಿಯಮಾಯಾರೋಚನೇನ ಅತ್ತನೋ ಖತ್ತಿಯಭಾವಂ ಜಾನಾಪೇತ್ವಾ।
ಮಾತಿಕನ್ತಿ ಮಾತಿತೋ ಆಗತಂ। ಪಾಭತನ್ತಿ ಮೂಲಭಣ್ಡಂ, ಪಣ್ಣಾಕಾರೋ ವಾ। ರಞ್ಞೋತಿ ರಾಮರಾಜಸ್ಸ ಜೇಟ್ಠಪುತ್ತಭೂತಸ್ಸ ಬಾರಾಣಸಿರಞ್ಞೋ। ತತ್ಥಾತಿ ಬಾರಾಣಸಿಯಂ। ಇಧೇವಾತಿ ಹಿಮವನ್ತಪಸ್ಸೇಯೇವ। ನಗರನ್ತಿ ರಾಜಧಾನೀಭೂತಂ ಮಹಾನಗರಂ। ಕೋಲರುಕ್ಖೋ ಬ್ಯಗ್ಘಪಥೇತಿ ಬ್ಯಗ್ಘಮಗ್ಗೇ।
ಮಾತುಲಾತಿ ಮಾತು ಭಾತರೋ। ಕೇಸಗ್ಗಹಣನ್ತಿ ಕೇಸವೇಣಿಬನ್ಧನಂ। ದುಸ್ಸಗ್ಗಹಣನ್ತಿ ವತ್ಥಸ್ಸ ನಿವಸನಾಕಾರೋ। ನ್ಹಾನತಿತ್ಥನ್ತಿ ಯಥಾವುತ್ತಾಯ ಪೋಕ್ಖರಣಿಯಾ ಉದಕನ್ಹಾನತಿತ್ಥಂ। ಇದಾನಿಪಿ ತೇಸಂ ಜಾತಿಸಮ್ಭೇದಾಭಾವಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಏವಂ ತೇಸ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ಆವಾಹೋ ದಾರಿಕಾಹರಣಂ। ವಿವಾಹೋ ದಾರಿಕಾದಾನಂ। ತತ್ಥಾತಿ ತೇಸು ಸಕ್ಯಕೋಲಿಯೇಸು। ಧಾತುಸದ್ದಾನಮನೇಕತ್ಥತ್ತಾ ಸಮುಸದ್ದೋ ನಿವಾಸತ್ಥೋತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ವಸನ್ತೀ’’ತಿ। ಅಗ್ಗೇತಿ ಉಪಯೋಗತ್ಥೇ ಭುಮ್ಮವಚನಂ, ಆದ್ಯತ್ಥೇ ಚ ಅಗ್ಗಸದ್ದೋ, ಕಿರಿಯಾವಿಸೇಸೋತಿ ಚ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ತಂ ಅಗ್ಗ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ। ಯದೇತ್ಥ ಭಗವತಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅಥ ಖೋ ಅಮ್ಬಟ್ಠ ರಾಜಾ ಓಕ್ಕಾಕೋ ಉದಾನಂ ಉದಾನೇಸಿ ‘ಸಕ್ಯಾ ವತ ಭೋ ಕುಮಾರಾ, ಪರಮಸಕ್ಯಾ ವತ ಭೋ ಕುಮಾರಾ’ತಿ, ತದಗ್ಗೇ ಖೋ ಪನ ಅಮ್ಬಟ್ಠ ಸಕ್ಯಾ ಪಞ್ಞಾಯನ್ತೀ’’ತಿ, ತದೇತಂ ಸದ್ದತೋ, ಅತ್ಥತೋ ಚ ಸಾಭಾವಿಕನಿಬ್ಬಚನನಿದಸ್ಸನಂ ‘‘ಸಕಾಹಿ ಭಗಿನೀಹಿಪಿ ಸದ್ಧಿಂ ಸಂವಾಸವಸೇನ ಜಾತಿಸಮ್ಭೇದಮಕತ್ವಾ ಕುಲವಂಸಂ ಅನುರಕ್ಖಿತುಂ ಸಕ್ಕುಣನ್ತಿ ಸಮತ್ಥೇನ್ತೀತಿ ಸಕ್ಯಾ’’ತಿ ತೇಯೇವ ಸದ್ದರಚನಾವಿಸೇಸೇನ ಸಾಕಿಯಾ। ಯಂ ಪನೇತಂ ಸಕ್ಕತನಿಘಣ್ಟುಸತ್ಥೇಸು ವುತ್ತಂ –
‘‘ಸಾಕರುಕ್ಖಪಟಿಚ್ಛನ್ನಂ, ವಾಸಂ ಯಸ್ಮಾ ಪುರಾಕಂಸು।
ತಸ್ಮಾ ದಿಟ್ಠಾ ವಂಸಜಾತೇ, ಭುವಿ ‘ಸಕ್ಯಾ’ತಿ ವಿಸ್ಸುತಾ’’ತಿ॥
ತದೇತಂ ಸದ್ದಮತ್ತಂ ಪತಿ ಅಸಾಭಾವಿಕನಿಬ್ಬಚನನಿದಸ್ಸನಂ ‘‘ಕಪಿಲಮುನಿನೋ ವಸನಟ್ಠಾನೇ ಸಾಕವನೇ ವಸನ್ತೀತಿ ಸಕ್ಯಾ, ಸಾಕಿಯಾ’’ತಿ ಚ।
ಕಾಳವಣ್ಣತಾಯ ಕಣ್ಹೋ ನಾಮಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಕಾಳವಣ್ಣ’’ನ್ತಿಆದಿ। ಹನುಯಂ ಜಾತಾ ಮಸ್ಸೂ, ಉತ್ತರೋಟ್ಠಸ್ಸ ಉಭೋಸು ಪಸ್ಸೇಸು ದಾಠಾಕಾರೇನ ಜಾತಾ ದಾಠಿಕಾ। ಇದಞ್ಚ ಅತ್ಥಮತ್ತೇನ ವುತ್ತಂ, ತದ್ಧಿತವಸೇನ ಪನ ಯಥಾ ಏತರಹಿ ಯಕ್ಖೇ ‘‘ಪಿಸಾಚೋ’’ತಿ ಸಮಞ್ಞಾ, ಏವಂ ತದಾ ‘‘ಕಣ್ಹೋ’’ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಜಾತಮತ್ತೇಯೇವ ಸಬ್ಯಾಹರಣೇನ ಪಿಸಾಚಸದಿಸತಾಯ ಕಣ್ಹೋತಿ। ತಥಾಹಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಯಥಾ ಖೋ ಪನ ಅಮ್ಬಟ್ಠ ಏತರಹಿ ಮನುಸ್ಸಾ ಪಿಸಾಚೇ ದಿಸ್ವಾ ‘ಪಿಸಾಚಾ’ತಿ ಸಞ್ಜಾನನ್ತಿ, ಏವಮೇವ ಖೋ ಅಮ್ಬಟ್ಠ ತೇನ ಖೋ ಪನ ಸಮಯೇನ ಮನುಸ್ಸಾ ಪಿಸಾಚೇ ‘ಕಣ್ಹಾ’ತಿ ಸಞ್ಜಾನನ್ತೀ’’ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಪಿಸಾಚೋ ಜಾತೋತಿ ಇದಾನಿ ಪಾಕಟನಾಮೇನ ಸುವಿಞ್ಞಾಪನತ್ಥಂ ಪುರಿಮಪದಸ್ಸೇವ ವೇವಚನಂ ವುತ್ತಂ। ‘‘ನ ಸಕಬಳೇನ ಮುಖೇನ ಬ್ಯಾಹರಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಪಾಚಿ॰ ೬೧೯) ವಿಯ ಉಪಸಗ್ಗವಸೇನ ಸದ್ದಕರಣತ್ಥೋ ಹರಸದ್ದೋ, ಪುನ ದುತಿಯೋಪಸಗ್ಗೇನ ಯುತ್ತೋ ಉಚ್ಚಾಸದ್ದಕರಣೇ ವತ್ತತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಉಚ್ಚಾಸದ್ದಮಕಾಸೀ’’ತಿ।
೨೬೮. ಅತ್ತನೋ ಉಪಾರಮ್ಭಮೋಚನತ್ಥಾಯಾತಿ ಆಚರಿಯೇನ, ಅಮ್ಬಟ್ಠೇನ ಚ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ತನೋ ಉಪರಿ ಪಾಪೇತಬ್ಬೋಪವಾದಸ್ಸ ಅಪನಯನತ್ಥಂ। ‘‘ಅತ್ತನೋ’’ತಿ ಹೇತಂ ವಿಚ್ಛಾಲೋಪವಚನಂ। ಪರಿಭಿನ್ದಿಸ್ಸತೀತಿ ಅನತ್ಥಕಾಮತಾಪವೇದನೇನ ಪರಿಭೇದಂ ಕರಿಸ್ಸತಿ, ಪೇಸುಞ್ಞಂ ಉಪಸಂಹರಿಸ್ಸತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಅತ್ಥವಿಞ್ಞಾಪನೇ ಸಾಧನತಾಯ ವಾಚಾ ಏವ ಕರಣಂ ವಾಕ್ಕರಣಂ ನಿರುತ್ತಿನಯೇನ, ತಂ ಕಲ್ಯಾಣಮಸ್ಸಾತಿ ಕಲ್ಯಾಣವಾಕ್ಕರಣೋ। ಅಸ್ಮಿಂ ವಚನೇತಿ ಏತ್ಥ ತಸದ್ದೇನ ಕಾಮಂ ‘‘ಚತ್ತಾರೋಮೇ ಭೋ ಗೋತಮ ವಣ್ಣಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೨೬೬) ಅಮ್ಬಟ್ಠೇನ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತೋ ಜಾತಿವಾದೋ ಪರಾಮಸಿತಬ್ಬೋ ಹೋತಿ, ತಥಾಪೇಸ ಜಾತಿವಾದೋ ವೇದೇ ವುತ್ತವಿಧಿನಾಯೇವ ತೇನ ಪಟಿಮನ್ತೇತಬ್ಬೋ, ತಸ್ಮಾ ಪಟಿಮನ್ತನಹೇತುಭಾವೇನ ಪಸಿದ್ಧಂ ವೇದತ್ತಯವಚನಮೇವ ಪರಾಮಸಿತಬ್ಬನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅತ್ತನಾ ಉಗ್ಗಹಿತೇ ವೇದತ್ತಯವಚನೇ’’ತಿ। ಇದಾನಿ ‘‘ಪೋರಾಣಂ ಖೋ ಪನ ತೇ ಅಮ್ಬಟ್ಠ ಮಾತಾಪೇತ್ತಿಕ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಭಗವತಾ ವುತ್ತವಚನಸ್ಸಪಿ ಪರಾಮಸನಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಏತಸ್ಮಿಂ ವಾ ದಾಸಿಪುತ್ತವಚನೇ’’ತಿ ಆಹ। ಅಪಿಚ ಪಟಿಮನ್ತೇತುನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಪಟಿಮನ್ತನಾ ನಾಮ ಪಞ್ಹಾವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾ, ಉತ್ತರಿಕಥನಾ ವಾ, ತಸ್ಮಾ ಅತ್ಥದ್ವಯಾನುರೂಪಂ ತಬ್ಬಿಸಯಸ್ಸ ತ-ಸದ್ದೇನ ಪರಾಮಸನಂ ದಸ್ಸೇತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
೨೬೯. ತಾವಾತಿ ಮನ್ತನಾಯ ಪಠಮಮೇವ, ಅಕತಾಯ ಏವ ಮನ್ತನಾಯಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ದುಜ್ಜಾನಾತಿ ದುಬ್ಬಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾ, ಪಠಮಮೇವ ಸೀಸಮುಕ್ಖಿಪಿತುಂ ಅಸಮತ್ಥನತೋ ‘‘ಅತ್ತನಾ ಬದ್ಧಂ ಪುಟಕ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ಅತ್ತನಾವ ಬದ್ಧಂ ಪುಟೋಳಿನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
೨೭೦. ಧಮ್ಮೋ ನಾಮ ಕಾರಣಂ ‘‘ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿಆದೀಸು (ವಿಭ॰ ೭೧೮ ಆದಯೋ) ವಿಯ, ಧಮ್ಮೇನ ಸಹ ವತ್ತತೀತಿ ಸಹಧಮ್ಮೋ, ಸೋ ಏವ ಸಹಧಮ್ಮಿಕೋತಿ ಆಹ ‘‘ಸಹೇತುಕೋ’’ತಿಆದಿ, ಪರಿಯಾಯವಚನಮೇತಂ। ಜನಕೋ ವಾ ಹೇತು, ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕೋ ಕಾರಣಂ। ಅಞ್ಞೇನ ಅಟ್ಠಾನಗತೇನ ಅಞ್ಞಂ ಅಟ್ಠಾನಗತಂ ವಚನಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ಯೋ ಹೀ’’ತಿಆದಿ।
ತತೋತಿ ದ್ವಿಕ್ಖತ್ತುಂ ಚೋದನಾತೋ ಪರಂ, ತತಿಯಚೋದನಾಯ ಅನಾಗತಾಯ ಏವ ಪಕ್ಕಮಿಸ್ಸಾಮೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ।
೨೭೧. ಪೂಜಿತಬ್ಬತೋ ಸಕ್ಕೋ ದೇವರಾಜಾ ಯಕ್ಖೋ ನಾಮ। ಯೋ ಅಗ್ಗಿಸ್ಸ ಪಕತಿವಣ್ಣೋ, ತೇನ ಸಮನ್ನಾಗತನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಆದಿತ್ತನ್ತಿ ಅಗ್ಗಿವಣ್ಣ’’ನ್ತಿ। ಕನ್ದಲೋ ನಾಮ ಪುಪ್ಫೂಪಗರುಕ್ಖವಿಸೇಸೋ, ಯಸ್ಸ ಸೇತಂ ವಿರೂಪರೂಪನ್ತಿ ವಿಪರೀತರೂಪಸಣ್ಠಾನಂ।
ಅಟ್ಠಮಸತ್ತಾಹೇ ಅಜಪಾಲನಿಗ್ರೋಧಮೂಲೇ ನಿಸಿನ್ನಸ್ಸ ಸಬ್ಬಬುದ್ಧಸ್ಸ ಆಚಿಣ್ಣಸಮಾಚಿಣ್ಣಂ ಅಪ್ಪೋಸ್ಸುಕ್ಕತಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಅಹಞ್ಚೇವಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಅವತ್ತಮಾನೇತಿ ಅಪ್ಪಟಿಪಜ್ಜಮಾನೇ, ಅನನುವತ್ತಮಾನೇ ವಾ। ತಸ್ಮಾತಿ ತದಾ ತಥಾಪಟಿಞ್ಞಾತತ್ತಾ। ತಾಸೇತ್ವಾ ಪಞ್ಹಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜಾಪೇಸ್ಸಾಮೀತಿ ಆಗತೋ ಯಥಾ ತಂ ಮೂಲಪಣ್ಣಾಸಕೇ ಆಗತಸ್ಸ ಸಚ್ಚಕಪರಿಬ್ಬಾಜಕಸ್ಸ ಸಮಾಗಮೇ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೩೫೭)।
‘‘ಭಗವಾ ಚೇವ ಪಸ್ಸತಿ ಅಮ್ಬಟ್ಠೋ ಚಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಇತರೇಸಮದಸ್ಸನೇ ದುವಿಧಮ್ಪಿ ಕಾರಣಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಯದಿ ಹೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಹಿ-ಸದ್ದೋ ಕಾರಣತ್ಥೇ ನಿಪಾತೋ। ಯಸ್ಮಾ ಅಗರು, ಯಸ್ಮಾ ಚ ವದೇಯ್ಯುಂ, ತಸ್ಮಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಅಞ್ಞೇಸಮ್ಪಿ ಸಾಧಾರಣತೋ ಅಗರು ಅಭಾರಿಯಂ। ಆವಾಹೇತ್ವಾತಿ ಮನ್ತಬಲೇನ ಅವ್ಹಾನಂ ಕತ್ವಾ। ತಸ್ಸಾತಿ ಅಮ್ಬಟ್ಠಸ್ಸ। ಅನ್ತೋಕುಚ್ಛಿ ಅನ್ತಅನ್ತಗುಣಾದಿಕೋ। ವಾದಸಙ್ಘಟ್ಟೇತಿ ವಾಚಾಸಙ್ಘಟ್ಟನೇ। ಮಞ್ಞಮಾನೋತಿ ಮಞ್ಞನತೋ। ಸಮ್ಬನ್ಧದಸ್ಸನಞ್ಹೇತಂ।
೨೭೨. ತಾಣಂ ಗವೇಸಮಾನೋತಿ ‘‘ಅಯಮೇವ ಸಮಣೋ ಗೋತಮೋ ಇತೋ ಭಯತೋ ಮಮ ತಾಯಕೋ’’ತಿ ಭಗವನ್ತಂಯೇವ ‘‘ತಾಣ’’ನ್ತಿ ಪರಿಯೇಸನ್ತೋ ತಾಯತೀತಿ ಯಥೂಪಟ್ಠಿತಭಯತೋ ಪಾಲೇತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ರಕ್ಖತೀ’’ತಿ, ಕತ್ತುಸಾಧನಮೇತಂ। ನಿಲೀಯತೀತಿ ಯಥೂಪಟ್ಠಿತೇನೇವ ಭಯೇನ ಉಪದ್ದುತೋ ನಿಲೀನೋ ಹೋತಿ, ಅಧಿಕರಣಸಾಧನಮೇತಂ। ಸರಸದ್ದೋ ಹಿಂಸನೇ, ತಞ್ಚ ವಿದ್ಧಂಸನಮೇವ ಅಧಿಪ್ಪೇತನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಭಯಂ ಹಿಂಸತಿ ವಿದ್ಧಂಸೇತೀ’’ತಿ, ಕತ್ತುಸಾಧನಮೇತಂ।
ಅಮ್ಬಟ್ಠವಂಸಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೨೭೪. ಗಙ್ಗಾಯ ದಕ್ಖಿಣತೋತಿ ಗಙ್ಗಾಯ ನಾಮ ನದಿಯಾ ದಕ್ಖಿಣದಿಸಾಭಾಗೇ। ಬ್ರಾಹ್ಮಣತಾಪಸಾತಿ ಬ್ರಹ್ಮಕುಲಿನೋ ತಾಪಸಾ। ಸರಂ ವಾ ಸತ್ತಿಆದಯೋ ವಾ ಪರಸ್ಸ ಉಪರಿ ಖಿಪಿತುಕಾಮಸ್ಸ ಮನ್ತಾನುಭಾವೇನ ಹತ್ಥಂ ನ ಪರಿವತ್ತತಿ, ಹತ್ಥೇ ಪನ ಅಪರಿವತ್ತನ್ತೇ ಕುತೋ ಆವುಧಂ ಪರಿವತ್ತಿಸ್ಸತೀತಿ ತಥಾ ಅಪರಿವತ್ತನಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಆವುಧಂ ನ ಪರಿವತ್ತತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಭದ್ರಂ ಭೋತಿ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಂ, ಸಾಧೂತಿ ಅತ್ಥೋ। ಧನುನಾ ಖಿತ್ತಸರೇನ ಅಗಮನೀಯಂ ಸಸಮ್ಭಾರಕಥಾನಯೇನ ‘‘ಧನು ಅಗಮನೀಯ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಯಥಾ ‘‘ಧನುನಾ ವಿಜ್ಝತಿ, ಚಕ್ಖುನಾ ಪಸ್ಸತೀ’’ತಿ। ಅಮ್ಬಟ್ಠಂ ನಾಮ ವಿಜ್ಜನ್ತಿ ಸತ್ತಾನಂ ಸರೀರೇ ಅಬ್ಭಙ್ಗಂ ಠಪೇತೀತಿ ಅಮ್ಬಟ್ಠಾ ನಿರುತ್ತಿನಯೇನ, ಏವಂಲದ್ಧನಾಮಂ ಮನ್ತವಿಜ್ಜನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯತೋ ಅಮ್ಬಟ್ಠಾ ವಿಜ್ಜಾ ಏತಸ್ಮಿಂ ಅತ್ಥೀತಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಅಮ್ಬಟ್ಠೋ’’ತಿ ಪಞ್ಞಾಯಿತ್ಥ, ತಬ್ಬಂಸಜಾತತಾಯ ಪನಾಯಂ ಮಾಣವೋ ‘‘ಅಮ್ಬಟ್ಠೋ’’ತಿ ವೋಹರೀಯತಿ। ಸೋ ಕಿರ ‘‘ಕಥಂ ನಾಮಾಹಂ ದಿಸಾಯ ದಾಸಿಯಾ ಕುಚ್ಛಿಮ್ಹಿ ನಿಬ್ಬತ್ತೋ’’ತಿ ತಂ ಹೀನಂ ಜಾತಿಂ ಜಿಗುಚ್ಛನ್ತೋ ‘‘ಹನ್ದಾಹಂ ಯಥಾ ತಥಾ ಇಮಂ ಜಾತಿಂ ಸೋಧೇಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ನಿಗ್ಗತೋ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಇದಾನಿ ಮೇ ಮನೋರಥಂ ಪೂರೇಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ। ಅಯಞ್ಹಿಸ್ಸ ಮನೋರಥೋ – ವಿಜ್ಜಾಬಲೇನ ರಾಜಾನಂ ತಾಸೇತ್ವಾ ತಸ್ಸ ಧೀತರಂ ಲದ್ಧಕಾಲತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಮ್ಯಾಯಂ ದಾಸಜಾತಿ ಸೋಧಿತಾ ಭವಿಸ್ಸತೀತಿ।
ಸೇಟ್ಠಮನ್ತೇತಿ ಸೇಟ್ಠಭೂತೇ ವೇದಮನ್ತೇ। ಕೋ ನು ಕಿಂ ಕಾರಣಾ ದಾಸಿಪುತ್ತೋ ಸಮಾನೋ ಮದ್ದರೂಪಿಂ ಧೀತರಂ ಯಾಚತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಖುರತಿ ಛಿನ್ದತಿ, ಖುರಂ ವಾ ಪಾತಿ ಪಿವತೀತಿ ಖುರಪ್ಪೋ, ಖುರಮಸ್ಸ ಅಗ್ಗೇ ಅಪ್ಪೀಯತಿ ಠಪೀಯತೀತಿ ವಾ ಖುರಪ್ಪೋ, ಸರೋ। ಮನ್ತಾನುಭಾವೇನ ರಞ್ಞೋ ಬಾಹುಕ್ಖಮ್ಭಮತ್ತಂ ಜಾತಂ, ತೇನ ಪನ ಬಾಹುಕ್ಖಮ್ಭೇನ ‘‘ಕೋ ಜಾನಾತಿ, ಕಿಂ ಭವಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ರಾಜಾ ಭೀತೋ ಉಸ್ಸಙ್ಕೀ ಉತ್ರಸ್ತೋ ಅಹೋಸಿ। ತಥಾ ಚ ವುತ್ತಂ ‘‘ಭಯೇನ ವೇಧಮಾನೋ ಅಟ್ಠಾಸೀ’’ತಿ।
ಸರಭಙ್ಗಜಾತಕೇ ‘‘ದಣ್ಡಕೀರಞ್ಞೋ’’ತಿಆದಿ। ಅಪರದ್ಧಸ್ಸ ದಣ್ಡಕೀರಞ್ಞೋ, ಅಪರದ್ಧೋ ನಾಳಿಕೇರೋ, ಅಜ್ಜುನೋ ಚಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಸತಿಪಿ ವಾಲುಕಾದಿವಸ್ಸೇ ಆವುಧವಸ್ಸೇನೇವ ವಿನಾಸೋತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಆವುಧವುಟ್ಠಿಯಾ’’ತಿ। ‘‘ಅಯಮ್ಪಿ ಈದಿಸೋ ಮಹಾನುಭಾವೋ’’ತಿ ಮಞ್ಞಮಾನಾ ಏವಂ ಚಿನ್ತಯನ್ತಾ ಭಯೇನ ಅವೋಚುನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಉನ್ದ್ರಿಯಿಸ್ಸತೀತಿ ಭಿನ್ದಿಯಿಸ್ಸತಿ। ಕಮ್ಮರೂಪಞ್ಹೇತಂ ‘‘ಪಥವೀ’’ತಿ ಕಮ್ಮಕತ್ತುವಸೇನ ವುತ್ತತ್ತಾ ಯಥಾ ‘‘ಕುಸುಲೋ ಭಿಜ್ಜತೀ’’ತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಭಿಜ್ಜಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ। ಥುಸಮುಟ್ಠೀತಿ ಪಲಾಸಮುಟ್ಠಿ, ಭುಸಮುಟ್ಠಿ ವಾ। ಕಸ್ಮಾತಿ ಆಹ ‘‘ಸರಸನ್ಥಮ್ಭನಮತ್ತೇ’’ತಿಆದಿ।
ಭೀತತಸಿತಾ ಭಯವಸೇನ ಛಮ್ಭಿತಸರೀರಾ ಉದ್ಧಗ್ಗಲೋಮಾ ಹೋನ್ತಿ ಹಟ್ಠಲೋಮಾ, ಅಭೀತತಸಿತಾ ಪನ ಭಯುಪದ್ದವಾಭಾವತೋ ಅಚ್ಛಮ್ಭಿತಸರೀರಾ ಪತಿತಲೋಮಾ ಹೋನ್ತಿ ಅಹಟ್ಠಲೋಮಾ, ಖೇಮೇನ ಸೋತ್ಥಿನಾ ತಿಟ್ಠನ್ತಿ, ತಾಯ ಪನ ಪತಿತಲೋಮತಾಯ ತಸ್ಸ ಸೋತ್ಥಿಭಾವೋ ಪಾಕಟೋ ಹೋತೀತಿ ಫಲೇನ ಕಾರಣಂ ವಿಭಾವೇತುಂ ಪಾಳಿಯಂ ‘‘ಪಲ್ಲೋಮೋ’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಪನ್ನಲೋಮೋ’’ತಿಆದಿನಾ। ನಿರುತ್ತಿನಯೇನ ಪದಸಿದ್ಧಿ ಯಥಾ ತಂ ಭಯಭೇರವಸುತ್ತೇ ‘‘ಭಿಯ್ಯೋ ಪಲ್ಲೋಮಮಾಪಾದಿಂ ಅರಞ್ಞೇ ವಿಹಾರಾಯಾ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೩೬ ಆದಯೋ)। ಇದನ್ತಿ ಓಸಾನವಚನಂ। ‘‘ಸಚೇ ಮೇ ರಾಜಾ ತಂ ದಾರಿಕಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ಕುಮಾರೋ ಸೋತ್ಥಿ ಪಲ್ಲೋಮೋ ಭವಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಪಟಿಞ್ಞಾಕರಣಂ ಪಕರಣತೋಯೇವ ಪಾಕಟಂ। ತೇನಾತಿ ಕಣ್ಹೇನ। ಮನ್ತೇತಿ ಬಾಹುಕ್ಖಮ್ಭಕಮನ್ತಸ್ಸ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸಮ್ಭಕವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾತೇ ಮನ್ತೇ। ಏವರೂಪಾನಞ್ಹಿ ಭಯುಪದ್ದವಕರಾನಂ ಮನ್ತಾನಂ ಏಕಂಸೇನೇವ ಪರಿವತ್ತಿತೇತಿ ಪಜಪ್ಪಿತೇ। ಅತ್ತನೋ ಧೀತುಯಾ ಅಪವಾದಮೋಚನತ್ಥಂ ತಂ ಅದಾಸಂ ಭುಜಿಸ್ಸಂ ಕರೋತಿ। ತಸ್ಸಾ ಅನುರೂಪೇ ಇಸ್ಸರಿಯೇ ಠಪನತ್ಥಂ ಉಳಾರೇ ಚ ನಂ ಠಾನೇ ಠಪೇಸಿ। ಏಕೇನ ಪಕ್ಖೇನಾತಿ ಮಾತುಪಕ್ಖೇನ। ಕರುಣಾಯನ್ತೋ ಸಮಸ್ಸಾಸನತ್ಥಂ ಆಹ, ನ ಪನ ಉಚ್ಚಾಕುಲೀನಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ಅಥ ಖೋ ಭಗವಾ’’ತಿಆದಿ।
ಖತ್ತಿಯಸೇಟ್ಠಭಾವವಣ್ಣನಾ
೨೭೫. ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಸೂತಿ ವೋಹಾರಮತ್ತಂ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಂ ಸಮೀಪೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಹಿ ಲದ್ಧಬ್ಬಾನಿ ಆಸನಾದೀನಿ ಲಭೇಥಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಂ ಅನ್ತರೇ’’ತಿ। ಕೇವಲಂ ವೇದಸತ್ಥಾನುರೂಪಂ ಪರಲೋಕಗತೇ ಸದ್ಧಾಯ ಏವ ಕಾತಬ್ಬಂ, ನ ತದಞ್ಞಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಅಭಿಪತ್ಥೇನ್ತೇನಾತಿ ಸದ್ಧನ್ತಿ ನಿಬ್ಬಚನಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಮತಕೇ ಉದ್ದಿಸ್ಸ ಕತಭತ್ತೇ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಮಙ್ಗಲಾದಿಭತ್ತೇತಿ ಏತ್ಥ ಆದಿಸದ್ದೇನ ಉಸ್ಸವದೇವತಾರಾಧನಾದಿಭತ್ತೇ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಯಞ್ಞಭತ್ತೇತಿ ಪಾಪಸಞ್ಞಮಾದಿವಸೇನ ಕತಭತ್ತೇ। ‘‘ಪಾಪಸಞ್ಞಮಾದಿಭತ್ತೋ ಭವಿಸ್ಸತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಹಿ ಅಗ್ಗಿಹೋಮೋ ಇಧ ಯಞ್ಞಂ। ಪಾಹುನಕಾನನ್ತಿ ಅತಿಥೀನಂ। ಅನಾಗನ್ತುಕಾನಮ್ಪಿ ಪಾಹೇಣಕಭತ್ತಂ ‘‘ಪಾಹುನ’’ನ್ತ್ವೇವ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಪಣ್ಣಾಕಾರಭತ್ತೇ ವಾ’’ತಿ। ಆವಟಂ ನಿವಾರಣಂ। ಅನಾವಟಂ ಅನಿವಾರಣಂ। ಖತ್ತಿಯಭಾವಂ ಅಪ್ಪತ್ತೋ ಉಭತೋಸುಜಾತಾಭಾವತೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಅಪರಿಸುದ್ಧೋ’’ತಿ।
೨೭೬. ಇತ್ಥಿಯಾ ವಾ ಇತ್ಥಿಂ ಕರಿತ್ವಾತಿ ಏತ್ಥ ಕರಣಂ ನಾಮ ಕಿರಿಯಾಸಾಮಞ್ಞವಿಸಯಂ ಕರಭೂಧಾತೂನಂ ಅತ್ಥವಸೇನ ಸಬ್ಬಧಾತ್ವನ್ತೋಗಧತ್ತಾತಿ ಆಹ ‘‘ಪರಿಯೇಸಿತ್ವಾ’’ತಿ। ಖತ್ತಿಯಕುಮಾರಸ್ಸ ಭರಿಯಾಭೂತಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕಞ್ಞಂ ಇತ್ಥಿಂ ಪರಿಯೇಸಿತ್ವಾ ಗಹೇತ್ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಂ ಇತ್ಥಿಯಾ ವಾ ಖತ್ತಿಯಾವ ಸೇಟ್ಠಾ, ‘‘ಹೀನಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ’’ತಿ ಪಾಳಿಮುದಾಹರಿತ್ವಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ‘‘ಪುರಿಸೇನ ವಾ ಪುರಿಸಂ ಕರಿತ್ವಾತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೭೬) ಆಚರಿಯೇನ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥಾಪಿ ಹಿ ಖತ್ತಿಯಕಞ್ಞಾಯ ಪತಿಭೂತಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕುಮಾರಂ ಪುರಿಸಂ ಪರಿಯೇಸಿತ್ವಾ ಗಹೇತ್ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಂ ಪುರಿಸೇನ ವಾ ಖತ್ತಿಯಾವ ಸೇಟ್ಠಾ, ಹೀನಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾತಿ ಯೋಜನಾ। ಕಿಸ್ಮಿಞ್ಚಿದೇವ ಪಕರಣೇತಿ ಏತ್ಥ ಪಕರಣಂ ನಾಮ ಕಾರಣಂ ‘‘ಏತಸ್ಮಿಂ ನಿದಾನೇ ಏತಸ್ಮಿಂ ಪಕರಣೇ’’ತಿಆದೀಸು (ಪಾಚಿ॰ ೪೨, ೯೦) ವಿಯ, ತಸ್ಮಾ ರಾಗಾದಿವಸೇನ ಪಕ್ಖಲಿತೇ ಠಾನೇ ಹೇತುಭೂತೇತಿ ಅತ್ಥೋ, ತಂ ಪನ ಅತ್ಥತೋ ಅಪರಾಧೋವ, ಸೋ ಚ ಅಕತ್ತಬ್ಬಕರಣನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಕಿಸ್ಮಿಞ್ಚಿದೇವ ದೋಸೇ’’ತಿಆದಿ। ಭಸ್ಸಸದ್ದೋ ಭಸ್ಮಪರಿಯಾಯೋ। ಭಸೀಯತಿ ನಿರತ್ಥಕಭಾವೇನ ಖಿಪೀಯತೀತಿ ಹಿ ಭಸ್ಸಂ, ಛಾರಿಕಾ। ‘‘ವಧಿತ್ವಾ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥವಚನಂ ‘‘ಓಕಿರಿತ್ವಾ’’ತಿ।
೨೭೭. ಕಮ್ಮಕಿಲೇಸೇಹಿ ಜನೇತಬ್ಬೋ, ತೇಹಿ ವಾ ಜಾಯತೀತಿ ಜನಿತೋ, ಸ್ವೇವ ಜನೇತೋ, ಮನುಸ್ಸೋವ ‘‘ಪಜಾಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ। ಏತಸ್ಮಿಂ ಜನೇತಿಪಿ ಯುಜ್ಜತಿ। ಪಟಿಸರನ್ತೀತಿ ಗೋತ್ತಂ ಪಟಿಚ್ಚ ‘‘ಅಹಂ ಗೋತಮೋ, ಅಹಂ ಕಸ್ಸಪೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಸರಣಂ ಕರೋನ್ತಿ ವಿಚಿನನ್ತಿ।
ಪಠಮಭಾಣವಾರವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ವಿಜ್ಜಾಚರಣಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೨೭೮. ಇಮಸ್ಮಿಂ ‘‘ಇಮಾಯ ಪನ ಗಾಥಾಯಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಇತರಥಾ ಹಿ ಭಗವಾಪಿ ಅಸಬ್ಬಞ್ಞೂ ಪರಾವಸ್ಸಯೋ ಭವೇಯ್ಯ, ನ ಚ ಯುಜ್ಜತಿ ಭಗವತೋ ಪರಾವಸ್ಸಯತಾ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಭಾವತೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಅಹಮ್ಪಿ ಹಿ, ಅಮ್ಬಟ್ಠ, ಏವಂ ವದಾಮೀ’’ತಿಆದಿ। ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸಮಯೇ ಸಿದ್ಧನ್ತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಲದ್ಧಿಯಾ ಪಾಕಟಂ। ವಕ್ಖಮಾನನಯೇನ ಜಾತಿವಾದಾದಿಪಟಿಸಂಯುತ್ತಂ। ‘‘ಸಂಸನ್ದಿತ್ವಾತಿ ಘಟೇತ್ವಾ, ಅವಿರುದ್ಧಂ ಕತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೭೭) ಆಚರಿಯೇನವುತ್ತಂ। ಇದಾನಿ ಪನ ಪೋತ್ಥಕೇಸು ‘‘ಪಟಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ’’ತಿ ಪಾಠೋ ದಿಸ್ಸತಿ, ಸೋ ಅಯುತ್ತೋವ। ಕಸ್ಮಾತಿ ಚೇ? ನ ಹಿ ಪಾಳಿಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸಮಯಸಿದ್ಧಂ ವಿಜ್ಜಾಚರಣಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ, ತದೇವ ಅಮ್ಬಟ್ಠೇನ ಚಿನ್ತಿತಂ ವಿಜ್ಜಾಚರಣಂ ಘಟೇತ್ವಾ ಅವಿರುದ್ಧಂ ಕತ್ವಾ ಅನುತ್ತರಂ ವಿಜ್ಜಾಚರಣಂ ದೇಸೇತೀತಿ।
ವಾದೋತಿ ಲದ್ಧಿ, ವಚೀಭೇದೋ ವಾ। ತೇನಾಹ ‘‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣ…ಪೇ॰…ಆದಿವಚನ’’ನ್ತಿ। ಲದ್ಧಿಪಿ ಹಿ ವತ್ತಬ್ಬತ್ತಾ ವಚನಮೇವ। ಇದನ್ತಿ ಅಜ್ಝೇನಜ್ಝಾಪನಯಜನಯಾಜನಾದಿಕಮ್ಮಂ, ನ ವೇಸ್ಸಸ್ಸ, ನ ಖತ್ತಿಯಸ್ಸ, ನ ತದಞ್ಞೇಸನ್ತಿ ಅತ್ಥಂ ಆದಿಸದ್ದೇನ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಸಬ್ಬತ್ಥಾತಿ ಗೋತ್ತವಾದಮಾನವಾದೇಸು। ತತ್ಥಾಪಿ ಹಿ ಗೋತ್ತವಾದೋತಿ ಗೋತ್ತಂ ಆರಬ್ಭ ವಾದೋ, ಕಸ್ಸಪಸ್ಸೇವಿದಂ ವಟ್ಟತಿ, ನ ಕೋಸಿಯಸ್ಸಾತಿಆದಿವಚನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಮಾನವಾದೋತಿ ಮಾನಂ ಆರಬ್ಭ ಅತ್ತುಕ್ಕಂಸನಪರವಮ್ಭನವಸೇನ ವಾದೋ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಸೇವಿದಂ ವಟ್ಟತಿ, ನ ಸುದ್ದಸ್ಸಾತಿಆದಿವಚನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಜಾತಿವಾದೇ ವಿನಿಬದ್ಧಾತಿ ಜಾತಿಸನ್ನಿಸ್ಸಿತವಾದೇ ಪಟಿಬದ್ಧಾ। ಸಬ್ಬತ್ಥಾತಿ ಗೋತ್ತವಾದವಿನಿಬದ್ಧಾತಿ ಹಿ ಗೋತ್ತವಾದೇ ವಿನಿಬದ್ಧಾ। ಮಾನವಾದವಿನಿಬದ್ಧಾತಿ ಮಾನವಾದೇ ವಿನಿಬದ್ಧಾ, ಯೇ ಹಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಸೇವ ಅಜ್ಝೇನಜ್ಝಾಪನಯಜನಯಾಜನಾದಯೋತಿ ಏವಂ ಅತ್ತುಕ್ಕಂಸನಪರವಮ್ಭನವಸೇನ ಪವತ್ತಾ, ತೇ ಮಾನವಾದವಿನಿಬದ್ಧಾ ಚ ಹೋನ್ತಿ। ಆವಾಹವಿವಾಹವಿನಿಬದ್ಧಾತಿ ಆವಾಹವಿವಾಹೇಸು ವಿನಿಬದ್ಧಾ। ಯೇ ಹಿ ವಿನಿಬದ್ಧತ್ತಯವಸೇನ ‘‘ಅರಹಸಿ ವಾ ಮಂ ತ್ವಂ, ನ ವಾ ಮಂ ತ್ವಂ ಅರಹಸೀ’’ತಿ ಏವಂ ಪವತ್ತನಕಾ, ತೇ ಆವಾಹವಿವಾಹವಿನಿಬದ್ಧಾ ಚ ಹೋನ್ತೀತಿ ಇಮಮತ್ಥಸೇಸಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಏಸ ನಯೋ’’ತಿ
ನನು ಪುಬ್ಬೇ ವಿಜ್ಜಾಚರಣಂ ಪುಟ್ಠಂ, ಕಸ್ಮಾ ತಂ ಪುನ ಪುಚ್ಛತೀತಿ ಚೋದನಂ ಸೋಧೇನ್ತೋ ‘‘ತತೋ ಅಮ್ಬಟ್ಠೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಯತ್ಥಾತಿ ಯಸ್ಸಂ ವಿಜ್ಜಾಚರಣಸಮ್ಪತ್ತಿಯಂ। ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸಮಯಸಿದ್ಧಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಲಗ್ಗಿಸ್ಸಾಮಾತಿ ಓಲಗ್ಗಾ ಅನ್ತೋಗಧಾ ಭವಿಸ್ಸಾಮ। ತತೋತಿ ತಾಯ ವಿಜ್ಜಾಚರಣಸಮ್ಪದಾಯ। ಅವಕ್ಖಿಪೀತಿ ಅವಚಾಸಿ। ಪರಮತ್ಥತೋ ಅವಿಜ್ಜಾಚರಣಾನಿಯೇವ ‘‘ವಿಜ್ಜಾಚರಣಾನೀ’’ತಿ ಗಹೇತ್ವಾ ಠಿತೋ ಹಿ ಪರಮತ್ಥತೋ ವಿಜ್ಜಾಚರಣೇಸು ವಿಭಜಿಯಮಾನೇಸು ಸೋ ತತೋ ದೂರತೋ ಅಪನೀತೋ ನಾಮ ಹೋತಿ। ಯತ್ಥಾತಿ ಯಸ್ಸಂ ಪನ ವಿಜ್ಜಾಚರಣಸಮ್ಪತ್ತಿಯಂ। ಅನುತ್ತರವಿಜ್ಜಾಚರಣಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಜಾನನಕಿರಿಯಾಯೋಗೇ ಕಮ್ಮಮ್ಪಿ ಯುಜ್ಜನಕಿರಿಯಾಯೋಗೇ ಕತ್ತಾಯೇವ ಉಪಪನ್ನೋ। ಪಧಾನಕಿರಿಯಾಪೇಕ್ಖಾ ಹಿ ಕಾರಕಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅಯಂ ನೋ ವಿಜ್ಜಾಚರಣಸಮ್ಪದಾ ಞಾತುಂ ವಟ್ಟತೀ’’ತಿ। ಏವಮೀದಿಸೇಸು। ಸಮುದಾಗಮತೋತಿ ಆದಿಸಮುಟ್ಠಾನತೋ।
೨೭೯. ಕಾಮಂ ಚರಣಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತಾ ಚರಣವಸೇನ ನಿಯ್ಯಾತೇತುಂ ವಟ್ಟತಿ, ಅಮ್ಬಟ್ಠಸ್ಸ ಪನ ಅಸಮಪಥಗಮನಂ ನಿವಾರೇನ್ತೋ ಸೀಲವಸೇನೇವ ನಿಯ್ಯಾತೇತೀತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ವಿಭಾವೇತುಂ ‘‘ಚರಣಪರಿಯಾಪನ್ನಮ್ಪೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಬ್ರಹ್ಮಜಾಲೇ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೭, ೧೧, ೨೧) ವುತ್ತನಯೇನ ಖುದ್ದಕಾದಿಭೇದಂ ತಿವಿಧಂ ಸೀಲಂ। ಸೀಲವಸೇನೇವಾತಿ ಸೀಲಪರಿಯಾಯವಸೇನೇವ। ಕಿಞ್ಚಿ ಕಿಞ್ಚಿ ಸೀಲನ್ತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಂ ಜಾತಿಸಿದ್ಧಂ ಅಹಿಂಸನಾದಿಯಮನಿಯಮಲಕ್ಖಣಂ ಅಪ್ಪಮತ್ತಕಂ ಸೀಲಂ। ತಸ್ಮಾತಿ ತಥಾ ವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ, ಅತ್ತನಿ ವಿಜ್ಜಮಾನಂ ಸೀಲಮತ್ತಮ್ಪಿ ನಿಸ್ಸಾಯ ಲಗ್ಗೇಯ್ಯಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ‘‘ತತ್ಥ ತತ್ಥೇವ ಲಗ್ಗೇಯ್ಯಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸಮಯಸಿದ್ಧೇ ಸೀಲಮತ್ತೇ ‘ಚರಣ’ನ್ತಿ ಲಗ್ಗೇಯ್ಯಾ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೭೯) ಆಚರಿಯೇನ ವುತ್ತಂ, ತದೇತಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಮೇವ ಸಾಕಾರವಚನಸ್ಸ ವುತ್ತತ್ತಾ ವಿಚಾರೇತಬ್ಬಂ, ಅಧಿಪ್ಪಾಯಮತ್ತದಸ್ಸನಂ ವಾ ಏತಂ। ಅಯಂ ಪನೇತ್ಥ ತತ್ಥ ತತ್ಥೇವ ಲಗ್ಗೇಯ್ಯಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಅತ್ತನಿ ವಿಜ್ಜಮಾನಸೀಲಮತ್ತಪಟಿಸಂಯುತ್ತಟ್ಠಾನೇ ‘‘ಮಯಮ್ಪಿ ಚರಣಸಮ್ಪನ್ನಾ’’ತಿ ಲಗ್ಗೇಯ್ಯ, ತಸ್ಮಾ ಸೀಲವಸೇನೇವ ನಿಯ್ಯಾತೇತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ತಥಾಪಸಙ್ಗಾಭಾವತೋ ಪನ ಉಪರಿ ಚರಣವಸೇನೇವ ನಿಯ್ಯಾತೇತೀತಿ ‘‘ಯಂ ಪನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ರೂಪಾವಚರಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನನಿದ್ದೇಸೇನೇವ ಅರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಾನಮ್ಪಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಭಾವಾಪತ್ತಿತೋ ‘‘ಅಟ್ಠಪಿ ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ ‘ಚರಣ’ನ್ತಿ ನಿಯ್ಯಾತಿತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತಾನಿಪಿ ಹಿ ಅಙ್ಗಸಮತಾಯ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಾನೇವಾತಿ। ನಿಯ್ಯಾತಿತಾತಿ ಚ ಅಸೇಸತೋ ನೀಹರಿತ್ವಾ ಗಹಿತಾ, ನಿದಸ್ಸಿತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣತೋ ಪನಾತಿ ‘‘ಸೋ ಏವಂ ಸಮಾಹಿತೇ ಚಿತ್ತೇ ಪರಿಸುದ್ಧೇ ಪರಿಯೋದಾತೇ ಅನಙ್ಗಣೇ ವಿಗತೂಪಕ್ಕಿಲೇಸೇ ಮುದುಭೂತೇ ಕಮ್ಮನೀಯೇ ಠಿತೇ ಆನೇಞ್ಜಪ್ಪತ್ತೇ ಞಾಣದಸ್ಸನಾಯ ಚಿತ್ತಂ ಅಭಿನೀಹರತಿ ಅಭಿನಿನ್ನಾಮೇತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣತೋ ಪಟ್ಠಾಯ।
ಚತುಅಪಾಯಮುಖಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೨೮೦. ಅಸಮ್ಪಾಪುಣನ್ತೋತಿ ಆರಭಿತ್ವಾಪಿ ಸಮ್ಪಜ್ಜಿತುಮಸಕ್ಕೋನ್ತೋ। ಅವಿಸಹಮಾನೋತಿ ಆರಭಿತುಮೇವ ಅಸಕ್ಕೋನ್ತೋ। ‘‘ಖಾರೀ’’ತಿ ತಾಪಸಪರಿಕ್ಖಾರಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ, ಸೋ ಚ ಅನೇಕಭೇದೋತಿ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅರಣೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಅರಣೀತಿ ಹೇಟ್ಠಿಮುಪರಿಮವಸೇನ ಅಗ್ಗಿಧಮನಕಂ ಅರಣೀದ್ವಯಂ। ಕಮಣ್ಡಲೂತಿ ಕುಣ್ಡಿಕಾ। ಸುಜಾತಿ ಹೋಮದಬ್ಬಿ। ಸುಜಾಸದ್ದೋ ಹಿ ಹೋಮಕಮ್ಮನಿ ಹಬ್ಯನ್ನಾದೀನಮುದ್ಧರಣತ್ಥಂ ಕತದಬ್ಬಿಯಂ ವತ್ತತಿ ಯಥಾ ತಂ ಕೂಟದನ್ತಸುತ್ತೇ ‘‘ಪಠಮೋ ವಾ ದುತಿಯೋ ವಾ ಸುಜಂ ಪಗ್ಗಣ್ಹನ್ತಾನ’’ನ್ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೩೪೧)। ತಥಾ ಹಿ ಇಮಸ್ಮಿಂಯೇವ ಠಾನೇ ಆಚರಿಯೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸುಜಾತಿ ದಬ್ಬೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೮೦)। ಹಬ್ಯನ್ನಾದೀನಂ ಸುಖಗ್ಗಹಣತ್ಥಂ ಜಾಯತೀತಿ ಹಿ ಸುಜಾ। ಕೇಚಿ ಪನ ಇಮಮತ್ಥಮವಿಚಾರೇತ್ವಾ ತುನ್ನತ್ಥಮೇವ ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ಸೂಚೀ’’ತಿ ಪಠನ್ತಿ, ತದಯುತ್ತಮೇವ ಆಚರಿಯೇನ ತಥಾ ಅವಣ್ಣಿತತ್ತಾ। ಚಮತಿ ಅದತೀತಿ ಚಮರೋ, ಮಿಗವಿಸೇಸೋ, ತಸ್ಸ ವಾಲೇನ ಕತಾ ಬೀಜನೀ ಚಾಮರಾ। ಆದಿಸದ್ದೇನ ತಿದಣ್ಡತಿಘಟಿಕಾದೀನಿ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಕುಚ್ಛಿತೇನ ವಙ್ಕಾಕಾರೇನ ಜಾಯತೀತಿ ಕಾಜೋ ಯಥಾ ‘‘ಕಾಲವಣ’’ನ್ತಿ; ಕಚತಿ ಭಾರಂ ಬನ್ಧತಿ ಏತ್ಥಾತಿ ವಾ ಕಾಚೋ। ದುವಿಧಮ್ಪಿ ಹಿ ಪದಮಿಚ್ಛನ್ತಿ ಸದ್ದವಿದೂ। ಖಾರಿಭರಿತನ್ತಿ ಖಾರೀಹಿ ಪರಿಪುಣ್ಣಂ। ಏಕೇನ ವಿ-ಕಾರೇನ ಪದಂ ವಡ್ಢೇತ್ವಾ ‘‘ಖಾರಿವಿವಿಧ’’ನ್ತಿ ಪಠನ್ತಾನಂ ವಾದೇ ಸಮುಚ್ಚಯಸಮಾಸೇನ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಯೇ ಪನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।
ನನು ಉಪಸಮ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಸಾಸನಿಕೋಪಿ ಯೋ ಕೋಚಿ ಅನುಪಸಮ್ಪನ್ನೋ ಅತ್ಥತೋ ಪರಿಚಾರಕೋವ ಹೋತಿ ಅಪಿ ಖೀಣಾಸವಸಾಮಣೇರೋ, ಕಿಮಙ್ಗಂ ಪನ ಬಾಹಿರಕಪಬ್ಬಜಿತೇತಿ ಅನುಯೋಗಂ ಪತಿ ತತ್ಥ ವಿಸೇಸಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕಾಮಞ್ಚಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ವುತ್ತನಯೇನಾತಿ ‘‘ಕಪ್ಪಿಯ…ಪೇ॰… ವತ್ತಕರಣವಸೇನಾ’’ತಿ
‘‘ನವಕೋಟಿಸಹಸ್ಸಾನಿ, ಅಸೀತಿಸತಕೋಟಿಯೋ।
ಪಞ್ಞಾಸಸತಸಹಸ್ಸಾನಿ, ಛತ್ತಿಂಸ ಚ ಪುನಾಪರೇ।
ಏತೇ ಸಂವರವಿನಯಾ, ಸಮ್ಬುದ್ಧೇನ ಪಕಾಸಿತಾ।
ಪೇಯ್ಯಾಲಮುಖೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾ, ಸಿಕ್ಖಾ ವಿನಯಸಂವರೇ’’ತಿ॥ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೧.೨೦; ಅಪ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೫೫; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೨.೩೭)।
ಏವಂ ವುತ್ತಪ್ಪಭೇದಾನಂ ಅನೇಕಸತಸಹಸ್ಸಾನಂ ಸಂವರವಿನಯಾನಂ ಸಮಾದಾಯ ಸಿಕ್ಖನೇನ ಉಪರಿಭೂತಾ ಅಗ್ಗಭೂತಾ ಸಮ್ಪದಾತಿ ಹಿ ಉಪಸಮ್ಪದಾ, ತಾಯ ಚೇಸ ಉಪಸಮ್ಪದಾಯ ಪುಥುಜ್ಜನಭಿಕ್ಖು ಉಪಸಮ್ಪನ್ನೋತಿ।
ಅಯಂ ಪನಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತಲಕ್ಖಣೋ ತಾಪಸೋ। ತಾಪಸಾ ಹಿ ಕಮ್ಮವಾದಿಕಿರಿಯವಾದಿನೋ, ನ ಸಾಸನಸ್ಸ ಪಟಾಣೀಭೂತಾ, ಯತೋ ನೇಸಂ ಪಬ್ಬಜಿತುಮಾಗತಾನಂ ವಿನಾವ ತಿತ್ಥಿಯಪರಿವಾಸೇನ ಖನ್ಧಕೇ ಪಬ್ಬಜ್ಜಾ ಅನುಞ್ಞಾತಾ। ತಪೋ ಏತೇಸಮತ್ಥೀತಿ ತಾಪಸಾ ತ-ಕಾರಸ್ಸ ದೀಘಂ ಕತ್ವಾ। ‘‘ಲೋಮಸಾ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ ಹಿ ಸ-ಪಚ್ಚಯಮಿಚ್ಛನ್ತಿ ಸದ್ದವಿದೂ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಕಾಮಂ ಖೀಣಾಸವೋಪಿ ಸಾಮಣೇರೋ ಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಅತ್ಥತೋ ಪರಿಚಾರಕೋವ ಹೋತಿ, ಸೋ ಪನ ವತ್ತಕರಣಮತ್ತೇನೇವ ಪರಿಚಾರಕೋ, ನ ಲಾಮಕಭಾವೇನ। ತಾಪಸೋ ತು ಗುಣವಸೇನ ಚೇವ ವೇಯ್ಯಾವಚ್ಚಕರಣವಸೇನ ಚ ಲಾಮಕಭಾವೇನೇವ ಪರಿಚಾರಕೋ, ನ ವತ್ತಕರಣಮತ್ತೇನ, ಏವಮಿಮೇಸಂ ನಾನಾಕರಣಂ ಸನ್ಧಾಯ ತಾಪಸಸ್ಸೇವ ಪರಿಚಾರಕತಾ ವುತ್ತಾತಿ।
‘‘ಕಸ್ಮಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಚೋದಕೋ ಕಾರಣಂ ಚೋದೇತಿ। ‘‘ಯಸ್ಮಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಆಚರಿಯೋ ಕಾರಣಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಪರಿಹರತಿ। ಏವಂ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಪರಿಹರಿತಮತ್ಥಂ ವಿವರಿತುಂ ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಞ್ಹೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಅಸಕ್ಕೋನ್ತನ್ತಿ ಅಸಮತ್ಥನೇನ ವಿಪ್ಪಟಿಪಜ್ಜನ್ತಂ ಅಲಜ್ಜಿಂ। ಖುರಧಾರೂಪಮನ್ತಿ ಖುರಧಾರಾನಂ ಮತ್ಥಕೇನೇವ ಅಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಗಮನೂಪಮಂ। ಬಹುಜನಸಮ್ಮತಾತಿ ಮಹಾಜನೇನ ಸೇಟ್ಠಸಮ್ಮತಾ। ಅಞ್ಞೇತಿ ಅಪರೇ ಭಿಕ್ಖೂ। ಇಧಾತಿ ತಾಪಸಪಬ್ಬಜ್ಜಾಯ। ಛನ್ದೇನ ಸಹ ಚರನ್ತೀತಿ ಸಛನ್ದಚಾರಿನೋ, ಯಥಾಕಾಮಂ ಪಟಿಪನ್ನಕಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಅನುಸಿಕ್ಖನ್ತೋತಿ ದಿಟ್ಠಾನುಗತಿಯಾ ಸಿಕ್ಖನ್ತೋ। ತಾಪಸಾವ ಬಹುಕಾ ಹೋನ್ತಿ, ನ ಭಿಕ್ಖೂ।
ಕುದಾಲಪಿಟಕಾನಂ ಬಹುಜನಕುಹಾಪನತ್ಥನ್ತಿ ಬಹುನೋ ಜನಸ್ಸ ವಿಮ್ಹಾಪನತ್ಥಂ ಅಗ್ಗಿಸಾಲನ್ತಿ ಅಗ್ಗಿಹುತ್ತಸಾಲಂ। ನಾನಾದಾರೂಹೀತಿ ಪಲಾಸರುಕ್ಖದಣ್ಡಾದೀಹಿ ನಾನಾವಿಧಸಮಿಧಾದಾರೂಹಿ। ಹೋಮಕರಣವಸೇನಾತಿ ಯಞ್ಞಕರಣವಸೇನ।
ಉದಕವಸೇನೇತ್ಥ ಪಾನಾಗಾರಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ಪಾನೀಯಂ ಉಪಟ್ಠಪೇತ್ವಾ’’ತಿಆದಿ। ಯಂ ಭತ್ತಪುಟಂ ವಾ ಯಾನಿ ತಣ್ಡುಲಾದೀನಿ ವಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಅಮ್ಬಿಲಯಾಗು ನಾಮ ತಕ್ಕಾದಿಅಮ್ಬಿಲಸಂಯುತ್ತಾ ಯಾಗು। ತಣ್ಹಾದೀಹಿ ಆಮಸಿತಬ್ಬತೋ ಚೀವರಾದಿ ಆಮಿಸಂ ನಾಮ। ವಡ್ಢಿಯಾತಿ ದಿಗುಣತಿಗುಣಾದಿವಡ್ಢಿಯಾ। ಕುಟುಮ್ಬಂ ಸಣ್ಠಪೇತೀತಿ ಧನಂ ಪತಿಟ್ಠಾಪೇತಿ। ಯಥಾವುತ್ತಮತ್ಥಂ ಪಾಳಿಯಂ ನಿದಸ್ಸನಮತ್ತೇನ ವುತ್ತನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಇದಂ ಪನಸ್ಸ ಪಟಿಪತ್ತಿಮುಖ’’ನ್ತಿ, ಇದಂ ಪನ ಪಾಳಿವಚನಂ ಅಸ್ಸ ಚತುತ್ಥಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಕೋಹಞ್ಞಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಮುಖಮತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕಸ್ಮಾತಿ ಚೇ? ಸೋ ಹಿ ನಾನಾವಿಧೇನ ಕೋಹಞ್ಞೇನ ಲೋಕಂ ವಿಮ್ಹಾಪಯನ್ತೋ ತತ್ಥ ಅಚ್ಛತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಇಮಿನಾ ಹೀ’’ತಿಆದಿ। ಏವನ್ತಿ ‘‘ತತ್ಥ ಪಾನೀಯಂ ಉಪಟ್ಠಪೇತ್ವಾ’’ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತನಯೇನ।
‘‘ಸಬ್ಬಾಪಿ ತಾಪಸಪಬ್ಬಜ್ಜಾ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾ’’ತಿ ಧಮ್ಮಾಧಿಟ್ಠಾನನಯೇನ ದಸ್ಸಿತಮೇವ ಪುಗ್ಗಲಾಧಿಟ್ಠಾನನಯೇನ ವಿವರಿತುಂ ‘‘ಅಟ್ಠವಿಧಾ ಹೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಖಲಾದೀಸು ಮನುಸ್ಸಾನಂ ಸನ್ತಿಕೇ ಉಪತಿಟ್ಠಿತ್ವಾ ವೀಹಿಮುಗ್ಗಮಾಸತಿಲಾದೀನಿ ಭಿಕ್ಖಾಚರಿಯನಿಯಾಮೇನ ಸಙ್ಕಡ್ಢಿತ್ವಾ ಉಞ್ಛನಂ ಉಞ್ಛಾ, ಸಾ ಏವ ಚರಿಯಾ ವುತ್ತಿ ಏತೇಸನ್ತಿ ಉಞ್ಛಾಚರಿಯಾ। ಅಗ್ಗಿಪಕ್ಕಿಕಾಯ ಭತ್ತಭಿಕ್ಖಾಯ ಜೀವನ್ತೀತಿ ಅಗ್ಗಿಪಕ್ಕಿಕಾ, ನ ಅಗ್ಗಿಪಕ್ಕಿಕಾ ಅನಗ್ಗಿಪಕ್ಕಿಕಾ, ತಣ್ಡುಲಭಿಕ್ಖಾಯ ಏವ ಜೀವಿಕಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಉಞ್ಛಾಚರಿಯಾ ಹಿ ಖಲಾದೀನಿ ಗನ್ತ್ವಾ ಉಪತಿಟ್ಠಿತ್ವಾ ಮನುಸ್ಸೇಹಿ ದಿಯ್ಯಮಾನಂ ಖಲಗ್ಗಂ ನಾಮ ಧಞ್ಞಂ ಪಟಿಗ್ಗಣ್ಹನ್ತಿ, ಅನಗ್ಗಿಪಕ್ಕಿಕಾ ಪನ ತಾದಿಸಮಪಟಿಗ್ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ತಣ್ಡುಲಮೇವ ಪಟಿಗ್ಗಣ್ಹನ್ತೀತಿ ಅಯಮೇತೇಸಂ ವಿಸೇಸೋ। ನ ಸಯಂ ಪಚನ್ತೀತಿ ಅಸಾಮಪಾಕಾ, ಪಕ್ಕಭಿಕ್ಖಾಯ ಏವ ಜೀವಿಕಾ। ಅಯೋ ವಿಯ ಕಟ್ಠಿನೋ ಮುಟ್ಠಿಪ್ಪಮಾಣೋ ಪಾಸಾಣೋ ಅಯಮುಟ್ಠಿ ನಾಮ, ತೇನ ವತ್ತನ್ತೀತಿ ಅಯಮುಟ್ಠಿಕಾ। ದನ್ತೇನ ಉಪ್ಪಾಟಿತಂ ವಕ್ಕಲಂ ರುಕ್ಖತ್ತಚೋ ದನ್ತವಕ್ಕಲಂ, ತೇನ ವತ್ತನ್ತೀತಿ ದನ್ತವಕ್ಕಲಿಕಾ। ಪವತ್ತಂ ರುಕ್ಖಾದಿತೋ ಪಾತಾಪಿತಂ ಫಲಂ ಭುಞ್ಜನ್ತಿ ಸೀಲೇನಾತಿ ಪವತ್ತಫಲಭೋಜಿನೋ। ಪಣ್ಡುಪಲಾಸಸದ್ದಸ್ಸ ಏಕಸೇಸನಯೇನ ದ್ವಿಧಾ ಅತ್ಥೋ, ಜಿಣ್ಣತಾಯ ಪಣ್ಡುಭೂತಂ ಪಲಾಸಞ್ಚೇವ ಜಿಣ್ಣಪಕ್ಕಭಾವೇನ ತಂಸದಿಸಂ ಪುಪ್ಫಫಲಾದಿ ಪಣ್ಡುಪಲಾಸಿಕಾ, ಸಯಂಪತಿತಪಣ್ಣಪುಪ್ಫಫಲಭೋಜಿನೋ। ಇದಾನಿ ತೇ ಅಟ್ಠವಿಧೇಪಿ ಸರೂಪತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಕೇಣಿಯಜಟಿಲವತ್ಥು ಖನ್ಧಕವಣ್ಣನಾಯ (ಮಹಾವ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೩೦೦) ಗಹೇತಬ್ಬಂ।
ಸಙ್ಕಡ್ಢಿತ್ವಾತಿ ಭಿಕ್ಖಾಚರಿಯಾವಸೇನ ಏಕಜ್ಝಂ ಕತ್ವಾ।
ತಣ್ಡುಲಭಿಕ್ಖನ್ತಿ ಭಿಕ್ಖಾತಿ ಹಿ ಭಿಕ್ಖಾಸದ್ದೋ ತಣ್ಡುಲಾದೀಸುಪಿ ನಿರುಳ್ಹೋ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಪಚಿತ್ವಾ ಪರಿಭುಞ್ಜನ್ತೀ’’ತಿ।
ಭಿಕ್ಖಾಪರಿಯೇಟ್ಠಿ ನಾಮ ದುಕ್ಖಾತಿ ಪರೇಸಂ ಗೇಹತೋ ಗೇಹಂ ಗನ್ತ್ವಾ ಭಿಕ್ಖಾಯ ಪರಿಯೇಸನಾ ನಾಮ ದೀನವುತ್ತಿಭಾವೇನ ದುಕ್ಖಾ।
ಯೇ ಪನ ‘‘ಪಾಸಾಣಸ್ಸ ಪರಿಗ್ಗಹೋ ನಾಮ ದುಕ್ಖೋ ಪಬ್ಬಜಿತಸ್ಸಾ’’ತಿ ದನ್ತೇಹೇವ ಉಪ್ಪಾಟೇತ್ವಾ ಖಾದನ್ತಿ, ತೇ ದನ್ತವಕ್ಕಲಿಕಾ ನಾಮಾತಿ ಅಯಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಮುತ್ತಕನಯೋ।
ಪಣ್ಡುಪಲಾಸಸದ್ದೋ ಪುಪ್ಫಫಲವಿಸಯೋಪಿ ಸದಿಸತಾಕಪ್ಪನೇನಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಪುಪ್ಫಫಲಪಣ್ಡುಪಲಾಸಾದೀನೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ।
ತೇತಿ ಪಣ್ಡುಪಲಾಸಿಕಾ। ನಿದಸ್ಸನಮತ್ತಮೇತಂ ಅಞ್ಞೇಸಮ್ಪಿ ತಥಾ ಭೇದಸಮ್ಭವತೋ। ಪಾಪುಣನಟ್ಠಾನೇತಿ ಗಹೇತುಂ ಸಮ್ಪಾಪುಣನಟ್ಠಾನೇ। ಏಕರುಕ್ಖತೋತಿ ಪಠಮಂ ಉಪಗತರುಕ್ಖತೋ।
ಕಥಮೇತ್ತಾವತಾ ಸಬ್ಬಾಪಿ ತಾಪಸಪಬ್ಬಜ್ಜಾ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾತಿ ಚೋದನಾ ನ ತಾವ ವಿಸೋಧಿತಾತಿ ಆಹ ‘‘ಇಮಾ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ಚತೂಹಿಯೇವಾತಿ ‘‘ಖಾರಿವಿಧಮಾದಾಯಾ’’ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತಾಹಿ ಪವತ್ತಫಲಭೋಜನಿಕಾ, ಕನ್ದಮೂಲಫಲಭೋಜನಿಕಾ, ಅಗ್ಯಾಗಾರಿಕಾ, ಆಗಾರಿಕಾ ಚೇತಿ ಚತೂಹಿ ಏವ ತಾಪಸಪಬ್ಬಜ್ಜಾಹಿ। ಅಗಾರಂ ಭಜನ್ತೀತಿ ಅಗಾರಂ ನಿವಾಸಭಾವೇನ ಉಪಗಚ್ಛನ್ತಿ। ಇಮಿನಾ ಹಿ ‘‘ಚತುದ್ವಾರಂ ಅಗಾರಂ ಕರಿತ್ವಾ ಅಚ್ಛತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಇಧ ವುತ್ತಾಯ ಚತುತ್ಥಾಯ ತಾಪಸಪಬ್ಬಜ್ಜಾಯ ತೇಸಮವರೋಧತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಏವಮಿತರೇಸುಪಿ ಪಟಿಲೋಮತೋ ಯೋಜನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಅಗ್ಗಿಪರಿಚರಣವಸೇನ ಅಗ್ಯಾಗಾರಂ ಭಜನ್ತಿ
೨೮೧. ಆಚರಿಯೇನ ಪೋಕ್ಖರಸಾತಿನಾ ಸಹ ಪವತ್ತತೀತಿ ಸಾಚರಿಯಕೋ, ತಸ್ಸ। ಅಪಾಯಮುಖಮ್ಪೀತಿ ವಿನಾಸಕಾರಣಮ್ಪಿ। ಪಗೇವ ವಿಜ್ಜಾಚರಣಸಮ್ಪದಾಯ ಸನ್ದಿಸ್ಸನೇತಿ ಪಿ-ಸದ್ದೋ ಗರಹಾಯಂ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅಪಿ ನು ತ್ವಂ ಇಮಾಯ ಅನುತ್ತರಾಯ ವಿಜ್ಜಾಚರಣಸಮ್ಪದಾಯ ಸನ್ದಿಸ್ಸಸಿ ಸಾಚರಿಯಕೋ’’ತಿಆದಿ। ತತ್ರಾಯಮಟ್ಠಕಥಾಮುತ್ತಕನಯೋ – ‘‘ನೋ ಹಿದಂ ಭೋ ಗೋತಮಾ’’ತಿ ಸನ್ದಿಸ್ಸನಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಅಸನ್ದಿಸ್ಸನಾಕಾರಮೇವ ವಿಭಾವೇತುಂ ‘‘ಕೋ ಚಾಹ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಸಾಚರಿಯಕೋ ಅಹಂ ಕೋ ಚ ಕೀದಿಸೋ ಹುತ್ವಾ ಅನುತ್ತರಾಯ ವಿಜ್ಜಾಚರಣಸಮ್ಪದಾಯ ಸನ್ದಿಸ್ಸಾಮಿ, ಅನುತ್ತರಾ ವಿಜ್ಜಾಚರಣಸಮ್ಪದಾ
೨೮೨. ಅಪಾಯೇ ವಿನಾಸನುಪಾಯೇ ನಿಯುತ್ತೋ ಆಪಾಯಿಕೋ। ತಬ್ಭಾವಂ ನ ಪರಿಪೂರೇತಿ ಪರಿಪೂರೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತೀತಿ ಅಪರಿಪೂರಮಾನೋ, ತಬ್ಭಾವೇನ ಅಪರಿಪುಣ್ಣೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅತ್ತನಾ ಆಪಾಯಿಕೇನ ಹೋನ್ತೇನಾಪಿ ತಬ್ಭಾವಂ ಅಪರಿಪೂರಮಾನೇನ ಪೋಕ್ಖರಸಾತಿನಾ ಏಸಾ ವಾಚಾ ಭಾಸಿತಾತಿ ಅತ್ಥತೋ ಸಮ್ಬನ್ಧತ್ತಾ ಕತ್ವತ್ಥೇ ಚೇತಂ ಪಚ್ಚತ್ತವಚನನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಆಪಾಯಿಕೇನಾಪಿ ಅಪರಿಪೂರಮಾನೇನಾ’’ತಿ। ಅಪಿಚ ಅತ್ತನಾ ಅಪರಿಪೂರಮಾನೇನ ಆಪಾಯಿಕೇನಾಪಿ ಸಯಂ ಅಪರಿಪೂರಮಾನಾಪಾಯಿಕೇನ ಹುತ್ವಾಪಿ ಪೋಕ್ಖರಸಾತಿನಾ ಏಸಾ ವಾಚಾ ಭಾಸಿತಾತಿ ಅತ್ಥಯುತ್ತಿತೋ ಇತ್ಥಮ್ಭೂತಲಕ್ಖಣೇ ಚೇತಂ ಪಚ್ಚತ್ತವಚನನ್ತಿಪಿ ಏವಂ ವುತ್ತಂ। ಅಞ್ಞೋ ಹಿ ಸದ್ದಕ್ಕಮೋ, ಅಞ್ಞೋ ಅತ್ಥಕ್ಕಮೋತಿ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಕರಣತ್ಥಮೇವ ದಸ್ಸೇತುಂ ಏವಂ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ, ತದಯುತ್ತಮೇವ ಪದದ್ವಯಸ್ಸ ಕತ್ತುಪದೇನ ಸಮಾನತ್ಥತ್ತಾ, ಸಮಾನತ್ಥಾನಞ್ಚ ಪದಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಕರಣಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿತೋ, ಅಲಮತಿಪಪಞ್ಚೇನ।
ಪುಬ್ಬಕಇಸಿಭಾವಾನುಯೋಗವಣ್ಣನಾ
೨೮೩. ದೀಯತೇತಿ ದತ್ತಿ, ಸಾ ಏವ ದತ್ತಿಕನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ದಿನ್ನಕ’’ನ್ತಿ। ಅದಾತುಕಾಮಮ್ಪಿ ದಾತುಕಾಮಂ ಕತ್ವಾ ಸಮ್ಮುಖಾ ಪರಮಾವಟ್ಟೇತಿ ಸಮ್ಮೂಳ್ಹಂ ಕರೋತಿ ಏತಾಯಾತಿ ಸಮ್ಮುಖಾವಟ್ಟನೀ। ತೇನಾಹ ‘‘ನ ದೇಮೀತಿ ವತ್ತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತೀ’’ತಿ। ಪುನ ತಸ್ಸಾತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಸ। ಕಾರಣಾನುರೂಪಂ ರಾಜೂನಂ ಪುಣ್ಣಪತ್ತನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಕಸ್ಮಾ ಮೇ ದಿನ್ನೋ’’ತಿ। ಸಙ್ಖಪಲಿತಕುಟ್ಠನ್ತಿ ಧೋತಸಙ್ಖಮಿವ ಸೇತಕುಟ್ಠಂ। ಸೇತಪೋಕ್ಖರರಜತತೋ ಗುಣಸಮಾನಕಾಯತ್ತಾ ಏವಮಾಹ। ಅನುಗಚ್ಛತೀತಿ ಪರಮನುಬನ್ಧತಿ।
ಯದಿ ದುವಿಧೇನಪಿ ಕಾರಣೇನ ರಾಜಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಸ ಸಮ್ಮುಖಾಭಾವಂ ನ ದೇತಿ, ಅಥ ಕಸ್ಮಾ ತದುಪಸಙ್ಕಮನಂ ನ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಯಸ್ಮಾ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ‘‘ಖೇತ್ತವಿಜ್ಜಾಯಾತಿ ನೀತಿಸತ್ಥೇ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೮೩) ಆಚರಿಯೇನ ವುತ್ತಂ। ಹೇಟ್ಠಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜಾಲವಣ್ಣನಾಯಂ ಏವಂ ವುತ್ತಂ ‘‘ಖೇತ್ತವಿಜ್ಜಾತಿ ಅಬ್ಭೇಯ್ಯಮಾಸುರಕ್ಖರಾಜಸತ್ಥಾದಿನೀತಿಸತ್ಥ’’ನ್ತಿ। (ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೨೧) ದುಸ್ಸಮೇತ್ಥ ತಿರೋಕರಣಿಯಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ಸಾಣಿಪಾಕಾರಸ್ಸ ಅನ್ತೋ ಠತ್ವಾ’’ತಿ। ಅನ್ತಸದ್ದೇನ ಪನ ತಬ್ಭಾವೇನ ಪದೇ ವಡ್ಢಿಯಮಾನೇ ದುಸ್ಸನ್ತಂ ಯಥಾ ‘‘ವನನ್ತೋ’’ತಿ। ‘‘ಪಯಾತನ್ತಿ ಸದ್ಧಂ, ಸಸ್ಸತಿಕಂ ವಾ। ತೇನಾಹ ಅಭಿಹರಿತ್ವಾ ದಿನ್ನ’’ನ್ತಿ ಆಚರಿಯೇನ ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ಮತಕಭತ್ತಸಙ್ಖೇಪೇನ ವಾ ನಿಚ್ಚಭತ್ತಸಙ್ಖೇಪೇನ ವಾ ಅಭಿಹರಿತ್ವಾ ದಿನ್ನಂ ಭಿಕ್ಖನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ‘‘ಅಯಂ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ ಅತ್ಥಾಪತ್ತಿವಚನಂ। ನಿಟ್ಠನ್ತಿ ನಿಚ್ಛಯಂ। ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಭಗವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಸ ಏವರೂಪಂ ಅಮನಾಪಂ ಮಮ್ಮವಚನಂ ಅವೋಚಾತಿ ಚೋದನಂ ‘‘ಇದಂ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ರಹಸ್ಸಮ್ಪಿ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನಮ್ಪಿ ಮಮ್ಮವಚನಂ ಪಕಾಸೇಸೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ।
೨೮೪. ರಾಜಾಸನಂ ನಾಮ ಹತ್ಥಿಕ್ಖನ್ಧಪದೇಸಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಹತ್ಥಿಗೀವಾಯ ವಾ ನಿಸಿನ್ನೋ’’ತಿ ಪಾಳಿಯಂ ವುತ್ತಂ। ರಥೂಪತ್ಥರೇತಿ ರಥಸ್ಸ ಉಪರಿ ಅತ್ಥರಿತಪದೇಸೇ। ತೇನಾಹ ‘‘ರಥಮ್ಹೀ’’ತಿಆದಿ। ಉಗ್ಗತುಗ್ಗತೇಹೀತಿ ಉಗ್ಗತಾನಮತಿಸಯೇನ ಉಗ್ಗತೇಹಿ। ನ ಹಿ ವಿಚ್ಛಾಸಮಾಸೋ ಲೋಕಿಕೇಹಿ ಅಭಿಮತೋತಿ। ರಞ್ಞೋ ಅಪಚ್ಚಂ ರಾಜಞ್ಞೋ, ಬಹುಕತ್ತಂ ಪತಿ, ಏಕಸೇಸನಯೇನ ವಾ ‘‘ರಾಜಞ್ಞೇಹೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಪಾಕಟಮನ್ತನನ್ತಿ ಪಕಾಸಭೂತಂ ಮನ್ತನಂ। ತದೇವಿಧಾಧಿಪ್ಪೇತಂ, ನ ರಹಸ್ಸಮನ್ತನಂ ಸುದ್ದಾದೀಹಿಪಿ ಸುಯ್ಯಮಾನಸ್ಸ ಇಚ್ಛಿತತ್ತಾ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅಥ ಆಗಚ್ಛೇಯ್ಯ ಸುದ್ದೋ ವಾ ಸುದ್ದದಾಸೋ ವಾ’’ತಿಆದಿ। ತಾದಿಸೇಹಿಯೇವಾತಿ ರಞ್ಞೋ ಆಕಾರಸದಿಸೇಹೇವ। ತಸ್ಸತ್ಥಸ್ಸ ಸಾಧನಸಮತ್ಥಂ ವಚನಂ ರಞ್ಞಾ ಭಣಿತಂ ಯಥಾ, ತಥಾ ಸೋಪಿ ತಸ್ಸತ್ಥಸ್ಸ ಸಾಧನಸಮತ್ಥಮೇವ ಭಣಿತಂ ವಚನಂ ಅಪಿನು ಭಣತೀತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ।
೨೮೫. ‘‘ಪವತ್ತಾರೋ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ಪಾವಚನಭಾವೇನ ವತ್ತಾರೋತಿ ಸದ್ದತೋ ಅತ್ಥೋ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ತೇ ತಥಾಭೂತಾ ಮನ್ತಾನಂ ಪವತ್ತಕಾ ನಾಮ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಪವತ್ತಯಿತಾರೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ವದಸದ್ದೇನ, ಹಿ ತುಪಚ್ಚಯೇನ ಚ ‘‘ವತ್ತಾರೋ’’ತಿ ಪದಸಿದ್ಧಿ, ತಥಾ ವತುಸದ್ದೇನ ‘‘ಪವತ್ತಯಿತಾರೋ’’ತಿ। ಇದಂ ಆಚರಿಯಸ್ಸ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೮೫) ಚ ಆಚರಿಯಸಾರಿಪುತ್ತತ್ಥೇರಸ್ಸ ಚ ಮತಂ। ವತುಸದ್ದೇನೇವ ‘‘ಪವತ್ತಾರೋ’’ತಿ ಪದಸಿದ್ಧಿಂ ದಸ್ಸೇತೀತಿಪಿ ಕೇಚಿ ವದನ್ತಿ। ಪದದ್ವಯಸ್ಸ ತುಲ್ಯಾಧಿಕರಣತ್ತಾ ‘‘ಮನ್ತಮೇವಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಸುದ್ದೇ ಬಹಿ ಕತ್ವಾ ರಹೋ ಭಾಸಿತಬ್ಬಟ್ಠೇನ ಮನ್ತಾ ಏವ ತಂ ತಂ ಅತ್ಥಪಟಿಪತ್ತಿಹೇತುತಾಯ ಪದ’’ನ್ತಿ ಹಿ ತುಲ್ಯಾಧಿಕರಣಂ ಹೋತಿ, ಅನುಪನೀತಾಸಾಧಾರಣತಾಯ ರಹಸ್ಸಭಾವೇನ ವತ್ತಬ್ಬಾಯ ಮನ್ತನಕಿರಿಯಾಯ ಪದಮಧಿಗಮುಪಾಯನ್ತಿಪಿ ಮನ್ತಪದನ್ತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಮುತ್ತಕೋ ನಯೋ। ಗೀತನ್ತಿ ಗಾಯನವಸೇನ ಸಜ್ಝಾಯಿತಂ, ಗಾಯನಮ್ಪಿಧ ಉದತ್ತಾನುದತ್ತಾದಿಸರಸಮ್ಪಾದನವಸೇನೇವ ಅಧಿಪ್ಪೇತನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸರಸಮ್ಪತ್ತಿವಸೇನಾ’’ತಿ। ಪಾವಚನಭಾವೇನ ಅಞ್ಞೇಸಂ ವುತ್ತಂ। ತಮಞ್ಞೇಸಂ ವಾದಾಪನವಸೇನ ವಾಚಿತಂ। ಸಙ್ಗಹೇತ್ವಾ ಉಪರೂಪರಿ ಸಞ್ಞೂಳ್ಹಾವಸೇನ ಸಮುಪಬ್ಯೂಳ್ಹಂ। ಇರುವೇದಯಜುವೇದಸಾಮವೇದಾದಿವಸೇನ, ತತ್ಥಾಪಿ ಪಚ್ಚೇಕಂ ಮನ್ತಬ್ರಹ್ಮಾದಿವಸೇನ, ಅಜ್ಝಾಯಾನುವಾಕಾದಿವಸೇನ ಚ ರಾಸಿಕತಂ। ಯಥಾವುತ್ತನಯೇನೇವ ಪಿಣ್ಡಂ ಕತ್ವಾ ಠಪಿತಂ। ಅಞ್ಞೇಸಂ ವಾಚಿತಂ ಅನುವಾಚೇನ್ತೀತಿ ಅಞ್ಞೇಸಂ ಕಮ್ಮಭೂತಾನಂ ತೇಹಿ ವಾಚಾಪಿತಂ ಮನ್ತಪದಂ ಏತರಹಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಅಞ್ಞೇಸಂ ಅನುವಾಚಾಪೇನ್ತಿ।
ತೇಸನ್ತಿ ಮನ್ತಕತ್ತೂನಂ। ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಪರಿಭಣ್ಡಂ ಯಥಾಕಮ್ಮೂಪಗಞಾಣಂ, ಪಚ್ಚಕ್ಖತೋ ದಸ್ಸನಟ್ಠೇನ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಸದಿಸಞ್ಚ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿಞಾಣಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ದಿಬ್ಬೇನ ಚಕ್ಖುನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅತೋ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಪರಿಭಣ್ಡೇನ ಪಾವಚನೇನ ಸಹ ಸಂಸನ್ದಿತ್ವಾತಿ ಯಂ ಕಸ್ಸಪಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೇನ ವುತ್ತಂ ವಟ್ಟಸನ್ನಿಸ್ಸಿತಂ ವಚನಂ, ತೇನ ಸಹ ಸಂಸನ್ದಿತ್ವಾ ಅವಿರುದ್ಧಂ ಕತ್ವಾ। ನ ಹಿ ತೇಸಂ ವಿವಟ್ಟಸನ್ನಿಸ್ಸಿತೋ ಅತ್ಥೋ ಪಚ್ಚಕ್ಖತೋ ಹೋತಿ। ಗನ್ಥಿಂಸೂತಿ ಪಜ್ಜಗಜ್ಜಬನ್ಧವಸೇನ ಸಕ್ಕತಭಾಸಾಯ ಬನ್ಧಿಂಸು। ಅಪರಾ ಪರೇತಿ ಅಟ್ಠಕಾದೀಹಿ ಅಪರಾ ಅಞ್ಞೇಪಿ ಪರೇ ಪಚ್ಛಿಮಾ ಓಕ್ಕಾಕರಾಜಕಾಲಾದೀಸು ಉಪ್ಪನ್ನಾ। ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀನಿ ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾತಿ ಅಟ್ಠಕಾದೀಹಿ ಗನ್ಥಿತಮನ್ತಪದೇಸ್ವೇವ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿಕಿಲೇಸಸನ್ನಿಸ್ಸಿತಪದಾನಂ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಪಕ್ಖಿಪನಂ ಕತ್ವಾ। ವಿರುದ್ಧೇ ಅಕಂಸೂತಿ ಸುತ್ತನಿಪಾತೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಧಮ್ಮಿಕಸುತ್ತಾದೀಸು (ಸು॰ ನಿ॰ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಧಮ್ಮಿಕಸುತ್ತ) ಆಗತನಯೇನ ಸಂಕಿಲೇಸಿಕತ್ಥದೀಪನತೋ ಇಸೀತಿ ನಿದಸ್ಸನಮತ್ತಂ। ‘‘ಇಸಿ ವಾ ಇಸಿತ್ಥಾಯ ಪಟಿಪನ್ನೋ ವಾ’’ತಿ ಹಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ। ಕಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಪಟಿಞ್ಞಾಗಹಣವಸೇನ ದೇಸನಾಸೋತಪತಿತಂ ನ ಕರೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಇಧ ಭಗವಾ’’ತಿಆದಿ। ಇಧಾತಿ ‘‘ತ್ಯಾಹಂ ಮನ್ತೇ ಅಧೀಯಾಮಿ, ‘ಸಾಚರಿಯಕೋ’ತಿ ತ್ವಂ ಮಞ್ಞಸೀ’’ತಿ ವುತ್ತಟ್ಠಾನೇ। ಪಟಿಞ್ಞಂ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾತಿ ಯಥಾ ಹೇಟ್ಠಾ ಪಟಿಞ್ಞಾ ಗಹಿತಾ, ತಥಾ ‘‘ತಂ ಕಿಂ ಮಞ್ಞಸಿ ಅಮ್ಬಟ್ಠ, ತಾವತಾ ತ್ವಂ ಭವಿಸ್ಸಸಿ ಇಸಿ ವಾ ಇಸಿತ್ಥಾಯ ವಾ ಪಟಿಪನ್ನೋ ಸಾಚರಿಯಕೋತಿ, ನೋ ಹಿದಂ ಭೋ ಗೋತಮಾ’’ತಿ ಏವಂ ಇಧ ಪಟಿಞ್ಞಂ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ।
೨೮೬. ನಿರಾಮಗನ್ಧಾತಿ ಕಿಲೇಸಾಸುಚಿವಸೇನ ವಿಸ್ಸಗನ್ಧರಹಿತಾ। ಅನಿತ್ಥಿಗನ್ಧಾತಿ ಇತ್ಥೀನಂ ಗನ್ಧಮತ್ತಸ್ಸಪಿ ಅವಿಸಹನೇನ ಇತ್ಥಿಗನ್ಧರಹಿತಾ। ರಜೋಜಲ್ಲಧರಾತಿ ಪಕತಿರಜಸೇದಾದಿಜಲ್ಲಧರಾ। ಪಾಕಾರಪುರಿಸಗುತ್ತೀತಿ ಪಾಕಾರಾವರಣಂ, ಪುರಿಸಾವರಣಞ್ಚ। ಏತ್ಥ ಪನ ‘‘ನಿರಾಮಗನ್ಧಾ’’ತಿ ಏತೇನ ತೇಸಂ ದಸನ್ನಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಂ ವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತಕಿಲೇಸತಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ‘‘ಅನಿತ್ಥಿಗನ್ಧಾ, ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿನೋ’’ತಿ ಚ ಏತೇನ ಏಕವಿಹಾರಿತಂ, ‘‘ರಜೋಜಲ್ಲಧರಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಮಣ್ಡನವಿಭೂಸನಾಭಾವಂ, ‘‘ಅರಞ್ಞಾಯತನೇ ಪಬ್ಬತಪಾದೇಸು ವಸಿಂಸೂ’’ತಿ ಏತೇನ ಮನುಸ್ಸೂಪಚಾರಂ ಪಹಾಯ ವಿವಿತ್ತವಾಸಂ, ‘‘ವನಮೂಲಫಲಾಹಾರಾ ವಸಿಂಸೂ’’ತಿ ಏತೇನ ಸಾಲಿಮಂಸೋದನಾದಿಪಣೀತಾಹಾರ ಪಟಿಕ್ಖೇಪಂ, ‘‘ಯದಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಯಾನವಾಹನಪಟಿಕ್ಖೇಪಂ, ‘‘ಸಬ್ಬದಿಸಾಸೂ’’ತಿಆದಿನಾ ರಕ್ಖಾವರಣಪಟಿಕ್ಖೇಪಂ। ಏವಞ್ಚ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪದಾಪಕ್ಖಿಕಂ ಸಾಚರಿಯಕಸ್ಸ ಅಮ್ಬಟ್ಠಸ್ಸ ವುತ್ತಿಂ ಉಪಾದಾಯ ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪದಾಪಕ್ಖಿಕಾಪಿ ತೇಸಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಂ ವುತ್ತಿ ಅರಿಯವಿನಯೇ ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪತ್ತಿಂ ಉಪಾದಾಯ ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪದಾಯೇವ। ಕಥಞ್ಹಿ ನಾಮ ತೇ ಭವಿಸ್ಸತಿ ಸಲ್ಲೇಖಪಟಿಪತ್ತಿಯುತ್ತತಾತಿ। ‘‘ಏವಂ ಸು ತೇ’’ತಿಆದಿನಾ ಭಗವಾ ಅಮ್ಬಟ್ಠಂ ಸನ್ತಜ್ಜೇನ್ತೋ ನಿಗ್ಗಣ್ಹಾತೀತಿಪಿ ವಿಭಾವೇತಿ। ಇದಞ್ಹಿ ವಕ್ಖಮಾನಾಯ ಪಾಳಿಯಾ ಪಿಣ್ಡತ್ಥದಸ್ಸನನ್ತಿ।
ದುಸ್ಸಪಟ್ಟಿಕಾ ದುಸ್ಸಪಟ್ಟಂ। ದುಸ್ಸಕಲಾಪೋ ದುಸ್ಸವೇಣೀ। ವೇಠಕೇಹೀತಿ ವೇಠಕಪಟ್ಟಕೇಹಿ, ದುಸ್ಸೇಹಿ ಸಂವೇಠೇತ್ವಾ ಕಪ್ಪೇತುನ್ತಿ ಕತ್ತರಿಕಾಯ ಛಿನ್ದಿತುಂ। ಕಪ್ಪಿತವಾಲೇಹೀತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ‘‘ನ ಭಿಕ್ಖವೇ ಮಸ್ಸು ಕಪ್ಪಾಪೇತಬ್ಬ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಚೂಳವ॰ ೨೭೫) ವಿಯ ಹಿ ಕಪುಸದ್ದೋ ಛೇದನೇ ವತ್ತತಿ। ಯುತ್ತಟ್ಠಾನೇಸೂತಿ ಗೀವಾಸೀಸವಾಲಧೀಸು। ವಾಲಾತಿ ತೇಸು ಠಾನೇಸು ಜಾಯಮಾನಾ ಲೋಮಾ। ಸಹಚರಣವಸೇನ, ಠಾನೀನಾಮೇನ ವಾ ‘‘ಕುತ್ತವಾಲಾ’’ತಿ ಸಮನ್ತಾನಗರನ್ತಿ ನಗರಸ್ಸ ಸಮನ್ತತೋ। ಪಾಕಾರಸ್ಸ ಅಧೋಭಾಗೇ ಕತಸುಧಾಕಮ್ಮಂ ಠಾನಂ ನಗರಸ್ಸ ಸಮೀಪೇ ಕತ್ತಬ್ಬತೋ, ಉಪಕಾರಕರಣತೋ ಚ ‘‘ಉಪಕಾರಿಕಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ನಗರಸ್ಸ ಉಪಕಾರಿಕಾ ಏತಾಸನ್ತಿ ನಗರೂಪಕಾರಿಕಾಯೋ, ರಾಜಧಾನೀಅಪೇಕ್ಖಾಯ ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗನಿದ್ದೇಸೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಇಧ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ಮತೀತಿ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾವಸೇನ ಅನೇಕಂಸಿಕಜಾನನಾ। ಉಪರಿ ದೇಸನಾಯ ಅವಡ್ಢಕಾರಣಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಇದಂ ಭಗವಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಪಾಳಿಯಂ ಸೋ ಮಂ ಪಞ್ಹೇನಾತಿ ಸೋ ಜನೋ ಮಂ ಪುಚ್ಛಾವಸೇನ ಸೋಧೇಯ್ಯ। ಅಹಂ ವೇಯ್ಯಾಕರಣೇನ ಸೋಧೇಸ್ಸಾಮೀತಿ ಅಹಮ್ಪಿಮಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾವಸೇನ ಸೋಧೇಸ್ಸಾಮೀತಿ ಯಥಾರಹಮಧಿಕಾರವಸೇನ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ದ್ವೇಲಕ್ಖಣದಸ್ಸನವಣ್ಣನಾ
೨೮೭. ‘‘ನಿಸಿನ್ನಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ ಅನಾದರೇ ಸಾಮಿವಚನಂ, ವಿಸೇಸನಂ ವಾ। ಸಙ್ಕುಚಿತೇ ಇರಿಯಾಪಥೇ ಅನವಸೇಸತೋ ಲಕ್ಖಣಾನಂ ದುಬ್ಬಿಭಾವನತೋ ‘‘ನ ಸಕ್ಕೋತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ತಥಾ ಸುವಿಭಾವನತೋ ಪನ ‘‘ಸಕ್ಕೋತೀ’’ತಿ। ಪರಿಯೇಸನಸುಖತ್ಥಮೇವ ತದಾಚಿಣ್ಣತಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ತೇನಾತಿ ದುವಿಧೇನಪಿ ಕಾರಣೇನ।
ಗವೇಸೀತಿ ಞಾಣೇನ ಪರಿಯೇಸನಮಕಾಸಿ। ಗಣಯನ್ತೋತಿ ಞಾಣೇನೇವ ಸಙ್ಕಲಯನ್ತೋ। ಸಮಾನಯೀತಿ ಸಮ್ಮಾ ಆನಯಿ ಸಮಾಹರಿ। ‘‘ಕಙ್ಖತೀ’’ತಿ ಪದಸ್ಸ ಆಕಙ್ಖತೀತಿ ಅತ್ಥೋತಿ ಆಹ ‘‘ಅಹೋ ವತಾ’’ತಿಆದಿ। ಅನುಪಸಗ್ಗಮ್ಪಿ ಹಿ ಪದಂ ಕತ್ಥಚಿ ಸಉಪಸಗ್ಗಮಿವ ಅತ್ಥವಿಸೇಸವಾಚಕಂ ಯಥಾ ‘‘ಗೋತ್ರಭೂ’’ತಿ। ತತೋ ತತೋ ಸರೀರಪ್ಪದೇಸತೋ। ಕಿಚ್ಛತೀತಿ ಕಿಲಮತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ನ ಸಕ್ಕೋತಿ ದಟ್ಠು’’ನ್ತಿ। ತಾಯಾತಿ ‘‘ವಿಚಿನನ್ತೋ ಕಿಚ್ಛತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಾಯ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಯ। ತತೋತಿ ಸನ್ನಿಟ್ಠಾನಂ ಅಗಮನತೋ। ಏವಂ ‘‘ಕಙ್ಖತೀ’’ತಿ ಪದಸ್ಸ ಆಸಿಸನತ್ಥತಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಸಂಸಯತ್ಥತಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಕಙ್ಖಾಯ ವಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಕಙ್ಖಾಯಾತಿ ‘‘ಕಙ್ಖತೀ’’ತಿ ಪದೇನ ವುತ್ತಾಯ ಕಙ್ಖಾಯ। ಅಸತ್ವಪಧಾನಞ್ಹಿ ಆಖ್ಯಾತಿಕಂ। ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸುಪಿ। ಅವತ್ಥಾಪಭೇದಗತಾ ವಿಮತಿ ಏವ ‘‘ತೀಹಿ ಧಮ್ಮೇಹೀ’’ತಿ ವುತ್ತಾ, ತಿಪ್ಪಕಾರೇಹಿ ಸಂಸಯಧಮ್ಮೇಹೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕಾಲುಸಿಯಭಾವೋತಿ ಅಪ್ಪಸನ್ನತಾಯ ಹೇತುಭೂತೋ ಆವಿಲಭಾವೋ।
ವತ್ಥಿಕೋಸೇನಾತಿ ವತ್ಥಗುಯ್ಹಂ। ಯಸ್ಮಾ ಭಗವತೋ ಕೋಸೋಹಿತಂ ವತ್ಥಗುಯ್ಹಂ ಸಬ್ಬಬುದ್ಧಾವೇಣಿಕಂ ಅಞ್ಞೇಹಿ ಅಸಾಧಾರಣಂ ಸುವಿಸುದ್ಧಕಞ್ಚನಮಣ್ಡಲಸನ್ನಿಭಂ, ಅತ್ತನೋ ಸಣ್ಠಾನಸನ್ನಿವೇಸಸುನ್ದರತಾಯ ಆಜಾನೇಯ್ಯಗನ್ಧಹತ್ಥಿನೋ ವರಙ್ಗಪರಮಚಾರುಭಾವಂ, ವಿಕಸಮಾನತಪನಿಯಾರವಿನ್ದಸಮುಜ್ಜಲಕೇಸರಾವತ್ತವಿಲಾಸಂ, ಸಞ್ಝಾಪಭಾನುರಞ್ಜಿತಜಲವನನ್ತರಾಭಿಲಕ್ಖಿತಸಮ್ಪುಣ್ಣಚನ್ದಮಣ್ಡಲಸೋಭಞ್ಚ ಅತ್ತನೋ ಸಿರಿಯಾ ಅಭಿಭುಯ್ಯ ವಿರಾಜತಿ, ಯಂ ಬಾಹಿರಬ್ಭನ್ತರಮಲೇಹಿ ಅನುಪಕ್ಕಿಲಿಟ್ಠತಾಯ, ಚಿರಕಾಲಪರಿಚಿತಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಾಧಿಕಾರತಾಯ, ಸಣ್ಠಿತಸಣ್ಠಾನಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಚ ಕೋಪೀನಮ್ಪಿ ಸಮಾನಂ ಅಕೋಪೀನಮೇವ ಜಾತಂ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಭಗವತೋ ಹೀ’’ತಿಆದಿ। ವರವಾರಣಸ್ಸೇವಾತಿ ವರಗನ್ಧಹತ್ಥಿನೋ ಇವ। ಪಹೂತಭಾವನ್ತಿ ಪುಥುಲಭಾವಂ। ಏತ್ಥೇವ ಹಿ ತಸ್ಸ ಸಂಸಯೋ। ತನುಮುದುಸುಕುಮಾರಾದೀಸು ಪನಸ್ಸ ಗುಣೇಸು ವಿಚಾರಣಾ ಏವ ನಾಹೋಸಿ।
೨೮೮. ‘‘ತಥಾರೂಪ’’ನ್ತಿ ಇದಂ ಸಮಾಸಪದನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ತಂರೂಪ’’ನ್ತಿ। ಏತ್ಥಾತಿ ಯಥಾ ಅಮ್ಬಟ್ಠೋ ಕೋಸೋಹಿತಂ ವತ್ಥಗುಯ್ಹಮದ್ದಸ್ಸ, ತಥಾ ಇದ್ಧಾಭಿಸಙ್ಖಾರಮಭಿಸಙ್ಖರಣೇ। ಇಮಿನಾ ಹಿ ‘‘ತಥಾರೂಪಂ ಇದ್ಧಾಭಿಸಙ್ಖಾರಂ ಅಭಿಸಙ್ಖರೀ’’ತಿಆದಿಪಾಳಿಪರಾಮಸನಂ, ಅತೋ ಚೇತ್ಥ ಸಹ ಇದ್ಧಾಭಿಸಙ್ಖಾರನಯೇನ ವತ್ಥಗುಯ್ಹದಸ್ಸನಕಾರಣಂ ಮಿಲಿನ್ದಪಞ್ಹಾಪಾಠೇನ (ಮಿ॰ ಪ॰ ೩.೩) ವಿಭಾವಿತಂ ಹೋತಿ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ವತ್ಥಗುಯ್ಹದಸ್ಸನೇ’’ತಿ ಪರಾಮಸನ್ತಿ, ತದಯುತ್ತಮೇವ। ನ ಹಿ ತಂ ಪಾಳಿಯಂ, ಅಟ್ಠಕಥಾಯಞ್ಚ ಅತ್ಥಿ, ಯಂ ಏವಂ ಪರಾಮಸಿತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ, ಇದ್ಧಾಭಿಸಙ್ಖಾರನಯೋ ಚ ಅವಿಭಾವಿತೋ ಹೋತಿ। ಕಿಮೇತ್ಥ ಅಞ್ಞೇನ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಚತುಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪತ್ತೇನ ಛಳಭಿಞ್ಞೇನ ವಾದೀವರೇನ ಭದನ್ತನಾಗಸೇನತ್ಥೇರೇನ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛಿತಬ್ಬತ್ತಾ। ಹಿರೀ ಕರೀಯತೇ ಏತ್ಥಾತಿ ಹಿರಿಕರಣಂ, ತದೇವ ಓಕಾಸೋ ತಥಾ, ಹಿರಿಯಿತಬ್ಬಟ್ಠಾನಂ। ಉತ್ತರಸ್ಸಾತಿ ಸುತ್ತನಿಪಾತೇ ಆಗತಸ್ಸ ಉತ್ತರಮಾಣವಸ್ಸ (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೩೮೪)। ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಚೇತೇಸಂ ವತ್ಥು ಸುತ್ತನಿಪಾತತೋ ಗಹೇತಬ್ಬಂ।
ಛಾಯನ್ತಿ ಪಟಿಬಿಮ್ಬಂ। ಕಥಂ ದಸ್ಸೇಸಿ, ಕೀದಿಸಂ ವಾತಿ ಆಹ ‘‘ಇದ್ಧಿಯಾ’’ತಿಆದಿ। ಛಾಯಾರೂಪಕಮತ್ತನ್ತಿ ಭಗವತೋ ಪಟಿಬಿಮ್ಬರೂಪಕಮೇವ, ನ ಪಕತಿವತ್ಥಗುಯ್ಹಂ, ತಞ್ಚ ಬುದ್ಧಸನ್ತಾನತೋ ವಿನಿಮುತ್ತತ್ತಾ ರೂಪಕಮತ್ತಂ ಭಗವತಾ ಸದಿಸವಣ್ಣಸಣ್ಠಾನಾವಯವಂ ಇದ್ಧಿಮಯಂ ಬಿಮ್ಬಕಮೇವ ಹೋತಿ, ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಅಪ್ಪಕತ್ಥೇನ ಕ-ಕಾರೇನ ವಿಸೇಸಿತವಚನಂ ಉಪಪನ್ನಂ ಹೋತಿ। ಛಾಯಾರೂಪಕಮತ್ತಂ ಇದ್ಧಿಯಾ ಅಭಿಸಙ್ಖರಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇಸೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ‘‘ತಂ ಪನ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಭಗವಾ ಯಥಾ ಅತ್ತನೋ ಬುದ್ಧರೂಪಂ ನ ಛಾಯಂ ದಿಟ್ಠೇತಿ ಛಾಯಾಯ ದಿಟ್ಠಾಯ। ಏತನ್ತಿ ಛಾಯಾರೂಪಕಂ। ಬುಜ್ಝನಕೇ ಸತಿ ಜೀವಿತನಿಮಿತ್ತಮ್ಪಿ ಹದಯಮಂಸಂ ದಸ್ಸೇಯ್ಯಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ನಿನ್ನೇತ್ವಾತಿ ನೀಹರಿತ್ವಾ। ಅಯಮೇವ ವಾ ಪಾಠೋ। ಕಲ್ಲೋಸೀತಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇ ತ್ವಂ ಕುಸಲೋ ಛೇಕೋ ಅಸಿ, ಯಥಾವುತ್ತೋ ವಾ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾಮಗ್ಗೋ ಉಪಪನ್ನೋ ಯುತ್ತೋ ಅಸೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಕುಸಲೋ’’ತಿ ಕೇಚಿ ಪಠನ್ತಿ, ಅಯುತ್ತಮೇತಂ। ಮಿಲಿನ್ದಪಞ್ಹೇ ಹಿ ಸಬ್ಬತ್ಥ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾವಸಾನೇ ‘‘ಕಲ್ಲೋ’’ ಇಚ್ಚೇವ ದಿಟ್ಠೋತಿ।
ನಿನ್ನಾಮೇತ್ವಾತಿ ಮುಖತೋ ನೀಹರಣವಸೇನ ಕಣ್ಣಸೋತಾದಿಅಭಿಮುಖಂ ಪಣಾಮೇತ್ವಾ, ಅಧಿಪ್ಪಾಯಮೇವ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ನೀಹರಿತ್ವಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಕಥಿನಸೂಚಿಂ ವಿಯಾತಿ ಘನಸುಖುಮಭಾವಾಪಾದನೇನ ಕಕ್ಖಳಸೂಚಿಮಿವ ಕತ್ವಾ। ತಥಾಕರಣೇನಾತಿ ಕಥಿನಸೂಚಿಂ ವಿಯ ಕರಣೇನ। ಏತ್ಥಾತಿ ಪಹೂತಜಿವ್ಹಾಯ। ಮುದುಭಾವೋ, ದೀಘಭಾವೋ, ತನುಭಾವೋ ಚ ದಸ್ಸಿತೋ ಅಮುದುನೋ ಘನಸುಖುಮಭಾವಾಪಾದನತ್ಥಮಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯತ್ತಾತಿ ಆಚರಿಯೇನ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೮೮) ವುತ್ತಂ। ತತ್ರಾಯಮಧಿಪ್ಪಾಯೋ – ಯಸ್ಮಾ ಮುದುಮೇವ ಘನಸುಖುಮಭಾವಾಪಾದನತ್ಥಂ ಸಕ್ಕೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಥಾಕರಣೇನ ಮುದುಭಾವೋ ದಸ್ಸಿತೋ ಅಗ್ಗಿ ವಿಯ ಧೂಮೇನ। ಯಸ್ಮಾ ಚ ಮುದುಯೇವ ಘನಸುಖುಮಭಾವಾಪಜ್ಜನೇನ ದೀಘಗಾಮಿ, ತಸ್ಮಾ ಕಣ್ಣಸೋತಾನುಮಸನೇನ ದೀಘಭಾವೋ ದಸ್ಸಿತೋ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಮುದು ಏವ ಘನಸುಖುಮಭಾವಾಪಜ್ಜನೇನ ತನು ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ನಾಸಿಕಾಸೋತಾನುಮಸನೇನ ತನುಭಾವೋ ದಸ್ಸಿತೋತಿ। ಅಪುಥುಲಸ್ಸ ತಥಾಪಟಿಚ್ಛಾದನತ್ಥಮಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯತ್ತಾ ನಲಾಟಚ್ಛಾದನೇನ ಪುಥುಲಭಾವೋ ದಸ್ಸಿತೋ।
೨೮೯. ಪತ್ಥೇನ್ತೋ ಹುತ್ವಾ ಉದಿಕ್ಖನ್ತೋತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ।
೨೯೦. ಮೂಲವಚನಂ ಕಥಾ। ಪಟಿವಚನಂ ಸಲ್ಲಾಪೋ।
೨೯೧. ‘‘ಉದ್ಧುಮಾತಕ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೨೪೨; ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೧.೧೦೨) ವಿಯ ಕ-ಸದ್ದೋ ಜಿಗುಚ್ಛನತ್ಥೋತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ತಮೇವ ಜಿಗುಚ್ಛನ್ತೋ’’ತಿ। ತಮೇವಾತಿ ಪಣ್ಡಿತಭಾವಮೇವ, ಅಮ್ಬಟ್ಠಮೇವಾತಿಪಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಮ್ಬಟ್ಠಞ್ಹಿ ಸನ್ಧಾಯ ಏವಮಾಹ। ತಥಾ ಹಿ ಪಾಳಿಯಂ ವುತ್ತಂ ‘‘ಏವಂ…ಪೇ॰… ಅಮ್ಬಟ್ಠಂ ಮಾಣವಂ ಏತದವೋಚಾ’’ತಿ। ಕಾಮಞ್ಚ ಅಮ್ಬಟ್ಠಂ ಸನ್ಧಾಯ ಏವಂ ವುತ್ತಂ, ನಾಮಗೋತ್ತವಸೇನ ಪನ ಅನಿಯಮಂ ಕತ್ವಾ ಗರಹನ್ತೋ ಪುಥುವಚನೇನ ವದತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ‘‘ಯದೇವ ಖೋ ತ್ವ’’ನ್ತಿ ಏತಸ್ಸ ಅನಿಯಮವಚನಸ್ಸ ‘‘ಏವರೂಪೇನಾ’’ತಿ ಇದಂ ನಿಯಮವಚನನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಯಾದಿಸೋ’’ತಿಆದಿನಾ। ಭಾವೇನಭಾವಲಕ್ಖಣೇ ‘‘ಏದಿಸೇ ಅತ್ಥಚರಕೇ’’ತಿ। ನ ಅಞ್ಞತ್ರಾತಿ ನ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಸುಗತಿಯಂ। ಏತ್ಥ ಪನ ‘‘ಅತ್ಥಚರಕೇನಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಬ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನ ಅನತ್ಥಚರಕತಂಯೇವ ವಿಭಾವೇತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ‘‘ಉಪನೇಯ್ಯ ಉಪನೇಯ್ಯಾ’’ತಿ ಇದಂ ತ್ವಾದ್ಯನ್ತಂ ವಿಚ್ಛಾವಚನನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಖೋ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ಏವಂ ಉಪನೇತ್ವಾ ಉಪನೇತ್ವಾತಿ ತಂ ತಂ ದೋಸಂ ಉಪನೀಯ ಉಪನೀಯ। ತೇನಾಹ ‘‘ಸುಟ್ಠು ದಾಸಾದಿಭಾವಂ ಆರೋಪೇತ್ವಾ’’ತಿ। ಪಾತೇಸೀತಿ ಪವಟ್ಟನವಸೇನ ಪಾತೇಸಿ। ಯಞ್ಚ ಅಗಮಾಸಿ, ತಮ್ಪಿ ಅಸ್ಸ ತಥಾಗಮನಸಙ್ಖಾತಂ ಠಾನಂ ಅಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾತಿ ಯೋಜನಾ।
ಪೋಕ್ಖರಸಾತಿಬುದ್ಧೂಪಸಙ್ಕಮನವಣ್ಣನಾ
೨೯೨-೩-೬. ಕಿತ್ತಕೋ ಪನ ಸೋತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸಮ್ಮೋದನೀಯಕಥಾಯಪಿ ಕಾಲೋ ನತ್ಥೀ’’ತಿ। ಆಗಮಾ ನೂತಿ ಆಗತೋ ನು। ಖೋತಿ ನಿಪಾತಮತ್ತಂ। ಇಧಾತಿ ಏತ್ಥ, ತುಮ್ಹಾಕಂ ಸನ್ತಿಕನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಧಿವಾಸೇತೂತಿ ಸಾದಿಯತು, ತಂ ಪನ ಸಾದಿಯನಂ ಇಧ ಮನಸಾವ ಸಮ್ಪಟಿಗ್ಗಹೋ, ನ ಕಾಯವಾಚಾಹೀತಿ ಆಹ ‘‘ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛತೂ’’ತಿ। ಅಜ್ಜ ಪವತ್ತಮಾನಂ ಅಜ್ಜತನಂ, ಪುಞ್ಞಂ, ಪೀತಿಪಾಮೋಜ್ಜಞ್ಚ, ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಂ ಮೇ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಕಾರನ್ತಿ ಉಪಕಾರಂ, ಸಕ್ಕಾರಂ ವಾ। ಅಚೋಪೇತ್ವಾತಿ ಅಚಾಲೇತ್ವಾ।
೨೯೭. ‘‘ಸಹತ್ಥಾ’’ತಿ ಇದಂ ಕರಣತ್ಥೇ ನಿಸ್ಸಕ್ಕವಚನಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ಸಹತ್ಥೇನಾ’’ತಿ। ಸುಹಿತನ್ತಿ ಧಾತಂ, ಜಿಘಚ್ಛಾದುಕ್ಖಾಭಾವೇನ ವಾ ಸುಖಿತಂ। ಯಾವದತ್ಥನ್ತಿ ಯಾವ ಅತ್ಥೋ, ತಾವ ಭೋಜನೇನ ತದಾ ಕತಂ। ಪಟಿಕ್ಖೇಪಪವಾರಣಾವೇತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ, ನ ನಿಮನ್ತನಪವಾರಣಾತಿ ಆಹ ‘‘ಅಲ’’ನ್ತಿಆದಿ। ‘‘ಹತ್ಥಸಞ್ಞಾಯಾ’’ತಿ ನಿದಸ್ಸನಮತ್ತಂ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಮುಖವಿಕಾರೇನ, ವಚೀಭೇದೇನ ಚ ಪಟಿಕ್ಖೇಪಸ್ಸ ವುತ್ತತ್ತಾ ಓನೀತಪತ್ತಪಾಣೀತಿ ಭಿನ್ನಾಧಿಕರಣವಿಸಯೋ ತಿಪದೋ ಬಾಹಿರತ್ಥಸಮಾಸೋ। ಮುದ್ಧಜಣ-ಕಾರೇನ, ಪನ ಸಞ್ಞೋಗತ-ಕಾರೇನ ಚ ಓಣಿತ್ತಸದ್ದೋ ವಿನಾಭೂತೇತಿ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಓಣಿತ್ತಪತ್ತಪಾಣಿನ್ತಿಪಿ ಪಾಠೋ’’ತಿಆದಿನಾ। ಸುಚಿಕರಣತ್ಥೇ ವಾ ಓಣಿತ್ತಸದ್ದೋ। ಓಣಿತ್ತಂ ಆಮಿಸಾಪನಯನೇನ ಸುಚಿಕತಂ ಪತ್ತಂ ಪಾಣಿ ಚ ಅಸ್ಸಾತಿ ಹಿ ಓಣಿತ್ತಪತ್ತಪಾಣಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಹತ್ಥೇ ಚ ಪತ್ತಞ್ಚ ಧೋವಿತ್ವಾ’’ತಿ। ‘‘ಓಣಿತ್ತಂ ನಾನಾಭೂತಂ ವಿನಾಭೂತಂ, ಆಮಿಸಾಪನಯನೇನ ವಾ ಸುಚಿಕತಂ ಪತ್ತಂ ಪಾಣಿತೋ ಅಸ್ಸಾತಿ ಓಣಿತ್ತಪತ್ತಪಾಣೀ’’ತಿ (ಸಾರತ್ಥ॰ ಟೀ॰ ೧.೨೩) ಸಾರತ್ಥದೀಪನಿಯಂ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಪಚ್ಛಿಮವಚನಂ ‘‘ಹತ್ಥೇ ಚ ಪತ್ತಞ್ಚ ಧೋವಿತ್ವಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಅಸಂಸನ್ದನತೋ ವಿಚಾರೇತಬ್ಬಂ। ಏವಂಭೂತನ್ತಿ ‘‘ಭುತ್ತಾವಿಂ ಓನೀತಪತ್ತಪಾಣಿ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರೇನ ಭೂತಂ।
೨೯೮. ಅನುಪುಬ್ಬಿಂ ಕಥನ್ತಿ ಅನುಪುಬ್ಬಂ ಕಥೇತಬ್ಬಂ ಕಥಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ಅನುಪಟಿಪಾಟಿಕಥ’’ನ್ತಿ। ಕಾ ‘‘ದಾನಾನನ್ತರಂ ಸೀಲ’’ನ್ತಿಆದಿ, ತೇನಾಯಮತ್ಥೋ ಬೋಧಿತೋ ಹೋತಿ – ದಾನಕಥಾ ತಾವ ಪಚುರಜನೇಸುಪಿ ಪವತ್ತಿಯಾ ಸಬ್ಬಸಾಧಾರಣತ್ತಾ, ಸುಕರತ್ತಾ, ಸೀಲೇ ಪತಿಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಉಪಾಯಭಾವತೋ ಚ ಆದಿತೋ ಕಥೇತಬ್ಬಾ। ಪರಿಚ್ಚಾಗಸೀಲೋ ಹಿ ಪುಗ್ಗಲೋ ಪರಿಗ್ಗಹವತ್ಥೂಸು ವಿನಿಸ್ಸಟಭಾವತೋ ಸುಖೇನೇವ ಸೀಲಾನಿ ಸಮಾದಿಯತಿ, ತತ್ಥ ಚ ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತೋ ಹೋತಿ, ಸೀಲೇನ ದಾಯಕಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಸುದ್ಧಿತೋ ಪರಾನುಗ್ಗಹಂ ವತ್ವಾ ಪರಪೀಳಾನಿವತ್ತಿವಚನತೋ, ಕಿರಿಯಧಮ್ಮಂ ವತ್ವಾ ಅಕಿರಿಯಧಮ್ಮವಚನತೋ, ಭೋಗಸಮ್ಪತ್ತಿಹೇತುಂ ವತ್ವಾ ಭವಸಮ್ಪತ್ತಿಹೇತುವಚನತೋ ಚ ದಾನಕಥಾನನ್ತರಂ ಸೀಲಕಥಾ ಕಥೇತಬ್ಬಾ। ತಞ್ಚೇ ದಾನಸೀಲಂ ವಟ್ಟನಿಸ್ಸಿತಂ, ಅಯಂ ಭವಸಮ್ಪತ್ತಿ ತಸ್ಸ ಫಲನ್ತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಸೀಲಕಥಾನನ್ತರಂ ಸಗ್ಗಕಥಾ। ತಾಯ ಹಿ ಏವಂ ದಸ್ಸಿತಂ ಹೋತಿ ‘‘ಇಮೇಹಿ ದಾನಸೀಲಮಯೇಹಿ, ಪಣೀತಪಣೀತತರಾದಿಭೇದಭಿನ್ನೇಹಿ ಚ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂಹಿ ಏತಾ ಚಾತುಮಹಾರಾಜಿಕಾದೀಸು ಪಣೀತಪಣೀತತರಾದಿಭೇದಭಿನ್ನಾ ಅಪರಿಮೇಯ್ಯಾ ದಿಬ್ಬಸಮ್ಪತ್ತಿಯೋ ಲದ್ಧಬ್ಬಾ’’ತಿ। ಸ್ವಾಯಂ ಸಗ್ಗೋ ರಾಗಾದೀಹಿ ಉಪಕ್ಕಿಲಿಟ್ಠೋ, ಸಬ್ಬಥಾ ಪನ ತೇಹಿ ಅನುಪಕ್ಕಿಲಿಟ್ಠೋ ಅರಿಯಮಗ್ಗೋತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಸಗ್ಗಕಥಾನನ್ತರಂ ಮಗ್ಗಕಥಾ। ಮಗ್ಗಞ್ಚ ಕಥೇನ್ತೇನ ತದಧಿಗಮುಪಾಯದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಕಾಮಾನಂ ಆದೀನವೋ, ಓಕಾರೋ, ಸಂಕಿಲೇಸೋ, ನೇಕ್ಖಮ್ಮೇ ಆನಿಸಂಸೋ ಚ ಕಥೇತಬ್ಬೋ। ಸಗ್ಗಪರಿಯಾಪನ್ನಾಪಿ ಹಿ ಸಬ್ಬೇ ಕಾಮಾ ನಾಮ ಬಹ್ವಾದೀನವಾ ಅನಿಚ್ಚಾ ಅದ್ಧುವಾ ವಿಪರಿಣಾಮಧಮ್ಮಾ, ಪಗೇವ ಇತರೇತಿ ಆದೀನವೋ, ಸಬ್ಬೇಪಿ ಕಾಮಾ ಹೀನಾ ಗಮ್ಮಾ ಪೋಥುಜ್ಜನಿಕಾ ಅನರಿಯಾ ಅನತ್ಥಸಂಹಿತಾತಿ ಲಾಮಕಭಾವೋ ಓಕಾರೋ, ಸಬ್ಬೇಪಿ ಭವಾ ಕಿಲೇಸಾನಂ ವತ್ಥುಭೂತಾತಿ ಸಂಕಿಲೇಸೋ, ಸಬ್ಬಸಂಕಿಲೇಸವಿಪ್ಪಯುತ್ತಂ ನಿಬ್ಬಾನನ್ತಿ ನೇಕ್ಖಮ್ಮೇ ಆನಿಸಂಸೋ ಚ ಕಥೇತಬ್ಬೋತಿ। ಅಯಮ್ಪಿ ಅತ್ಥೋ ಬೋಧಿತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಮಗ್ಗೋತಿ ಹಿ ಏತ್ಥ ಇತಿ-ಸದ್ದೇನ ಆದ್ಯತ್ಥೇನ ಕಾಮಾದೀನವಾದೀನಮ್ಪಿ ಸಙ್ಗಹೋತಿ ಅಯಮತ್ಥವಣ್ಣನಾ ಕತಾ। ತೇನಾಹ ‘‘ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ದಾನಕಥಂ ಸೀಲಕಥಂ ಸಗ್ಗಕಥಂ ಕಾಮಾನಂ ಆದೀನವಂ ಓಕಾರಂ ಸಂಕಿಲೇಸಂ ನೇಕ್ಖಮ್ಮೇ ಆನಿಸಂಸಂ ಪಕಾಸೇತೀ’’ತಿ। ವಿತ್ಥಾರೋ ಸಾರತ್ಥದೀಪನಿಯಂ (ಸಾರತ್ಥ॰ ಟೀ॰ ೩.೨೬) ಗಹೇತಬ್ಬೋ।
ಕಸಿ-ಸದ್ದೋ ಞಾಣೇನ ಗಹಣೇತಿ ಆಹ ‘‘ಗಹಿತಾ’’ತಿಆದಿ। ಸಾಮಂಸದ್ದೇನ ನಿವತ್ತೇತಬ್ಬಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಅಸಾಧಾರಣಾ ಅಞ್ಞೇಸ’’ನ್ತಿ ಇಮಿನಾ, ಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮಾಧಿಗಮೇ ಪರೂಪದೇಸವಿಗತತ್ತಾ, ಏಕೇನೇವ ಲೋಕೇ ಪಠಮಂ ಅನುತ್ತರಾಯ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಯಾ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧತ್ತಾ ಚ ಅಞ್ಞೇಸಮಸಾಧಾರಣಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಧಮ್ಮಚಕ್ಖುನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೋವ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ, ನ ಬ್ರಹ್ಮಾಯುಸುತ್ತೇ (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೩೮೩ ಆದಯೋ) ವಿಯ ಹೇಟ್ಠಿಮಾ ತಯೋ ಮಗ್ಗಾ, ನ ಚ ಚೂಳರಾಹುಲೋವಾದಸುತ್ತೇ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೪೧೬) ವಿಯ ಆಸವಕ್ಖಯೋ। ‘‘ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿಆಕಾರದಸ್ಸನತ್ಥ’’ನ್ತಿ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ, ನನು ಮಗ್ಗಞಾಣಂ ಅಸಙ್ಖತಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಮೇವ, ನ ಸಙ್ಖತಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣನ್ತಿ ಚೋದನಂ ಸೋಧೇನ್ತೋ ‘‘ತಞ್ಹೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಕಿಚ್ಚವಸೇನಾತಿ ಅಸಮ್ಮೋಹಪಟಿವೇಧಕಿಚ್ಚವಸೇನ।
ಪೋಕ್ಖರಸಾತಿಉಪಾಸಕತ್ತಪಟಿವೇದನಾಕಥಾವಣ್ಣನಾ
೨೯೯. ಪಾಳಿಯಂ ‘‘ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮೋ’’ತಿಆದೀಸು ದಸ್ಸನಂ ನಾಮ ಞಾಣತೋ ಅಞ್ಞಮ್ಪಿ ಚಕ್ಖಾದಿದಸ್ಸನಂ ಅತ್ಥೀತಿ ತನ್ನಿವತ್ತನತ್ಥಂ ‘‘ಪತ್ತಧಮ್ಮೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಪತ್ತಿ ಚ ಞಾಣಪತ್ತಿತೋ ಅಞ್ಞಾಪಿ ಕಾಯಗಮನಾದಿಪತ್ತಿ ವಿಜ್ಜತೀತಿ ತತೋ ವಿಸೇಸದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ವಿದಿತಧಮ್ಮೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸಾ ಪನೇಸಾ ವಿದಿತಧಮ್ಮತಾ ಏಕದೇಸತೋಪಿ ಹೋತೀತಿ ನಿಪ್ಪದೇಸತೋ ವಿದಿತಧಮ್ಮತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಪರಿಯೋಗಾಳ್ಹಧಮ್ಮೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ತೇನಸ್ಸ ಸಚ್ಚಾಭಿಸಮ್ಬೋಧಮೇವ ದೀಪೇತಿ। ಮಗ್ಗಞಾಣಞ್ಹಿ ಏಕಾಭಿಸಮಯವಸೇನ ಪರಿಞ್ಞಾದಿಚತುಕಿಚ್ಚಂ ಸಾಧೇನ್ತಂ ನಿಪ್ಪದೇಸೇನ ಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮಂ ಸಮನ್ತತೋ ಓಗಾಳ್ಹಂ ನಾಮ ಹೋತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ದಿಟ್ಠೋ ಅರಿಯಸಚ್ಚಧಮ್ಮೋ ಏತೇನಾತಿ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮೋ’’ತಿ। ‘‘ಕಥಂ ಪನ ಏಕಮೇವ ಞಾಣಂ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಖಣೇ ಚತ್ತಾರಿ ಕಿಚ್ಚಾನಿ ಸಾಧೇನ್ತಂ ಪವತ್ತತಿ। ನ ಹಿ ತಾದಿಸಂ ಲೋಕೇ ದಿಟ್ಠಂ, ನ ಆಗಮೋ ವಾ ತಾದಿಸೋ ಅತ್ಥೀ’’ತಿ
ತಿಣ್ಣಾ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾತಿ ಸಪ್ಪಟಿಭಯಕನ್ತಾರಸದಿಸಾ ಸೋಳಸವತ್ಥುಕಾ, ಅಟ್ಠವತ್ಥುಕಾ ಚ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ ಅನೇನ ವಿತಿಣ್ಣಾ। ವಿಗತಾ ಕಥಂಕಥಾತಿ ಪವತ್ತಿಆದೀಸು ‘‘ಏವಂ ನು ಖೋ, ನ ನು ಖೋ’’ತಿ ಏವಂ ಪವತ್ತಿಕಾ ಕಥಂಕಥಾ ಅಸ್ಸ ವಿಗತಾ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ನಾ। ವಿಸಾರದಭಾವಂ ಪತ್ತೋತಿ ಸಾರಜ್ಜಕರಾನಂ ಪಾಪಧಮ್ಮಾನಂ ಪಹೀನತ್ತಾ, ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖೇಸು ಚ ಸೀಲಾದಿಗುಣೇಸು ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತತ್ತಾ ವಿಸಾರದಭಾವಂ ವೇಯ್ಯತ್ತಿಯಂ ಪತ್ತೋ ಅಧಿಗತೋ। ಸಾಯಂ ವೇಸಾರಜ್ಜಪ್ಪತ್ತಿ ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತತಾ ಕತ್ಥಾತಿ ಚೋದನಾಯ ‘‘ಸತ್ಥುಸಾಸನೇ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಕತ್ಥ? ಸತ್ಥುಸಾಸನೇ’’ತಿ ಆಹ। ಅತ್ತನಾವ ಪಚ್ಚಕ್ಖತೋ ದಿಟ್ಠತ್ತಾ, ಅಧಿಗತತ್ತಾ ಚ ನ ಅಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಪಚ್ಚೇತಬ್ಬೋ ಪರೋ ಅತ್ಥೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ತತ್ಥಾಧಿಪ್ಪಾಯಮಾಹ ‘‘ನ ಪರಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿನಾ। ನ ವತ್ತತೀತಿ ನ ಪವತ್ತತಿ, ನ ಪಟಿಪಜ್ಜತಿ ವಾ, ನ ಪರಂ ಪಚ್ಚೇತಿ ಪತ್ತಿಯಾಯತೀತಿ ಅಪರಪ್ಪಚ್ಚಯೋತಿಪಿ ಯುಜ್ಜತಿ। ಯಂ ಪನೇತ್ಥ ವತ್ತಬ್ಬಮ್ಪಿ ಅವುತ್ತಂ, ತದೇತಂ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತತ್ತಾ, ಪರತೋ ವುಚ್ಚಮಾನತ್ತಾ ಚ ಅವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಇತಿ ಸುಮಙ್ಗಲವಿಲಾಸಿನಿಯಾ ದೀಘನಿಕಾಯಟ್ಠಕಥಾಯ ಪರಮಸುಖುಮಗಮ್ಭೀರದುರನುಬೋಧತ್ಥಪರಿದೀಪನಾಯ ಸುವಿಮಲವಿಪುಲಪಞ್ಞಾವೇಯ್ಯತ್ತಿಯಜನನಾಯ ಅಜ್ಜವಮದ್ದವಸೋರಚ್ಚಸದ್ಧಾಸತಿಧಿತಿಬುದ್ಧಿಖನ್ತಿವೀರಿಯಾದಿಧಮ್ಮಸಮಙ್ಗಿನಾ ಸಾಟ್ಠಕಥೇ ಪಿಟಕತ್ತಯೇ ಅಸಙ್ಗಾಸಂಹೀರವಿಸಾರದಞಾಣಚಾರಿನಾ ಅನೇಕಪ್ಪಭೇದಸಕಸಮಯಸಮಯನ್ತರಗಹನಜ್ಝೋಗಾಹಿನಾ
ಅಮ್ಬಟ್ಠಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।