೧೩. ಏಕಪುಗ್ಗಲವಗ್ಗವಣ್ಣನಾ
೧೭೦. ಏಕಪುಗ್ಗಲವಗ್ಗಸ್ಸ ಏಕಪುಗ್ಗಲೋತಿ ಏಕೋ ಪುಗ್ಗಲೋ। ಏತ್ಥ ಏಕೋತಿ ದುತಿಯಾದಿಪಟಿಕ್ಖೇಪತ್ಥೋ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದೋ। ಪುಗ್ಗಲೋತಿ ಸಮ್ಮುತಿಕಥಾ, ನ ಪರಮತ್ಥಕಥಾ। ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಹಿ ಭಗವತೋ ದುವಿಧಾ ದೇಸನಾ – ಸಮ್ಮುತಿದೇಸನಾ, ಪರಮತ್ಥದೇಸನಾ ಚಾತಿ। ತತ್ಥ ‘‘ಪುಗ್ಗಲೋ ಸತ್ತೋ ಇತ್ಥೀ ಪುರಿಸೋ ಖತ್ತಿಯೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ದೇವೋ ಮಾರೋ’’ತಿ ಸಮ್ಮುತಿದೇಸನಾ, ‘‘ಅನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಂ ಅನತ್ತಾ ಖನ್ಧಾ ಧಾತೂ ಆಯತನಾನಿ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ’’ತಿ ಏವರೂಪಾ ಪರಮತ್ಥದೇಸನಾ। ತತ್ಥ ಭಗವಾ ಯೇ ಸಮ್ಮುತಿವಸೇನ ದೇಸನಂ ಸುತ್ವಾ ಅತ್ಥಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತ್ವಾ ಮೋಹಂ ಪಹಾಯ ವಿಸೇಸಂ ಅಧಿಗನ್ತುಂ ಸಮತ್ಥಾ, ತೇಸಂ ಸಮ್ಮುತಿದೇಸನಂ ದೇಸೇತಿ। ಯೇ ಪನ ಪರಮತ್ಥವಸೇನ ದೇಸನಂ ಸುತ್ವಾ ಅತ್ಥಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತ್ವಾ ಮೋಹಂ ಪಹಾಯ ವಿಸೇಸಮಧಿಗನ್ತುಂ ಸಮತ್ಥಾ, ತೇಸಂ ಪರಮತ್ಥದೇಸನಂ ದೇಸೇತಿ।
ತತ್ರಾಯಂ ಉಪಮಾ – ಯಥಾ ಹಿ ದೇಸಭಾಸಾಕುಸಲೋ ತಿಣ್ಣಂ ವೇದಾನಂ ಅತ್ಥಸಂವಣ್ಣನಕೋ ಆಚರಿಯೋ ಯೇ ದಮಿಳಭಾಸಾಯ ವುತ್ತೇ ಅತ್ಥಂ ಜಾನನ್ತಿ, ತೇಸಂ ದಮಿಳಭಾಸಾಯ ಆಚಿಕ್ಖತಿ। ಯೇ ಅನ್ಧಭಾಸಾದೀಸು ಅಞ್ಞತರಾಯ ಭಾಸಾಯ
‘‘ದುವೇ ಸಚ್ಚಾನಿ ಅಕ್ಖಾಸಿ, ಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ವದತಂ ವರೋ।
ಸಮ್ಮುತಿಂ ಪರಮತ್ಥಞ್ಚ, ತತಿಯಂ ನುಪಲಬ್ಭತಿ॥
‘‘ಸಙ್ಕೇತವಚನಂ ಸಚ್ಚಂ, ಲೋಕಸಮ್ಮುತಿಕಾರಣಾ।
ಪರಮತ್ಥವಚನಂ ಸಚ್ಚಂ, ಧಮ್ಮಾನಂ ಭೂತಕಾರಣಾ॥
‘‘ತಸ್ಮಾ
ಸಮ್ಮುತಿಂ ವೋಹರನ್ತಸ್ಸ, ಮುಸಾವಾದೋ ನ ಜಾಯತೀ’’ತಿ॥
ಅಪಿಚ ಅಟ್ಠಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಭಗವಾ ಪುಗ್ಗಲಕಥಂ ಕಥೇತಿ – ಹಿರೋತ್ತಪ್ಪದೀಪನತ್ಥಂ, ಕಮ್ಮಸ್ಸಕತಾದೀಪನತ್ಥಂ, ಪಚ್ಚತ್ತಪುರಿಸಕಾರದೀಪನತ್ಥಂ, ಆನನ್ತರಿಯದೀಪನತ್ಥಂ, ಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರದೀಪನತ್ಥಂ, ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸದೀಪನತ್ಥಂ, ದಕ್ಖಿಣಾವಿಸುದ್ಧಿದೀಪನತ್ಥಂ, ಲೋಕಸಮ್ಮುತಿಯಾ ಅಪ್ಪಹಾನತ್ಥಞ್ಚಾತಿ। ‘‘ಖನ್ಧಧಾತುಆಯತನಾನಿ ಹಿರೋತ್ತಪ್ಪದೀಪನತ್ಥಂ ಪುಗ್ಗಲಕಥಂ ಕಥೇತಿ।
‘‘ಖನ್ಧಾ ಕಮ್ಮಸ್ಸಕಾ, ಧಾತುಯೋ ಆಯತನಾನೀ’’ತಿ ವುತ್ತೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ತಸ್ಮಾ ಭಗವಾ ಕಮ್ಮಸ್ಸಕತಾದೀಪನತ್ಥಂ ಪುಗ್ಗಲಕಥಂ ಕಥೇತಿ।
‘‘ವೇಳುವನಾದಯೋ ಮಹಾವಿಹಾರಾ ಖನ್ಧೇಹಿ ಕಾರಾಪಿತಾ, ಧಾತೂಹಿ ಆಯತನೇಹೀ’’ತಿ ವುತ್ತೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ತಸ್ಮಾ ಭಗವಾ ಪಚ್ಚತ್ತಪುರಿಸಕಾರದೀಪನತ್ಥಂ ಪುಗ್ಗಲಕಥಂ ಕಥೇತಿ।
‘‘ಖನ್ಧಾ ಆನನ್ತರಿಯದೀಪನತ್ಥಂ ಪುಗ್ಗಲಕಥಂ ಕಥೇತಿ।
‘‘ಖನ್ಧಾ ಮೇತ್ತಾಯನ್ತಿ, ಧಾತುಯೋ ಆಯತನಾನೀ’’ತಿ ವುತ್ತೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ತಸ್ಮಾ ಭಗವಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರದೀಪನತ್ಥಂ ಪುಗ್ಗಲಕಥಂ ಕಥೇತಿ।
‘‘ಖನ್ಧಾ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಮನುಸ್ಸರನ್ತಿ, ಧಾತುಯೋ ಆಯತನಾನೀ’’ತಿ ವುತ್ತೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ತಸ್ಮಾ ಭಗವಾ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸದೀಪನತ್ಥಂ ಪುಗ್ಗಲಕಥಂ ಕಥೇತಿ।
‘‘ಖನ್ಧಾ ದಕ್ಖಿಣಾವಿಸುದ್ಧಿದೀಪನತ್ಥಂ ಪುಗ್ಗಲಕಥಂ ಕಥೇತಿ।
ಲೋಕಸಮ್ಮುತಿಞ್ಚ ಲೋಕಸಮ್ಮುತಿಯಾ ಅಪ್ಪಹಾನತ್ಥಮ್ಪಿ ಪುಗ್ಗಲಕಥಂ ಕಥೇತಿ।
ಇತಿ ಏಕೋ ಚ ಸೋ ಪುಗ್ಗಲೋ ಚಾತಿ ಏಕಪುಗ್ಗಲೋ। ಕೇನಟ್ಠೇನ ಏಕಪುಗ್ಗಲೋ? ಅಸದಿಸಟ್ಠೇನ ಗುಣವಿಸಿಟ್ಠಟ್ಠೇನ ಅಸಮಸಮಟ್ಠೇನಾತಿ। ಸೋ ಹಿ ದಸನ್ನಂ ಪಾರಮೀನಂ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಆವಜ್ಜನಂ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ಬೋಧಿಸಮ್ಭಾರಗುಣೇಹಿ ಚೇವ ಬುದ್ಧಗುಣೇಹಿ ಚ ಸೇಸಮಹಾಜನೇನ ಅಸದಿಸೋತಿ ಅಸದಿಸಟ್ಠೇನಪಿ ಏಕಪುಗ್ಗಲೋ। ಯೇ ಚಸ್ಸ ತೇ ಗುಣಾ, ತೇ ಸೇಸಸತ್ತಾನಂ ಗುಣೇಹಿ ವಿಸಿಟ್ಠಾತಿ ಗುಣವಿಸಿಟ್ಠಟ್ಠೇನಪಿ ಏಕಪುಗ್ಗಲೋ। ಪುರಿಮಕಾ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಾ ಸಬ್ಬಸತ್ತೇಹಿ ಅಸಮಾ, ತೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಅಯಮೇವ ಏಕೋ ರೂಪಕಾಯಗುಣೇಹಿ ಚೇವ ನಾಮಕಾಯಗುಣೇಹಿ ಚ ಸಮೋತಿ ಅಸಮಸಮಟ್ಠೇನಪಿ ಏಕಪುಗ್ಗಲೋ।
ಲೋಕೇತಿ ತಯೋ ಲೋಕಾ – ಸತ್ತಲೋಕೋ, ಓಕಾಸಲೋಕೋ, ಸಙ್ಖಾರಲೋಕೋತಿ। ತೇಸಂ ವಿತ್ಥಾರಕಥಾ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೇ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೧.೧೩೫-೧೩೬) ವುತ್ತಾ। ತೇಸು ಇಧ ಸತ್ತಲೋಕೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ। ಸತ್ತಲೋಕೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋಪಿ ಚೇಸ ನ ದೇವಲೋಕೇ, ನ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ, ಮನುಸ್ಸಲೋಕೇಯೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಮನುಸ್ಸಲೋಕೇಪಿ
‘‘ಪುರತ್ಥಿಮಾಯ ದಿಸಾಯ ಗಜಙ್ಗಲಂ ನಾಮ ನಿಗಮೋ, ತಸ್ಸ ಪರೇನ ಮಹಾಸಾಲಾ, ತತೋ ಪರಾ ಪಚ್ಚನ್ತಿಮಾ ಜನಪದಾ, ಓರತೋ ಮಜ್ಝೇ। ಪುರತ್ಥಿಮದಕ್ಖಿಣಾಯ ದಿಸಾಯ ಸಲ್ಲವತೀ ನಾಮ ನದೀ, ತತೋ ಪರಾ ಪಚ್ಚನ್ತಿಮಾ ಜನಪದಾ, ಓರತೋ ಮಜ್ಝೇ। ದಕ್ಖಿಣಾಯ ದಿಸಾಯ ಸೇತಕಣ್ಣಿಕಂ ನಾಮ ನಿಗಮೋ, ತತೋ ಪರಾ ಪಚ್ಚನ್ತಿಮಾ ಜನಪದಾ, ಓರತೋ ಮಜ್ಝೇ। ಪಚ್ಛಿಮಾಯ
ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಇದಂ ಪನ ಉಭಯಮ್ಪಿ ವಿಪ್ಪಕತವಚನಮೇವ। ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ಬಹುಜನಹಿತಾಯ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ನ ಅಞ್ಞೇನ ಕಾರಣೇನಾತಿ ಏವಂ ಪನೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಏವರೂಪಞ್ಚೇತ್ಥ ಲಕ್ಖಣಂ ನ ಸಕ್ಕಾ ಏತಂ ಅಞ್ಞೇನ ಸದ್ದಲಕ್ಖಣೇನ ಪಟಿಬಾಹಿತುಂ।
ಅಪಿಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ನಾಮ, ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ನಾಮ, ಉಪ್ಪನ್ನೋ ನಾಮಾತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಏಸ ಹಿ ದೀಪಙ್ಕರಪಾದಮೂಲತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಲದ್ಧಬ್ಯಾಕರಣೋ ಬುದ್ಧಕಾರಕೇ ಧಮ್ಮೇ ಪರಿಯೇಸನ್ತೋ ದಸ ಪಾರಮಿಯೋ ದಿಸ್ವಾ ‘‘ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಮಯಾ ಪೂರೇತಬ್ಬಾ’’ತಿ ಕತಸನ್ನಿಟ್ಠಾನೋ ದಾನಪಾರಮಿಂ ಪೂರೇನ್ತೋಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ನಾಮ। ಸೀಲಪಾರಮೀ…ಪೇ॰… ಉಪೇಕ್ಖಾಪಾರಮೀತಿ ಇಮಾ ದಸ ಪಾರಮಿಯೋ ಪೂರೇನ್ತೋಪಿ, ದಸ ಉಪಪಾರಮಿಯೋ ಪೂರೇನ್ತೋಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ನಾಮ। ದಸ ಪರಮತ್ಥಪಾರಮಿಯೋ ಪೂರೇನ್ತೋಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋವ ನಾಮ। ಪಞ್ಚ ಮಹಾಪರಿಚ್ಚಾಗೇ ಪರಿಚ್ಚಜನ್ತೋಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ನಾಮ। ಅತ್ತತ್ಥಚರಿಯಂ ಞಾತತ್ಥಚರಿಯಂ ಲೋಕತ್ಥಚರಿಯಂ ಪೂರಯಮಾನೋಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ನಾಮ। ಕಪ್ಪಸತಸಹಸ್ಸಾಧಿಕಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಅಸಙ್ಖ್ಯೇಯ್ಯಾನಿ ಬುದ್ಧಕಾರಕೇ ಧಮ್ಮೇ ಮತ್ಥಕಂ ಪಾಪೇನ್ತೋಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ನಾಮ। ವೇಸ್ಸನ್ತರತ್ತಭಾವಂ ಪಹಾಯ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ನಾಮ। ಅರಹತ್ತಫಲಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ನಾಮ। ಬುದ್ಧಾನಂ ಹಿ ಸಾವಕಾನಂ ವಿಯ ನ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಇದ್ಧಿವಿಧಞಾಣಾದೀನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಸಹೇವ ಪನ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೇನ ಸಕಲೋಪಿ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಾದಿ ಗುಣರಾಸಿ ಆಗತೋವ ನಾಮ ಹೋತಿ। ತಸ್ಮಾ ತೇ ನಿಪ್ಫತ್ತಸಬ್ಬಕಿಚ್ಚತ್ತಾ ಅರಹತ್ತಫಲಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ನಾಮ ಹೋನ್ತಿ। ಇಮಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಸುತ್ತೇ ಅರಹತ್ತಫಲಕ್ಖಣಂಯೇವ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ, ಉಪ್ಪನ್ನೋ ಹೋತೀತಿ ಅಯಞ್ಹೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ।
ಬಹುಜನಹಿತಾಯಾತಿ ಬಹುಜನಸುಖಾಯಾತಿ ಮಹಾಜನಸ್ಸ ಸುಖತ್ಥಾಯ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಲೋಕಾನುಕಮ್ಪಾಯಾತಿ ಸತ್ತಲೋಕಸ್ಸ ಅನುಕಮ್ಪಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಕತರಸತ್ತಲೋಕಸ್ಸಾತಿ? ಯೋ ತಥಾಗತಸ್ಸ ಧಮ್ಮದೇಸನಂ ಸುತ್ವಾ ಅಮತಪಾನಂ ಪಿವಿತ್ವಾ ಧಮ್ಮಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿ, ತಸ್ಸ। ಭಗವತಾ ಹಿ ಮಹಾಬೋಧಿಮಣ್ಡೇ ಸತ್ತಸತ್ತಾಹಂ ವೀತಿನಾಮೇತ್ವಾ ಬೋಧಿಮಣ್ಡಾ ಇಸಿಪತನಂ ಆಗಮ್ಮ ‘‘ದ್ವೇಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅನ್ತಾ ಪಬ್ಬಜಿತೇನ ನ ಸೇವಿತಬ್ಬಾ’’ತಿ
ದೇವಮನುಸ್ಸಾನನ್ತಿ ನ ಕೇವಲಂ ದೇವಮನುಸ್ಸಾನಂಯೇವ, ಅವಸೇಸಾನಂ ನಾಗಸುಪಣ್ಣಾದೀನಮ್ಪಿ ಅತ್ಥಾಯ ಹಿತಾಯ ಸುಖಾಯೇವ ಉಪ್ಪನ್ನೋ। ಸಹೇತುಕಪಟಿಸನ್ಧಿಕೇ ಪನ
ಕತಮೋ ಏಕಪುಗ್ಗಲೋತಿ ಅಯಂ ಪುಚ್ಛಾ। ಪುಚ್ಛಾ ಚ ನಾಮೇಸಾ ಪಞ್ಚವಿಧಾ ಹೋತಿ – ಅದಿಟ್ಠಜೋತನಾ ಪುಚ್ಛಾ, ದಿಟ್ಠಸಂಸನ್ದನಾ ಪುಚ್ಛಾ, ವಿಮತಿಚ್ಛೇದನಾ ಪುಚ್ಛಾ, ಅನುಮತಿಪುಚ್ಛಾ, ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾತಿ।
ತಾಸಂ ಇದಂ ನಾನತ್ತಂ – ಕತಮಾ ಅದಿಟ್ಠಜೋತನಾ ಪುಚ್ಛಾ? ಪಕತಿಯಾ ಲಕ್ಖಣಂ ಅಞ್ಞಾತಂ ಹೋತಿ ಅದಿಟ್ಠಂ ಅತುಲಿತಂ ಅತೀರಿತಂ ಅವಿಭೂತಂ ಅಭಾವಿತಂ। ತಸ್ಸ ಞಾಣಾಯ ದಸ್ಸನಾಯ ತುಲನಾಯ
ಕತಮಾ ದಿಟ್ಠಸಂಸನ್ದನಾ ಪುಚ್ಛಾ? ಪಕತಿಯಾ ಲಕ್ಖಣಂ ಞಾತಂ ಹೋತಿ ದಿಟ್ಠಂ ತುಲಿತಂ ತೀರಿತಂ ವಿಭೂತಂ ವಿಭಾವಿತಂ। ಸೋ ಅಞ್ಞೇಹಿ ಪಣ್ಡಿತೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಸಂಸನ್ದನತ್ಥಾಯ ಪಞ್ಹಂ ಪುಚ್ಛತಿ, ಅಯಂ ದಿಟ್ಠಸಂಸನ್ದನಾ ಪುಚ್ಛಾ।
ಕತಮಾ ವಿಮತಿಚ್ಛೇದನಾ ಪುಚ್ಛಾ? ಪಕತಿಯಾ ಸಂಸಯಪಕ್ಖನ್ತೋ ಹೋತಿ ವಿಮತಿಪಕ್ಖನ್ತೋ ದ್ವೇಳ್ಹಕಜಾತೋ ‘‘ಏವಂ ನು ಖೋ, ನ ನು ಖೋ, ಕಿಂ ನು ಖೋ, ಕಥಂ ನು ಖೋ’’ತಿ। ಸೋ ವಿಮತಿಚ್ಛೇದನತ್ಥಾಯ ಪಞ್ಹಂ ಪುಚ್ಛತಿ, ಅಯಂ ವಿಮತಿಚ್ಛೇದನಾ ಪುಚ್ಛಾ।
ಕತಮಾ ಅನುಮತಿಪುಚ್ಛಾ? ಭಗವಾ ಹಿ ಭಿಕ್ಖೂನಂ ಅನುಮತಿಯಾ ಪಞ್ಹಂ ಪುಚ್ಛತಿ – ‘‘ತಂ ಕಿಂ ಮಞ್ಞಥ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ರೂಪಂ ನಿಚ್ಚಂ ವಾ ಅನಿಚ್ಚಂ ವಾ’’ತಿ? ‘‘ಅನಿಚ್ಚಂ, ಭನ್ತೇ’’। ‘‘ಯಂ ಪನಾನಿಚ್ಚಂ, ದುಕ್ಖಂ ವಾ ತಂ ಸುಖಂ ವಾ’’ತಿ? ‘‘ದುಕ್ಖಂ, ಭನ್ತೇ’’। ‘‘ಯಂ ಪನಾನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಂ ವಿಪರಿಣಾಮಧಮ್ಮಂ, ಕಲ್ಲಂ
ಕತಮಾ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾ? ಭಗವಾ ಭಿಕ್ಖೂನಂ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಯ ಪಞ್ಹಂ ಪುಚ್ಛತಿ – ‘‘ಚತ್ತಾರೋಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ। ಕತಮೇ ಚತ್ತಾರೋ’’ತಿ? ಅಯಂ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾತಿ।
ತತ್ಥ ಬುದ್ಧಾನಂ ಪುರಿಮಾ ತಿಸ್ಸೋ ಪುಚ್ಛಾ ನತ್ಥಿ। ಕಸ್ಮಾ? ಬುದ್ಧಾನಂ ಹಿ ತೀಸು ಅದ್ಧಾಸು ಕಿಞ್ಚಿ ಸಙ್ಖತಂ ಅದ್ಧಾವಿಮುತ್ತಂ ವಾ ಅಸಙ್ಖತಂ ಅದಿಟ್ಠಂ ಅಜಾನಿತಂ ಅತುಲಿತಂ ಅತೀರಿತಂ ಅವಿಭೂತಂ ಅವಿಭಾವಿತಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ಅದಿಟ್ಠಜೋತನಾಪುಚ್ಛಾ ನತ್ಥಿ। ಯಂ ಪನ ಭಗವತಾ ಅತ್ತನೋ ಞಾಣೇನ ಪಟಿವಿದ್ಧಂ, ತಸ್ಸ ಅಞ್ಞೇನ ಸಮಣೇನ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ
ಇದಾನಿ ತಾಯ ಪುಚ್ಛಾಯ ಪುಟ್ಠಂ ಏಕಪುಗ್ಗಲಂ ವಿಭಾವೇನ್ತೋ ತಥಾಗತೋ ಅರಹಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋತಿ ಆಹ। ತತ್ಥ ತಥಾಗತೋತಿ ಅಟ್ಠಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಭಗವಾ ತಥಾಗತೋ – ತಥಾ ಆಗತೋತಿ ತಥಾಗತೋ, ತಥಾ ಗತೋತಿ ತಥಾಗತೋ, ತಥಲಕ್ಖಣಂ ಆಗತೋತಿ ತಥಾಗತೋ, ತಥಧಮ್ಮೇ ಯಾಥಾವತೋ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧೋತಿ ತಥಾಗತೋ, ತಥದಸ್ಸಿತಾಯ ತಥಾಗತೋ, ತಥವಾದಿತಾಯ ತಥಾಗತೋ, ತಥಾಕಾರಿತಾಯ ತಥಾಗತೋ, ಅಭಿಭವನಟ್ಠೇನ ತಥಾಗತೋತಿ।
ಕಥಂ ಭಗವಾ ತಥಾ ಆಗತೋತಿ ತಥಾಗತೋ? ಯಥಾ ಸಬ್ಬಲೋಕಹಿತಾಯ ಉಸ್ಸುಕ್ಕಮಾಪನ್ನಾ ಪುರಿಮಕಾ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಾ ಆಗತಾ, ಯಥಾ ವಿಪಸ್ಸೀ ಭಗವಾ ಆಗತೋ, ಯಥಾ ಸಿಖೀ ಭಗವಾ, ಯಥಾ ವೇಸ್ಸಭೂ ಭಗವಾ, ಯಥಾ ಕಕುಸನ್ಧೋ ಭಗವಾ, ಯಥಾ ಕೋಣಾಗಮನೋ ಭಗವಾ, ಯಥಾ ಕಸ್ಸಪೋ ಭಗವಾ ಆಗತೋತಿ। ಕಿಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ? ಯೇನ ಅಭಿನೀಹಾರೇನ ಏತೇ ಭಗವನ್ತೋ ಆಗತಾ, ತೇನೇವ ಅಮ್ಹಾಕಮ್ಪಿ ಭಗವಾ ಆಗತೋ। ಅಥ ವಾ ಯಥಾ ವಿಪಸ್ಸೀ ಭಗವಾ…ಪೇ॰… ಯಥಾ ಕಸ್ಸಪೋ ಭಗವಾ ದಾನಪಾರಮಿಂ ಪೂರೇತ್ವಾ, ಸೀಲನೇಕ್ಖಮ್ಮಪಞ್ಞಾವೀರಿಯಖನ್ತಿಸಚ್ಚಾಧಿಟ್ಠಾನಮೇತ್ತಾಉಪೇಕ್ಖಾಪಾರಮಿಂ ಪೂರೇತ್ವಾ ಇಮಾ ದಸ ಪಾರಮಿಯೋ, ದಸ ಉಪಪಾರಮಿಯೋ, ದಸ ಪರಮತ್ಥಪಾರಮಿಯೋತಿ ಸಮತಿಂಸ ಪಾರಮಿಯೋ ಪೂರೇತ್ವಾ, ಅಙ್ಗಪರಿಚ್ಚಾಗಂ ನಯನಧನರಜ್ಜಪುತ್ತದಾರಪರಿಚ್ಚಾಗನ್ತಿ ಇಮೇ ಪಞ್ಚ ಮಹಾಪರಿಚ್ಚಾಗೇ ಪರಿಚ್ಚಜಿತ್ವಾ, ಪುಬ್ಬಯೋಗಪುಬ್ಬಚರಿಯಧಮ್ಮಕ್ಖಾನಞಾತತ್ಥಚರಿಯಾದಯೋ
‘‘ಯಥೇವ
ಸಬ್ಬಞ್ಞುಭಾವಂ ಮುನಯೋ ಇಧಾಗತಾ।
ತಥಾ ಅಯಂ ಸಕ್ಯಮುನೀಪಿ ಆಗತೋ,
ತಥಾಗತೋ ವುಚ್ಚತಿ ತೇನ ಚಕ್ಖುಮಾ’’ತಿ॥
ಏವಂ ತಥಾ ಆಗತೋತಿ ತಥಾಗತೋ।
ಕಥಂ ತಥಾ ಗತೋತಿ ತಥಾಗತೋ? ಯಥಾ ಸಮ್ಪತಿಜಾತೋ ವಿಪಸ್ಸೀ ಭಗವಾ ಗತೋ…ಪೇ॰… ಕಸ್ಸಪೋ ಭಗವಾ ಗತೋ। ಕಥಞ್ಚ ಸೋ ಗತೋತಿ? ಸೋ ಹಿ ಸಮ್ಪತಿಜಾತೋವ ಸಮೇಹಿ ಪಾದೇಹಿ ಪಥವಿಯಂ ಪತಿಟ್ಠಾಯ ಉತ್ತರಾಭಿಮುಖೋ ಸತ್ತಪದವೀತಿಹಾರೇನ ಗತೋ। ಯಥಾಹ – ‘‘ಸಮ್ಪತಿಜಾತೋ, ಆನನ್ದ, ಬೋಧಿಸತ್ತೋ ಸಮೇಹಿ ಪಾದೇಹಿ ಪಥವಿಯಂ ಪತಿಟ್ಠಹಿತ್ವಾ ಉತ್ತರಾಭಿಮುಖೋ ಸತ್ತಪದವೀತಿಹಾರೇನ ಗಚ್ಛತಿ ಸೇತಮ್ಹಿ ಛತ್ತೇ ಅನುಧಾರಿಯಮಾನೇ, ಸಬ್ಬಾ ಚ ದಿಸಾ ಅನುವಿಲೋಕೇತಿ, ಆಸಭಿಞ್ಚ ವಾಚಂ ಭಾಸತಿ ‘ಅಗ್ಗೋಹಮಸ್ಮಿ ಲೋಕಸ್ಸ, ಜೇಟ್ಠೋಹಮಸ್ಮಿ ಲೋಕಸ್ಸ, ಸೇಟ್ಠೋಹಮಸ್ಮಿ ಲೋಕಸ್ಸ, ಅಯಮನ್ತಿಮಾ ಜಾತಿ, ನತ್ಥಿ ದಾನಿ ಪುನಬ್ಭವೋ’’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೨೦೭)। ತಞ್ಚಸ್ಸ ಗಮನಂ ತಥಂ ಅಹೋಸಿ ಅವಿತಥಂ ಅನೇಕೇಸಂ ವಿಸೇಸಾಧಿಗಮಾನಂ ಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಭಾವೇನ। ಯಞ್ಹಿ ಸೋ ಸಮ್ಪತಿಜಾತೋವ ಸಮೇಹಿ ಪಾದೇಹಿ ಪತಿಟ್ಠಹಿ, ಇದಮಸ್ಸ ಚತುರಿದ್ಧಿಪಾದಪಟಿಲಾಭಸ್ಸ ಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಂ, ಉತ್ತರಾಭಿಮುಖಭಾವೋ ಪನ ಸಬ್ಬಲೋಕುತ್ತರಭಾವಸ್ಸ ಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಂ, ಸತ್ತಪದವೀತಿಹಾರೋ ಸತ್ತಬೋಜ್ಝಙ್ಗರತನಪಟಿಲಾಭಸ್ಸ, ‘‘ಸುವಣ್ಣದಣ್ಡಾ ವೀತಿಪತನ್ತಿ ಚಾಮರಾ’’ತಿ (ಸು॰ ನಿ॰ ೬೯೩) ಏತ್ಥ ವುತ್ತಚಾಮರುಕ್ಖೇಪೋ ಪನ ಸಬ್ಬತಿತ್ಥಿಯನಿಮ್ಮಥನಸ್ಸ
‘‘ಮುಹುತ್ತಜಾತೋವ ಗವಮ್ಪತೀ ಯಥಾ,
ಸಮೇಹಿ ಪಾದೇಹಿ ಫುಸೀ ವಸುನ್ಧರಂ।
ಸೋ ವಿಕ್ಕಮೀ ಸತ್ತ ಪದಾನಿ ಗೋತಮೋ,
ಸೇತಞ್ಚ ಛತ್ತಂ ಅನುಧಾರಯುಂ ಮರೂ॥
‘‘ಗನ್ತ್ವಾನ
ದಿಸಾ ವಿಲೋಕೇಸಿ ಸಮಾ ಸಮನ್ತತೋ।
ಅಟ್ಠಙ್ಗುಪೇತಂ ಗಿರಮಬ್ಭುದೀರಯಿ,
ಸೀಹೋ ಯಥಾ ಪಬ್ಬತಮುದ್ಧನಿಟ್ಠಿತೋ’’ತಿ॥
ಏವಂ ತಥಾ ಗತೋತಿ ತಥಾಗತೋ।
ಅಥ ವಾ ಯಥಾ ವಿಪಸ್ಸೀ ಭಗವಾ…ಪೇ॰… ಯಥಾ ಕಸ್ಸಪೋ ಭಗವಾ, ಅಯಮ್ಪಿ ಭಗವಾ ತಥೇವ ನೇಕ್ಖಮ್ಮೇನ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಂ ಪಹಾಯ ಗತೋ, ಅಬ್ಯಾಪಾದೇನ ಬ್ಯಾಪಾದಂ, ಆಲೋಕಸಞ್ಞಾಯ ಥಿನಮಿದ್ಧಂ, ಅವಿಕ್ಖೇಪೇನ ಉದ್ಧಚ್ಚಕುಕ್ಕುಚ್ಚಂ, ಧಮ್ಮವವತ್ಥಾನೇನ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಂ ಪಹಾಯ ಗತೋ, ಞಾಣೇನ ಅವಿಜ್ಜಂ ಪದಾಲೇತ್ವಾ ಗತೋ, ಪಾಮೋಜ್ಜೇನ ಅರತಿಂ ವಿನೋದೇತ್ವಾ, ಪಠಮಜ್ಝಾನೇನ ನೀವರಣಕವಾಟಂ ಉಗ್ಘಾಟೇತ್ವಾ, ದುತಿಯಜ್ಝಾನೇನ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಂ ವೂಪಸಮೇತ್ವಾ, ತತಿಯಜ್ಝಾನೇನ ಪೀತಿಂ ವಿರಾಜೇತ್ವಾ, ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನೇನ ಸುಖದುಕ್ಖಂ ಪಹಾಯ, ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ ರೂಪಸಞ್ಞಾಪಟಿಘಸಞ್ಞಾನಾನತ್ತಸಞ್ಞಾಯೋ ಸಮತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ, ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಾಯತನಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಸಞ್ಞಂ, ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾಯತನಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ
ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಂ ಪಹಾಯ, ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಸುಖಸಞ್ಞಂ, ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಅತ್ತಸಞ್ಞಂ, ನಿಬ್ಬಿದಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ನನ್ದಿಂ, ವಿರಾಗಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ರಾಗಂ, ನಿರೋಧಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಸಮುದಯಂ, ಪಟಿನಿಸ್ಸಗ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಆದಾನಂ, ಖಯಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಘನಸಞ್ಞಂ, ವಯಾನುಪಸ್ಸನಾಯ
ಕಥಂ ತಥಲಕ್ಖಣಂ ಆಗತೋತಿ ತಥಾಗತೋ? ಪಥವೀಧಾತುಯಾ ಕಕ್ಖಳತ್ತಲಕ್ಖಣಂ ತಥಂ ಅವಿತಥಂ, ಆಪೋಧಾತುಯಾ ಪಗ್ಘರಣಲಕ್ಖಣಂ, ತೇಜೋಧಾತುಯಾ ಉಣ್ಹತ್ತಲಕ್ಖಣಂ, ವಾಯೋಧಾತುಯಾ ವಿತ್ಥಮ್ಭನಲಕ್ಖಣಂ, ಆಕಾಸಧಾತುಯಾ ಅಸಮ್ಫುಟ್ಠಲಕ್ಖಣಂ, ವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯಾ ವಿಜಾನನಲಕ್ಖಣಂ।
ರೂಪಸ್ಸ ರುಪ್ಪನಲಕ್ಖಣಂ, ವೇದನಾಯ ವೇದಯಿತಲಕ್ಖಣಂ, ಸಞ್ಞಾಯ ಸಞ್ಜಾನನಲಕ್ಖಣಂ, ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಅಭಿಸಙ್ಖರಣಲಕ್ಖಣಂ, ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ವಿಜಾನನಲಕ್ಖಣಂ।
ವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ಅಭಿನಿರೋಪನಲಕ್ಖಣಂ, ವಿಚಾರಸ್ಸ ಅನುಮಜ್ಜನಲಕ್ಖಣಂ, ಪೀತಿಯಾ ಫರಣಲಕ್ಖಣಂ, ಸುಖಸ್ಸ ಸಾತಲಕ್ಖಣಂ, ಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾಯ ಅವಿಕ್ಖೇಪಲಕ್ಖಣಂ, ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಫುಸನಲಕ್ಖಣಂ।
ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಅಧಿಮೋಕ್ಖಲಕ್ಖಣಂ, ವೀರಿಯಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಪಗ್ಗಹಲಕ್ಖಣಂ, ಸತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ
ಸದ್ಧಾಬಲಸ್ಸ ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯೇ ಅಕಮ್ಪಿಯಲಕ್ಖಣಂ, ವೀರಿಯಬಲಸ್ಸ ಕೋಸಜ್ಜೇ, ಸತಿಬಲಸ್ಸ ಮುಟ್ಠಸ್ಸಚ್ಚೇ, ಸಮಾಧಿಬಲಸ್ಸ ಉದ್ಧಚ್ಚೇ, ಪಞ್ಞಾಬಲಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಅಕಮ್ಪಿಯಲಕ್ಖಣಂ।
ಸತಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಸ್ಸ ಉಪಟ್ಠಾನಲಕ್ಖಣಂ, ಧಮ್ಮವಿಚಯಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಸ್ಸ ಪವಿಚಯಲಕ್ಖಣಂ, ವೀರಿಯಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಸ್ಸ ಪಗ್ಗಹಲಕ್ಖಣಂ, ಪೀತಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಸ್ಸ ಫರಣಲಕ್ಖಣಂ, ಪಸ್ಸದ್ಧಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಸ್ಸ ವೂಪಸಮಲಕ್ಖಣಂ
ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ದಸ್ಸನಲಕ್ಖಣಂ, ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಸ್ಸ ಅಭಿನಿರೋಪನಲಕ್ಖಣಂ, ಸಮ್ಮಾವಾಚಾಯ ಪರಿಗ್ಗಹಲಕ್ಖಣಂ, ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತಸ್ಸ ಸಮುಟ್ಠಾನಲಕ್ಖಣಂ, ಸಮ್ಮಾಆಜೀವಸ್ಸ ವೋದಾನಲಕ್ಖಣಂ, ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮಸ್ಸ ಪಗ್ಗಹಲಕ್ಖಣಂ, ಸಮ್ಮಾಸತಿಯಾ ಉಪಟ್ಠಾನಲಕ್ಖಣಂ, ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಅವಿಕ್ಖೇಪಲಕ್ಖಣಂ।
ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಅಞ್ಞಾಣಲಕ್ಖಣಂ, ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಚೇತನಾಲಕ್ಖಣಂ, ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ವಿಜಾನನಲಕ್ಖಣಂ, ನಾಮಸ್ಸ ನಮನಲಕ್ಖಣಂ, ರೂಪಸ್ಸ ರುಪ್ಪನಲಕ್ಖಣಂ, ಸಳಾಯತನಸ್ಸ ಆಯತನಲಕ್ಖಣಂ, ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಫುಸನಲಕ್ಖಣಂ, ವೇದನಾಯ ವೇದಯಿತಲಕ್ಖಣಂ, ತಣ್ಹಾಯ ಹೇತುಲಕ್ಖಣಂ, ಉಪಾದಾನಸ್ಸ ಗಹಣಲಕ್ಖಣಂ, ಭವಸ್ಸ ಆಯೂಹನಲಕ್ಖಣಂ, ಜಾತಿಯಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಲಕ್ಖಣಂ, ಜರಾಯ ಜೀರಣಲಕ್ಖಣಂ, ಮರಣಸ್ಸ ಚುತಿಲಕ್ಖಣಂ।
ಧಾತೂನಂ
ಸಚ್ಚಾನಂ ತಥಲಕ್ಖಣಂ, ಸಮಥಸ್ಸ ಅವಿಕ್ಖೇಪಲಕ್ಖಣಂ, ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಅನುಪಸ್ಸನಾಲಕ್ಖಣಂ, ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾನಂ ಏಕರಸಲಕ್ಖಣಂ, ಯುಗನದ್ಧಾನಂ ಅನತಿವತ್ತನಲಕ್ಖಣಂ।
ಸೀಲವಿಸುದ್ಧಿಯಾ
ಖಯೇ ಞಾಣಸ್ಸ ಸಮುಚ್ಛೇದಲಕ್ಖಣಂ, ಅನುಪ್ಪಾದೇ ಞಾಣಸ್ಸ ಪಸ್ಸದ್ಧಿಲಕ್ಖಣಂ।
ಛನ್ದಸ್ಸ ಮೂಲಲಕ್ಖಣಂ, ಮನಸಿಕಾರಸ್ಸ ಸಮುಟ್ಠಾನಲಕ್ಖಣಂ, ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಸಮೋಧಾನಲಕ್ಖಣಂ, ವೇದನಾಯ ಸಮೋಸರಣಲಕ್ಖಣಂ, ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಪಮುಖಲಕ್ಖಣಂ, ಸತಿಯಾ ಆಧಿಪತೇಯ್ಯಲಕ್ಖಣಂ, ಪಞ್ಞಾಯ ತತುತ್ತರಿಯಲಕ್ಖಣಂ
ಕಥಂ ತಥಧಮ್ಮೇ ಯಾಥಾವತೋ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧೋತಿ ತಥಾಗತೋ? ತಥಧಮ್ಮಾ ನಾಮ ಚತ್ತಾರಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ। ಯಥಾಹ – ‘‘ಚತ್ತಾರಿಮಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಥಾನಿ ಅವಿತಥಾನಿ ಅನಞ್ಞಥಾನಿ। ಕತಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ? ‘ಇದಂ ದುಕ್ಖ’ನ್ತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಥಮೇತಂ ಅವಿತಥಮೇತಂ ಅನಞ್ಞಥಮೇತ’’ನ್ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೧೦೯೦) ವಿತ್ಥಾರೋ। ತಾನಿ ಚ ಭಗವಾ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧೋ, ತಸ್ಮಾ ತಥಾನಂ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧತ್ತಾ ತಥಾಗತೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಅಭಿಸಮ್ಬೋಧತ್ಥೋ ಹಿ ಏತ್ಥ ಗತಸದ್ದೋ।
ಅಪಿಚ ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಸಮ್ಭೂತಸಮುದಾಗತಟ್ಠೋ ತಥೋ ಅವಿತಥೋ ಅನಞ್ಞಥೋ…ಪೇ॰… ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಸಮ್ಭೂತಸಮುದಾಗತಟ್ಠೋ ತಥೋ ಅವಿತಥೋ ಅನಞ್ಞಥೋ। ತಥಾ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪಚ್ಚಯಟ್ಠೋ, ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಟ್ಠೋ…ಪೇ॰… ಜಾತಿಯಾ ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಟ್ಠೋ ತಥೋ ಅವಿತಥೋ ಅನಞ್ಞಥೋ। ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಭಗವಾ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧೋ। ತಸ್ಮಾಪಿ
ಕಥಂ ತಥದಸ್ಸಿತಾಯ ತಥಾಗತೋ? ಭಗವಾ
ಕಥಂ ತಥವಾದಿತಾಯ ತಥಾಗತೋ? ಯಂ ರತ್ತಿಂ ಭಗವಾ ಬೋಧಿಮಣ್ಡೇ ಅಪರಾಜಿತಪಲ್ಲಙ್ಕೇ ನಿಸಿನ್ನೋ ತಿಣ್ಣಂ ಮಾರಾನಂ ಮತ್ಥಕಂ ಮದ್ದಿತ್ವಾ ಅನುತ್ತರಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಂ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧೋ, ಯಞ್ಚ ರತ್ತಿಂ ಯಮಕಸಾಲಾನಂ ಅನ್ತರೇ ಅನುಪಾದಿಸೇಸಾಯ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತುಯಾ ಪರಿನಿಬ್ಬಾಯಿ, ಏತ್ಥನ್ತರೇ ಪಞ್ಚಚತ್ತಾಲೀಸವಸ್ಸಪರಿಮಾಣೇ ಕಾಲೇ ಪಠಮಬೋಧಿಯಾಪಿ ಮಜ್ಝಿಮಬೋಧಿಯಾಪಿ ಪಚ್ಛಿಮಬೋಧಿಯಾಪಿ ಯಂ ಭಗವತಾ ಭಾಸಿತಂ ಸುತ್ತಂ ಗೇಯ್ಯಂ…ಪೇ॰… ವೇದಲ್ಲಂ, ಸಬ್ಬಂ
ಅಪಿಚ ಆಗದನಂ ಆಗದೋ, ವಚನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಥೋ ಅವಿಪರೀತೋ ಆಗದೋ ಅಸ್ಸಾತಿ ದಕಾರಸ್ಸ ತಕಾರಂ ಕತ್ವಾ ತಥಾಗತೋತಿ ಏವಮ್ಪೇತಸ್ಮಿಂ ಅತ್ಥೇ ಪದಸಿದ್ಧಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ಕಥಂ ತಥಾಕಾರಿತಾಯ ತಥಾಗತೋ? ಭಗವತೋ ಹಿ ವಾಚಾಯ ಕಾಯೋ ಅನುಲೋಮೇತಿ ಕಾಯಸ್ಸಪಿ ವಾಚಾ, ತಸ್ಮಾ ಯಥಾವಾದೀ ತಥಾಕಾರೀ ಯಥಾಕಾರೀ ತಥಾವಾದೀ ಚ ಹೋತಿ। ಏವಂ ಭೂತಸ್ಸ ಚಸ್ಸ ಯಥಾ ವಾಚಾ, ಕಾಯೋಪಿ ತಥಾ ಗತೋ, ಪವತ್ತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಥಾ ಚ ಕಾಯೋ, ವಾಚಾಪಿ ತಥಾ ಗತಾತಿ ತಥಾಗತೋ। ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಯಥಾವಾದೀ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಥಾಗತೋ ತಥಾಕಾರೀ, ಯಥಾಕಾರೀ ತಥಾವಾದೀ। ಇತಿ ಯಥಾವಾದೀ ತಥಾಕಾರೀ, ಯಥಾಕಾರೀ ತಥಾವಾದೀ। ತಸ್ಮಾ ‘ತಥಾಗತೋ’ತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೨೩)। ಏವಂ ತಥಾಕಾರಿತಾಯ ತಥಾಗತೋ।
ಕಥಂ ಅಭಿಭವನಟ್ಠೇನ ತಥಾಗತೋ? ಉಪರಿ ಭವಗ್ಗಂ ಹೇಟ್ಠಾ ಅವೀಚಿಂ ಪರಿಯನ್ತಂ ಕತ್ವಾ ತಿರಿಯಂ
ತತ್ರೇವಂ ಪದಸಿದ್ಧಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ – ಅಗದೋ ವಿಯ ಅಗದೋ। ಕೋ ಪನೇಸ? ದೇಸನಾವಿಲಾಸೋ ಚೇವ ಪುಞ್ಞುಸ್ಸಯೋ ಚ। ತೇನ ಹೇಸ ಮಹಾನುಭಾವೋ ಭಿಸಕ್ಕೋ ದಿಬ್ಬಾಗದೇನ ಸಪ್ಪೇ ವಿಯ ಸಬ್ಬಪರಪ್ಪವಾದಿನೋ ಸದೇವಕಞ್ಚ ಲೋಕಂ ಅಭಿಭವತಿ। ಇತಿ ಸಬ್ಬಲೋಕಾಭಿಭವನೇ ತಥೋ ಅವಿಪರೀತೋ ದೇಸನಾವಿಲಾಸೋ ಚೇವ ಪುಞ್ಞುಸ್ಸಯೋ ಚ ಅಗದೋ ಅಸ್ಸಾತಿ ದಕಾರಸ್ಸ ತಕಾರಂ ಕತ್ವಾ ತಥಾಗತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಏವಂ ಅಭಿಭವನಟ್ಠೇನ ತಥಾಗತೋ।
ಅಪಿಚ
‘‘ಲೋಕೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಥಾಗತೇನ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧೋ, ಲೋಕಸ್ಮಾ ತಥಾಗತೋ
ತಸ್ಸಪಿ ಏವಂ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಇದಮ್ಪಿ ಚ ತಥಾಗತಸ್ಸ ತಥಾಗತಭಾವದೀಪನೇ ಮುಖಮತ್ತಮೇವ। ಸಬ್ಬಾಕಾರೇನ ಪನ ತಥಾಗತೋವ ತಥಾಗತಸ್ಸ ತಥಾಗತಭಾವಂ ವಣ್ಣೇಯ್ಯ।
ಅರಹಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋತಿ ಪದದ್ವಯೇ ಪನ ಆರಕತ್ತಾ, ಅರೀನಂ ಅರಾನಞ್ಚ ಹತತ್ತಾ, ಪಚ್ಚಯಾದೀನಂ ಅರಹತ್ತಾ, ಪಾಪಕರಣೇ ರಹಾಭಾವಾತಿ ಇಮೇಹಿ ತಾವ ಕಾರಣೇಹಿ ಅರಹನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಸಮ್ಮಾ ಸಾಮಞ್ಚ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಸಙ್ಖೇಪೋ, ವಿತ್ಥಾರತೋ ಪನೇತಂ ಪದದ್ವಯಂ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೇ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೧.೧೨೩ ಆದಯೋ) ಬುದ್ಧಾನುಸ್ಸತಿವಣ್ಣನಾಯಂ ಪಕಾಸಿತನ್ತಿ।
೧೭೧. ದುತಿಯೇ ಪಾತುಭಾವೋತಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ನಿಪ್ಫತ್ತಿ। ದುಲ್ಲಭೋ ಲೋಕಸ್ಮಿನ್ತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸತ್ತಲೋಕೇ ದುಲ್ಲಭೋ ಸುದುಲ್ಲಭೋ ಪರಮದುಲ್ಲಭೋ। ಕಸ್ಮಾ ದುಲ್ಲಭೋತಿ? ಏಕವಾರಂ ದಾನಪಾರಮಿಂ ಪೂರೇತ್ವಾ ಬುದ್ಧೇನ ಭವಿತುಂ ನ ಸಕ್ಕಾ, ದ್ವೇ ವಾರೇ ದಸ ವಾರೇ ವೀಸತಿ ವಾರೇ ಪಞ್ಞಾಸ ವಾರೇ ವಾರಸತಂ ವಾರಸಹಸ್ಸಂ ವಾರಸತಸಹಸ್ಸಂ ವಾರಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಮ್ಪಿ ದಾನಪಾರಮಿಂ ಪೂರೇತ್ವಾ ಬುದ್ಧೇನ ಭವಿತುಂ
೧೭೨. ತತಿಯೇ ಅಚ್ಛರಿಯಮನುಸ್ಸೋತಿ ಅಚ್ಛರಿಯೋ ಮನುಸ್ಸೋ। ಅಚ್ಛರಿಯೋತಿ ಅನ್ಧಸ್ಸ ಪಬ್ಬತಾರೋಹಣಂ ವಿಯ ನಿಚ್ಚಂ ನ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಯಂ ತಾವ ಸದ್ದನಯೋ। ಅಯಂ ಪನ ಅಟ್ಠಕಥಾನಯೋ – ಅಚ್ಛರಾಯೋಗ್ಗೋತಿ ಅಚ್ಛರಿಯೋ, ಅಚ್ಛರಂ ಪಹರಿತ್ವಾ ಪಸ್ಸಿತಬ್ಬೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಪಿಚ ‘‘ತಥಾಗತಸ್ಸ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅರಹತೋ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಪಾತುಭಾವಾ ಚತ್ತಾರೋ ಅಚ್ಛರಿಯಾ ಅಬ್ಭುತಾ ಧಮ್ಮಾ ಪಾತುಭವನ್ತೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೧೨೭) ಏವಮಾದೀಹಿ ಅನೇಕೇಹಿ ಅಚ್ಛರಿಯಬ್ಭುತಧಮ್ಮೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾಪಿ ಅಚ್ಛರಿಯಮನುಸ್ಸೋ। ಆಚಿಣ್ಣಮನುಸ್ಸೋತಿಪಿ ಅಚ್ಛರಿಯಮನುಸ್ಸೋ।
ಅಭಿನೀಹಾರಸ್ಸ ಹಿ ಸಮ್ಪಾದಕೇ ಅಟ್ಠ ಧಮ್ಮೇ ಸಮೋಧಾನೇತ್ವಾ ಏಕಬುದ್ಧಸ್ಸ ಸಮ್ಮುಖೇ ಮಹಾಬೋಧಿಮಣ್ಡೇ ಮಾನಸಂ ಬನ್ಧಿತ್ವಾ ನಿಸಜ್ಜನಂ ನಾಮ ನ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಆಚಿಣ್ಣಂ, ಸಬ್ಬಞ್ಞುಬೋಧಿಸತ್ತಸ್ಸೇವ ಆಚಿಣ್ಣಂ। ತಥಾ ಬುದ್ಧಾನಂ ಸನ್ತಿಕೇ ಬ್ಯಾಕರಣಂ ಲಭಿತ್ವಾ ಅನಿವತ್ತಕೇನ ಹುತ್ವಾ ವೀರಿಯಾಧಿಟ್ಠಾನಂ ಅಧಿಟ್ಠಾಯ ಬುದ್ಧಕಾರಕಧಮ್ಮಾನಂ ಪೂರಣಮ್ಪಿ ನ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಆಚಿಣ್ಣಂ, ಸಬ್ಬಞ್ಞುಬೋಧಿಸತ್ತಸ್ಸೇವ ಆಚಿಣ್ಣಂ। ತಥಾ ಪಾರಮಿಯೋ ಗಬ್ಭಂ ಗಣ್ಹಾಪೇತ್ವಾ
೧೭೩. ಚತುತ್ಥೇ ಕಾಲಕಿರಿಯಾತಿ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಕಾಲೇ ಪಾಕಟಾ ಕಿರಿಯಾತಿ ಕಾಲಕಿರಿಯಾ। ತಥಾಗತೋ ಹಿ ಪಞ್ಚಚತ್ತಾಲೀಸ ವಸ್ಸಾನಿ ಠತ್ವಾ ತೀಣಿ ಪಿಟಕಾನಿ ಪಞ್ಚ ನಿಕಾಯೇ ನವಙ್ಗಂ ಸತ್ಥುಸಾಸನಂ ಚತುರಾಸೀತಿ ಧಮ್ಮಕ್ಖನ್ಧಸಹಸ್ಸಾನಿ ಪಕಾಸೇತ್ವಾ ಮಹಾಜನಂ ನಿಬ್ಬಾನನಿನ್ನಂ ನಿಬ್ಬಾನಪೋಣಂ ಕತ್ವಾ ಯಮಕಸಾಲಾನಮನ್ತರೇ ನಿಪನ್ನೋ ಭಿಕ್ಖುಸಙ್ಘಂ ಆಮನ್ತೇತ್ವಾ ಅಪ್ಪಮಾದೇನ ಓವದಿತ್ವಾ ಸತೋ ಸಮ್ಪಜಾನೋ ಅನುಪಾದಿಸೇಸಾಯ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತುಯಾ ಪರಿನಿಬ್ಬಾಯಿ। ಅಯಮಸ್ಸ ಕಿರಿಯಾ ಯಾವಜ್ಜತನಾ ಪಾಕಟಾತಿ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಕಾಲೇ ಪಾಕಟಾ ಕಿರಿಯಾತಿ ಕಾಲಕಿರಿಯಾ। ಅನುತಪ್ಪಾ ಹೋತೀತಿ ಅನುತಾಪಕರಾ ಹೋತಿ। ತತ್ಥ ಚಕ್ಕವತ್ತಿರಞ್ಞೋ ಕಾಲಕಿರಿಯಾ ಏಕಚಕ್ಕವಾಳೇ ದೇವಮನುಸ್ಸಾನಂ ಅನುತಾಪಕರಾ ಹೋತಿ। ಬುದ್ಧಾನಂ ಕಾಲಕಿರಿಯಾ ದಸಸಹಸ್ಸಚಕ್ಕವಾಳೇಸು ದೇವಮನುಸ್ಸಾನಂ ಅನುತಾಪಕರಾ ಹೋತಿ। ತೇನ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಬಹುನೋ ಜನಸ್ಸ ಅನುತಪ್ಪಾ ಹೋತೀ’’ತಿ।
೧೭೪. ಪಞ್ಚಮೇ ಅದುತಿಯೋತಿ ದುತಿಯಸ್ಸ ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ಅದುತಿಯೋ। ಚತ್ತಾರೋ ಹಿ ಬುದ್ಧಾ ಸುತಬುದ್ಧೋ, ಚತುಸಚ್ಚಬುದ್ಧೋ, ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧೋ, ಸಬ್ಬಞ್ಞುಬುದ್ಧೋತಿ। ತತ್ಥ ಬಹುಸ್ಸುತೋ ಭಿಕ್ಖು ಸುತಬುದ್ಧೋ ನಾಮ ಚತುಸಚ್ಚಬುದ್ಧೋ ನಾಮ ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧೋ ನಾಮ। ಕಪ್ಪಸತಸಹಸ್ಸಾಧಿಕಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ವಾ ಅಟ್ಠ ವಾ ಸೋಳಸ ವಾ ಅಸಙ್ಖ್ಯೇಯ್ಯಾನಿ ಪಾರಮಿಯೋ ಪೂರೇತ್ವಾ ತಿಣ್ಣಂ ಮಾರಾನಂ ಮತ್ಥಕಂ ಮದ್ದಿತ್ವಾ ಪಟಿವಿದ್ಧಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣೋ ಸಬ್ಬಞ್ಞುಬುದ್ಧೋ ನಾಮ। ಇಮೇಸು ಚತೂಸು ಬುದ್ಧೇಸು ಸಬ್ಬಞ್ಞುಬುದ್ಧೋವ ಅದುತಿಯೋ ನಾಮ। ನ ಹಿ ತೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಅಞ್ಞೋ ಸಬ್ಬಞ್ಞುಬುದ್ಧೋ ನಾಮ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ।
ಅಸಹಾಯೋತಿ ಅತ್ತಭಾವೇನ ವಾ ಪಟಿವಿದ್ಧಧಮ್ಮೇಹಿ ವಾ ಸದಿಸೋ ಸಹಾಯೋ ನಾಮ ಅಸ್ಸ ನತ್ಥೀತಿ ಅಸಹಾಯೋ। ‘‘ಲದ್ಧಸಹಾಯೋ ಖೋ ಪನ ಸೋ ಭಗವಾ ಸೇಖಾನಞ್ಚೇವ ಪಟಿಪದಾನ’’ನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಪನ ಪರಿಯಾಯೇನ ಸೇಖಾಸೇಖಾ ಬುದ್ಧಾನಂ ಸಹಾಯಾ ನಾಮ ಹೋನ್ತಿ। ಅಪ್ಪಟಿಮೋತಿ ಪಟಿಮಾ
ಅಪ್ಪಟಿಸಮೋತಿ ಅತ್ತಭಾವೇನೇವಸ್ಸ ಪಟಿಸಮೋ ನಾಮ ಕೋಚಿ ನತ್ಥೀತಿ ಅಪ್ಪಟಿಸಮೋ। ಅಪ್ಪಟಿಭಾಗೋತಿ ಯೇ ತಥಾಗತೇನ ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಧಮ್ಮಾ ದೇಸಿತಾ, ತೇಸು ‘‘ನ ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ, ತಯೋ ವಾ ಪಞ್ಚ ವಾ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಪಟಿಭಾಗಂ ಕಾತುಂ ಸಮತ್ಥೋ ನಾಮ ನತ್ಥೀತಿ ಅಪ್ಪಟಿಭಾಗೋ। ಅಪ್ಪಟಿಪುಗ್ಗಲೋತಿ ಅಞ್ಞೋ ಕೋಚಿ ‘‘ಅಹಂ ಬುದ್ಧೋ’’ತಿ ಏವಂ ಪಟಿಞ್ಞಂ ಕಾತುಂ ಸಮತ್ಥೋ ಪುಗ್ಗಲೋ ನತ್ಥೀತಿ ಅಪ್ಪಟಿಪುಗ್ಗಲೋ। ಅಸಮೋತಿ ಅಪ್ಪಟಿಪುಗ್ಗಲತ್ತಾವ ಸಬ್ಬಸತ್ತೇಹಿ ಅಸಮೋ। ಅಸಮಸಮೋತಿ ಅಸಮಾ ವುಚ್ಚನ್ತಿ ಅತೀತಾನಾಗತಾ ಸಬ್ಬಞ್ಞುಬುದ್ಧಾ, ತೇಹಿ ಅಸಮೇಹಿ ಸಮೋತಿ ಅಸಮಸಮೋ।
ದ್ವಿಪದಾನಂ ಅಗ್ಗೋತಿ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ಅಪದಾನಂ ದ್ವಿಪದಾನಂ ಚತುಪ್ಪದಾನಂ ಬಹುಪ್ಪದಾನಂ ರೂಪೀನಂ ಅರೂಪೀನಂ ಸಞ್ಞೀನಂ ಅಸಞ್ಞೀನಂ ನೇವಸಞ್ಞೀನಾಸಞ್ಞೀನಂ ಸತ್ತಾನಂ ಅಗ್ಗೋವ। ಕಸ್ಮಾ ಇಧ ದ್ವಿಪದಾನಂ ಅಗ್ಗೋತಿ ವುತ್ತೋ? ಸೇಟ್ಠತರವಸೇನ। ಇಮಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಲೋಕೇ ಸೇಟ್ಠೋ ನಾಮ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ಅಪದಚತುಪ್ಪದಬಹುಪ್ಪದೇಸು ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ದ್ವಿಪದೇಸುಯೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಕತರದ್ವಿಪದ್ವೇಸೂತಿ? ಮನುಸ್ಸೇಸು ಚೇವ ದೇವೇಸು ಚ। ಮನುಸ್ಸೇಸು ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ತಿಸಹಸ್ಸಿಮಹಾಸಹಸ್ಸಿಲೋಕಧಾತುಂ ವಸೇ ವತ್ತೇತುಂ ಸಮತ್ಥೋ
೧೭೫-೧೮೬. ಛಟ್ಠಾದೀಸು ಏಕಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಾತುಭಾವಾ ಮಹತೋ ಚಕ್ಖುಸ್ಸ ಪಾತುಭಾವೋ ಹೋತೀತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಏಕಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ತಥಾಗತಸ್ಸ ಅರಹತೋ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಪಾತುಭಾವೇನ ಮಹನ್ತಸ್ಸ ಚಕ್ಖುಸ್ಸ ಪಾತುಭಾವೋ ಹೋತಿ। ತಸ್ಮಿಂ ಪುಗ್ಗಲೇ ಪಾತುಭೂತೇ ತಂ ಪಾತುಭೂತಮೇವ ಹೋತಿ, ನ ವಿನಾ ತಸ್ಸ ಪಾತುಭಾವೇನ ಪಾತುಭವತಿ। ಪಾತುಭಾವೋತಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ನಿಪ್ಫತ್ತಿ। ಕತಮಸ್ಸ ಚಕ್ಖುಸ್ಸಾತಿ? ಪಞ್ಞಾಚಕ್ಖುಸ್ಸ। ಕೀವರೂಪಸ್ಸಾತಿ? ಸಾರಿಪುತ್ತತ್ಥೇರಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಾಪಞ್ಞಾಸದಿಸಸ್ಸ ಮಹಾಮೋಗ್ಗಲ್ಲಾನತ್ಥೇರಸ್ಸ ಸಮಾಧಿಪಞ್ಞಾಸದಿಸಸ್ಸಾತಿ। ಆಲೋಕಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಉಭಿನ್ನಂ ಅಗ್ಗಸಾವಕಾನಂ ಪಞ್ಞಾಆಲೋಕಸದಿಸೋಯೇವ ಹಿ ಏತ್ಥ ಆಲೋಕೋ, ಪಞ್ಞಾಓಭಾಸಸದಿಸೋಯೇವ ಓಭಾಸೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ। ‘‘ಮಹತೋ ಚಕ್ಖುಸ್ಸ, ಮಹತೋ ಆಲೋಕಸ್ಸ, ಮಹತೋ ಓಭಾಸಸ್ಸಾ’’ತಿ ಇಮಾನಿ ಚ ಪನ ತೀಣಿಪಿ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಮಿಸ್ಸಕಾನಿ ಕಥಿತಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ।
ಛನ್ನಂ ಅನುತ್ತರಿಯಾನನ್ತಿ ಉತ್ತರಿತರವಿರಹಿತಾನಂ ಛನ್ನಂ ಉತ್ತಮಧಮ್ಮಾನಂ। ತತ್ಥ ದಸ್ಸನಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಸವನಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಲಾಭಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಸಿಕ್ಖಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಪಾರಿಚರಿಯಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಅನುಸ್ಸತಾನುತ್ತರಿಯನ್ತಿ ಇಮಾನಿ ಛ ಅನುತ್ತರಿಯಾನಿ। ಇಮೇಸಂ ಪಾತುಭಾವೋ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಆಯಸ್ಮಾ ಹಿ ಆನನ್ದತ್ಥೇರೋ ಸಾಯಂಪಾತಂ ತಥಾಗತಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣೇನ ದಟ್ಠುಂ ಲಭತಿ, ಇದಂ ದಸ್ಸನಾನುತ್ತರಿಯಂ। ಅಞ್ಞೋಪಿ ಸೋತಾಪನ್ನೋ ವಾ ಸಕದಾಗಾಮೀ ವಾ ಅನಾಗಾಮೀ ವಾ ಆನನ್ದತ್ಥೇರೋ ವಿಯ ತಥಾಗತಂ ದಸ್ಸನಾಯ ಲಭತಿ, ಇದಮ್ಪಿ ದಸ್ಸನಾನುತ್ತರಿಯಂ
ಆನನ್ದತ್ಥೇರೋಯೇವ ಚ ಅಭಿಕ್ಖಣಂ ದಸಬಲಸ್ಸ ವಚನಂ ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣೇನ ಸೋತುಂ ಲಭತಿ, ಇದಂ ಸವನಾನುತ್ತರಿಯಂ। ಅಞ್ಞೇಪಿ ಸೋತಾಪನ್ನಾದಯೋ ಆನನ್ದತ್ಥೇರೋ ವಿಯ ತಥಾಗತಸ್ಸ ವಚನಂ ಸವನಾಯ ಲಭನ್ತಿ, ಇದಮ್ಪಿ ಸವನಾನುತ್ತರಿಯಂ। ಅಪರೋ ಪನ ಪುಥುಜ್ಜನಕಲ್ಯಾಣಕೋ ಆನನ್ದತ್ಥೇರೋ ವಿಯ ತಥಾಗತಸ್ಸ
ಆನನ್ದತ್ಥೇರೋಯೇವ ಲಾಭಾನುತ್ತರಿಯಂ। ಅಞ್ಞೇಪಿ ಸೋತಾಪನ್ನಾದಯೋ ಆನನ್ದತ್ಥೇರೋ ವಿಯ ದಸಬಲೇ ಸದ್ಧಾಪಟಿಲಾಭಂ ಲಭನ್ತಿ, ಇದಮ್ಪಿ ಲಾಭಾನುತ್ತರಿಯಂ। ಅಪರೋ ಪನ ಪುಥುಜ್ಜನಕಲ್ಯಾಣಕೋ ಆನನ್ದತ್ಥೇರೋ ವಿಯ ದಸಬಲೇ ಸದ್ಧಾಪಟಿಲಾಭಂ ಲಭಿತ್ವಾ ತಂ ಲಾಭಂ ವಡ್ಢೇತ್ವಾ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಂ ಪಾಪೇತಿ, ಅಯಂ ಲಾಭೋಯೇವ ನಾಮ, ಮೂಲಲಾಭೋ ಪನ ಲಾಭಾನುತ್ತರಿಯಂ ನಾಮ।
ಆನನ್ದತ್ಥೇರೋಯೇವ ಚ ದಸಬಲಸ್ಸ ಸಾಸನೇ ತಿಸ್ಸೋ ಸಿಕ್ಖಾ ಸಿಕ್ಖತಿ, ಇದಂ ಸಿಕ್ಖಾನುತ್ತರಿಯಂ। ಅಞ್ಞೇಪಿ ಸೋತಾಪನ್ನಾದಯೋ ಆನನ್ದತ್ಥೇರೋ ವಿಯ ದಸಬಲಸ್ಸ ಸಾಸನೇ ತಿಸ್ಸೋ ಸಿಕ್ಖಾ ಸಿಕ್ಖನ್ತಿ, ಇದಮ್ಪಿ ಸಿಕ್ಖಾನುತ್ತರಿಯಂ। ಅಪರೋ ಪನ ಪುಥುಜ್ಜನಕಲ್ಯಾಣಕೋ ಆನನ್ದತ್ಥೇರೋ ವಿಯ ದಸಬಲಸ್ಸ ಸಾಸನೇ ತಿಸ್ಸೋ ಸಿಕ್ಖಾ ಸಿಕ್ಖಿತ್ವಾ ತಾ ಸಿಕ್ಖಾ ವಡ್ಢೇತ್ವಾ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಂ ಪಾಪೇತಿ। ಅಯಂ ಸಿಕ್ಖಾಯೇವ ನಾಮ, ಮೂಲಸಿಕ್ಖಾ ಪನ ಸಿಕ್ಖಾನುತ್ತರಿಯಂ ನಾಮ।
ಆನನ್ದತ್ಥೇರೋಯೇವ ಚ ಅಭಿಣ್ಹಂ ದಸಬಲಂ ಪರಿಚರತಿ, ಇದಂ ಪಾರಿಚರಿಯಾನುತ್ತರಿಯಂ। ಅಞ್ಞೇಪಿ ಸೋತಾಪನ್ನಾದಯೋ ಆನನ್ದತ್ಥೇರೋ ವಿಯ ಅಭಿಣ್ಹಂ ದಸಬಲಂ ಪರಿಚರನ್ತಿ, ಇದಮ್ಪಿ ಪಾರಿಚರಿಯಾನುತ್ತರಿಯಂ। ಅಪರೋ ಪನ ಪುಥುಜ್ಜನಕಲ್ಯಾಣಕೋ ಆನನ್ದತ್ಥೇರೋ
ಆನನ್ದತ್ಥೇರೋಯೇವ ಚ ದಸಬಲಸ್ಸ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರೇ ಗುಣೇ ಅನುಸ್ಸರತಿ, ಇದಂ ಅನುಸ್ಸತಾನುತ್ತರಿಯಂ। ಅಞ್ಞೇಪಿ ಸೋತಾಪನ್ನಾದಯೋ ಆನನ್ದತ್ಥೇರೋ ವಿಯ ದಸಬಲಸ್ಸ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರೇ ಗುಣೇ ಅನುಸ್ಸರನ್ತಿ, ಇದಮ್ಪಿ ಅನುಸ್ಸತಾನುತ್ತರಿಯಂ। ಅಪರೋ ಪನ ಪುಥುಜ್ಜನಕಲ್ಯಾಣಕೋ ಆನನ್ದತ್ಥೇರೋ ವಿಯ ದಸಬಲಸ್ಸ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರೇ ಗುಣೇ ಅನುಸ್ಸರಿತ್ವಾ ತಂ ಅನುಸ್ಸತಿಂ ವಡ್ಢೇತ್ವಾ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಂ ಪಾಪೇತಿ, ಅಯಂ ಅನುಸ್ಸತಿಯೇವ ನಾಮ, ಮೂಲಾನುಸ್ಸತಿ ಪನ ಅನುಸ್ಸತಾನುತ್ತರಿಯಂ ನಾಮ। ಇಮಾನಿ ಛ ಅನುತ್ತರಿಯಾನಿ, ಇಮೇಸಂ ಪಾತುಭಾವೋ ಹೋತಿ। ಇಮಾನಿ ಚ ಪನ ಛ ಅನುತ್ತರಿಯಾನಿ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಮಿಸ್ಸಕಾನಿ ಕಥಿತಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ।
ಚತುನ್ನಂ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾನಂ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾ ಹೋತೀತಿ ಚತಸ್ಸೋ ಹಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಯೋ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ಪಟಿಭಾನಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾತಿ। ತತ್ಥ ಅತ್ಥೇಸು ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ಧಮ್ಮೇಸು ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ಅತ್ಥಧಮ್ಮನಿರುತ್ತಾಭಿಲಾಪೇ ಞಾಣಂ ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ
ಅನೇಕಧಾತುಪಟಿವೇಧೋತಿ ‘‘ಚಕ್ಖುಧಾತು ರೂಪಧಾತೂ’’ತಿಆದೀನಂ ಅಟ್ಠಾರಸನ್ನಂ ಧಾತೂನಂ ಬುದ್ಧುಪ್ಪಾದೇಯೇವ ಪಟಿವೇಧೋ ಹೋತಿ, ನ ವಿನಾ ಬುದ್ಧುಪ್ಪಾದೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ನಾನಾಧಾತುಪಟಿವೇಧೋತಿ ಏತ್ಥ ವಿಜ್ಜಾವಿಮುತ್ತಿಫಲಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾತಿ ಏತ್ಥ ವಿಜ್ಜಾತಿ ಫಲೇ ಞಾಣಂ, ವಿಮುತ್ತೀತಿ ತದವಸೇಸಾ ಫಲಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಧಮ್ಮಾ। ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾತಿ ಸೋತೋತಿ ಪಠಮಮಗ್ಗೋ, ತೇನ ಸೋತೇನ ಪತ್ತಬ್ಬಂ ಫಲನ್ತಿ ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲಂ। ಸಕದಾಗಾಮಿಫಲಾದೀನಿ ಪಾಕಟಾನೇವ।
೧೮೭. ಅನುತ್ತರನ್ತಿ ನಿರುತ್ತರಂ। ಧಮ್ಮಚಕ್ಕನ್ತಿ ಸೇಟ್ಠಚಕ್ಕಂ। ಚಕ್ಕಸದ್ದೋ ಹೇಸ –
‘‘ಚತುಬ್ಭಿ ಅಟ್ಠಜ್ಝಗಮಾ, ಅಟ್ಠಾಹಿಪಿ ಚ ಸೋಳಸ।
ಸೋಳಸಾಹಿ ಚ ಬಾತ್ತಿಂಸ, ಅತ್ರಿಚ್ಛಂ ಚಕ್ಕಮಾಸದೋ।
ಇಚ್ಛಾಹತಸ್ಸ ಪೋಸಸ್ಸ, ಚಕ್ಕಂ ಭಮತಿ ಮತ್ಥಕೇ’’ತಿ॥ (ಜಾ॰ ೧.೧.೧೦೪; ೧.೫.೧೦೩) –
ಏತ್ಥ ಉರಚಕ್ಕೇ ಆಗತೋ। ‘‘ಚಕ್ಕಸಮಾರುಳ್ಹಾ ಜಾನಪದಾ ಪರಿಯಾಯನ್ತೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೬೩; ೫.೫೪) ಏತ್ಥ ಇರಿಯಾಪಥಚಕ್ಕೇ। ‘‘ಅಥ ಖೋ ಸೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ರಥಕಾರೋ ಯಂ ತಂ ಚಕ್ಕಂ ಛಹಿ ಮಾಸೇಹಿ ನಿಟ್ಠಿತಂ, ತಂ ಪವತ್ತೇಸೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೧೫) ಏತ್ಥ ದಾರುಚಕ್ಕೇ। ‘‘ಅದ್ದಸಾ ಖೋ ದೋಣೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಭಗವತೋ ಪಾದೇಸು ಚಕ್ಕಾನಿ ಸಹಸ್ಸಾರಾನೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೩೬) ಏತ್ಥ ಲಕ್ಖಣಚಕ್ಕೇ। ‘‘ಚತ್ತಾರಿಮಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಚಕ್ಕಾನಿ, ಯೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತಾನಂ ದೇವಮನುಸ್ಸಾನಂ
ಪವತ್ತಿತನ್ತಿ ಅಭಿನೀಹರತಿ ನಾಮಾತಿ? ಯದಾ ಸುಮೇಧಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಹುತ್ವಾ ಕಾಮೇಸು ಆದೀನವಂ ನೇಕ್ಖಮ್ಮೇ ಚ ಆನಿಸಂಸಂ ದಿಸ್ವಾ ಸತ್ತಸತಕಮಹಾದಾನಂ ದತ್ವಾ ಇಸಿಪಬ್ಬಜ್ಜಂ ಪಬ್ಬಜಿತ್ವಾ ಪಞ್ಚ ಅಭಿಞ್ಞಾ ಅಟ್ಠ ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತಿ, ತತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ ಅಭಿನೀಹರತಿ ನಾಮ।
ಕುತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಅಭಿನೀಹಟಂ ನಾಮಾತಿ? ಯದಾ ಅಟ್ಠ ಧಮ್ಮೇ ಸಮೋಧಾನೇತ್ವಾ ದೀಪಙ್ಕರಪಾದಮೂಲೇ ಮಹಾಬೋಧಿಮಣ್ಡತ್ಥಾಯ ಮಾನಸಂ ಬನ್ಧಿತ್ವಾ ‘‘ಬ್ಯಾಕರಣಂ ಅಲದ್ಧಾ ನ ವುಟ್ಠಹಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ವೀರಿಯಾಧಿಟ್ಠಾನಂ ಅಧಿಟ್ಠಾಯ ನಿಪನ್ನೋ ದಸಬಲಸ್ಸ ಸನ್ತಿಕಾ ಬ್ಯಾಕರಣಂ ಲಭಿ, ತತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ ಅಭಿನೀಹಟಂ ನಾಮ।
ಕುತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಉಪ್ಪಾದೇತಿ ನಾಮಾತಿ? ತತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ದಾನಪಾರಮಿಂ ಪೂರೇನ್ತೋಪಿ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ ಉಪ್ಪಾದೇತಿ ನಾಮ। ಸೀಲಪಾರಮಿಂ ಪೂರೇನ್ತೋಪಿ…ಪೇ॰… ಉಪೇಕ್ಖಾಪಾರಮಿಂ ಪೂರೇನ್ತೋಪಿ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ ಉಪ್ಪಾದೇತಿ ನಾಮ। ದಸ ಪಾರಮಿಯೋ ದಸ ಉಪಪಾರಮಿಯೋ ದಸ ಪರಮತ್ಥಪಾರಮಿಯೋ ಪೂರೇನ್ತೋಪಿ, ಪಞ್ಚ ಮಹಾಪರಿಚ್ಚಾಗೇ ಪರಿಚ್ಚಜನ್ತೋಪಿ, ಞಾತತ್ಥಚರಿಯಂ ಪೂರೇನ್ತೋಪಿ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ ಉಪ್ಪಾದೇತಿ ನಾಮ। ವೇಸ್ಸನ್ತರತ್ತಭಾವೇ ಠತ್ವಾ ಸತ್ತಸತಕಮಹಾದಾನಂ ದತ್ವಾ ಪುತ್ತದಾರಂ ದಾನಮುಖೇ ನಿಯ್ಯಾತೇತ್ವಾ ಪಾರಮಿಕೂಟಂ ಗಹೇತ್ವಾ ತುಸಿತಪುರೇ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತ್ವಾ ತತ್ಥ ಯಾವತಾಯುಕಂ ಠತ್ವಾ ದೇವತಾಹಿ ಆಯಾಚಿತೋ ಪಟಿಞ್ಞಂ ದತ್ವಾ ಪಞ್ಚಮಹಾವಿಲೋಕನಂ ವಿಲೋಕೇನ್ತೋಪಿ
ಅರಹತ್ತಫಲಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪಾದಿತಂ ನಾಮ। ಬುದ್ಧಾನಞ್ಹಿ ಸಕಲಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಗುಣರಾಸಿ ಅರಹತ್ತಫಲೇನೇವ ಸದ್ಧಿಂ ಇಜ್ಝತಿ। ತಸ್ಮಾ ತೇನ ತಸ್ಮಿಂ ಖಣೇ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ ಉಪ್ಪಾದಿತಂ ನಾಮ ಹೋತಿ।
ಕದಾ ಪವತ್ತೇತಿ ನಾಮ? ಬೋಧಿಮಣ್ಡೇ ಸತ್ತಸತ್ತಾಹಂ ವೀತಿನಾಮೇತ್ವಾ ಇಸಿಪತನೇ ಮಿಗದಾಯೇ ಅಞ್ಞಾಕೋಣ್ಡಞ್ಞತ್ಥೇರಂ ಕಾಯಸಕ್ಖಿಂ ಕತ್ವಾ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಪ್ಪವತ್ತನಸುತ್ತನ್ತಂ ದೇಸೇನ್ತೋ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ ಪವತ್ತೇತಿ ನಾಮ।
ಯದಾ ಪನ ಅಞ್ಞಾಕೋಣ್ಡಞ್ಞತ್ಥೇರೇನ ದಸಬಲಸ್ಸ ದೇಸನಾಞಾಣಾನುಭಾವನಿಬ್ಬತ್ತಂ ಸವನಂ ಲಭಿತ್ವಾ ಸಬ್ಬಪಠಮಂ ಧಮ್ಮೋ ಅಧಿಗತೋ, ತತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ ಪವತ್ತಿತಂ ನಾಮ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಧಮ್ಮಚಕ್ಕನ್ತಿ
ಸಮ್ಮದೇವಾತಿ ಹೇತುನಾ ನಯೇನ ಕಾರಣೇನೇವ। ಅನುಪ್ಪವತ್ತೇತೀತಿ ಯಥಾ ಪುರತೋ ಗಚ್ಛನ್ತಸ್ಸ ಪಚ್ಛತೋ ಗಚ್ಛನ್ತೋ ತಂ ಅನುಗಚ್ಛತಿ ನಾಮ, ಏವಂ ಪಠಮತರಂ ಸತ್ಥಾರಾ ಪವತ್ತಿತಂ ಥೇರೋ ಅನುಪ್ಪವತ್ತೇತಿ ನಾಮ। ಕಥಂ? ಸತ್ಥಾ ಹಿ ‘‘ಚತ್ತಾರೋಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ। ಕತಮೇ ಚತ್ತಾರೋ’’ತಿ ಕಥೇನ್ತೋ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ ಪವತ್ತೇತಿ ನಾಮ, ಧಮ್ಮಸೇನಾಪತಿ ಸಾರಿಪುತ್ತತ್ಥೇರೋಪಿ ‘‘ಚತ್ತಾರೋಮೇ, ಆವುಸೋ, ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ’’ತಿ ಕಥೇನ್ತೋ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ ಅನುಪ್ಪವತ್ತೇತಿ ನಾಮ। ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ನ ಕೇವಲಞ್ಚ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮೇಸು, ‘‘ಚತ್ತಾರಿಮಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ। ಚತ್ತಾರೋಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅರಿಯವಂಸಾ’’ತಿಆದೀಸುಪಿ ಅಯಂ ನಯೋ ನೇತಬ್ಬೋವ। ಏವಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ ಪವತ್ತೇತಿ ನಾಮ, ಥೇರೋ ದಸಬಲೇನ ಪವತ್ತಿತಂ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ ಅನುಪ್ಪವತ್ತೇತಿ ನಾಮ।
ಏವಂ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ ಅನುಪ್ಪವತ್ತೇನ್ತೇನ ಪನ ಥೇರೇನ ಧಮ್ಮೋ ದೇಸಿತೋಪಿ ಪಕಾಸಿತೋಪಿ ಸತ್ಥಾರಾವ ದೇಸಿತೋ ಪಕಾಸಿತೋ ಹೋತಿ। ಯೋ ಹಿ ಕೋಚಿ ಭಿಕ್ಖು ವಾ ಭಿಕ್ಖುನೀ ವಾ ಉಪಾಸಕೋ ವಾ ಉಪಾಸಿಕಾ ವಾ ದೇವೋ ವಾ ಸಕ್ಕೋ ವಾ ಮಾರೋ
ಏಕಪುಗ್ಗಲವಗ್ಗವಣ್ಣನಾ।