೪. ಇನ್ದ್ರಿಯಸಂಯುತ್ತಂ
೧. ಸುದ್ಧಿಕವಗ್ಗೋ
೧. ಸುದ್ಧಿಕಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೪೭೧. ಚತುಭೂಮಕ …ಪೇ॰… ಲಬ್ಭನ್ತಿ ಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಭಾವತೋ ತೇಸಂ ತಿಣ್ಣಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ। ವೀರಿಯಿನ್ದ್ರಿಯಸಮಾಧಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ…ಪೇ॰… ಸಬ್ಬತ್ಥ ಲಬ್ಭನ್ತಿ ಕುಸಲತ್ತಿಕಸಾಧಾರಣತ್ತಾ। ಚತುಭೂಮಕ …ಪೇ॰… ವಸೇನಾತಿ ಚತುಭೂಮಕಧಮ್ಮಪರಿಚ್ಛೇದವಸೇನ ಚೇವ ಕುಸಲಾದೀಹಿ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಕಧಮ್ಮಪರಿಚ್ಛೇದವಸೇನ ಚ ವುತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
ದುತಿಯಸಮಣಬ್ರಾಹ್ಮಣಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೪೭೭. ದುಕ್ಖಸಚ್ಚವಸೇನಾತಿ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಭಾವೇನ ನ ಪಜಾನನ್ತಿ। ತಞ್ಹಿ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯತಾಯ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಸಙ್ಗಹಂ। ಸಮುದಯಸಚ್ಚವಸೇನಾತಿ ತಣ್ಹಾವಿಜ್ಜಾದಿಂ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಭಾವೇನ ನ ಪಜಾನನ್ತಿ। ನಿರೋಧನ್ತಿ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಅನುಪಾದಾಯ ನಿರೋಧನಿಮಿತ್ತಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ। ಪಟಿಪದನ್ತಿ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಂ ಪಟಿಪದಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗಂ। ಸೇಸೇಸೂತಿ ವೀರಿಯಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀಸು।
ಸುಕ್ಕಪಕ್ಖೇತಿ ‘‘ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಪಜಾನನ್ತೀ’’ತಿಆದಿನಯಪ್ಪವತ್ತೇ ಅನವಜ್ಜಪಕ್ಖೇ। ಅಧಿಮೋಕ್ಖವಸೇನ ಆವಜ್ಜನಸಮುದಯಾತಿ ‘‘ಅತ್ಥಿ ದಿನ್ನ’’ನ್ತಿಆದಿನಯಪ್ಪವತ್ತಪುಬ್ಬಭಾಗಭೂತಸದ್ಧಾಧಿಮೋಕ್ಖವಸೇನ ಆವಜ್ಜನುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ। ತಸ್ಮಾ ಪಠಮುಪ್ಪನ್ನಾ ಸದ್ಧಾ ಏವ ಹೇತ್ಥ ‘‘ಆವಜ್ಜನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾ, ನ ಮನೋದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಂ। ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸುಪಿ। ತಸ್ಮಾ ಪಠಮುಪ್ಪನ್ನಾ ಆವಜ್ಜನಾ ಪಗ್ಗಹುಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನಾನಂ ತಿಕ್ಖಾನಂ ವೀರಿಯಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಂ ಪಠಮುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಆವಜ್ಜನಪರಿಯಾಯೇನ ವುತ್ತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ದುಬ್ಬಲಾ ಹಿ ಪಠಮುಪ್ಪನ್ನಾ ಪಗ್ಗಹಾಭಾವತೋ ವೀರಿಯಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಂ ಸಮುದಯೋತಿ ಬಲವಭಾವಪ್ಪತ್ತವೀರಿಯಿನ್ದ್ರಿಯಾದಿಕಸ್ಸ ಆವಜ್ಜನಟ್ಠಾನಿಯಾನಿ ಹೋನ್ತೀತಿ ತೇಸಂ ಸಮುದಯೋತಿ ವುತ್ತಾ, ಪುಬ್ಬೇ ಅಧಿಮುಚ್ಚನಾದಿವಸೇನ ಪವತ್ತಸ್ಸ ಆವಜ್ಜನಸ್ಸ ಸಮುದಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪುನ ಛನ್ದವಸೇನಾತಿ ಕತ್ತುಕಾಮತಾಕುಸಲಚ್ಛನ್ದವಸೇನ ಸದ್ಧಾದೀನಂ ಉಪ್ಪಾದೇತುಕಾಮತಾಕಾರಪ್ಪವತ್ತಸ್ಸ ಮನಸಿಕಾರವಸೇನ ಆವಜ್ಜನಸಮುದಯಾತಿ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಾದಿವಸೇನ ಪವತ್ತಸ್ಸ ದುಬ್ಬಲಸ್ಸ ತಸ್ಸ ನಿಬ್ಬತ್ತಕಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರವಸೇನ ಆವಜ್ಜನಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ। ಏವಮ್ಪೀತಿ ‘‘ಅಧಿಮೋಕ್ಖವಸೇನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತಾಕಾರೇನಪಿ। ಛಸು ಸುತ್ತೇಸೂತಿ ಚತುಸಚ್ಚಮೇವ ಕಥಿತಂ। ಅಸ್ಸಾದಗ್ಗಹಣೇನ ಹಿ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ, ಆದೀನವಗ್ಗಹಣೇನ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ, ನಿಸ್ಸರಣಗ್ಗಹಣೇನ ನಿರೋಧಮಗ್ಗಸಚ್ಚಾನಿ ಗಹಿತಾನೀತಿ। ಪಠಮಸುತ್ತೇ ಪನ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಸರೂಪದಸ್ಸನಮೇವಾತಿ।
೮. ದಬ್ಬಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೪೭೮. ಸೋತೋ ಆಪಜ್ಜೀಯತಿ ಏತೇನಾತಿ ಸೋತಾಪತ್ತಿ, ಅನಾಗತಂ ಪತಿ ಪಠಮಮಗ್ಗೋ। ಸೋತೋತಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸೋತೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಆಪಜ್ಜೀಯತೀತಿಆದಿತೋ ಪಟಿಪಜ್ಜೀಯತಿ। ಪಠಮಮಗ್ಗಪಟಿಲಾಭನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಸೋತಾಪನ್ನಸ್ಸ ಅಙ್ಗಾನಿ ಇಧ ‘‘ಸೋತಾಪತ್ತಿಯಙ್ಗಾನೀ’’ತಿ ವುತ್ತಾನಿ। ತಾನಿ ಪನ ತೀಸು ಠಾನೇಸು ಸದ್ಧಾ ಅರಿಯಕನ್ತಸೀಲಞ್ಚಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ। ಸವಿಸಯೇತಿ ಸಕವಿಸಯೇ। ಜೇಟ್ಠಕಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥನ್ತಿ ಪಧಾನಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ। ಯತ್ಥ ಸದ್ಧಾದಿಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಸಾತಿಸಯಕಿಚ್ಚಂ, ತೇಸಂ ಕಿಚ್ಚಾತಿರೇಕತಂ ದಸ್ಸೇತುನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇದಾನಿ ತಮತ್ಥಂ ಉಪಮಾಹಿ ವಿಭಾವೇತುಂ ‘‘ಯಥಾ ಹೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಪತ್ವಾತಿ ಅತ್ತನೋ ಕಿಚ್ಚಾತಿರೇಕಟ್ಠಾನಂ ಪಟಿಲಭಿತ್ವಾ। ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮನ್ತಿ ಸದ್ದಹನಕಿಚ್ಚೇಸು ಪುರೇಚಾರಂ ಧೋರಯ್ಹಂ। ಸೇಸಾನಿ ವೀರಿಯಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಿ। ತದನ್ವಯಾನೀತಿ ತದನುಗತಾನಿ ತಸ್ಸ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಾದಿಕಸ್ಸ ಪಕ್ಖಿಕಾನಿ। ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸುಪಿ। ಝಾನವಿಮೋಕ್ಖೇತಿ ಝಾನಸಙ್ಖಾತೇ ವಿಮೋಕ್ಖೇ ಸಮಾಧಿಪಧಾನತಾಯ ಝಾನಾನಂ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ‘‘ಸೋತಾಪತ್ತಿಯಙ್ಗಾನಿ ಪತ್ವಾ’’ತಿ ಇದಞ್ಚ ವಚನಂ ಸಮತ್ಥಿತಂ ಹೋತಿ। ಸದ್ಧೂಪನಿಸಞ್ಹಿ ಸೀಲನ್ತಿ। ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ ಪತ್ವಾತಿ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಅಭಿಸಮೇತಬ್ಬಾನಿ ಪಾಪುಣಿತ್ವಾ।
೯-೧೦. ಪಠಮವಿಭಙ್ಗಸುತ್ತಾದಿವಣ್ಣನಾ
೪೭೯-೪೮೦. ನೇಪಕ್ಕಂ ವುಚ್ಚತಿ ಪಞ್ಞಾತಿ ಆಹ – ‘‘ಪಞ್ಞಾಯೇತಂ ನಾಮ’’ನ್ತಿ। ನಿಪಾಯತಿ ಸಂಕಿಲೇಸಧಮ್ಮೇ ವಿಸೋಸೇತಿ ನಿಕ್ಖಾಮೇತೀತಿ ನಿಪಕೋ, ಥಿರತಿಕ್ಖಸತಿಪುಗ್ಗಲೋ, ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ನೇಪಕ್ಕನ್ತಿ ಸತಿಯಾಪಿ ನೇಪಕ್ಕಭಾವೋ ಯುಜ್ಜತೇವ। ಏವಞ್ಹಿ ‘‘ಸತಿನೇಪಕ್ಕೇನಾ’’ತಿ ಇದಂ ವಚನಂ ಸಮತ್ಥಿತಂ ಹೋತಿ, ಸತಿಯಾ ಚ ನೇಪಕ್ಕೇನಾತಿ ಏವಂ ವುಚ್ಚಮಾನೇನ ಸತಿನಿದ್ದೇಸೋ ನಾಮ ಕತೋ ಹೋತಿಯೇವ। ಅಸುಕಂ ನಾಮ ಸುತ್ತಂ ವಾ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ವಾ ಮೇ ಭಾಸಿತನ್ತಿ। ವೋಸ್ಸಜ್ಜೀಯತಿ ಸಙ್ಖಾರಗತಂ ಏತಸ್ಮಿಂ ಅಧಿಗತೇತಿ ವೋಸ್ಸಗ್ಗೋ, ನಿಬ್ಬಾನಂ। ತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ‘‘ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ’’ತಿ। ಗಚ್ಛನ್ತಿಯಾತಿ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಉದಯಞ್ಚ ವಯಞ್ಚ ಉದಯಬ್ಬಯಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿಯಾ ಬುಜ್ಝನ್ತಿಯಾ। ತೇನಾಹ ‘‘ಉದಯಬ್ಬಯಪರಿಗ್ಗಾಹಿಕಾಯಾ’’ತಿ। ಸದ್ಧಾಸತಿಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗಾನಿ ‘‘ಇತಿಪಿ ಸೋ ಭಗವಾ ಅರಹಂ, ಚಿರಕತಮ್ಪಿ ಚಿರಭಾಸಿತಮ್ಪಿ ಸರಿತಾ ಅನುಸ್ಸರಿತಾ, ಉದಯತ್ಥಗಾಮಿನಿಯಾ ಪಞ್ಞಾಯಾ’’ತಿ ಚ ವುತ್ತತ್ತಾ। ‘‘ಆರದ್ಧವೀರಿಯೋ ವಿಹರತಿ, ಸೋ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಚ ವುತ್ತತ್ತಾ ವೀರಿಯಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಮಿಸ್ಸಕಂ। ‘‘ವೋಸ್ಸಗ್ಗಾರಮ್ಮಣಂ ಕರಿತ್ವಾ’’ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ಸಮಾಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತಲೋಕುತ್ತರಮೇವ। ಅಯಮೇವಾತಿ ಯ್ವಾಯಂ ನವಮೇ ವುತ್ತೋ। ಅಯಮೇವ ಪುಬ್ಬಭಾಗಮಿಸ್ಸಕಲೋಕುತ್ತರತ್ತಧಮ್ಮಪರಿಚ್ಛೇದೋ।
ಸುದ್ಧಿಕವಗ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೨. ಮುದುತರವಗ್ಗೋ
೧. ಪಟಿಲಾಭಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೪೮೧. ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನೇ ಆರಬ್ಭಾತಿ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನೇ ಭಾವನಾವಸೇನ ಆರಬ್ಭ। ತೇನಾಹ ‘‘ಭಾವೇನ್ತೋ’’ತಿ। ಯಥಾ ವೀರಿಯಿನ್ದ್ರಿಯನಿದ್ದೇಸೇ ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನೇ ಆರಬ್ಭ ವೀರಿಯಂ ಪಟಿಲಭತೀ’’ತಿ ದೇಸನಾ ಆಗತಾ, ಏವಂ ಸತಿನ್ದ್ರಿಯನಿದ್ದೇಸೇ ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನೇ ಆರಬ್ಭ ಸತಿಂ ಪಟಿಲಭತೀ’’ತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಸತಿನ್ದ್ರಿಯೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಾದಿನಿದ್ದೇಸೇಸು ಪನ ನ ತಥಾ ದೇಸೇತಿ।
೨. ಪಠಮಸಂಖಿತ್ತಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೪೮೨. ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ತಿಕ್ಖಾದಿಭಾವೋ ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ವಾ ಮಗ್ಗವಸೇನ ವಾ ಫಲವಸೇನ ವಾ ಗಹೇತಬ್ಬೋತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ತತೋತಿ…ಪೇ॰… ವೇದಿತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ। ನನು ಚೇತ್ಥ ಮುದುಭಾವೋ ಏವ ಪಾಳಿಯಂ ಗಹಿತೋತಿ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ, ತಂ ಪನ ತಿಕ್ಖಭಾವೇ ಅಸತಿ ನ ಹೋತಿ ತಿಕ್ಖಾದಿಭಾವೋತಿ ವುತ್ತಂ। ಯತೋ ಹಿ ಅಯಂ ಮುದು, ಇತೋ ತಂ ತಿಕ್ಖನ್ತಿ ವತ್ತಬ್ಬತಂ ಲಭತಿ ಅಪೇಕ್ಖಾಸಿದ್ಧತ್ತಾ ತಿಕ್ಖಮುದುಭಾವಾನಂ ಪಾರಾಪಾರಂ ವಿಯ। ಇದಾನಿ ‘‘ತತೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ವುತ್ತಮತ್ಥಂ ವಿತ್ಥಾರತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸಮತ್ತಾನೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಸಮತ್ತಾನೀತಿ ಸಮ್ಪನ್ನಾನಿ। ಇತರಂ ಸಮತ್ತಾನೀತಿ ವಾ ಪರಿಯತ್ತಾನಿ, ಸಮತ್ತಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ತತೋ ಮುದುತರಾನಿ ಧಮ್ಮಾನುಸಾರೀಮಗ್ಗಸ್ಸಾ’’ತಿ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ? ತತೋತಿ ಹಿ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗವಿಪಸ್ಸನಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾನಿಯೇವ, ‘‘ತತೋ ಮುದುತರಾನೀ’’ತಿ ವುತ್ತಪಠಮಮಗ್ಗೋ ಧಮ್ಮಾನುಸಾರೀ ವಾ ಸಿಯಾ ಸದ್ಧಾನುಸಾರೀ ವಾತಿ ಬ್ಯಭಿಚರತಿ? ನಾಯಂ ದೋಸೋ, ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೇಕದೇಸವಸೇನೇವ ‘‘ತತೋ ಮುದುತರಾನಿ ಧಮ್ಮಾನುಸಾರೀಮಗ್ಗಸ್ಸಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ವಿಪಸ್ಸನಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ನಾಮಾತಿ ಆನೇತ್ವಾ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಧಮ್ಮಾನುಸಾರೀವಿಪಸ್ಸನಿನ್ದ್ರಿಯತೋ ಸದ್ಧಾನುಸಾರೀವಿಪಸ್ಸನಿನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಮುದುಭಾವಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ಸಯಮೇವ ವಕ್ಖತಿ। ಧಮ್ಮೇನ ಪಞ್ಞಾಯ ಮಗ್ಗಸೋತಂ ಅನುಸ್ಸರತೀತಿ ಧಮ್ಮಾನುಸಾರೀ, ಪಞ್ಞುತ್ತರೋ ಅರಿಯೋ। ಸದ್ಧಾಯ ಮಗ್ಗಸೋತಂ ಅನುಸ್ಸರತೀತಿ ಸದ್ಧಾನುಸಾರೀ, ಸದ್ಧುತ್ತರೋ ಅರಿಯೋ।
ಏವಂ ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಮಗ್ಗವಸೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತಥಾ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ। ಸಮ್ಪಯೋಗತೋ ಸಭಾವತೋ ಚ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಪರಿಯಾಪನ್ನಾನಿ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ। ಅರಹತ್ತಫಲಿನ್ದ್ರಿಯಾನೀತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ।
ಇದಾನಿ ಫಲವಸೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸಮತ್ತಾನಿ ಪರಿಪುಣ್ಣಾನೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಟ್ಠಪುಗ್ಗಲವಸೇನ ನಾನತ್ತಂ ಜಾತಂ, ತಸ್ಮಾ ತೇ ದ್ವೇಪಿ ಇಧ ತತಿಯವಾರೇ ನ ಲಬ್ಭನ್ತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಧಮ್ಮಾನುಸಾರೀಸದ್ಧಾನುಸಾರೀನಂ ನಾನತ್ತಂ ಕಥಂ ಜಾತನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಆಗಮನೇನಪಿ ಮಗ್ಗೇನಪೀ’’ತಿ। ತದುಭಯಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಸದ್ಧಾನುಸಾರೀಪುಗ್ಗಲೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಉದ್ದಿಸಾಪೇನ್ತೋತಿ ಉದ್ದೇಸಂ ಗಣ್ಹನ್ತೋ।
ಮಗ್ಗೋ ತಿಕ್ಖೋ ಹೋತಿ ಉಪನಿಸ್ಸಯಿನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ತಿಕ್ಖವಿಸದಭಾವತೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಸೂರಂ ಞಾಣಂ ವಹತೀ’’ತಿ। ಅಸಙ್ಖಾರೇನಾತಿ ಸರಸೇನೇವ। ಅಪ್ಪಯೋಗೇನಾತಿ ತಸ್ಸೇವ ವೇವಚನಂ। ಧಮ್ಮಾನುಸಾರೀಪುಗ್ಗಲೋ ಹಿ ಆಗಮನಮ್ಹಿ ಕಿಲೇಸೇ ವಿಕ್ಖಮ್ಭೇನ್ತೋ ಅಪ್ಪದುಕ್ಖೇನ ಅಪ್ಪಕಸಿರೇನ ಅಕಿಲಮನ್ತೋವ ವಿಕ್ಖಮ್ಭೇತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ। ಸದ್ಧಾನುಸಾರೀಪುಗ್ಗಲೋ ಪನ ದುಕ್ಖೇನ ಕಸಿರೇನ ಕಿಲಮನ್ತೋ ಹುತ್ವಾ ವಿಕ್ಖಮ್ಭೇತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಧಮ್ಮಾನುಸಾರಿಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಭಾಗಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ‘‘ಕಿಲೇಸಕ್ಖಯೇ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ಅವಸೇಸಾ ಚ ಕಿಲೇಸಾ ಖೀಯನ್ತಿ ಸಂಯೋಜನಕ್ಖಯಾಯ ಯೋಗತ್ತಾ।
೩. ದುತಿಯಸಂಖಿತ್ತಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೪೮೩. ತತೋತಿ ಫಲತೋ ಫಲವೇಮತ್ತತಾಯ ಚರಿಯಮಾನತ್ತಾ। ಇನ್ದ್ರಿಯವೇಮತ್ತತಾ ಸದ್ಧಾದೀನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ನಾನತ್ತೇನ। ಫಲನಾನತ್ತನ್ತಿ ಅರಹತ್ತಫಲಾದಿನಾನತ್ತಂ। ಪುಗ್ಗಲನಾನತ್ತನ್ತಿ ಅನಾಗಾಮಿಆದಿಪುಗ್ಗಲನಾನತ್ತಂ।
೪. ತತಿಯಸಂಖಿತ್ತಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೪೮೪. ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧಾದೀಹಿ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀಹಿ ಚ ಪರಿತೋ ಪೂರಣೇನ ಪರಿಪೂರಂ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಂ ಕರೋನ್ತೋ ನಿಪ್ಫತ್ತಿತೋ ಅರಹತ್ತಫಲಂ ಆರಾಧೇತಿ ನಿಪ್ಫಾದೇತಿ। ತಯೋ ಪದೇಸಮಗ್ಗೇತಿ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧಾದೀನಂ ಅಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ಏಕದೇಸಭೂತೇ ತಯೋ ಹೇಟ್ಠಿಮಮಗ್ಗೇ। ಪದೇಸಂ ಹೇಟ್ಠಿಮಫಲತ್ತಯಂ। ಚತೂಸೂತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ವಗ್ಗೇ ಪಠಮಾದೀಸು ಚತೂಸು ಸುತ್ತೇಸು। ಕಾಮಞ್ಚೇತ್ಥ ತತಿಯೇ ‘‘ತತೋತಿ ಫಲವಸೇನ ನಿಸ್ಸಕ್ಕ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ಚತುತ್ಥೇ ‘‘ಪರಿಪೂರಂ ಪರಿಪೂರಕಾರೀ ಆರಾಧೇತಿ, ಪದೇಸಂ ಪದೇಸಕಾರೀ’’ತಿ, ‘‘ಚತೂಸುಪಿ ಸುತ್ತೇಸು ಮಿಸ್ಸಕಾನೇವ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಕಥಿತಾನೀ’’ತಿ ಪನ ವಚನತೋ ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನಪಿ ಯೋಜನಾ ಲಬ್ಭತೇವಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
೫-೭. ಪಠಮವಿತ್ಥಾರಸುತ್ತಾದಿವಣ್ಣನಾ
೪೮೫-೪೮೭. ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ನಿಸ್ಸಕ್ಕಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ, ನ ಮಗ್ಗಫಲವಸೇನ, ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸುತ್ತೇ ಸಬ್ಬಸೋವ ವಿಪಸ್ಸನಿನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಏವ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ। ಇದಾನಿ ತಮತ್ಥಂ ‘‘ಪರಿಪುಣ್ಣಾನಿ ಹೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಅವಿಹಾದೀಸು ಪಞ್ಚಸು ಸುದ್ಧಾವಾಸೇಸು ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಆಯುವೇಮಜ್ಝಂ ಅನತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಅನ್ತರಾ ಕಿಲೇಸಪರಿನಿಬ್ಬಾನೇನ ಪರಿನಿಬ್ಬಾಯನತೋ ಅನ್ತರಾಪರಿನಿಬ್ಬಾಯೀ, ಅಸಙ್ಖಾರೇನ ಅಪ್ಪಯೋಗೇನ ಸರಸತೋವ ಪರಿನಿಬ್ಬಾಯನತೋ ಅಸಙ್ಖಾರಪರಿನಿಬ್ಬಾಯೀ, ತಬ್ಬಿಪರಿಯಾಯತೋ ಸಸಙ್ಖಾರಪರಿನಿಬ್ಬಾಯೀ, ಉದ್ಧಂ ವಾಹಿಭಾವೇನ ಉದ್ಧಮಸ್ಸ ತಣ್ಹಾಸೋತಂ ವಟ್ಟಸೋತಂ ವಾತಿ ಉದ್ಧಂಸೋತೋ, ಉದ್ಧಂ ವಾ ಗನ್ತ್ವಾ ಪಟಿಲಭಿತಬ್ಬತೋ ಉದ್ಧಮಸ್ಸ ಮಗ್ಗಸೋತನ್ತಿ ಉದ್ಧಂಸೋತೋ, ಅಕನಿಟ್ಠಭವಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಅಕನಿಟ್ಠಗಾಮೀತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ಸದ್ದತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।
ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನ ಠಾನೇತಿ ‘‘ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ನಿಸ್ಸಕ್ಕ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಟ್ಠಾನೇ। ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೇಯೇವ ಠತ್ವಾತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂಯೇವ ಪಞ್ಚ ನಿಸ್ಸಕ್ಕಾನಿ ನೀಹರಿತಬ್ಬಾನೀತಿ ‘‘ತತೋ ಮುದುತರೇಹಿ ಅನ್ತರಾಪರಿನಿಬ್ಬಾಯೀ ಹೋತೀ’’ತಿಆದೀನಿ ಪಞ್ಚ ನಿಸ್ಸಕ್ಕಾನಿ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ಕಥೇತಬ್ಬಾನಿ। ಇದಾನಿ ತಮತ್ಥಂ ವಿವರನ್ತೋ ‘‘ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಸ್ಸ ಹೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಅವಿಹಾದೀಸು ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನಸಮನನ್ತರಾಯ ಪರಿನಿಬ್ಬಾಯನತೋ ಪಠಮಅನ್ತರಾಪರಿನಿಬ್ಬಾಯೀ। ತತ್ಥ ಆಯುಪ್ಪಮಾಣವೇಮಜ್ಝಂ ಅಪ್ಪತ್ವಾವ ಪರಿನಿಬ್ಬಾಯನತೋ ದುತಿಯಅನ್ತರಾಪರಿನಿಬ್ಬಾಯೀ, ಆಯುವೇಮಜ್ಝಂ ಪತ್ವಾ ಪರಿನಿಬ್ಬಾಯನತೋ ತತೋ ಪರಂ ತತಿಯಅನ್ತರಾಪರಿನಿಬ್ಬಾಯೀ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ‘‘ಪಞ್ಚ ನಿಸ್ಸಕ್ಕಾನೀ’’ತಿ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ? ನನು ಅಸಙ್ಖಾರಸಸಙ್ಖಾರಪರಿನಿಬ್ಬಾಯೀತಿ ವತ್ತಬ್ಬನ್ತಿ? ನ ವತ್ತಬ್ಬನ್ತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಅಸಙ್ಖಾರಪರಿನಿಬ್ಬಾಯಿಸ್ಸ ಸಸಙ್ಖಾರಪರಿನಿಬ್ಬಾಯಿನೋಪಿ ಏತೇವ ಪಞ್ಚ ಜನಾ’’ತಿ।
ತೀಣಿ ನಿಸ್ಸಕ್ಕಾನೀತಿ ‘‘ತತೋ ಮುದುತರೇಹಿ ಸೋತಾಪನ್ನೋ ಹೋತೀ’’ತಿಆದೀನಿ ತೀಣಿ ನಿಸ್ಸಕ್ಕಪದಾನಿ। ಇಧ ಸಕದಾಗಾಮೀ ನ ಗಹಿತೋ, ಸೋ ಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೇ ಠತ್ವಾ ನೀಹರಿತಬ್ಬೋ, ಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಿನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ ಮುದುತರೇಹಿ ಸಕದಾಗಾಮೀ ಹೋತಿ। ಸಕದಾ…ಪೇ॰… ಮುದುತರಾನೀತಿ ಇದಂ ಸಕದಾಗಾಮಿಮಗ್ಗಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಿನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ ಏಕಬೀಜಿಸಙ್ಖಾತಸೋತಾಪನ್ನವಿಪಸ್ಸನಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಮುದುತರಾನಿ ಹೋನ್ತೀತಿ ತೀಣಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಧಮ್ಮಾನುಸಾರೀತಿಆದಿದ್ವಯಂ ಕೋಲಂಕೋಲಾದಿದ್ವಯೇನ ಗಹಿತಂ ಹೋತೀತಿ। ಸಕದಾಗಾಮಿಮಗ್ಗಸ್ಸ ಹೀತಿಆದಿ ವುತ್ತಸ್ಸೇವ ಅತ್ಥಸ್ಸ ವಿವರಣಂ। ಸೇಸಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯಮೇವ। ಛಟ್ಠಸತ್ತಮಾನಿ ವುತ್ತನಯಾನೇವಾತಿ ಛಟ್ಠಸತ್ತಮಾನಿ ಸುತ್ತಾನಿ ದುತಿಯತತಿಯೇಸು ವುತ್ತನಯಾನೇವ। ತತ್ಥ ಪನ ಮಿಸ್ಸಕಾನಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಕಥಿತಾನಿ, ಇಧ ಪುಬ್ಬಭಾಗವಿಪಸ್ಸನಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಕಥಿತಾನೀತಿ ಅಯಮೇವ ವಿಸೇಸೋ।
೮. ಪಟಿಪನ್ನಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೪೮೮. ತನ್ತಿ ಪಾಳಿಯಂ ವುತ್ತಮೇವ ‘‘ಅರಹತ್ತಫಲಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಯ ಪಟಿಪನ್ನೋ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿನಾ। ಅಟ್ಠಹೀತಿ ಚತೂಹಿ ಫಲೇಹಿ ಚತೂಹಿ ಚ ಮಗ್ಗೇಹೀತಿ ಅಟ್ಠಹಿ। ಬಹಿಭೂತೋ ನ ಅನ್ತೋಭಾವೋ। ಲೋಕುತ್ತರಾನೇವ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಕಥಿತಾನಿ ಮಗ್ಗಫಲಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತಾ।
೯-೧೦. ಸಮ್ಪನ್ನಸುತ್ತಾದಿವಣ್ಣನಾ
೪೮೯-೪೯೦. ಇನ್ದ್ರಿಯಸಮ್ಪನ್ನೋತಿ ಏತ್ಥ ಸಮ್ಪನ್ನಸದ್ದೋ ಪರಿಪೂರಿಅತ್ಥೋತಿ ಆಹ ‘‘ಪರಿಪುಣ್ಣಿನ್ದ್ರಿಯೋ’’ತಿ। ಮಿಸ್ಸಕಾನಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಕಥಿತಾನಿ ಸಾಮಞ್ಞತೋವ ದೇಸಿತತ್ತಾ।
ಮುದುತರವಗ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೩. ಛಳಿನ್ದ್ರಿಯವಗ್ಗೋ
೨. ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೪೯೨. ಇತ್ಥಿಭಾವೇತಿ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕರೋತಿ ತಥಾಸತ್ತಜನಸಾಮಞ್ಞಕಾರಣಭಾವತೋ। ಇತ್ಥಿಯಾ ಏವ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯಂ। ಏಸ ನಯೋ ಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯೇ। ಜೀವಿತೇತಿ ಸಹಜಾತಧಮ್ಮಾನಂ ಜೀವನೇ ಪಾಲನೇ ಪವತ್ತನೇ। ವಟ್ಟಿನ್ದ್ರಿಯಾನೀತಿ ವಟ್ಟಹೇತುಭೂತಾನಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ। ಇಮೇಸು ಹಿ ಉಪಾದಿನ್ನಇನ್ದ್ರಿಯೇಸು ಸತಿ ವಟ್ಟಂ ವತ್ತತಿ ಪಞ್ಞಾಯತಿ।
೩. ಅಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೪೯೩. ಅಜಾನಿತಪುಬ್ಬಂ ಧಮ್ಮನ್ತಿ ಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮಮಾಹ, ತಥಾ ತೇಸಂಯೇವ ಞಾತಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ। ಅಯಂ ಪನೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ – ಆಜಾನಾತೀತಿ ಅಞ್ಞಾ, ಪಠಮಮಗ್ಗೇನ ಞಾತಮನತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಜಾನಾತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸೋತಾಪನ್ನಾದೀನಂ ಛಅರಿಯಾನಂ ಏತಂ ನಾಮಂ। ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಅಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ। ಅಞ್ಞಾತಾವೀಸೂತಿ ಆಜಾನಿತವನ್ತೇಸು। ಯಸ್ಮಾ ಅಗ್ಗಫಲಧಮ್ಮೇಸು ಞಾಣಕಿಚ್ಚಂ ಸಾತಿಸಯಂ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ಕಿಚ್ಚಂ ಸೇಸಧಮ್ಮೇಸುಪಿ ಸಮಾರೋಪೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅಞ್ಞಾತಾವೀಸು ಅರಹತ್ತಫಲಧಮ್ಮೇಸೂ’’ತಿ। ತತ್ಥ ತತ್ಥ ತೇಸು ತೇಸು ಮಗ್ಗಫಲೇಸು। ತೇನ ತೇನಾಕಾರೇನಾತಿ ಅನಞ್ಞಾತಜಾನನಾದಿಆಕಾರೇನ।
೪. ಏಕಬೀಜಿಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೪೯೪. ವಿಪಸ್ಸನತೋ ನಿಸ್ಸಕ್ಕನ್ತಿ ವಿಪಸ್ಸನಿನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ ನಿಸ್ಸಕ್ಕಂ। ಇದಾನಿ ತಮೇವ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ವುತ್ತಮತ್ಥಂ ವಿವರನ್ತೋ ‘‘ಸಮತ್ತಾನೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತೀಣಿ ನಿಸ್ಸಕ್ಕಾನಿ ಏವಮಿಧ ಪಞ್ಚ ನಿಸ್ಸಕ್ಕಾನಿ ನೀಹರಿತಬ್ಬಾನಿ ಏಕಬೀಜಿಆದಿವಿಭಾವನತೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಸಕದಾಗಾಮಿಮಗ್ಗಸ್ಸ ಹೀ’’ತಿಆದಿ। ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ನಾಮ ತೇನತ್ತಭಾವೇನ ಸಕದಾಗಾಮಿಮಗ್ಗಂ ಪತ್ತುಂ ಗಚ್ಛನ್ತಸ್ಸ ಸೋತಾಪನ್ನಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ। ಪಞ್ಚಪಿ ತೇ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಸ್ಸ ಭೇದಾಯೇವಾತಿ ‘‘ಸಕದಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೇ ಠತ್ವಾ ನೀಹರಿತಬ್ಬಾನೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
ಏಕಬೀಜೀತಿ ಏತ್ಥ ಖನ್ಧಬೀಜಂ ನಾಮ ಕಥಿತಂ। ಯಸ್ಸ ಹಿ ಸೋತಾಪನ್ನಸ್ಸ ಏಕಂ ಖನ್ಧಬೀಜಂ ಅತ್ಥಿ, ಏಕಂ ಅತ್ತಭಾವಗ್ಗಹಣಂ, ಸೋ ಏಕಬೀಜಿ ನಾಮ। ತೇನಾಹ – ‘‘ಸೋತಾಪನ್ನೋ ಹುತ್ವಾ’’ತಿಆದಿ। ಮಾನುಸಕಂ ಭವನ್ತಿ ಇದಂ ಪನೇತ್ಥ ದೇಸನಾಮತ್ತಂ, ದೇವಭವಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತೀತಿಪಿ ವತ್ತುಂ ವಟ್ಟತಿಯೇವ। ಭಗವತಾ ಗಹಿತನಾಮಾನೇತಾನಿ। ಏತ್ತಕಞ್ಹಿ ಪಮಾಣಂ ಗತೋ ಸತ್ತಕ್ಖತ್ತುಪರಮೋ ನಾಮ ಹೋತಿ, ಏತ್ತಕಂ ಕೋಲಂಕೋಲೋ, ಏತ್ತಕಂ ಏಕಬೀಜೀತಿ ಭಗವತಾ ಏತೇಸಂ ನಾಮಂ ಗಹಿತಂ।
ದ್ವೇ ತಯೋ ಭವೇತಿ ದೇವಮನುಸ್ಸೇಸು ಏವ ದ್ವೇ ತಯೋ ಭವೇ। ಸಮ್ಬೋಧಿಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮೋ ಪರಂ ಅಯನಂ ನಿಸ್ಸಯೋ ಗತಿ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಸಮ್ಬೋಧಿಪರಾಯಣೋ। ಕುಲತೋ ಕುಲಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಕೋಲಂಕೋಲೋ। ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಹಿ ನೀಚಕುಲೇ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ಮಹಾಭೋಗೇಸು ಕುಲೇಸು ಏವ ನಿಬ್ಬತ್ತತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕೇವಲೋಪಿ ಹಿ ಕುಲ-ಸದ್ದೋ ಮಹಾಭೋಗಕುಲಮೇವ ವದತಿ। ದ್ವೇ ವಾ ತೀಣಿ ವಾ ಕುಲಾನೀತಿ ದೇವಮನುಸ್ಸವಸೇನ ದ್ವೇ ವಾ ತಯೋ ವಾ ಭವೇತಿ ಅಯಮ್ಪಿ ಮಿಸ್ಸಕಭವೇನ ಕಥಿತೋ। ಜಾತಸ್ಸ ಕುಮಾರಸ್ಸ ವಿಯ ಅರಿಯಾಯ ಜಾತಿಯಾ ಜಾತಸ್ಸ ನಾಮಮೇತಂ, ಯದಿದಂ ನಿಯತೋತಿ ಸತ್ತಕ್ಖತ್ತುಪರಮಾದಿಕೋತಿ ಚ ಸಮಞ್ಞಾತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಭಗವತಾ ಗಹಿತನಾಮವಸೇನೇವಾ’’ತಿಆದಿ।
ಯದಿ ಪುಬ್ಬಹೇತುನಿಯಮತೋ ಸೋತಾಪನ್ನೋ ಚ ನಿಯತೋತಿ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗತೋ ಉದ್ಧಂ ತಿಣ್ಣಂ ಮಗ್ಗಾನಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯಾಭಾವತೋ ಪುಬ್ಬಹೇತುಕಿಚ್ಚಂ ನತ್ಥೀತಿ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಸ್ಸ ಉಪನಿಸ್ಸಯಭಾವೋ ಆಪಜ್ಜತಿ। ಯದಿ ತಸ್ಸಪಿ ಪುಬ್ಬಹೇತುಉಪನಿಸ್ಸಯೋ ಸಿಯಾ, ತಾವ ನಿಯಮತೋ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗುಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಏವ ನಿಯಮಿತೋ, ಯಾವಞ್ಚ ಅಕನಿಟ್ಠಂ ತಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಹೇತು ನಾಮ ‘‘ಪಠಮಮಗ್ಗಸ್ಸ ಉಪನಿಸ್ಸಯೋ ಕತೋ ನಾಮಾ’’ತಿಆದಿ।
ಯದಿ ಉಪರಿ ತಯೋ ಮಗ್ಗಾ ಸತ್ತಕ್ಖತ್ತುಪರಮಾದಿತಂ ನಿಯಮೇನ್ತಿ, ತತೋ ಚ ಅಞ್ಞೋ ಸೋತಾಪನ್ನೋ ನತ್ಥೀತಿ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಸ್ಸ ಅಕಿಚ್ಚಕತಾ ನಿಪ್ಪಯೋಜನತಾ ಆಪಜ್ಜೇಯ್ಯ। ಅಥ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿಆದಿಪ್ಪಹಾನಂ ತಸ್ಸ ಕಿಚ್ಚಂ, ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಪಹಾನೇನ ಸತ್ತಕ್ಖತ್ತುಪರಮಾದಿನಿಯಮತಾಯ। ಭವಿತಬ್ಬಂ, ಯಾವ ಉಪರಿಮಗ್ಗಾ ಏವ ಹೋನ್ತೀತಿ ಸತ್ತಭವಾದಿತೋ ಉದ್ಧಮಪವತ್ತನತೋ ತೇನ ವಿನಾನೇನ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿಆದಿಪ್ಪಹಾನೇನ ಚ ತೇನ ವಿನಾ ಭವಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಆಹ – ‘‘ಪಠಮಮಗ್ಗೇ ಅನುಪ್ಪನ್ನೇವ ಉಪರಿ ತಯೋ ಮಗ್ಗಾ ಉಪ್ಪನ್ನಾತಿ ಆಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ। ತಿಣ್ಣಂ ಮಗ್ಗಾನನ್ತಿ ಉಪರಿ ತಿಣ್ಣಂ ಮಗ್ಗಾನಂ। ವಿಪಸ್ಸನಾ ನಿಯಮೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತೀತಿ ವುತ್ತಮತ್ಥಂ ವಿವರನ್ತೋ ‘‘ಸಚೇ ಹೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।
ಸೋತಾಪನ್ನೋ ‘‘ಅನಾಥಪಿಣ್ಡಿಕೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಇಧಟ್ಠಕವೋಕಿಣ್ಣಸುಕ್ಖವಿಪಸ್ಸಕಸ್ಸಾತಿ ಯೋ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಕಾಮಭವೇ ಠಿತೋ ಮನುಸ್ಸದೇವವಸೇನ ವೋಕಿಣ್ಣಭವೂಪಪತ್ತಿಕೋ ಸುಕ್ಖವಿಪಸ್ಸಕೋ ಚ, ತಸ್ಸ ವಸೇನ। ನಾಮಂ ಕಥಿತನ್ತಿ ಸತ್ತಕ್ಖತ್ತುಪರಮೋತಿ ನಾಮಂ ಕಥಿತಂ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಕಾಮಭವೇ ಸತ್ತಕ್ಖತ್ತುಂಯೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ನ ತತೋ’’ತಿ ವದನ್ತಿ, ತಂ ವೀಮಂಸಿತಬ್ಬಂ।
ಸೋಧೇಸ್ಸಾಮೀತಿ ಜಮ್ಬುದೀಪೇ ಕೇನಚಿ ತೇಪಿಟಕೇನ ಭಿಕ್ಖುನಾ ಸದ್ಧಿಂ ಪಿಟಕತ್ತಯಮೇವ ಮಯ್ಹಂ ಉಗ್ಗಹಪರಿಪುಚ್ಛಾವಸೇನ ಸೋಧೇಯ್ಯಾಮೀತಿ ಪರತೀರಂ ಜಮ್ಬುದೀಪಂ ಗತೋ। ಯೋ ಭಿಕ್ಖು ಸಕ್ಕೋತೀತಿ ಯೋಜನಾ। ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾದೀಸು ಏಕಮುಖೇನ ಅಭಿನಿವಿಟ್ಠೇನಪಿ ಅಭಿಧಮ್ಮಪರಿಯಾಯೇನ ತೀಹಿ ಏವ ವಿಮೋಕ್ಖೇಹಿ ಮಗ್ಗಂ ಲಭತೀತಿ ಅಭಿನಿವೇಸಭೇದೇನ ತಯೋ ಪುಗ್ಗಲಾ ಸುಞ್ಞತತೋ ವುಟ್ಠಿತಾ, ತಥಾ ತಯೋ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತತೋ ವುಟ್ಠಿತಾತಿ ಛ ಹೋನ್ತಿ, ತೇವ ಸದ್ಧಾಧುರಪಞ್ಞಾಧುರವಸೇನ ದ್ವಾದಸ ಸಕದಾಗಾಮಿನೋ। ತಥಾ ಅರಹನ್ತೋ, ತಯೋ ಅನ್ತರಾಪರಿನಿಬ್ಬಾಯಿನೋ ಅಟ್ಠಚತ್ತಾಲೀಸ ಅನಾಗಾಮಿನೋ। ವಿಪಸ್ಸನಾ ಕಥಿತಾ ಸಮ್ಮಸನಚಾರಸ್ಸ ಕಥಿತತ್ತಾ।
೫-೧೦. ಸುದ್ಧಕಸುತ್ತಾದಿವಣ್ಣನಾ
೪೯೫-೫೦೦. ಯಥಾ ಚಕ್ಖುಸ್ಸ ಸಹಜಾತತದಿನ್ದ್ರಿಯನಿಸ್ಸಿತಧಮ್ಮೇಸು ಅಧಿಪತೇಯ್ಯಂ ಅನುವತ್ತನೀಯತ್ತಾ, ಏವಂ ತಂದ್ವಾರಿಕಧಮ್ಮೇಸುಪಿ ಅಧಿಪತೇಯ್ಯಂ ತೇಹಿ ಅನುವತ್ತನೀಯತ್ತಾತಿ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಅಧಿಪತೇಯ್ಯಸಙ್ಖಾತೇನ ಇನ್ದಟ್ಠೇನಾ’’ತಿ। ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀಸುಪಿ। ಚತುಸಚ್ಚವಸೇನ ಕಥಿತಾನಿ ಸಭಾವಾದಿವಿಭಾವನಸ್ಸ ಕಥಿತತ್ತಾ।
ಛಳಿನ್ದ್ರಿಯವಗ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೪. ಸುಖಿನ್ದ್ರಿಯವಗ್ಗೋ
೧-೫. ಸುದ್ಧಿಕಸುತ್ತಾದಿವಣ್ಣನಾ
೫೦೧-೫೦೫. ಯಥಾ ಚಕ್ಖು ದಸ್ಸನೇ ಅಧಿಪತೇಯ್ಯಟ್ಠೇನ ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯಂ, ಏವಂ ಸುಖವೇದನಾ ಸುಖನೇ ಅಧಿಪತೇಯ್ಯಟ್ಠೇನ ಸೇಸಂ ತೇಭೂಮಕನ್ತಿ ಸೇಸಂ ಭೂಮಿತ್ತಯವಸೇನ ತೇಭೂಮಕಂ।
೬. ಪಠಮವಿಭಙ್ಗಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೫೦೬. ಕಾಯಿಕನ್ತಿ ಅಯಮಸ್ಸ ನಿಸ್ಸಯವಸೇನ ನಿದ್ದೇಸೋತಿ ಆಹ – ‘‘ಕಾಯಪಸಾದವತ್ಥುಕ’’ನ್ತಿ। ಸರೂಪನಿದ್ದೇಸೋ ಸುಖಂ ಸುಖಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಸರೂಪನ್ತಿ। ಸಾದನೀಯಟ್ಠೇನ ಧಮ್ಮಪದಾನಿ ಅತ್ತನಿ ಅಸ್ಸಾದಯತೀತಿ ಸಾತಂ, ಮಧುರಂ। ವೇದಯಿತನ್ತಿ ವೇದಿಯನಂ, ಅನುಭವನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಞ್ಞಧಮ್ಮವಿಸಿಟ್ಠೋತಿ ಫಸ್ಸಾದೀಹಿ ಅಞ್ಞೇಹಿ ಧಮ್ಮೇಹಿ ವಿಸದಿಸೋ। ಕಾಯಿಕನ್ತಿ ಪಸಾದಕಾಯಸನ್ನಿಸ್ಸಿತಂ। ಚೇತಸಿಕನ್ತಿ ಚೇತೋಸನ್ನಿಸ್ಸಿತಂ, ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಏತ್ಥ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ಕಾಯಪಸಾದ…ಪೇ॰… ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಪಸಾದಕಾಯೇ ವತ್ಥುಂ ಕತ್ವಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
೯. ಕಟ್ಠೋಪಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೫೦೯. ದ್ವಿನ್ನಂ ಅರಣೀನನ್ತಿ ಅಧರುತ್ತರಾರಣೀನಂ। ಕಿಞ್ಚಿ ದ್ವಯಂ ಸಙ್ಘಟ್ಟಿತಮತ್ತಂ ಹುತ್ವಾ ನ ಸಮೋಧಾನಗತಂ ಹೋತೀತಿ ತಂನಿವತ್ತನತ್ಥಂ ‘‘ಸಙ್ಘಟ್ಟನಸಮೋಧಾನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಪುನಪ್ಪುನಂ ಸಙ್ಘಟ್ಟನೇನ ಹಿ ತೇಜೋಪಾತುಭಾವೋ। ಅಧರಾರಣೀ ವಿಯ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಂ ಅಸತಿಪಿ ವಾಯಾಮೇ ತಜ್ಜಸಮ್ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯತೋ। ಉತ್ತರಾರಣೀ ವಿಯ ಫಸ್ಸೋ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಾದಿಫಸ್ಸೇನ ಪವತ್ತನತೋ। ಸಙ್ಘಟ್ಟೋ ವಿಯ ಫಸ್ಸಸಙ್ಘಟ್ಟನಂ ಅರಣಿದ್ವಯಸಙ್ಘಟ್ಟನಾ ವಿಯ ಫಸ್ಸಸ್ಸೇವ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣೇಸು ಸಙ್ಘಟ್ಟನಾಕಾರೇನ ಪವತ್ತಿತೋ। ಅಗ್ಗಿ ವಿಯ ವೇದನಾ ಅನುದಹನಟ್ಠೇನ ಖಣಿಕಾವಾಯಞ್ಚ। ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ ಉತ್ತರಾರಣೀ ವಿಯ ಇನ್ಧನಾಪಾತಗಹಣಾದೀಸು ಉಸ್ಸಾಹಸ್ಸ ವಿಯ ಪವತ್ತಿಸಮ್ಭವತೋ। ಫಸ್ಸೋ ಅಧರಾರಣೀ ವಿಯ ನಿರುಸ್ಸಾಹನಿರೀಹತಾವಸೇನ ಅತ್ತಸಾಧನತೋ।
೧೦. ಉಪ್ಪಟಿಪಾಟಿಕಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೫೧೦. ರಸನಂ ಭಞ್ಜನಂ ನಿರುಜ್ಝನಂ ರಸೋ। ಯೋ ಯೋ ಧಮ್ಮಾನಂ ರಸೋ ಯಥಾಧಮ್ಮರಸೋ, ತೇನ ಯಥಾಧಮ್ಮರಸೇನ। ಪಟಿಪಾಟಿಯಾತಿ ಕಮೇನ, ಉಭಯೇನಪಿ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಹಾನಕ್ಕಮೇನಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಇಮಸ್ಮಿಂ ಇನ್ದ್ರಿಯವಿಭಙ್ಗೇತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಸಂಯುತ್ತಸಞ್ಞಿತೇ ಇನ್ದ್ರಿಯವಿಭಙ್ಗೇ। ಅದೇಸಿತತ್ತಾತಿ ಸೇಸಸುತ್ತಾನಿ ವಿಯ ‘‘ಸುಖಿನ್ದ್ರಿಯ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಅದೇಸಿತತ್ತಾ ಇದಂ ಉಪ್ಪಟಿಪಾಟಿಕಸುತ್ತಂ ನಾಮ। ವಲಿಯಾ ಖರಸಮ್ಫಸ್ಸಾಯ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ। ತನ್ತಿ ಕಣ್ಟಕವೇದನಾದಿಂ। ಏತಸ್ಸ ದುಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ।
ತೇಸಂ ತೇಸನ್ತಿ ದೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಂ। ಕಾರಣವಸೇನೇವಾತಿ ತಂತಂಅಸಾಧಾರಣಕಾರಣವಸೇನ। ತೇಸಞ್ಹಿ ವಿಸೇಸಕಾರಣಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಪತ್ತಚೀವರಾದೀನಂ ವಾ’’ತಿ ಆಹ।
ಏಕತೋವಾತಿ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಪದುದ್ಧಾರಣಂ ಅಕತ್ವಾ ಏಕಜ್ಝಮೇವ। ದುತಿಯಜ್ಝಾನಾದೀನಂ ಉಪಚಾರಕ್ಖಣೇ ಏವ ನಿರುಜ್ಝನ್ತೀತಿ ಆನೇತ್ವಾ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ತೇಸಂ ದುಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯದೋಮನಸ್ಸಾದೀನಂ। ಅತಿಸಯನಿರೋಧೋತಿ ಸುಟ್ಠು ಪಹಾನಂ ಉಜುಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖೇನ ವೂಪಸಮೋ। ನಿರೋಧೋಯೇವಾತಿ ನಿರೋಧಮತ್ತಮೇವ। ನಾನಾವಜ್ಜನೇತಿ ಯೇನ ಆವಜ್ಜನೇನ ಅಪ್ಪನಾವೀಥಿ ಹೋತಿ, ತತೋ ಭಿಜ್ಜಾವಜ್ಜನೇ, ಅನೇಕಾವಜ್ಜನೇ ವಾ। ಅಪ್ಪನಾವೀಥಿಯಞ್ಹಿ ಉಪಚಾರೋ ಏಕಾವಜ್ಜನೋ, ಇತರೋ ಅನೇಕಾವಜ್ಜನೋ ಅನೇಕಕ್ಖತ್ತುಂ ಪವತ್ತನತೋ। ವಿಸಮನಿಸಜ್ಜಾಯ ಉಪ್ಪನ್ನಕಿಲಮಥೋ ವಿಸಮಾಸನುಪತಾಪೋ ಪೀತಿಫರಣೇನಾತಿ ಪೀತಿಯಾ ಫರಣರಸತ್ತಾ। ಪೀತಿಸಮುಟ್ಠಾನಾನಂ ವಾ ಪಣೀತರೂಪಾನಂ ಕಾಯಸ್ಸ ಬ್ಯಾಪನತೋ ವುತ್ತಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ಸಬ್ಬೋ ಕಾಯೋ ಸುಖೋಕ್ಕನ್ತೋ ಹೋತೀ’’ತಿ। ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಪಚ್ಚಯೇಪೀತಿ ಪಿ-ಸದ್ದೋ ಅಟ್ಠಾನಪಯುತ್ತೋ, ಸೋ ‘‘ಪಹೀನಸ್ಸಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಆನೇತ್ವಾ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬೋ ‘‘ಪಹೀನಸ್ಸಪಿ ದೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸಾ’’ತಿ। ಏತಂ ದೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ‘‘ತಸ್ಸ ಮಯ್ಹಂ ಅತಿಚಿರಂ ವಿತಕ್ಕಯತೋ ವಿಚಾರಯತೋ ಕಾಯೋಪಿ ಕಿಲಮಿ, ಚಿತ್ತಮ್ಪಿ ವಿಹಞ್ಞೀ’’ತಿ ಚ ವಚನತೋ ಕಾಯಚಿತ್ತಖೇದಾನಂ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಪಚ್ಚಯತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಭಾವೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ದೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ ಆನೇತ್ವಾ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬಂ। ತತ್ಥಸ್ಸ ಸಿಯಾ ಉಪ್ಪತ್ತೀತಿ ತತ್ಥ ದುತಿಯಜ್ಝಾನುಪಚಾರೇ ಅಸ್ಸ ದೋಮನಸ್ಸಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ಭವೇಯ್ಯ। ‘‘ತತ್ಥಸ್ಸ ಸಿಯಾ ಉಪ್ಪತ್ತೀ’’ತಿ ಇದಂ ಪರಿಕಪ್ಪವಚನಂ ಉಪಚಾರಕ್ಖಣೇ ದೋಮನಸ್ಸಸ್ಸ ಸುಪ್ಪಹೀನಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ। ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ನ ತ್ವೇವ ದುತಿಯಜ್ಝಾನೇ ಪಹೀನಪಚ್ಚಯತ್ತಾ’’ತಿ। ಪಹೀನಮ್ಪಿ ಸೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಪೀತಿ ವಿಯ ನ ದೂರೇತಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಆಸನ್ನತ್ತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ನಾನಾವಜ್ಜನುಪಚಾರೇ ಪಹೀನಮ್ಪಿ ಪಹಾನಙ್ಗಂ ಪಟಿಪಕ್ಖೇನ ಅವಿಹತತ್ತಾ ಅನ್ತರನ್ತರಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಅಪ್ಪನಾಪ್ಪತ್ತಾಯಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ‘‘ತಾದಿಸಾಯ ಆಸೇವನಾಯ ಇಚ್ಛಿತಬ್ಬತ್ತಾ ಯಥಾ ಮಗ್ಗವೀಥಿತೋ ಪುಬ್ಬೇ ದ್ವೇ ತಯೋ ಜವನವಾರಾ ಸದಿಸಾನುಪಸ್ಸನಾವ ಪವತ್ತನ್ತಿ, ಏವಮಿಧಾಪಿ ಅಪ್ಪನಾವಾರತೋ ಪುಬ್ಬೇ ದ್ವೇ ತಯೋ ಜವನವಾರಾ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಾವ ಪವತ್ತನ್ತೀ’’ತಿ ವದನ್ತಿ। ಅಪರಿಸೇಸನ್ತಿ ಸುವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತನ್ತಿ ಕತ್ವಾ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನೇನ ಅನವಸೇಸಂ।
ತಥತ್ತಾಯಾತಿ ತಥಭಾವಾಯ ಪಠಮಜ್ಝಾನಸಮಙ್ಗಿತಾಯ। ಸಾ ಪನಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದನೇನ ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಸಮಾಪಜ್ಜನೇನ ವಾ ಹೋತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಉಪ್ಪಾದನತ್ಥಾಯ ಸಮಾಪಜ್ಜನತ್ಥಾಯಾ’’ತಿ। ದ್ವೀಸೂತಿ ನವಮದಸಮೇಸು ಸುತ್ತನ್ತೇಸು।
ಸುಖಿನ್ದ್ರಿಯವಗ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೫. ಜರಾವಗ್ಗೋ
೧. ಜರಾಧಮ್ಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೫೧೧. ಪಮುಖೇ ಪಚ್ಛಾತಪೇ। ಸೋ ಹಿ ಪಾಸಾದಸ್ಸ ಪಮುಖಭಾವೇನ ಕತೋ। ಕಿಂ ಪನ ಭಗವತೋ ವಜಿರಸಾರಂ ಸರೀರಂ ಓತಾಪೇತಬ್ಬಂ ಹೋತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿ ಅಯಞ್ಚ ಇಮಂ ಸುತ್ತಂ ದೇಸಿತಸಮಯೇ। ನ ಸಕ್ಕೋತಿ ಬ್ಯಾಮಪ್ಪಭಾಯ ಕಾಯಚಿ ಪಭಾಯ ಅನಭಿಭವನೀಯತ್ತಾ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಬುದ್ಧಾಭಾ ಸೂರಿಯಾಭಾಯ ಅನಭಿಭವನೀಯಾ, ಘಮ್ಮಸಭಾವತಾಯ ಪನ ರಸ್ಮೀನಂ ಪರಿತೋ ಫರನ್ತೀ ಸೂರಿಯಾಭಾ ತಿಖಿಣಾ ಉಣ್ಹಾತಿ ಆಹ ‘‘ರಸ್ಮಿತೇಜ’’ನ್ತಿ। ಇದಾನಿ ತಮತ್ಥಂ ಉಪಮಾಯ ವಿಭಾವೇತುಂ ‘‘ಯಥೇವ ಹೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ।
ಸುವಣ್ಣಾವಟ್ಟಂ ವಿಯಾತಿ ಅಚ್ಛೇ ಸುವಣ್ಣಪತ್ತೇ ವಿನಿವತ್ತಆವಟ್ಟಂ ವಿಯ। ಗರಹಣಚ್ಛರಿಯಂ ನಾಮ ಕಿರೇತಂ ‘‘ಅಚ್ಛರಿಯಮೇತಂ ಅವಿಸಿಚ್ಛೇಫಲವದ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ವಿಯ। ನ ಏವಮೇತರಹೀತಿ ಅತ್ತನೋ ಪಾಕಟವಸೇನ ವದತಿ, ನ ಇತರೇಸಮ್ಪೀತಿ। ಸಿರಾಜಾಲಾತಿ ಸಿರಾಸನ್ತಾನಾ। ಏವರೂಪಂ ನ ಹೋತೀತಿ ಅಞ್ಞೇಸಂ ಪಾಕತಿಕಸತ್ತಾನಂ ವುತ್ತಾಕಾರಂ ವಿಯ ನ ಹೋತಿ ಪುಞ್ಞಸಮ್ಭಾರಸ್ಸ ಉಳಾರತಮತ್ತಾ ವಿಪಚ್ಚನಸ್ಸ ಪರಿಯನ್ತಗತತ್ತಾ। ತೇನಾಹ ‘‘ಅಞ್ಞೇಸಂ ಅಪಾಕಟ’’ನ್ತಿ। ವಲಿಯಾವಟ್ಟಕನ್ತಿ ಅಪ್ಪಕಂ ವಲಿಯಾವಟ್ಟಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ಕೇಸಗ್ಗಪ್ಪಮಾಣ’’ನ್ತಿ। ಸಬ್ಬಾನೀತಿ ಸಿರಾಜಾಲಾನಿ। ಪುರತೋ ವಙ್ಕೋತಿ ಥೋಕಂ ಪುರತೋ ನತಮತ್ತಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸ್ವಾಯಂ ಅಞ್ಞೇಸಂ ಅಪಾಕಟೋ’’ತಿ। ನಯಗ್ಗಾಹತೋತಿ ಅನುಮಾನತೋ। ಧೀ ತನ್ತಿ ಧೀ-ಸದ್ದಯೋಗೇ ಉಪಯೋಗವಚನಂ। ಧೀತಿ ಜಿಗುಚ್ಛನತ್ಥೇ ನಿಪಾತೋ। ಧಿಕ್ಕಾರೋತಿ ಜಿಗುಚ್ಛಾಪಯೋಗೋ। ತಂ ಫುಸತೂತಿ ತುಯ್ಹಂ ಪಾಪುಣಾತು।
೨. ಉಣ್ಣಾಭಬ್ರಾಹ್ಮಣಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೫೧೨. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸ್ಸಾತಿ ಅಞ್ಞೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸ। ನ ಪಚ್ಚನುಭೋತಿ ಅತ್ತನೋ ಅವಿಸಯಭಾವತೋ। ಇದಾನಿ ತಂ ಅಞ್ಞವಿಸಯತಂ ಅನ್ವಯತೋ ಬ್ಯತಿರೇಕತೋ ವಿಭಾವೇತುಂ ‘‘ಸಚೇ ಹೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ।
ವಿಸಯಾನಿ ಪಟಿಸರನ್ತಿ ಏತ್ಥಾತಿ ಪಟಿಸರಣಂ। ಇನ್ದ್ರಿಯವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ ಹಿ ಅಸತಿಪಿ ತಾದಿಸೇ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇ ಅತ್ತನೋ ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಯಾಥಾವತೋ ಸಮ್ಪಜಾನನತೋ ಪವೇದನವಿಜಾನನಾನಿ ಕರೋನ್ತಾನಿ ವಿಯ ಪವತ್ತನ್ತಿ, ತಥಾ ಲೋಕಸ್ಸ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಸಿದ್ಧಿತೋ। ತೇನಾಹ ಭಗವಾ – ‘‘ಮನೋ ಪಟಿಸರಣಂ, ಮನೋವ ನೇಸಂ ರಜ್ಜನಾದಿಗ್ಗಹಣಞ್ಚೇತ್ಥ ನಿದಸ್ಸನಮತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ಸದ್ದಹನಾದಿಪಿ ಗಹಿತಮೇವಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ಪಞ್ಚದ್ವಾರಪ್ಪವತ್ತಿವಸೇನ ತಥಾ ವುತ್ತಂ। ಏಕಸ್ಮಿಂ ಪನ ದ್ವಾರೇತಿ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರೇ।
ದುಬ್ಬಲಭೋಜಕಾತಿ ಆಯನ್ತಿ ಭೋಗುಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನಂ। ಯೋತ್ತಬನ್ಧಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ಲದ್ಧಬ್ಬಕಹಾಪಣೋ ಯೋತ್ತಕಹಾಪಣೋ। ಅದ್ದುಬನ್ಧಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ಗಹೇತಬ್ಬಕಹಾಪಣೋ ಅದ್ದುಕಹಾಪಣೋ। ಮಾಘಾತಘೋಸನಾಯ ಕತಾಯ ಹಿಂಸಾನಿಮಿತ್ತಂ ಗಹೇತಬ್ಬಕಹಾಪಣೋ ಮಾಪಹಾರಕಹಾಪಣೋ। ತಸ್ಸ ಪರಿಮಾಣಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಟ್ಠಕಹಾಪಣೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಸತವತ್ಥುಕನ್ತಿ ಸತಕರೀಸವತ್ಥುಕಂ।
ಮಗ್ಗಸತೀತಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸತಿ। ಭಾವನಮನುಯುಞ್ಜನ್ತಸ್ಸ ಹಿ ಜವನಮನೋ ಉಸ್ಸಕ್ಕಿತ್ವಾವ ಮಗ್ಗಸತಿಂ ಪಟಿಸರತಿ ತಪ್ಪರಿಯೋಸಾನತ್ತಾ। ತನ್ತಿ ನಿಬ್ಬಾನಂ। ಸಾತಿ ಫಲವಿಮುತ್ತಿ। ಪಟಿಸರತಿ ಅಗ್ಗಮಗ್ಗಸತಿಯಾ। ಫಲವಿಮುತ್ತಿ ನಿಬ್ಬಾನನ್ತಿ ಉಭಯಂ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಸಿದ್ಧಾಯೇವಾತಿ। ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ ನತ್ಥಿ ಏತಸ್ಸ ಪಟಿಸರಣನ್ತಿ ಅಪ್ಪಟಿಸರಣಂ ಅಸಙ್ಖತಾಮತಸ್ಸ ಸನ್ತಿನಿಚ್ಚಸಭಾವತ್ತಾ। ಸಯಂ ಪನ ಸಬ್ಬೇಸಂಯೇವ ಅರಿಯಾನಂ ಪಟಿಸರಣಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ನಿಬ್ಬಾನಂ ಅರಹತೋ ಗತೀ’’ತಿ (ಪರಿ॰ ೩೩೯)। ನಿಬ್ಬಾನಂ ಅನುಪವಿಟ್ಠಂ ನಿಬ್ಬಾನನಿಸ್ಸಯತ್ತಾ। ನ ತತೋ ಪರಂ ಗಚ್ಛತಿ ಗತಸ್ಸ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ತಾದಿಸಸ್ಸ ಅಭಾವಾ। ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪರಿ ಸಬ್ಬಸೋ ಓಸಾನನ್ತಿ ನಿಬ್ಬಾನಪರಿಯೋಸಾನಂ।
ಮೂಲಜಾತಾ ಜಾತಮೂಲಾ। ತತೋ ಏವ ಪತಿಟ್ಠಿತಾ। ಕಾ ಪನಸ್ಸಾತಿ ಆಹ ‘‘ಮಗ್ಗೇನ ಆಗತಸದ್ಧಾ’’ತಿ। ಮಗ್ಗೋ ದಳ್ಹಾಯ ಅಸಂಹಾರಿಯಸದ್ಧಾಯ ಮೂಲಂ ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಿ ಚೇವ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಚಿತ್ತಞ್ಚಾತಿ ಪಞ್ಚ ಅಕುಸಲಚಿತ್ತಾನಿ ಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ಪಹೀನಾನಿ। ಪಞ್ಚ ನೀವರಣಾನೀತಿ ಏತ್ಥ ಅಪಾಯಗಮನೀಯಾನಿ ಪಠಮಮಗ್ಗೇನೇವ ಪಹೀನಾನಿ, ಇತರಾನಿ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನವಸೇನ ಝಾನೇನ ಪಹೀನಾನೀತಿ ಪಞ್ಚಸು ಓರಮ್ಭಾಗಿಯಕಿಲೇಸಸಂಯೋಜನೇಸು ಏಕದೇಸವಿಗಮೇನೇವ ಬಹಿದ್ಧಾಸಂಯೋಜನೋ ವಿಯ ಜಾತೋತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಝಾನಅನಾಗಾಮಿಟ್ಠಾನೇ ಠಿತೋ’’ತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಸೋ ಅಪರಿಹೀನ…ಪೇ॰… ನಿಬ್ಬಾಯೇಯ್ಯಾ’’ತಿ।
೫. ಪಠಮಪುಬ್ಬಾರಾಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೫೧೫. ಪುಬ್ಬಕೋಟ್ಠಕೇ ಏವಂ ಆಗತಸುತ್ತಂ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ಫಲಿನ್ದ್ರಿಯಾನೇವ ಕಥಿತಾನಿ ಅಗ್ಗಫಲವಸೇನ ದೇಸನಾಯ ಆಗತತ್ತಾ।
೧೦. ಆಪಣಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೫೨೦. ಉಪರಿ ಸಹ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ತಯೋ ಮಗ್ಗಾತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಸಹ ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲತೋ ಉಪರಿ ತಯೋ ಮಗ್ಗಾ। ಮಗ್ಗಾಧಿಗಮೇನ ಇದಾನಿ ಪಚ್ಚಕ್ಖಭೂತತ್ತಾ ‘‘ಅರಹತ್ತಫಲಿನ್ದ್ರಿಯಂ ನಾಮಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಭಾವಸಾಮಞ್ಞೇನ ಏಕಜ್ಝಂ ಕತ್ವಾ। ಅತಿವಿಜ್ಝಿತ್ವಾ ಪಸ್ಸಾಮೀತಿ ಸಚ್ಛಿಕತ್ವಾ ಯಾಥಾವತೋ ಪಸ್ಸಾಮಿ। ಚತೂಹಿ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಹೀತಿ ವೀರಿಯಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀಹಿ ಚತೂಹಿ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ। ಸಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಮಗ್ಗಫಲಸಹಗತಾ ಸಿಯಾತಿ ಮಿಸ್ಸಕಾ ವುತ್ತಾ।
ಜರಾವಗ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೬. ಸೂಕರಖತವಗ್ಗೋ
೧. ಸಾಲಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೫೨೧. ಸೂರಭಾವೇನಾತಿ ಅತಿಸೂರಭಾವೇನ। ಬುಜ್ಝನತ್ಥಾಯಾತಿ ಸಚ್ಚಪಟಿವೇಧಾಯ।
೨. ಮಲ್ಲಿಕಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೫೨೨. ಚತ್ತಾರಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನೀತಿ ಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಸೇಸಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ। ‘‘ಅರಿಯಞಾಣಂ ಲೋಕುತ್ತರ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಮಗ್ಗಞಾಣಂ ಕತ್ವಾ। ಅರಿಯ-ಸದ್ದೋ ಪನ ಯಥಾ ತಥಾ ವಿಸುದ್ಧೇಪಿ ಹೋತೀತಿ ತಾದಿಸಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ ‘‘ತಮ್ಪಿ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ಯಥಾ ಹಿ ಚತ್ತಾರಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಮಿಸ್ಸಕಾನಿ, ಏವಂ ಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಮ್ಪಿ ಮಿಸ್ಸಕನ್ತಿ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ನ ಕೋಚಿ ವಿರೋಧೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನಾಹ ‘‘ತಮ್ಪಿ ಪನ…ಪೇ॰… ವಟ್ಟತೀ’’ತಿ।
೩. ಸೇಖಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೫೨೩. ನ ಸಕ್ಕೋತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಅಪರಿಪಕ್ಕತ್ತಾ। ಅತ್ಥೀತಿ ಪಜಾನಾತಿ ನಯಗ್ಗಾಹೇನ, ನ ಪಚ್ಚಕ್ಖತೋ। ನ ಹಿ ಅರಿಯಾಪಿ ಅನಧಿಗತಂ ಮಗ್ಗಫಲಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತುಂ ಸಕ್ಕೋನ್ತಿ।
೬. ಪತಿಟ್ಠಿತಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೫೨೬. ಸಾಸವೇಸೂತಿ ಚಿತ್ತಂ ರಕ್ಖತಿ ನಾಮ।
೮. ಸೂಕರಖತಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೫೨೮. ತಂ ಸನ್ಧಾಯಾತಿ ತಂ ಸೂಕರಖತಲೇಣಂ ಸನ್ಧಾಯ। ಏತಂ ‘‘ಸೂಕರಖತಾಯ’’ನ್ತಿ ವಚನಂ ವುತ್ತಂ। ಭಾವನಪುಂಸಕನ್ತಿ ಭಾವಜೋತಕಂ ನಪುಂಸಕವಚನಂ ಯಥಾ ‘‘ವಿಸಮಂ ವಾತಾ ವಾಯನ್ತಿ, ಏಕಮನ್ತಂ ನಿಸೀದೀ’’ತಿ। ಕಿಚ್ಚಪಟಿಪತ್ತಿ ತೇಸಂ ಸಂಕಾಸನಟ್ಠೇನ ಸಪತಿಸೋ, ಸಪತಿಸೋ ಏವ ಸಪ್ಪತಿಸ್ಸೋ, ಸಜೇಟ್ಠಕೋತಿ ಆಹ ‘‘ಸಪ್ಪತಿಸ್ಸೋತಿ ಸಜೇಟ್ಠಕೋ’’ತಿ।
ಸೂಕರಖತವಗ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೭. ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯವಗ್ಗವಣ್ಣನಾ
೫೩೧-೬೫೦. ಸತ್ತಾನಂ ಫಲಾನಂ ಹೇತುಭೂತಾನಿ ‘‘ಇಮೇಸಂ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಭಾವಿತತ್ತಾ’’ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತಾನಿ, ಪಞ್ಚಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿಯೇವ ಫಲೂಪಚಾರೇನ ‘‘ಸತ್ತ ಫಲಾನೀ’’ತಿ ವುತ್ತಾನಿ। ತಾನಿ ಚ ಪುಬ್ಬಭಾಗಾನಿ ‘‘ಇಮೇಸಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಭಾವಿತತ್ತಾ…ಪೇ॰… ಸತ್ತಾನಿಸಂಸಾ ಪಾಟಿಕಙ್ಖಾ’’ತಿ ವಚನತೋ। ತೇಸನ್ತಿ ಸತ್ತಾನಂ ಫಲಾನಂ। ‘‘ದ್ವಿನ್ನಂ ಫಲಾನಂ ಅಞ್ಞತರಂ ಫಲ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಅತೀತಸುತ್ತೇ ವುತ್ತಾನಿ ಹೇಟ್ಠಾ ದ್ವೇ ಫಲಾನಿ ನಾಮಾತಿ ವದನ್ತಿ। ಯೇಹಿ ಪನ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ ಅಞ್ಞತ್ರ ಪನ ಅನ್ತರಾಪರಿನಿಬ್ಬಾಯಿಂ ಸೇಸಾನಿ ಫಲಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ತಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಸಪುಬ್ಬಭಾಗಾನಿ ಲೋಕುತ್ತರಾನೀತಿ ವುತ್ತಂ ಸಿಯಾ।
ಇನ್ದ್ರಿಯಸಂಯುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।