೨. ಅಧಿಕರಣವಗ್ಗವಣ್ಣನಾ
೧೧. ದುತಿಯವಗ್ಗಸ್ಸ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನಬಲಂ, ಉಪಪರಿಕ್ಖನಪಞ್ಞಾಯೇತಂ ನಾಮಂ। ವೀರಿಯಸೀಸೇನ ಸತ್ತ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗೇ ಭಾವೇನ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಬಲಂ ಭಾವನಾಬಲಂ। ವೀರಿಯುಪತ್ಥಮ್ಭೇನ ಹಿ ಕುಸಲಭಾವನಾ ಬಲವತೀ ಥಿರಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಥಾ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಬಲವತೀ ಕುಸಲಭಾವನಾ ಬಲವನ್ತೋ ಸತ್ತ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾತಿಪಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ಅತ್ಥತೋ ವೀರಿಯಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಸೀಸೇನ ಸತ್ತ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾ ಹೋನ್ತಿ। ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ – ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಂ ಭಾವನಾಬಲಂ? ಯಾ ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಆಸೇವನಾ ಭಾವನಾ ಬಹುಲೀಕಮ್ಮಂ, ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ಭಾವನಾಬಲಂ। ಸತ್ತಪಿ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾ ಭಾವನಾಬಲ’’ನ್ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೩೬೧)।
ಅಕಮ್ಪಿಯಟ್ಠೇನಾತಿ ಪಟಿಪಕ್ಖೇಹಿ ಅಕಮ್ಪನೀಯಟ್ಠೇನ। ದುರಭಿಭವನಟ್ಠೇನಾತಿ ದುರಭಿಭವನೀಯಟ್ಠೇನ। ಅನಜ್ಝೋಮದ್ದನಟ್ಠೇನಾತಿ ಅಧಿಭವಿತ್ವಾ ಅನವಮದ್ದನಟ್ಠೇನ। ಏತಾನೀತಿ ಏತದಗ್ಗಂ ನಾಗತನ್ತಿ ‘‘ಏತದಗ್ಗಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದ್ವಿನ್ನಂ ಬಲಾನಂ ಯದಿದಂ ಭಾವನಾಬಲ’’ನ್ತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ಏತದಗ್ಗಂ ನಾಗತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
೧೨. ದುತಿಯೇ ವಿವೇಕಂ ನಿಸ್ಸಿತನ್ತಿ ವಿವೇಕನಿಸ್ಸಿತಂ, ಯಥಾ ವಾ ವಿವೇಕವಸೇನ ಪವತ್ತಂ ಝಾನಂ ‘‘ವಿವೇಕಜ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ಏವಂ ವಿವೇಕವಸೇನ ಪವತ್ತೋ ಸತಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗೋ ‘‘ವಿವೇಕನಿಸ್ಸಿತೋ’’ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ನಿಸ್ಸಯಟ್ಠೋ ಚ ವಿಪಸ್ಸನಾಮಗ್ಗಾನಂ ವಸೇನ ಮಗ್ಗಫಲಾನಂ ವೇದಿತಬ್ಬೋ, ಅಸತಿಪಿ ವಾ ಪುಬ್ಬಾಪರಭಾವೇ ‘‘ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಪಚ್ಚಯೇನ ಸಮುಪ್ಪಾದನಂ ವಿಯ ಅವಿನಾಭಾವಿಧಮ್ಮಬ್ಯಾಪಾರಾ ನಿಸ್ಸಯನಭಾವನಾ ಸಮ್ಭವನ್ತೀತಿ। ‘‘ತದಙ್ಗಸಮುಚ್ಛೇದನಿಸ್ಸರಣವಿವೇಕನಿಸ್ಸಿತ’’ನ್ತಿ ವತ್ವಾ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿವಿವೇಕನಿಸ್ಸಿತಸ್ಸ ಅವಚನಂ ‘‘ಸತಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಂ ಭಾವೇತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಇಧ ಭಾವೇತಬ್ಬಾನಂ ಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಂ ವುತ್ತತ್ತಾ। ಭಾವಿತಬೋಜ್ಝಙ್ಗಸ್ಸ ಹಿ ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬಾ ಬಲಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾ, ತೇಸಂ ಕಿಚ್ಚಂ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿವಿವೇಕೋ। ಅಜ್ಝಾಸಯತೋತಿ ‘‘ನಿಬ್ಬಾನಂ ಸಚ್ಛಿಕರಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಪವತ್ತಅಜ್ಝಾಸಯತೋ। ಯದಿಪಿ ಹಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಕ್ಖಣೇ ಸಙ್ಖಾರಾರಮ್ಮಣಂ ಚಿತ್ತಂ, ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಪನ ಆದೀನವಂ ದಿಸ್ವಾ ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖೇ ನಿಬ್ಬಾನೇ ನಿನ್ನತಾಯ ಅಜ್ಝಾಸಯತೋ ನಿಸ್ಸರಣವಿವೇಕನಿಸ್ಸಿತೋ ಹೋತಿ ಉಣ್ಹಾಭಿಭೂತಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಸೀತನಿನ್ನಚಿತ್ತತಾ ವಿಯ।
‘‘ಪಞ್ಚವಿಧವಿವೇಕನಿಸ್ಸಿತಮ್ಪೀತಿ ಏಕೇ’’ತಿ ವತ್ವಾ ತತ್ಥ ಯಥಾವುತ್ತವಿವೇಕತ್ತಯತೋ ಅಞ್ಞಂ ವಿವೇಕದ್ವಯಂ ‘‘ತೇ ಹೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಝಾನಕ್ಖಣೇ ತಾವ ಕಿಚ್ಚತೋ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನವಿವೇಕನಿಸ್ಸಿತಂ, ವಿಪಸ್ಸನಾಕ್ಖಣೇ ಅಜ್ಝಾಸಯತೋ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿವಿವೇಕನಿಸ್ಸಿತಂ ಭಾವೇತೀತಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ ‘‘ಏವಾಹಂ ಅನುತ್ತರಂ ವಿಮೋಕ್ಖಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ತತ್ಥ ನಿನ್ನಜ್ಝಾಸಯತಾಯ। ತೇನಾಹ ‘‘ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ಮತೇನಾ’’ತಿಆದಿ। ಹೇಟ್ಠಾ ಕಸಿಣಜ್ಝಾನಗ್ಗಹಣೇನ ಆರುಪ್ಪಾನಮ್ಪಿ ಗಹಣಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಏತೇಸಂ ಝಾನಾನ’’ನ್ತಿ ಇಮಿನಾಪಿ ತೇಸಂ ಸಙ್ಗಹೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಯಸ್ಮಾ ಪಹಾನವಿನಯೋ ವಿಯ ವಿರಾಗನಿರೋಧಾಪಿ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತವಿವೇಕೇನ ಅತ್ಥತೋ ನಿಬ್ಬಿಸಿಟ್ಠಾ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಏಸ ನಯೋ ವಿರಾಗನಿಸ್ಸಿತನ್ತಿಆದೀಸೂ’’ತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ವಿವೇಕತ್ಥಾ ಏವ ಹಿ ವಿರಾಗಾದಯೋ’’ತಿ।
ವೋಸ್ಸಗ್ಗ-ಸದ್ದೋ ಪರಿಚ್ಚಾಗತ್ಥೋ ಪಕ್ಖನ್ದನತ್ಥೋ ಚಾತಿ ವೋಸ್ಸಗ್ಗಸ್ಸ ದುವಿಧತಾ ವುತ್ತಾ। ವೋಸ್ಸಜ್ಜನಞ್ಹಿ ಪಹಾನಂ ವಿಸ್ಸಟ್ಠಭಾವೇನ ನಿರೋಧನಪಕ್ಖನ್ದನಮ್ಪಿ ಚ ‘‘ತತ್ಥ ಪರಿಚ್ಚಾಗವೋಸ್ಸಗ್ಗೋ’’ತಿಆದಿ। ಅಯಂ ಸತಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗೋತಿ ಅಯಂ ಮಿಸ್ಸಕವಸೇನ ವುತ್ತೋ ಸತಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗೋ। ಯಥಾವುತ್ತೇನ ಪಕಾರೇನಾತಿ ತದಙ್ಗಪ್ಪಹಾನಸಮುಚ್ಛೇದಪ್ಪಹಾನಪ್ಪಕಾರೇನ ತನ್ನಿನ್ನತದಾರಮ್ಮಣಪ್ಪಕಾರೇನ ಚ। ಪುಬ್ಬೇ ವೋಸ್ಸಗ್ಗವಚನಸ್ಸೇವ ಅತ್ಥಸ್ಸ ವುತ್ತತ್ತಾ ಆಹ ‘‘ಸಕಲೇನ ವಚನೇನಾ’’ತಿ। ಪರಿಣಮನ್ತನ್ತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಕ್ಖಣೇ ತದಙ್ಗತನ್ನಿನ್ನಪ್ಪಕಾರೇನ ಪರಿಣಮನ್ತಂ। ಪರಿಣತನ್ತಿ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಸಮುಚ್ಛೇದತದಾರಮ್ಮಣಪ್ಪಕಾರೇನ ಪರಿಣತಂ। ಪರಿಣಾಮೋ ನಾಮ ಇಧ ಪರಿಪಾಕೋತಿ ಆಹ ‘‘ಪರಿಪಚ್ಚನ್ತಂ ಪರಿಪಕ್ಕಞ್ಚಾ’’ತಿ। ಪರಿಪಾಕೋ ಚ ಆಸೇವನಲಾಭೇನ ಲದ್ಧಸಾಮತ್ಥಿಯಸ್ಸ ಕಿಲೇಸೇ ಪರಿಚ್ಚಜಿತುಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪಕ್ಖನ್ದಿತುಂ ತಿಕ್ಖವಿಸದಭಾವೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಅಯಞ್ಹೀ’’ತಿಆದಿ। ಏಸ ನಯೋತಿ ಯ್ವಾಯಂ ನಯೋ ‘‘ವಿವೇಕನಿಸ್ಸಿತ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಸತಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗೇ ವುತ್ತೋ, ಸೇಸೇಸು ಧಮ್ಮವಿಚಯಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ, ಏವಂ ತತ್ಥ ನೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
‘‘ವಿವೇಕನಿಸ್ಸಿತ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ಲಬ್ಭಮಾನಮತ್ಥಂ ಸಾಮಞ್ಞತೋ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಇಧ ಪನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖತೇಹೀತಿ ಸಬ್ಬೇಹಿ ಪಚ್ಚಯಸಮುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮೇಹಿ। ಸಬ್ಬೇಸನ್ತಿ ಸಙ್ಖತಧಮ್ಮಾನಂ। ವಿವೇಕಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾತಿ ನಿಬ್ಬಾನಸಙ್ಖಾತಂ ವಿವೇಕಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ। ತಞ್ಚ ಖೋತಿ ತದೇವ ಸತಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಂ।
೧೩. ತತಿಯೇ ಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತ್ಥಾಯಾತಿ ಚಿತ್ತಸಮಾಧಾನತ್ಥಾಯ, ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮೇ ಸುಖವಿಹಾರಾಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾಸೀಸೇನ ಹಿ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಸುಖವಿಹಾರೋ ವುತ್ತೋ। ಸುಕ್ಖವಿಪಸ್ಸಕಖೀಣಾಸವಾನಂ ವಸೇನ ಹೇತಂ ವುತ್ತಂ। ತೇ ಹಿ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ‘‘ಏಕಗ್ಗಚಿತ್ತಾ ಸುಖಂ ದಿವಸಂ ವಿಹರಿಸ್ಸಾಮಾ’’ತಿ ಇಚ್ಚೇವ ಕಸಿಣಪರಿಕಮ್ಮಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಪಾದಕತ್ಥಾಯಾತಿಆದೀಸು ಪನ ಸೇಕ್ಖಪುಥುಜ್ಜನಾ ‘‘ಸಮಾಪತ್ತಿತೋ ವುಟ್ಠಾಯ ಸಮಾಹಿತೇನ ಚಿತ್ತೇನ ವಿಪಸ್ಸಾಮಾ’’ತಿ ನಿಬ್ಬತ್ತೇನ್ತಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಪಾದಕತ್ಥಾಯ ಭಾವೇನ್ತಿ।
ಯೇ ಪನ ಅಟ್ಠ ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತ್ವಾ ಅಭಿಞ್ಞಾಪಾದಕಜ್ಝಾನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಸಮಾಪತ್ತಿತೋ ವುಟ್ಠಾಯ ‘‘ಏಕೋಪಿ ಹುತ್ವಾ ಬಹುಧಾ ಹೋತೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೨೩೮; ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೪೭; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೭೦; ೫.೮೩೪, ೮೪೨) ವುತ್ತನಯಾ ಅಭಿಞ್ಞಾಪಾದಕತ್ಥಾಯ ಭಾವೇನ್ತಿ। ಯೇ ಅಟ್ಠ ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತ್ವಾ ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ‘‘ಸತ್ತಾಹಂ ಅಚಿತ್ತಾ ಹುತ್ವಾ ದಿಟ್ಠೇವ ಧಮ್ಮೇ ನಿರೋಧಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪತ್ವಾ ಸುಖಂ ವಿಹರಿಸ್ಸಾಮಾ’’ತಿ ನಿಬ್ಬತ್ತೇನ್ತಿ, ತೇ ನಿರೋಧಪಾದಕತ್ಥಾಯ ಭಾವೇನ್ತಿ। ಯೇ ಪನ ಅಟ್ಠ ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತ್ವಾ ‘‘ಅಪರಿಹೀನಜ್ಝಾನಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿಸ್ಸಾಮಾ’’ತಿ ನಿಬ್ಬತ್ತೇನ್ತಿ, ತೇ ಭವವಿಸೇಸತ್ಥಾಯ ಭಾವೇನ್ತಿ।
ಯುತ್ತಂ ತಾವ ಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾಯ ಭವವಿಸೇಸತ್ಥತಾ ವಿಯ ವಿಪಸ್ಸನಾಪಾದಕತ್ಥತಾಪಿ ಚತುಕ್ಕಜ್ಝಾನಸಾಧಾರಣಾತಿ ತೇಸಂ ವಸೇನ ‘‘ಚತ್ತಾರಿ ಝಾನಾನೀ’’ತಿ ವಚನಂ, ಅಭಿಞ್ಞಾಪಾದಕತ್ಥತಾ ಪನ ನಿರೋಧಪಾದಕತ್ಥತಾ ಚ ಚತುತ್ಥಸ್ಸೇವ ಝಾನಸ್ಸ ಆವೇಣಿಕಾ, ಸಾ ಕಥಂ ಚತುಕ್ಕಜ್ಝಾನಸಾಧಾರಣಾ ವುತ್ತಾತಿ? ಪರಮ್ಪರಾಧಿಟ್ಠಾನಭಾವತೋ। ಪದಟ್ಠಾನಪದಟ್ಠಾನಮ್ಪಿ ಹಿ ಪದಟ್ಠಾನನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ ಕಾರಣಕಾರಣನ್ತಿ ಯಥಾ ‘‘ತಿಣೇಹಿ ಭತ್ತಂ ಸಿದ್ಧ’’ನ್ತಿ।
೧೪. ಚತುತ್ಥೇ ಸಸಕಸ್ಸ ಉಪ್ಪತನಂ ವಿಯ ಹೋತೀತಿ ಪಥವಿಜಿಗುಚ್ಛನಸಸಕಸ್ಸ ಉಪ್ಪತನಂ ವಿಯ ಹೋತಿ। ತತ್ಥಾಯಂ ಅತ್ಥಸಲ್ಲಾಪಿಕಾ ಉಪಮಾ – ಪಥವೀ ಕಿರ ಸಸಕಂ ಆಹ – ‘‘ಹೇ ಸಸಕಾ’’ತಿ। ಸಸಕೋ ಆಹ – ‘‘ಕೋ ಏಸೋ’’ತಿ। ಕಸ್ಮಾ ಮಮೇವ ಉಪರಿ ಸಬ್ಬಇರಿಯಾಪಥೇ ಕಪ್ಪೇನ್ತೋ ಉಚ್ಚಾರಪಸ್ಸಾವಂ ಕರೋನ್ತೋ ಮಂ ನ ಜಾನಾಸೀತಿ? ಸುಟ್ಠು ತಯಾ ಅಹಂ ದಿಟ್ಠೋ, ಮಯಾ ಅಕ್ಕನ್ತಟ್ಠಾನಞ್ಹಿ ಅಙ್ಗುಲಗ್ಗೇಹಿ ಫುಟ್ಠಟ್ಠಾನಂ ವಿಯ ಹೋತಿ, ವಿಸ್ಸಟ್ಠಉದಕಂ ಅಪ್ಪಮತ್ತಕಂ, ಕರೀಸಂ ಕಟಕಫಲಮತ್ತಂ, ಹತ್ಥಿಅಸ್ಸಾದೀಹಿ ಪನ ಅಕ್ಕನ್ತಟ್ಠಾನಮ್ಪಿ ಮಹನ್ತಂ, ಪಸ್ಸಾವೋಪಿ ನೇಸಂ ಘಟಮತ್ತೋ, ಉಚ್ಚಾರೋಪಿ ಪಚ್ಛಿಮತ್ತೋ ಹೋತಿ, ಅಲಂ ಮಯ್ಹಂ ತಯಾತಿ ಉಪ್ಪತಿತ್ವಾ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ಠಾನೇ ಪತಿತೋ। ತತೋ ನಂ ಪಥವೀ ಆಹ – ‘‘ಅಹೋ ದೂರಂ ಗತೋಪಿ ನನು ಮಯ್ಹಂಯೇವ ಉಪರಿ ಪತಿತೋಸೀ’’ತಿ? ಸೋ ಪುನ ತಂ ಜಿಗುಚ್ಛನ್ತೋ ಉಪ್ಪತಿತ್ವಾ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಪತಿತೋ। ಏವಂ ವಸ್ಸಸಹಸ್ಸಮ್ಪಿ ಉಪ್ಪತಿತ್ವಾ ಉಪ್ಪತಿತ್ವಾ ಪತಮಾನೋ ಸಸಕೋ ನೇವ ಪಥವಿಯಾ ಅನ್ತಂ ಪಾಪುಣಿತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ। ನ ಕೋಟಿನ್ತಿ ನ ಪುಬ್ಬಕೋಟಿಂ। ಇತರೇಸನ್ತಿ ವಿಪಞ್ಚಿತಞ್ಞುನೇಯ್ಯಪದಪರಮಾನಂ।
೧೫. ಪಞ್ಚಮೇ ವಿವಾದಾಧಿಕರಣಂ। ‘‘ಇಧ ಭಿಕ್ಖೂ ಭಿಕ್ಖುಂ ಅನುವದನ್ತಿ ಸೀಲವಿಪತ್ತಿಯಾ ವಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಚೂಳವ॰ ೨೧೫) ಚತಸ್ಸೋ ಅನುವಾದಾಧಿಕರಣಂ। ಪಞ್ಚಪಿ ಆಪತ್ತಿಕ್ಖನ್ಧಾ ಆಪತ್ತಾಧಿಕರಣಂ। ‘‘ಸತ್ತಪಿ ಆಪತ್ತಿಕ್ಖನ್ಧಾ ಆಪತ್ತಾಧಿಕರಣ’’ನ್ತಿ (ಚೂಳವ॰ ೨೧೫) ವಚನತೋ ಆಪತ್ತಿಯೇವ ಆಪತ್ತಾಧಿಕರಣಂ। ‘‘ಯಾ ಸಙ್ಘಸ್ಸ ಕಿಚ್ಚಯತಾ ಕರಣೀಯತಾ ಅಪಲೋಕನಕಮ್ಮಂ ಞತ್ತಿಕಮ್ಮಂ ಞತ್ತಿದುತಿಯಕಮ್ಮಂ ಞತ್ತಿಚತುತ್ಥಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿ (ಚೂಳವ॰ ೨೧೫) ಏವಮಾಗತಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಸಙ್ಘಕಿಚ್ಚಂ ಕಿಚ್ಚಾಧಿಕರಣನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಸೇಸಮೇತ್ಥ ಉತ್ತಾನಮೇವ।
೧೬. ಛಟ್ಠೇ ಅಪಾಕಟನಾಮೋತಿ ‘‘ಸೇಲೋ, ಕೂಟದನ್ತೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಅನಭಿಞ್ಞಾತೋ। ಯೇನ ವಾ ಕಾರಣೇನಾತಿ ಹೇತುಮ್ಹಿ ಇದಂ ಕರಣವಚನಂ। ಹೇತುಅತ್ಥೋ ಹಿ ಕಿರಿಯಾಕಾರಣಂ, ನ ಕರಣಂ ವಿಯ ಕಿರಿಯತ್ಥೋ, ತಸ್ಮಾ ನಾನಪ್ಪಕಾರಗುಣವಿಸೇಸಾಧಿಗಮತ್ಥಾ ಇಧ ಉಪಸಙ್ಕಮನಕಿರಿಯಾತಿ ‘‘ಅನ್ನೇನ ವಸತಿ, ಅಜ್ಝೇನೇನ ವಸತೀ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ ಹೇತುಅತ್ಥಮೇವೇತಂ ಕರಣವಚನಂ ಯುತ್ತಂ, ನ ಕರಣತ್ಥಂ ತಸ್ಸ ಅಯುಜ್ಜಮಾನತ್ತಾತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಯೇನ ವಾ ಕಾರಣೇನಾ’’ತಿ। ಅವಿಭಾಗತೋ ಸತತಂ ಪವತ್ತಿತನಿರತಿಸಯಸಾದುವಿಪುಲಾಮತರಸಸದ್ಧಮ್ಮಫಲತಾಯ ಸಾದುಫಲನಿಚ್ಚಫಲಿತಮಹಾರುಕ್ಖೇನ ಭಗವಾ ಉಪಮಿತೋ। ಸಾದುಫಲೂಪಭೋಗಾಧಿಪ್ಪಾಯಗ್ಗಹಣೇನೇವ ಹಿ ರುಕ್ಖಸ್ಸ ಸಾದುಫಲತಾ ಗಹಿತಾತಿ। ಉಪಸಙ್ಕಮೀತಿ ಉಪಸಙ್ಕನ್ತೋ। ಸಮ್ಪತ್ತಕಾಮತಾಯ ಹಿ ಕಿಞ್ಚಿ ಠಾನಂ ಗಚ್ಛನ್ತೋ ತಂತಂಪದೇಸಾತಿಕ್ಕಮನೇನ ಉಪಸಙ್ಕಮಿ, ಉಪಸಙ್ಕನ್ತೋತಿ ಚ ವತ್ತಬ್ಬತಂ ಲಭತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಗತೋತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತೀ’’ತಿ, ಉಪಗತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಉಪಸಙ್ಕಮಿತ್ವಾತಿ ಪುಬ್ಬಕಾಲಕಿರಿಯಾನಿದ್ದೇಸೋತಿ ಆಹ ‘‘ಉಪಸಙ್ಕಮನಪರಿಯೋಸಾನದೀಪನ’’ನ್ತಿ। ತತೋತಿ ಯಂ ಠಾನಂ ಪತ್ತೋ ‘‘ಉಪಸಙ್ಕಮೀ’’ತಿ ವುತ್ತೋ, ತತೋ ಉಪಗತಟ್ಠಾನತೋ।
ಯಥಾ ಖಮನೀಯಾದೀನಿ ಪುಚ್ಛನ್ತೋತಿ ಯಥಾ ಭಗವಾ ‘‘ಕಚ್ಚಿ ತೇ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣ, ಖಮನೀಯಂ, ಕಚ್ಚಿ ಯಾಪನೀಯ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಖಮನೀಯಾದೀನಿ ಪುಚ್ಛನ್ತೋ ತೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಸಮಪ್ಪವತ್ತಮೋದೋ ಅಹೋಸಿ ಪುಬ್ಬಭಾಸಿತಾಯ, ಏವಂ ಸೋಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ತದನುಕರಣೇನ ಭಗವತಾ ಸದ್ಧಿಂ ಸಮಪ್ಪವತ್ತಮೋದೋ ಅಹೋಸೀತಿ ಯೋಜನಾ। ತಂ ಪನ ಸಮಪ್ಪವತ್ತಮೋದತಂ ಉಪಮಾಯ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸೀತೋದಕಂ ವಿಯಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಸಮ್ಮೋದಿತನ್ತಿ ಸಂಸನ್ದಿತಂ। ಏಕೀಭಾವನ್ತಿ ಸಮ್ಮೋದನಕಿರಿಯಾಯ ಸಮಾನತಂ। ಖಮನೀಯನ್ತಿ ‘‘ಇದಂ ಚತುಚಕ್ಕಂ ನವದ್ವಾರಂ ಸರೀರಯನ್ತಂ ದುಕ್ಖಬಹುಲತಾಯ ಸಭಾವತೋ ದುಸ್ಸಹಂ, ಕಚ್ಚಿ ಖಮಿತುಂ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿ ಯಾಪನೀಯನ್ತಿ ಆಹಾರಾದಿಪ್ಪಟಿಬದ್ಧವುತ್ತಿಕಂ ಚಿರಪ್ಪಬನ್ಧಸಙ್ಖಾತಾಯ ಯಾಪನಾಯ ಕಚ್ಚಿ ಯಾಪೇತುಂ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಂ। ಸೀಸರೋಗಾದಿಆಬಾಧಾಭಾವೇನ ಕಚ್ಚಿ ಅಪ್ಪಾಬಾಧಂ। ದುಕ್ಖಜೀವಿಕಾಭಾವೇನ ಕಚ್ಚಿ ಅಪ್ಪಾತಙ್ಕಂ। ತಂತಂಕಿಚ್ಚಕರಣೇ ಉಟ್ಠಾನಸುಖತಾಯ ಕಚ್ಚಿ ಲಹುಟ್ಠಾನಂ। ತದನುರೂಪಬಲಯೋಗತೋ ಕಚ್ಚಿ ಬಲಂ ಕಚ್ಚಿ ಫಾಸುವಿಹಾರೋ ಅತ್ಥೀತಿ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಕಚ್ಚಿ-ಸದ್ದಂ ಯೋಜೇತ್ವಾ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ಬಲಪ್ಪತ್ತಾ ಪೀತಿ ಪೀತಿಯೇವ। ತರುಣಪೀತಿ ಪಾಮೋಜ್ಜಂ। ಸಮ್ಮೋದಂ ಜನೇತಿ ಕರೋತೀತಿ ಸಮ್ಮೋದನೀಕಂ, ತದೇವ ಸಮ್ಮೋದನೀಯಂ। ಸಮ್ಮೋದಿತಬ್ಬತೋ ಸಮ್ಮೋದನೀಯನ್ತಿ ಇಮಂ ಪನ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸಮ್ಮೋದಿತುಂ ಯುತ್ತಭಾವತೋ’’ತಿ ಆಹ। ಸರಿತಬ್ಬಭಾವತೋತಿ ಅನುಸ್ಸರಿತಬ್ಬಭಾವತೋ। ‘‘ಸರಣೀಯ’’ನ್ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ದೀಘಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಸಾರಣೀಯ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸುಯ್ಯಮಾನಸುಖತೋತಿ ಆಪಾಥಗತಮಧುರತಂ ಆಹ, ಅನುಸ್ಸರಿಯಮಾನಸುಖತೋತಿ ವಿಮದ್ದರಮಣೀಯತಂ। ಬ್ಯಞ್ಜನಪರಿಸುದ್ಧತಾಯಾತಿ ಸಭಾವನಿರುತ್ತಿಭಾವೇನ ತಸ್ಸಾ ಕಥಾಯ ವಚನಚಾತುರಿಯಮಾಹ। ಅತ್ಥಪರಿಸುದ್ಧತಾಯಾತಿ ಅತ್ಥಸ್ಸ ನಿರುಪಕ್ಕಿಲೇಸತಂ। ಅನೇಕೇಹಿ ಪರಿಯಾಯೇಹೀತಿ ಅನೇಕೇಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ।
ಅತಿದೂರಅಚ್ಚಾಸನ್ನಪ್ಪಟಿಕ್ಖೇಪೇನ ನಾತಿದೂರಂ ನಚ್ಚಾಸನ್ನಂ ನಾಮ ಗಹಿತಂ, ತಂ ಪನ ಅವಕಂಸತೋ ಉಭಿನ್ನಂ ಪಸಾರಿತಹತ್ಥಾಸಙ್ಘಟ್ಟನೇನ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಗೀವಂ ಪಸಾರೇತ್ವಾತಿ ಗೀವಂ ಪರಿವಟ್ಟನವಸೇನ ಪಸಾರೇತ್ವಾ।
ಏತದವೋಚಾತಿ ಏತಂ ‘‘ಕೋ ನು ಖೋ, ಭನ್ತೇ, ಹೇತೂ’’ತಿಆದಿಪುಚ್ಛಾವಚನಂ ಅವೋಚ। ತೇನೇವ ‘‘ಏತದವೋಚಾ’’ತಿ ಪದಂ ಉದ್ಧರಿತ್ವಾ ದುವಿಧಾ ಹಿ ಪುಚ್ಛಾತಿಆದಿನಾ ಪುಚ್ಛಾವಿಭಾಗಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ತತ್ಥ ಅಗಾರೇ ನಿಯುತ್ತೋ ಅಗಾರಿಕೋ, ತಸ್ಸ ಪುಚ್ಛಾ ಅಗಾರಿಕಪುಚ್ಛಾ। ಅಗಾರಿಕತೋ ಅಞ್ಞೋ ಅನಗಾರಿಕೋ ಪಬ್ಬಜ್ಜೂಪಗತೋ, ತಸ್ಸ ಪುಚ್ಛಾ ಅನಗಾರಿಕಪುಚ್ಛಾ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಅಞ್ಞತ್ಥ ‘‘ಜನಕೋ ಹೇತು, ಪಗ್ಗಾಹಕೋ ಪಚ್ಚಯೋ। ಅಸಾಧಾರಣೋ ಹೇತು, ಸಾಧಾರಣೋ ಪಚ್ಚಯೋ। ಸಭಾಗೋ ಹೇತು, ಅಸಭಾಗೋ ಪಚ್ಚಯೋ। ಪುಬ್ಬಕಾಲಿಕೋ ಹೇತು, ಸಹಪವತ್ತೋ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಹೇತುಪಚ್ಚಯಾ ವಿಭಜ್ಜ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ಇಧ ಪನ ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮಹಾಭೂತಾ ಹೇತು ಚತ್ತಾರೋ ಮಹಾಭೂತಾ ಪಚ್ಚಯೋ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸ ಪಞ್ಞಾಪನಾಯಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೮೬) ವಿಯ ಹೇತುಪಚ್ಚಯಸದ್ದಾ ಸಮಾನತ್ಥಾತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಉಭಯಮ್ಪೇತಂ ಕಾರಣವೇವಚನಮೇವಾ’’ತಿ ಆಹ। ವಿಸಮಚರಿಯಾತಿ ಭಾವನಪುಂಸಕನಿದ್ದೇಸೋ।
ಅಭಿಕ್ಕನ್ತಾತಿ ‘‘ಖಯೇ ದಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ। ತಥಾ ಹಿ ‘‘ನಿಕ್ಖನ್ತೋ ಪಠಮೋ ಯಾಮೋ’’ತಿ ಉಪರಿ ವುತ್ತಂ। ಅಭಿಕ್ಕನ್ತತರೋತಿ ಅತಿವಿಯ ಕನ್ತತರೋ ಮನೋರಮೋ, ತಾದಿಸೋ ಚ ಸುನ್ದರೋ ಭದ್ದಕೋ ನಾಮ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಸುನ್ದರೇ ದಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ। ಕೋತಿ ದೇವನಾಗಯಕ್ಖಗನ್ಧಬ್ಬಾದೀಸು ಕೋ ಕತಮೋ? ಮೇತಿ ಮಮ। ಪಾದಾನೀತಿ ಪಾದೇ। ಇದ್ಧಿಯಾತಿ ಇಮಾಯ ಏವರೂಪಾಯ ದೇವಿದ್ಧಿಯಾ। ಯಸಸಾತಿ ಇಮಿನಾ ಏದಿಸೇನ ಪರಿವಾರೇನ ಪರಿಚ್ಛೇದೇನ ಚ। ಜಲನ್ತಿ ವಿಜ್ಜೋತಮಾನೋ। ಅಭಿಕ್ಕನ್ತೇನಾತಿ ಅತಿವಿಯ ಕನ್ತೇನ ಕಮನೀಯೇನ ಅಭಿರೂಪೇನ। ವಣ್ಣೇನಾತಿ ಛವಿವಣ್ಣೇನ ಸಬ್ಬಾ ಓಭಾಸಯಂ ದಿಸಾತಿ ದಸ ದಿಸಾ ಪಭಾಸೇನ್ತೋ, ಚನ್ದೋ ವಿಯ ಸೂರಿಯೋ ವಿಯ ಚ ಏಕೋಭಾಸಂ ಏಕಾಲೋಕಂ ಕರೋನ್ತೋತಿ ಗಾಥಾಯ ಅತ್ಥೋ। ಅಭಿರೂಪೇತಿ ಉಳಾರರೂಪೇ ಸಮ್ಪನ್ನರೂಪೇ।
‘‘ಚೋರೋ, ಚೋರೋ; ಸಪ್ಪೋ, ಸಪ್ಪೋ’’ತಿಆದೀಸು ಭಯೇ ಆಮೇಡಿತಂ। ‘‘ವಿಜ್ಝ, ವಿಜ್ಝ; ಪಹರ, ಪಹರಾ’’ತಿಆದೀಸು ಕೋಧೇ। ‘‘ಸಾಧು, ಸಾಧೂ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೩೨೭.ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೧೨೭; ೩.೩೫; ೫.೧೦೮೫) ಪಸಂಸಾಯಂ। ‘‘ಗಚ್ಛ, ಗಚ್ಛ; ಲುನಾಹಿ, ಲುನಾಹೀ’’ತಿಆದೀಸು ತುರಿತೇ। ‘‘ಆಗಚ್ಛ, ಆಗಚ್ಛಾ’’ತಿಆದೀಸು ಕೋತೂಹಲೇ। ‘‘ಬುದ್ಧೋ, ಬುದ್ಧೋತಿ ಚಿನ್ತೇನ್ತೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಬು॰ ವಂ॰ ೨.೪೪) ಅಚ್ಛರೇ। ‘‘ಅಭಿಕ್ಕಮಥಾಯಸ್ಮನ್ತೋ, ಅಭಿಕ್ಕಮಥಾಯಸ್ಮನ್ತೋ’’ತಿಆದೀಸು ಹಾಸೇ। ‘‘ಕಹಂ ಏಕಪುತ್ತಕ, ಕಹಂ ಏಕಪುತ್ತಕಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೩೫೩; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೬೩) ಸೋಕೇ। ‘‘ಅಹೋ ಸುಖಂ, ಅಹೋ ಸುಖ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಉದಾ॰ ೨೦; ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೦೫; ಚೂಳವ॰ ೩೩೨) ಪಸಾದೇ। ಚ-ಸದ್ದೋ ಅವುತ್ತಸಮುಚ್ಚಯತ್ತೋ। ತೇನ ಗರಹಾಅಸಮ್ಮಾನಾದೀನಂ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ತತ್ಥ ‘‘ಪಾಪೋ, ಪಾಪೋ’’ತಿಆದೀಸು ಗರಹಾಯಂ। ‘‘ಅಭಿರೂಪಕ, ಅಭಿರೂಪಕಾ’’ತಿಆದೀಸು ಅಸಮ್ಮಾನೇ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ನಯಿದಂ ಆಮೇಡಿತವಸೇನ ದ್ವಿಕ್ಖತ್ತುಂ ವುತ್ತಂ, ಅಥ ಖೋ ಅತ್ಥದ್ವಯವಸೇನಾತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಅಥ ವಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ‘‘ಅಭಿಕ್ಕನ್ತ’’ನ್ತಿ ವಚನಂ ಅಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ನಪುಂಸಕವಸೇನ ವುತ್ತಂ, ತಂ ಪನ ಭಗವತೋ ವಚನಂ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ದೇಸನಾತಿ ಕತ್ವಾ ತಥಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಭೋತೋ ಗೋತಮಸ್ಸ ಧಮ್ಮದೇಸನಾ’’ತಿ। ದುತಿಯಪದೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ದೋಸನಾಸನತೋತಿ ರಾಗಾದಿಕಿಲೇಸವಿಧಮನತೋ। ಗುಣಾಧಿಗಮನತೋತಿ ಸೀಲಾದಿಗುಣಾನಂ ಸಮ್ಪಾಪನತೋ। ಯೇ ಗುಣೇ ದೇಸನಾ ಅಧಿಗಮೇತಿ, ತೇಸು ಪಧಾನಭೂತೇ ತಾವ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸದ್ಧಾಜನನತೋ ಪಞ್ಞಾಜನನತೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸದ್ಧಾಪಮುಖಾ ಹಿ ಲೋಕಿಯಾ ಗುಣಾ, ಪಞ್ಞಾಪಮುಖಾ ಲೋಕುತ್ತರಾ
ಸೀಲಾದಿಅತ್ಥಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸಾತ್ಥತೋ, ಸಭಾವನಿರುತ್ತಿಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸಬ್ಯಞ್ಜನತೋ। ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಸದ್ದಪ್ಪಯೋಗತಾಯ ಉತ್ತಾನಪದತೋ, ಸಣ್ಹಸುಖುಮಭಾವೇನ ದುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯತ್ಥತಾಯ ಗಮ್ಭೀರತ್ಥತೋ। ಸಿನಿದ್ಧಮುದುಮಧುರಸದ್ದಪ್ಪಯೋಗತಾಯ ಕಣ್ಣಸುಖತೋ, ವಿಪುಲವಿಸುದ್ಧಪೇಮನೀಯತ್ಥತಾಯ ಹದಯಙ್ಗಮತೋ। ಮಾನಾತಿಮಾನವಿಧಮನೇನ ಅನತ್ತುಕ್ಕಂಸನತೋ, ಥಮ್ಭಸಾರಮ್ಭನಿಮ್ಮದ್ದನೇನ ಅಪರವಮ್ಭನತೋ। ಹಿತಾಧಿಪ್ಪಾಯಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಪರೇಸಂ ರಾಗಪರಿಳಾಹಾದಿವೂಪಸಮನೇನ ಕರುಣಾಸೀತಲತೋ, ಕಿಲೇಸನ್ಧಕಾರವಿಧಮನೇನ ಪಞ್ಞಾವದಾತತೋ। ಕರವೀಕರುತಮಞ್ಜುತಾಯ ಆಪಾಥರಮಣೀಯತೋ, ಪುಬ್ಬಾಪರಾವಿರುದ್ಧಸುವಿಸುದ್ಧತ್ಥತಾಯ ವಿಮದ್ದಕ್ಖಮತೋ। ಆಪಾಥರಮಣೀಯತಾಯ ಏವಂ ಸುಯ್ಯಮಾನಸುಖತೋ, ವಿಮದ್ದಕ್ಖಮತಾಯ ಹಿತಜ್ಝಾಸಯಪ್ಪವತ್ತಿತತಾಯ ಚ ವೀಮಂಸಿಯಮಾನಹಿತತೋ ಏವಮಾದೀಹೀತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಸಂಸಾರಚಕ್ಕನಿವತ್ತನತೋ, ಸದ್ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಪ್ಪವತ್ತನತೋ, ಮಿಚ್ಛಾವಾದವಿಗಮನತೋ, ಸಮ್ಮಾವಾದಪತಿಟ್ಠಾಪನತೋ, ಅಕುಸಲಮೂಲಸಮುದ್ಧರಣತೋ, ಕುಸಲಮೂಲಸಂರೋಪನತೋ, ಅಪಾಯದ್ವಾರಪಿಧಾನತೋ, ಸಗ್ಗಮೋಕ್ಖದ್ವಾರವಿವರಣತೋ, ಪರಿಯುಟ್ಠಾನವೂಪಸಮನತೋ, ಅನುಸಯಸಮುಗ್ಘಾತನತೋತಿ ಏವಮಾದೀನಂ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।
ಅಧೋಮುಖಟ್ಠಪಿತನ್ತಿ ಕೇನಚಿ ಅಧೋಮುಖಂ ಠಪಿತಂ। ಹೇಟ್ಠಾಮುಖಜಾತನ್ತಿ ಸಭಾವೇನೇವ ಹೇಟ್ಠಾಮುಖಜಾತಂ। ಉಪರಿಮುಖನ್ತಿ ಉದ್ಧಂಮುಖಂ। ಉಗ್ಘಾಟೇಯ್ಯಾತಿ ವಿವಟಂ ಕರೇಯ್ಯ। ಹತ್ಥೇ ಗಹೇತ್ವಾತಿ ‘‘ಪುರತ್ಥಾಭಿಮುಖೋ ಉತ್ತರಾಭಿಮುಖೋ ವಾ ಗಚ್ಛಾ’’ತಿಆದೀನಿ ಅವತ್ವಾ ಹತ್ಥೇ ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ನಿಸ್ಸನ್ದೇಹಂ ಏಸ ಮಗ್ಗೋ, ಏವಂ ಗಚ್ಛೇಯ್ಯಾ’’ತಿ ವದೇಯ್ಯ। ಕಾಳಪಕ್ಖಚಾತುದ್ದಸೀತಿ ಕಾಳಪಕ್ಖೇ ಚಾತುದ್ದಸೀ।
ನಿಕ್ಕುಜ್ಜಿತಂ ಆಧೇಯ್ಯಸ್ಸ ಅನಾಧಾರಭೂತಂ ಭಾಜನಂ ಆಧಾರಭಾವಾಪಾದನವಸೇನ ಉಕ್ಕುಜ್ಜೇಯ್ಯ। ಹೇಟ್ಠಾಮುಖಜಾತತಾಯ ಸದ್ಧಮ್ಮವಿಮುಖಂ, ಅಧೋಮುಖಠಪಿತತಾಯ ಅಸದ್ಧಮ್ಮೇ ಪತಿತನ್ತಿ ಏವಂ ಪದದ್ವಯಂ ಯಥಾರಹಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ, ನ ಯಥಾಸಙ್ಖ್ಯಂ। ಕಾಮಂ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಯೋಪಿ ಪಟಿಚ್ಛಾದಕಾ ನೀವರಣಭಾವತೋ, ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ ಪನ ಸವಿಸೇಸಂ ಪಟಿಚ್ಛಾದಿಕಾ ಸತ್ತೇ ಮಿಚ್ಛಾಭಿನಿವೇಸನವಸೇನಾತಿ ಆಹ ‘‘ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಗಹನಪಟಿಚ್ಛನ್ನ’’ನ್ತಿ। ತೇನಾಹ ಭಗವಾ ‘‘ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಪರಮಾಹಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವಜ್ಜಂ ವದಾಮೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೧.೩೧೦)। ಸಬ್ಬೋ ಅಪಾಯಗಾಮಿಮಗ್ಗೋ ಕುಮ್ಮಗ್ಗೋ ‘‘ಕುಚ್ಛಿತೋ ಮಗ್ಗೋ’’ತಿ ಕತ್ವಾ। ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಆದೀನಂ ಉಜುಪಟಿಪಕ್ಖತಾಯ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಆದಯೋ ಅಟ್ಠ ಮಿಚ್ಛತ್ತಧಮ್ಮಾ ಮಿಚ್ಛಾಮಗ್ಗೋ। ತೇನೇವ ಹಿ ತದುಭಯಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖತಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಸಗ್ಗಮೋಕ್ಖಮಗ್ಗಂ ಆವಿಕರೋನ್ತೇನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸಪ್ಪಿಆದಿಸನ್ನಿಸ್ಸಯೋ ಪದೀಪೋ ತೇಲಪಜ್ಜೋತಗ್ಗಹಣಂ। ಏತೇಹಿ ಪರಿಯಾಯೇಹೀತಿ ಏತೇಹಿ ನಿಕ್ಕುಜ್ಜಿತುಕ್ಕುಜ್ಜನಪ್ಪಟಿಚ್ಛನ್ನವಿವರಣಾದಿಉಪಮೋಪಮಿತಬ್ಬಾಕಾರೇಹಿ।
ಪಸನ್ನಕಾರನ್ತಿ ಪಸನ್ನೇಹಿ ಕಾತಬ್ಬಂ ಸಕ್ಕಾರಂ। ಸರಣನ್ತಿ ಪಟಿಸರಣಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ಪರಾಯಣ’’ನ್ತಿ। ಪರಾಯಣಭಾವೋ ಚ ಅನತ್ಥನಿಸೇಧನೇನ ಅತ್ಥಸಮ್ಪಟಿಪಾದನೇನ ಚ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಅಘಸ್ಸ, ತಾತಾ, ಹಿತಸ್ಸ ಚ ವಿಧಾತಾ’’ತಿ। ಅಘಸ್ಸಾತಿ ದುಕ್ಖತೋತಿ ವದನ್ತಿ, ಪಾಪತೋತಿ ಪನ ಅತ್ಥೋ ಯುತ್ತೋ। ನಿಸ್ಸಕ್ಕೇ ಚೇತಂ ಸಾಮಿವಚನಂ। ಏತ್ಥ ಚ ನಾಯಂ ಗಮಿ-ಸದ್ದೋ ನೀ-ಸದ್ದಾದಯೋ ವಿಯ ದ್ವಿಕಮ್ಮಕೋ, ತಸ್ಮಾ ಯಥಾ ‘‘ಅಜಂ ಗಾಮಂ ನೇತೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಂ ‘‘ಭಗವನ್ತಂ ಸರಣಂ ಗಚ್ಛಾಮೀ’’ತಿ ವತ್ತುಂ ನ ಸಕ್ಕಾ। ‘‘ಸರಣನ್ತಿ ಗಚ್ಛಾಮೀ’’ತಿ ಪನ ವತ್ತಬ್ಬಂ। ಇತಿ-ಸದ್ದೋ ಚೇತ್ಥ ಲುತ್ತನಿದ್ದಿಟ್ಠೋ। ತಸ್ಸ ಚಾಯಮತ್ಥೋ – ಗಮನಞ್ಚ ತದಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಭಜನಂ ಜಾನನಂ ವಾತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಇತಿ ಇಮಿನಾ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಭಜಾಮೀತಿಆದೀಸು ಪುರಿಮಸ್ಸ ಪುರಿಮಸ್ಸ ಪಚ್ಛಿಮಂ ಪಚ್ಛಿಮಂ ಅತ್ಥವಚನಂ। ಭಜನಂ ವಾ ಸರಣಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಉಪಸಙ್ಕಮನಂ। ಸೇವನಂ ಸನ್ತಿಕಾವಚರತಾ। ಪಯಿರುಪಾಸನಂ ವತ್ತಪ್ಪಟಿವತ್ತಕರಣೇನ ಉಪಟ್ಠಾನನ್ತಿ ‘‘ಯೇಸಂ ಹೀ’’ತಿಆದಿ।
ಅಧಿಗತಮಗ್ಗೇ ಸಚ್ಛಿಕತನಿರೋಧೇತಿ ಪದದ್ವಯೇನಪಿ ಫಲಟ್ಠಾ ಏವ ದಸ್ಸಿತಾ, ನ ಮಗ್ಗಟ್ಠಾತಿ ತೇ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಯಥಾನುಸಿಟ್ಠಂ ಪಟಿಪಜ್ಜಮಾನೇ ಚಾ’’ತಿ ಆಹ। ನನು ಚ ಕಲ್ಯಾಣಪುಥುಜ್ಜನೋಪಿ ಯಥಾನುಸಿಟ್ಠಂ ಪಟಿಪಜ್ಜತೀತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ? ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ವುಚ್ಚತಿ, ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಪನ ಮಗ್ಗಟ್ಠಾ ಏವ ತಥಾ ವತ್ತಬ್ಬಾ, ನ ಇತರೇ ಸಮ್ಮತ್ತನಿಯಾಮೋಕ್ಕಮನಾಭಾವತೋ। ತಥಾ ಹಿ ತೇ ಏವ ವುತ್ತಾ ‘‘ಅಪಾಯೇಸು ಅಪತಮಾನೇ ಧಾರೇತೀ’’ತಿ। ಸಮ್ಮತ್ತನಿಯಾಮೋಕ್ಕಮನೇನ ಹಿ ಅಪಾಯವಿನಿಮುತ್ತಿಸಮ್ಭವೋ। ಅಕ್ಖಾಯತೀತಿ ಏತ್ಥ ಇತಿ-ಸದ್ದೋ ಆದ್ಯತ್ಥೋ, ಪಕಾರತ್ಥೋ ವಾ। ತೇನ ‘‘ಯಾವತಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮಾ ಸಙ್ಖತಾ ವಾ ಅಸಙ್ಖತಾ ವಾ, ವಿರಾಗೋ ತೇಸಂ ಅಗ್ಗಮಕ್ಖಾಯತೀ’’ತಿ (ಇತಿವು॰ ೯೦; ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೩೪) ಸುತ್ತಪದಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ, ‘‘ವಿತ್ಥಾರೋ’’ತಿ ವಾ ಇಮಿನಾ। ಏತ್ಥ ಚ ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ ನಿಯ್ಯಾನಿಕತಾಯ, ನಿಬ್ಬಾನಂ ತಸ್ಸ ತದತ್ಥಸಿದ್ಧಿಹೇತುತಾಯಾತಿ ಉಭಯಮೇವ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಧಮ್ಮೋತಿ ವುತ್ತೋ। ನಿಬ್ಬಾನಞ್ಹಿ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯಭೂತಂ ಲಭಿತ್ವಾ ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ ತದತ್ಥಸಿದ್ಧಿಯಾ ಸಂವತ್ತತಿ, ತಥಾಪಿ ಯಸ್ಮಾ ಅರಿಯಫಲಾನಂ ‘‘ತಾಯ ಸದ್ಧಾಯ ಅವೂಪಸನ್ತಾಯಾ’’ತಿಆದಿವಚನತೋ ಮಗ್ಗೇನ ‘‘ನ ಕೇವಲ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ।
ಕಾಮರಾಗೋ ಭವರಾಗೋತಿ ಏವಮಾದಿಭೇದೋ ಸಬ್ಬೋಪಿ ರಾಗೋ ವಿರಜ್ಜತಿ ಪಹೀಯತಿ ಏತೇನಾತಿ ರಾಗವಿರಾಗೋತಿ ಮಗ್ಗೋ ಕಥಿತೋ। ಏಜಾಸಙ್ಖಾತಾಯ ತಣ್ಹಾಯ ಅನ್ತೋನಿಜ್ಝಾನಲಕ್ಖಣಸ್ಸ ಸೋಕಸ್ಸ ಚ ತದುಪ್ಪತ್ತಿಯಂ ಸಬ್ಬಸೋ ಪರಿಕ್ಖೀಣತ್ತಾ ಅನೇಜಮಸೋಕನ್ತಿ ಫಲಂ ಕಥಿತಂ। ಅಪ್ಪಟಿಕೂಲನ್ತಿ ಅವಿರೋಧದೀಪನತೋ ಕೇನಚಿ ಅವಿರುದ್ಧಂ, ಇಟ್ಠಂ ಪಣೀತನ್ತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ। ಪಗುಣರೂಪೇನ ಪವತ್ತಿತತ್ತಾ, ಪಕಟ್ಠಗುಣವಿಭಾವನತೋ ವಾ ಪಗುಣಂ। ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಕ್ಖನ್ಧಾ ಕಥಿತಾತಿ ಯೋಜನಾ।
ದಿಟ್ಠಿಸೀಲಸಙ್ಘಾತೇನಾತಿ ‘‘ಯಾಯಂ ದಿಟ್ಠಿ ಅರಿಯಾ ನಿಯ್ಯಾನಿಕಾ ನಿಯ್ಯಾತಿ ತಕ್ಕರಸ್ಸ ಸಮ್ಮಾ ದುಕ್ಖಕ್ಖಯಾಯ, ತಥಾರೂಪಾಯ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ದಿಟ್ಠಿಸಾಮಞ್ಞಗತೋ ವಿಹರತೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೨೪, ೩೫೭; ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೯೨; ೩.೫೪; ಅ॰ ನಿ॰ ೬.೧೨; ಪರಿ॰ ೨೭೪) ಏವಂ ಸಂಹತೋತಿ ಘಟಿತೋ, ಸಮೇತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಾ ಹಿ ಯತ್ಥ ಕತ್ಥಚಿ ದೂರೇ ಠಿತಾಪಿ ಅತ್ತನೋ ಗುಣಸಾಮಗ್ಗಿಯಾ ಸಂಹತಾ ಏವ। ಅಟ್ಠ ಚ ಪುಗ್ಗಲ ಧಮ್ಮದಸಾ ತೇತಿ ತೇ ಪುರಿಸಯುಗವಸೇನ ಚತ್ತಾರೋಪಿ ಪುಗ್ಗಲವಸೇನ ಅಟ್ಠೇವ ಅರಿಯಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪಚ್ಚಕ್ಖದಸ್ಸಾವಿತಾಯ ಧಮ್ಮದಸಾ। ತೀಣಿ ವತ್ಥೂನಿ ಸರಣನ್ತಿ ಗಮನೇನ ತಿಕ್ಖತ್ತುಂ ಗಮನೇನ ಚ ತೀಣಿ ಸರಣಗಮನಾನಿ। ಪಟಿವೇದೇಸೀತಿ ಅತ್ತನೋ ಹದಯಗತಂ ವಾಚಾಯ ಪವೇದೇಸಿ।
ಸರಣಗಮನಸ್ಸ ವಿಸಯಪ್ಪಭೇದಫಲಸಂಕಿಲೇಸಭೇದಾನಂ ವಿಯ ಕತ್ತುವಿಭಾವನಾ ತತ್ಥ ಕೋಸಲ್ಲಾಯ ಹೋತೀತಿ ಸರಣಗಮನೇಸು ಅತ್ಥಕೋಸಲ್ಲತ್ಥಂ ‘‘ಸರಣಂ, ಸರಣಗಮನಂ, ಯೋ ಚ ಸರಣಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಸರಣಗಮನಪ್ಪಭೇದೋ, ಸರಣಗಮನಫಲಂ, ಸಂಕಿಲೇಸೋ, ಭೇದೋತಿ ಅಯಂ ವಿಧಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ’’ತಿ
ಹಿಂಸತ್ಥಸ್ಸ ಧಾತುಸದ್ದಸ್ಸ ವಸೇನೇತಂ ಪದಂ ದಟ್ಠಬ್ಬನ್ತಿ ‘‘ಹಿಂಸತೀತಿ ಸರಣ’’ನ್ತಿ ವತ್ವಾ ತಂ ಪನ ಹಿಂಸನಂ ಕೇಸಂ, ಕಥಂ, ಕಸ್ಸ ವಾತಿ ಚೋದನಂ ಸೋಧೇನ್ತೋ ‘‘ಸರಣಗತಾನ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಭಯನ್ತಿ ವಟ್ಟಭಯಂ। ಸನ್ತಾಸನ್ತಿ ಚಿತ್ತುತ್ರಾಸಂ। ತೇನೇವ ಚೇತಸಿಕದುಕ್ಖಸ್ಸ ಗಹಿತತ್ತಾ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಕಾಯಿಕಂ ದುಕ್ಖಂ। ದುಗ್ಗತಿಪರಿಕಿಲೇಸನ್ತಿ ದುಗ್ಗತಿಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ದುಕ್ಖಂ। ತಯಿದಂ ಸಬ್ಬಂ ಪರತೋ ಫಲಕಥಾಯ ಆವಿ ಭವಿಸ್ಸತಿ। ಏತನ್ತಿ ಸರಣನ್ತಿ ಪದಂ। ಏವಂ ಅವಿಸೇಸತೋ ಸರಣಸದ್ದಸ್ಸ ಪದತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ವಿಸೇಸತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಥ ವಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಹಿತೇ ಪವತ್ತನೇನಾತಿ ‘‘ಸಮ್ಪನ್ನಸೀಲಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವಿಹರಥಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೬೪, ೬೯) ಅತ್ಥೇ ನಿಯೋಜನೇನ। ಅಹಿತಾ ನಿವತ್ತನೇನಾತಿ ‘‘ಪಾಣಾತಿಪಾತಸ್ಸ ಖೋ ಪಾಪಕೋ ವಿಪಾಕೋ ಅಭಿಸಮ್ಪರಾಯ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಆದೀನವದಸ್ಸನಾದಿಮುಖೇನ ಅನತ್ಥತೋ ನಿವತ್ತನೇನ। ಭಯಂ ಹಿಂಸತೀತಿ ಹಿತಾಹಿತೇಸು ಅಪ್ಪವತ್ತಿಪ್ಪವತ್ತಿಹೇತುಕಂ ಬ್ಯಸನಂ ಅಪ್ಪವತ್ತಿಕರಣೇನ ವಿನಾಸೇತಿ ಬುದ್ಧೋ। ಭವಕನ್ತಾರಾ ಉತ್ತಾರಣೇನ ಮಗ್ಗಸಙ್ಖಾತೋ ಧಮ್ಮೋ। ಇತರೋ ಅಸ್ಸಾಸದಾನೇನ ಸತ್ತಾನಂ ಭಯಂ ಹಿಂಸತೀತಿ ಯೋಜನಾ। ಕಾರಾನನ್ತಿ ದಾನವಸೇನ ಪೂಜಾವಸೇನ ಚ ಉಪನೀತಾನಂ ಸಕ್ಕಾರಾನಂ। ವಿಪುಲಫಲಪ್ಪಟಿಲಾಭಕರಣೇನ ಸತ್ತಾನಂ ಭಯಂ ಹಿಂಸತಿ ಸಙ್ಘೋ ಅನುತ್ತರದಕ್ಖಿಣೇಯ್ಯಭಾವತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಇಮಿನಾಪಿ ಪರಿಯಾಯೇನಾತಿ ಇಮಿನಾಪಿ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ವುತ್ತೇನ ಕಾರಣೇನ।
‘‘ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ತಪ್ಪಸಾದತಗ್ಗರುತಾಹಿ। ವಿಧುತದಿಟ್ಠಿವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಸಮ್ಮೋಹಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಾದಿತಾಯ ವಿಹತಕಿಲೇಸೋ। ತದೇವ ರತನತ್ತಯಂ ಪರಾಯಣಂ ಗತಿ ತಾಣಂ ಲೇಣನ್ತಿ ಏವಂ ಪವತ್ತಿಯಾ ತಪ್ಪರಾಯಣತಾಕಾರಪ್ಪವತ್ತೋ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೋ ಸರಣಗಮನಂ ಸರಣನ್ತಿ ಗಚ್ಛತಿ ಏತೇನಾತಿ। ತಂಸಮಙ್ಗೀತಿ ತೇನ ಯಥಾವುತ್ತಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇನ ಸಮನ್ನಾಗತೋ। ಏವಂ ಉಪೇತೀತಿ ಏವಂ ಭಜತಿ ಸೇವತಿ ಪಯಿರುಪಾಸತಿ, ಏವಂ ವಾ ಜಾನಾತಿ ಬುಜ್ಝತೀತಿ ಏವಮತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ಏತ್ಥ ಚ ಪಸಾದಗ್ಗಹಣೇನ ಲೋಕಿಯಸರಣಗಮನಮಾಹ। ತಞ್ಹಿ ಪಸಾದಪ್ಪಧಾನಂ। ಗರುತಾಗಹಣೇನ ಲೋಕುತ್ತರಂ। ಅರಿಯಾ ಹಿ ರತನತ್ತಯಗುಣಾಭಿಞ್ಞತಾಯ ಪಾಸಾಣಚ್ಛತ್ತಂ ಪಿಯ ಗರುಂ ಕತ್ವಾ ಪಸ್ಸನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಪ್ಪಸಾದೇನ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನವಸೇನ ವಿಹತಕಿಲೇಸೋ, ತಗ್ಗರುತಾಯ ಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನಾತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ ಅಗಾರವಕರಣಹೇತೂನಂ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದನತೋ। ತಪ್ಪರಾಯಣತಾ ಪನೇತ್ಥ ತಗ್ಗತಿಕತಾತಿ ತಾಯ ಚತುಬ್ಬಿಧಮ್ಪಿ ವಕ್ಖಮಾನಂ ಸರಣಗಮನಂ ಗಹಿತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಅವಿಸೇಸೇನ ವಾ ಪಸಾದಗರುತಾ ಜೋತಿತಾತಿ ಪಸಾದಗ್ಗಹಣೇನ ಅವೇಚ್ಚಪ್ಪಸಾದಸ್ಸ ಇತರಸ್ಸ ಚ ಗಹಣಂ, ತಥಾ ಗರುತಾಗಹಣೇನಾತಿ ಉಭಯೇನಪಿ ಉಭಯಂ ಸರಣಗಮನಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ।
ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಇಜ್ಝತೀತಿ ಯೋಜನಾ। ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣಂ ಹುತ್ವಾತಿ ಏತೇನ ಅತ್ಥತೋ ಚತುಸಚ್ಚಾಧಿಗಮೋ ಏವ ಲೋಕುತ್ತರಸರಣಗಮನನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ತತ್ಥ ಹಿ ನಿಬ್ಬಾನಧಮ್ಮೋ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಭಿಸಮಯವಸೇನ, ಮಗ್ಗಧಮ್ಮೋ ಭಾವನಾಭಿಸಮಯವಸೇನ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿಯಮಾನೋಯೇವ ಸರಣಗಮನತ್ತಂ ಸಾಧೇತಿ, ಬುದ್ಧಗುಣಾ ಪನ ಸಾವಕಗೋಚರಭೂತಾ ಪರಿಞ್ಞಾಭಿಸಮಯವಸೇನ, ತಥಾ ಅರಿಯಸಙ್ಘಗುಣಾ। ತೇನಾಹ ‘‘ಕಿಚ್ಚತೋ ಸಕಲೇಪಿ ರತನತ್ತಯೇ ಇಜ್ಝತೀ’’ತಿ। ಇಜ್ಝನ್ತಞ್ಚ ಸಹೇವ ಇಜ್ಝತಿ, ನ ಲೋಕಿಯಂ ವಿಯ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಅಸಮ್ಮೋಹಪ್ಪಟಿವೇಧೇನ ಪಟಿವಿದ್ಧತ್ತಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಯೇ ಪನ ವದನ್ತಿ ‘‘ನ ಸರಣಗಮನಂ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣಂ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತತಿ, ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಅಧಿಗತತ್ತಾ ಪನ ಅಧಿಗತಮೇವ ಹೋತಿ ಏಕಚ್ಚಾನಂ ತೇವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ಲೋಕಿಯವಿಜ್ಜಾದಯೋ ವಿಯಾ’’ತಿ, ತೇಸಂ ಲೋಕಿಯಮೇವ ಸರಣಗಮನಂ ಸಿಯಾ, ನ ಲೋಕುತ್ತರಂ, ತಞ್ಚ ಅಯುತ್ತಂ ದುವಿಧಸ್ಸಪಿ ಇಚ್ಛಿತಬ್ಬತ್ತಾ।
ತನ್ತಿ ಲೋಕಿಯಸರಣಗಮನಂ। ಸದ್ಧಾಪಟಿಲಾಭೋ ‘‘ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ಭಗವಾ’’ತಿಆದಿನಾ। ಸದ್ಧಾಮೂಲಿಕಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತಸದ್ಧಾಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ। ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ಬುದ್ಧಸುಬುದ್ಧತಂ, ಧಮ್ಮಸುಧಮ್ಮತಂ, ಸಙ್ಘಸುಪ್ಪಟಿಪತ್ತಿಞ್ಚ ಲೋಕಿಯಾವಬೋಧವಸೇನೇವ ಸಮ್ಮಾ ಞಾಯೇನ ದಸ್ಸನತೋ। ಸದ್ಧಾಮೂಲಿಕಾ ಚ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠೀತಿ ಏತೇನ ಸದ್ಧೂಪನಿಸ್ಸಯಾ ಯಥಾವುತ್ತಲಕ್ಖಣಾ ಪಞ್ಞಾ ಲೋಕಿಯಸರಣಗಮನನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ದಿಟ್ಠಿಜುಕಮ್ಮನ್ತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ। ದಿಟ್ಠಿಯೇವ ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಉಜು ಕರೀಯತೀತಿ ಕತ್ವಾ ದಿಟ್ಠಿಜುಕಮ್ಮಂ, ತಥಾಪವತ್ತೋ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೋ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ‘‘ತಪ್ಪರಾಯಣತಾಕಾರಪ್ಪವತ್ತೋ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೋ’’ತಿ ಇದಞ್ಚ ವಚನಂ ಸಮತ್ಥಿತಂ ಹೋತಿ, ಸದ್ಧಾಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಗ್ಗಹಣಂ ಪನ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ತಪ್ಪಧಾನತಾಯಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಸದ್ಧಾಪಟಿಲಾಭೋತಿ ಇಮಿನಾ ಮಾತಾದೀಹಿ ಉಸ್ಸಾಹಿತದಾರಕಾದೀನಂ ವಿಯ ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಂ ಸರಣಗಮನಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠೀತಿ ಇಮಿನಾ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಸರಣಗಮನಂ।
ತಯಿದಂ ಲೋಕಿಯಂ ಸರಣಗಮನಂ। ಅತ್ತಾ ಸನ್ನಿಯ್ಯಾತೀಯತಿ ಅಪ್ಪೀಯತಿ ಪರಿಚ್ಚಜೀಯತಿ ಏತೇನಾತಿ ಅತ್ತಸನ್ನಿಯ್ಯಾತನಂ, ಯಥಾವುತ್ತಂ ದಿಟ್ಠಿಜುಕಮ್ಮಂ। ತಂ ರತನತ್ತಯಂ ಪರಾಯಣಂ ಪಟಿಸರಣಂ ಏತಸ್ಸಾತಿ ತಪ್ಪರಾಯಣೋ, ಪುಗ್ಗಲೋ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೋ ವಾ, ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ತಪ್ಪರಾಯಣತಾ, ಯಥಾವುತ್ತಂ ದಿಟ್ಠಿಜುಕಮ್ಮಮೇವ। ಸರಣನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಸಿಸ್ಸಭಾವಂ ಅನ್ತೇವಾಸಿಕಭಾವಂ ಉಪಗಚ್ಛತಿ ಏತೇನಾತಿ ಸಿಸ್ಸಭಾವೂಪಗಮನಂ। ಸರಣಗಮನಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನೇವ ಪಣಿಪತತಿ ಏತೇನಾತಿ ಪಣಿಪಾತೋ। ಸಬ್ಬತ್ಥ ಯಥಾವುತ್ತದಿಟ್ಠಿಜುಕಮ್ಮವಸೇನೇವ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಅತ್ತಪರಿಚ್ಚಜನನ್ತಿ ಸಂಸಾರದುಕ್ಖನಿಸ್ಸರಣತ್ಥಂ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ಥಭಾವಸ್ಸ ಪರಿಚ್ಚಜನಂ। ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸುಪಿ। ಬುದ್ಧಾದೀನಂಯೇವಾತಿ ಅವಧಾರಣಂ ಅತ್ತಸನ್ನಿಯ್ಯಾತನಾದೀಸುಪಿ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ವತ್ತಬ್ಬಂ। ಏವಞ್ಹಿ ತದಞ್ಞನಿವತ್ತನಂ ಕತಂ ಹೋತಿ।
ಏವಂ ಅತ್ತಸನ್ನಿಯ್ಯಾತನಾದೀನಿ ಏಕೇನ ಪಕಾರೇನ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಅಪರೇಹಿಪಿ ಪಕಾರೇಹಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಪಿಚಾ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ। ತೇನ ಪರಿಯಾಯನ್ತರೇಹಿಪಿ ಅತ್ತಸನ್ನಿಯ್ಯಾತನಂ ಕತಮೇವ ಹೋತಿ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಅಭಿನ್ನತ್ತಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಆಳವಕಾದೀನನ್ತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಸಾತಾಗಿರಿಹೇಮವತಾದೀನಂ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ನನು ಚೇತೇ ಆಳವಕಾದಯೋ ಮಗ್ಗೇನೇವ ಆಗತಸರಣಗಮನಾ, ಕಥಂ ತೇಸಂ ತಪ್ಪರಾಯಣತಾಸರಣಗಮನಂ ವುತ್ತನ್ತಿ? ಮಗ್ಗೇನಾಗತಸರಣಗಮನೇಹಿಪಿ ‘‘ಸೋ ಅಹಂ ವಿಚರಿಸ್ಸಾಮಿ…ಪೇ॰… ಸುಧಮ್ಮತಂ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪೬; ಸು॰ ನಿ॰ ೧೯೪)। ತೇ ಮಯಂ ವಿಚರಿಸ್ಸಾಮ, ಗಾಮಾ ಗಾಮಂ ನಗಾ ನಗಂ…ಪೇ॰… ಸುಧಮ್ಮತ’’ನ್ತಿ (ಸು॰ ನಿ॰ ೧೮೨) ಚ ತೇಹಿ ತಪ್ಪರಾಯಣತಾಕಾರಸ್ಸ ಪವೇದಿತತ್ತಾ ತಥಾ ವುತ್ತಂ।
ಸೋ ಪನೇಸ ಞಾತಿ…ಪೇ॰… ವಸೇನಾತಿ ಏತ್ಥ ಞಾತಿವಸೇನ, ಭಯವಸೇನ, ಆಚರಿಯವಸೇನ, ದಕ್ಖಿಣೇಯ್ಯವಸೇನಾತಿ ಪಚ್ಚೇಕಂ ‘‘ವಸೇನಾ’’ತಿ ಪದಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ತತ್ಥ ಞಾತಿವಸೇನಾತಿ ಞಾತಿಭಾವವಸೇನ। ಏವಂ ಸೇಸೇಸುಪಿ ದಕ್ಖಿಣೇಯ್ಯಪಣಿಪಾತೇನಾತಿ ದಕ್ಖಿಣೇಯ್ಯತಾಹೇತುಕೇನ ಪಣಿಪತನೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇತರೇಹೀತಿ ಞಾತಿಭಾವಾದಿವಸಪ್ಪವತ್ತೇಹಿ ತೀಹಿ ಪಣಿಪಾತೇಹಿ। ಇತರೇಹೀತಿಆದಿನಾ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ವುತ್ತಮತ್ಥಂ ವಿತ್ಥಾರತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತಸ್ಮಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ವನ್ದತೀತಿ ಪಣಿಪಾತಸ್ಸ ಲಕ್ಖಣವಚನಂ ಏವರೂಪನ್ತಿ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಿಕಂ ಸನ್ಧಾಯ ವದತಿ। ಸಮ್ಪರಾಯಿಕಞ್ಹಿ ನಿಯ್ಯಾನಿಕಂ ವಾ ಅನಿಯ್ಯಾನಿಕಂ ವಾ ಅನುಸಾಸನಿಂ ಪಚ್ಚಾಸೀಸನ್ತೋ ದಕ್ಖಿಣೇಯ್ಯಪಣಿಪಾತಮೇವ ಕರೋತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಸರಣಗಮನಪ್ಪಭೇದೋತಿ ಸರಣಗಮನವಿಭಾಗೋ।
ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ ಏವ ಲೋಕುತ್ತರಂ ಸರಣಗಮನನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಚತ್ತಾರಿ ಸಾಮಞ್ಞಫಲಾನಿ ವಿಪಾಕಫಲ’’ನ್ತಿ। ಸಬ್ಬದುಕ್ಖಕ್ಖಯೋತಿ ಸಕಲಸ್ಸ ವಟ್ಟದುಕ್ಖಸ್ಸ ಅನುಪ್ಪಾದನಿರೋಧೋ। ಏತನ್ತಿ ‘‘ಚತ್ತಾರಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ, ಸಮ್ಮಪ್ಪಞ್ಞಾಯ ಪಸ್ಸತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಪ॰ ೧೯೦) ಏವಂ ವುತ್ತಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಂ ದಸ್ಸನಂ।
ನಿಚ್ಚತೋ ಅನುಪಗಮನಾದಿವಸೇನಾತಿ ನಿಚ್ಚನ್ತಿ ಅಗ್ಗಹಣಾದಿವಸೇನ। ಅಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಹೇತುಪ್ಪಟಿಕ್ಖೇಪೋ। ಅನವಕಾಸೋತಿ ಪಚ್ಚಯಪ್ಪಟಿಕ್ಖೇಪೋ। ಉಭಯೇನಪಿ ಕಾರಣಮೇವ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ। ಯನ್ತಿ ಯೇನ ಕಾರಣೇನ। ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪನ್ನೋತಿ ಮಗ್ಗದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಸೋತಾಪನ್ನೋ। ಕಞ್ಚಿ ಸಙ್ಖಾರನ್ತಿ ಚತುಭೂಮಕೇಸು ಸಙ್ಖತಸಙ್ಖಾರೇಸು ಏಕಸಙ್ಖಾರಮ್ಪಿ। ನಿಚ್ಚತೋ ಉಪಗಚ್ಛೇಯ್ಯಾತಿ ನಿಚ್ಚೋತಿ ಗಣ್ಹೇಯ್ಯ। ಸುಖತೋ ಉಪಗಚ್ಛೇಯ್ಯಾತಿ ‘‘ಏಕನ್ತಸುಖೀ ಅತ್ತಾ ಹೋತಿ ಅರೋಗೋ ಪರಂ ಮರಣಾ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೭೬, ೭೯) ಏವಂ ಅತ್ತದಿಟ್ಠಿವಸೇನ ಸುಖತೋ ಗಾಹಂ ಸನ್ಧಾಯೇತಂ ವುತ್ತಂ। ದಿಟ್ಠಿವಿಪ್ಪಯುತ್ತಚಿತ್ತೇನ ಪನ ಅರಿಯಸಾವಕೋ ಪರಿಳಾಹವೂಪಸಮನತ್ಥಂ ಮತ್ತಹತ್ಥಿಪರಿತಾಸಿತೋ ವಿಯ ಚೋಕ್ಖಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಉಕ್ಕಾರಭೂಮಿಂ ಕಞ್ಚಿ ಸಙ್ಖಾರಂ ಸುಖತೋ ಉಪಗಚ್ಛತಿ। ಅತ್ತವಾರೇ ಕಸಿಣಾದಿಪಞ್ಞತ್ತಿಸಙ್ಗಹತ್ಥಂ ‘‘ಸಙ್ಖಾರ’’ನ್ತಿ ಅವತ್ವಾ ‘‘ಕಞ್ಚಿ ಧಮ್ಮ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಇಮೇಸುಪಿ ಠಾನೇಸು ಚತುಭೂಮಕವಸೇನೇವ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ ತೇಭೂಮಕವಸೇನೇವ ವಾ। ಯಂ ಯಞ್ಹಿ ಪುಥುಜ್ಜನೋ ಗಾಹವಸೇನ ಗಣ್ಹಾತಿ, ತತೋ ತತೋ ಅರಿಯಸಾವಕೋ ಗಾಹಂ ವಿನಿವೇಠೇತಿ।
ಮಾತರನ್ತಿಆದೀಸು ಜನಿಕಾ ಮಾತಾ, ಜನಕೋ ಪಿತಾ, ಮನುಸ್ಸಭೂತೋ ಖೀಣಾಸವೋ ಅರಹಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ। ಕಿಂ ಪನ ಅರಿಯಸಾವಕೋ ಅಞ್ಞಂ ಜೀವಿತಾ ವೋರೋಪೇಯ್ಯಾತಿ? ಏತಮ್ಪಿ ಅಟ್ಠಾನಂ, ಪುಥುಜ್ಜನಭಾವಸ್ಸ ಪನ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಅರಿಯಭಾವಸ್ಸ ಚ ಫಲದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಏವಂ ವುತ್ತಂ। ಪದುಟ್ಠಚಿತ್ತೋತಿ ವಧಕಚಿತ್ತೇನ ಪದುಟ್ಠಚಿತ್ತೋ। ಲೋಹಿತಂ ಉಪ್ಪಾದೇಯ್ಯಾತಿ ಜೀವಮಾನಕಸರೀರೇ ಸಙ್ಘಂ ಭಿನ್ದೇಯ್ಯಾತಿ ಸಮಾನಸಂವಾಸಕಂ ಸಮಾನಸೀಮಾಯಂ ಠಿತಂ ಸಙ್ಘಂ ‘‘ಕಮ್ಮೇನ ಉದ್ದೇಸೇನ ವೋಹರನ್ತೋ ಅನುಸ್ಸಾವನೇನ ಸಲಾಕಗ್ಗಾಹೇನಾ’’ತಿ (ಪರಿ॰ ೪೫೮) ಏವಂ ವುತ್ತೇಹಿ ಪಞ್ಚಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಭಿನ್ದೇಯ್ಯ। ಅಞ್ಞಂ ಸತ್ಥಾರನ್ತಿ ಅಞ್ಞಂ ತಿತ್ಥಕರಂ ‘‘ಅಯಂ ಮೇ ಸತ್ಥಾ’’ತಿ ಏವಂ ಗಣ್ಹೇಯ್ಯಾತಿ ನೇತಂ ಠಾನಂ ವಿಜ್ಜತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
ನ ತೇ ಗಮಿಸ್ಸನ್ತಿ ಅಪಾಯನ್ತಿ ತೇ ಬುದ್ಧಂ ಸರಣಂ ಗತಾ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಅಪಾಯಂ ನ ಗಮಿಸ್ಸನ್ತಿ, ದೇವಕಾಯಂ ಪನ ಪರಿಪೂರೇಸ್ಸನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ದಸಹಿ ಠಾನೇಹೀತಿ ದಸಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ। ಅಧಿಗಣ್ಹನ್ತೀತಿ ಅಧಿಭವನ್ತಿ।
ವೇಲಾಮಸುತ್ತಾದಿವಸೇನಾತಿ ಏತ್ಥ ‘‘ಕರೀಸಸ್ಸ ಚತುತ್ಥಭಾಗಪ್ಪಮಾಣಾನಂ ಚತುರಾಸೀತಿಸಹಸ್ಸಸಙ್ಖಾನಂ ಸುವಣ್ಣಪಾತಿರೂಪಿಯಪಾತಿಕಂಸಪಾತೀನಂ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ರೂಪಿಯಸುವಣ್ಣಹಿರಞ್ಞಪೂರಾನಂ ಸಬ್ಬಾಲಙ್ಕಾರಪ್ಪಟಿಮಣ್ಡಿತಾನಂ ಚತುರಾಸೀತಿಯಾ ಹತ್ಥಿಸಹಸ್ಸಾನಂ, ಚತುರಾಸೀತಿಯಾ ಅಸ್ಸಸಹಸ್ಸಾನಂ, ಚತುರಾಸೀತಿಯಾ ರಥಸಹಸ್ಸಾನಂ, ಚತುರಾಸೀತಿಯಾ ಧೇನುಸಹಸ್ಸಾನಂ, ಚತುರಾಸೀತಿಯಾ ಕಞ್ಞಾಸಹಸ್ಸಾನಂ, ಚತುರಾಸೀತಿಯಾ ಪಲ್ಲಙ್ಕಸಹಸ್ಸಾನಂ, ಚತುರಾಸೀತಿಯಾ ವತ್ಥಕೋಟಿಸಹಸ್ಸಾನಂ, ಅಪರಿಮಾಣಸ್ಸ ಚ ಖಜ್ಜಭೋಜ್ಜಾದಿಭೇದಸ್ಸ ಆಹಾರಸ್ಸ ಪರಿಚ್ಚಜನವಸೇನ ಸತ್ತಮಾಸಾಧಿಕಾನಿ ಸತ್ತ ಸಂವಚ್ಛರಾನಿ ನಿರನ್ತರಂ ಪವತ್ತವೇಲಾಮಮಹಾದಾನತೋ ಏಕಸ್ಸ ಸೋತಾಪನ್ನಸ್ಸ ದಿನ್ನದಾನಂ ಮಹಪ್ಫಲತರಂ। ತತೋ ಸತಂ ಸೋತಾಪನ್ನಾನಂ ದಿನ್ನದಾನತೋ ಏಕಸ್ಸ ಸಕದಾಗಾಮಿನೋ, ತತೋ ಏಕಸ್ಸ ಅನಾಗಾಮಿನೋ, ತತೋ ಏಕಸ್ಸ ಅರಹತೋ, ತತೋ ಏಕಸ್ಸ ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಸ್ಸ, ತತೋ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ, ತತೋ ಬುದ್ಧಪ್ಪಮುಖಸ್ಸ ಸಙ್ಘಸ್ಸ ದಿನ್ನದಾನಂ ಮಹಪ್ಫಲತರಂ, ತತೋ ಚಾತುದ್ದಿಸಂ ಸಙ್ಘಂ ಉದ್ದಿಸ್ಸ ವಿಹಾರಕರಣಂ, ತತೋ ಸರಣಗಮನಂ ಮಹಪ್ಫಲತರ’’ನ್ತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ಪಕಾಸೇನ್ತಸ್ಸ ವೇಲಾಮಸುತ್ತಸ್ಸ (ಅ॰ ನಿ॰ ೯.೨೦) ವಸೇನ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ‘‘ಯಂ, ಗಹಪತಿ, ವೇಲಾಮೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ದಾನಂ ಅದಾಸಿ ಮಹಾದಾನಂ, ಯೋ ಏಕಂ ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪನ್ನಂ ಭೋಜೇಯ್ಯ, ಇದಂ ತತೋ ಮಹಪ್ಫಲತರ’’ನ್ತಿಆದಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೯.೨೦)। ವೇಲಾಮಸುತ್ತಾದೀತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಅಗ್ಗಪ್ಪಸಾದಸುತ್ತಾದೀನಂ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೩೪; ಇತಿವು॰ ೯೦) ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।
ಅಞ್ಞಾಣಂ ವತ್ಥುತ್ತಯಸ್ಸ ಗುಣಾನಂ ಅಜಾನನಂ ತತ್ಥ ಸಮ್ಮೋಹೋ, ‘‘ಬುದ್ಧೋ ನು ಖೋ, ನ ನು ಖೋ’’ತಿಆದಿನಾ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ ಸಂಸಯೋ। ಮಿಚ್ಛಾಞಾಣಂ ತಸ್ಸ ಗುಣಾನಂ ಅಗುಣಭಾವಪರಿಕಪ್ಪನೇನ ವಿಪರೀತಗ್ಗಾಹೋ। ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಅನಾದರಾಗಾರವಾದೀನಂ ನ ಮಹಾಜುತಿಕನ್ತಿ ನ ಉಜ್ಜಲಂ, ಅಪರಿಸುದ್ಧಂ ಅಪರಿಯೋದಾತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ನ ಮಹಾವಿಪ್ಫಾರನ್ತಿ ಅನುಳಾರಂ। ಸಾವಜ್ಜೋತಿ ದಿಟ್ಠಿತಣ್ಹಾದಿವಸೇನ ಸದೋಸೋ। ಲೋಕಿಯಂ ಸರಣಗಮನಂ ಸಿಕ್ಖಾಸಮಾದಾನಂ ವಿಯ ಅಗ್ಗಹಿತಕಾಲಪರಿಚ್ಛೇದಂ ಜೀವಿತಪರಿಯನ್ತಮೇವ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಸ್ಸ ಖನ್ಧಭೇದೇನ ಭೇದೋತಿ ಆಹ ‘‘ಅನವಜ್ಜೋ ಕಾಲಕಿರಿಯಾಯಾ’’ತಿ। ಸೋತಿ ಅನವಜ್ಜೋ ಸರಣಗಮನಭೇದೋ। ಸತಿಪಿ ಅನವಜ್ಜತ್ತೇ ಇಟ್ಠಫಲೋಪಿ ನ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಅಫಲೋ’’ತಿ। ಕಸ್ಮಾ? ಅವಿಪಾಕತ್ತಾ। ನ ಹಿ ತಂ ಅಕುಸಲನ್ತಿ।
ಕೋ ಉಪಾಸಕೋತಿ ಸರೂಪಪುಚ್ಛಾ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಕಿಂಲಕ್ಖಣೋ ಉಪಾಸಕೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಕಸ್ಮಾತಿ ಹೇತುಪುಚ್ಛಾ। ತೇನ ಕೇನ ಪವತ್ತಿನಿಮಿತ್ತೇನ ಉಪಾಸಕಸದ್ದೋ ತಸ್ಮಿಂ ಪುಗ್ಗಲೇ ನಿರುಳ್ಹೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಕಸ್ಮಾ ಉಪಾಸಕೋತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ। ಸದ್ದಸ್ಸ ಅಭಿಧೇಯ್ಯೋ ಪವತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ ತದತ್ಥಸ್ಸ ತಬ್ಭಾವಕಾರಣಂ। ಕಿಮಸ್ಸ ಸೀಲನ್ತಿ ಕೀದಿಸಂ ಅಸ್ಸ ಉಪಾಸಕಸ್ಸ ಸೀಲಂ, ಕಿತ್ತಕೇನ ಸೀಲೇನಾಯಂ ಸೀಲಸಮ್ಪನ್ನೋ ನಾಮ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕೋ ಆಜೀವೋತಿ ಕೋ ಅಸ್ಸ ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೋ? ಸೋ ಪನ ಮಿಚ್ಛಾಜೀವಸ್ಸ ಪರಿವಜ್ಜನೇನ ಹೋತೀತಿ ಸೋಪಿ ವಿಭಜೀಯತೀತಿ। ಕಾ ವಿಪತ್ತೀತಿ ಕಾ ಸೀಲಸ್ಸ, ಆಜೀವಸ್ಸ ವಾ ವಿಪತ್ತಿ। ಅನನ್ತರಸ್ಸ ಹಿ ವಿಧಿ ವಾ ಪಟಿಸೇಧೋ ವಾತಿ। ಕಾ ಸಮ್ಪತೀತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ।
ಯೋ ಕೋಚೀತಿ ಖತ್ತಿಯಾದೀಸು ಯೋ ಕೋಚಿ। ತೇನ ಸರಣಗಮನಮೇವೇತ್ಥ ಕಾರಣಂ, ನ ಜಾತಿಆದಿವಿಸೇಸೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಉಪಾಸನತೋತಿ ತೇನೇವ ಸರಣಗಮನೇನ ತತ್ಥ ಚ ಸಕ್ಕಚ್ಚಕಿರಿಯಾಯ ಆದರಗಾರವಬಹುಮಾನಾದಿಯೋಗೇನ ಪಯಿರುಪಾಸನತೋ। ವೇರಮಣಿಯೋತಿ ವೇರಂ ವುಚ್ಚತಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿದುಸ್ಸೀಲ್ಯಂ, ತಸ್ಸ ಮಣನತೋ ಹನನತೋ ವಿನಾಸನತೋ ವೇರಮಣಿಯೋ, ಪಞ್ಚ ವಿರತಿಯೋ ವಿರತಿಪ್ಪಧಾನತ್ತಾ ತಸ್ಸ ಸೀಲಸ್ಸ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಪಟಿವಿರತೋ ಹೋತೀ’’ತಿ।
ಮಿಚ್ಛಾವಣಿಜ್ಜಾತಿ ನ ಸಮ್ಮಾವಣಿಜ್ಜಾ ಅಯುತ್ತವಣಿಜ್ಜಾ ಅಸಾರುಪ್ಪವಣಿಜ್ಜಾ। ಪಹಾಯಾತಿ ಅಕರಣೇನೇವ ಪಜಹಿತ್ವಾ। ಧಮ್ಮೇನಾತಿ ಧಮ್ಮತೋ ಅನಪೇತೇನ। ತೇನ ಅಞ್ಞಮ್ಪಿ ಅಧಮ್ಮಿಕಂ ಜೀವಿಕಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ। ಸಮೇನಾತಿ ಅವಿಸಮೇನ। ತೇನ ಕಾಯವಿಸಮಾದಿದುಚ್ಚರಿತಂ ವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಕಾಯಸಮಾದಿನಾ ಸುಚರಿತೇನ ಆಜೀವಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸತ್ಥವಣಿಜ್ಜಾತಿ ಆಯುಧಭಣ್ಡಂ ಕತ್ವಾ ವಾ ಕಾರೇತ್ವಾ ವಾ ಯಥಾಕತಂ ಸತ್ತವಣಿಜ್ಜಾತಿ ಮನುಸ್ಸವಿಕ್ಕಯೋ। ಮಂಸವಣಿಜ್ಜಾತಿ ಸೂನಕಾರಾದಯೋ ವಿಯ ಮಿಗಸೂಕರಾದಿಕೇ ಪೋಸೇತ್ವಾ ಮಂಸಂ ಸಮ್ಪಾದೇತ್ವಾ ವಿಕ್ಕಯೋ। ಮಜ್ಜವಣಿಜ್ಜಾತಿ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಮಜ್ಜಂ ಯೋಜೇತ್ವಾ ತಸ್ಸ ವಿಕ್ಕಯೋ। ವಿಸವಣಿಜ್ಜಾತಿ ವಿಸಂ ಯೋಜೇತ್ವಾ ವಿಸಂ ಗಹೇತ್ವಾ ವಾ ತಸ್ಸ ವಿಕ್ಕಯೋ। ತತ್ಥ ಸತ್ಥವಣಿಜ್ಜಾ ಪರೋಪರೋಧನಿಮಿತ್ತತಾಯ ಅಕರಣೀಯಾ ವುತ್ತಾ। ಸತ್ತವಣಿಜ್ಜಾ ಅಭುಜಿಸ್ಸಭಾವಕರಣತೋ, ಮಂಸವಿಸವಣಿಜ್ಜಾ ವಧಹೇತುತೋ, ಮಜ್ಜವಣಿಜ್ಜಾ ಪಮಾದಟ್ಠಾನತೋ।
ತಸ್ಸೇವಾತಿ ಪಞ್ಚವೇರಮಣಿಲಕ್ಖಣಸ್ಸ ಸೀಲಸ್ಸ ಚೇವ ಪಞ್ಚಮಿಚ್ಛಾವಣಿಜ್ಜಾಲಕ್ಖಣಸ್ಸ ಆಜೀವಸ್ಸ ಚ। ವಿಪತ್ತೀತಿ ಭೇದೋ ಪಕೋಪೋ ಚ। ಯಾಯಾತಿ ಯಾಯ ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ। ಚಣ್ಡಾಲೋತಿ ಉಪಾಸಕಚಣ್ಡಾಲೋ। ಮಲನ್ತಿ ಉಪಾಸಕಮಲಂ। ಪಟಿಕುಟ್ಠೋತಿ ಉಪಾಸಕನಿಹೀನೋ। ಬುದ್ಧಾದೀಸು ಕಮ್ಮಕಮ್ಮಫಲೇಸು ಚ ಸದ್ಧಾವಿಪರಿಯಾಯೋ ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಂ ಮಿಚ್ಛಾಧಿಮೋಕ್ಖೋ, ಯಥಾವುತ್ತೇನ ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯೇನ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಅಸ್ಸದ್ಧೋ। ಯಥಾವುತ್ತಸೀಲವಿಪತ್ತಿಆಜೀವವಿಪತ್ತಿವಸೇನ ದುಸ್ಸೀಲೋ। ‘‘ಇಮಿನಾ ದಿಟ್ಠಾದಿನಾ ಇದಂ ನಾಮ ಮಙ್ಗಲಂ ಹೋತೀ’’ತಿ – ಏವಂ ಬಾಲಜನಪರಿಕಪ್ಪಿತಕೋತೂಹಲಸಙ್ಖಾತೇನ ದಿಟ್ಠಸುತಮುತಮಙ್ಗಲೇನ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಕೋತೂಹಲಮಙ್ಗಲಿಕೋ। ಮಙ್ಗಲಂ ಪಚ್ಚೇತೀತಿ ದಿಟ್ಠಮಙ್ಗಲಾದಿಭೇದಂ ಮಙ್ಗಲಮೇವ ಪತ್ತಿಯಾಯತಿ। ನೋ ಕಮ್ಮನ್ತಿ ಇತೋ ಬಹಿದ್ಧಾತಿ ಇತೋ ಸಬ್ಬಞ್ಞುಬುದ್ಧಸಾಸನತೋ ಬಹಿದ್ಧಾ ಬಾಹಿರಕಸಮಯೇ। ದಕ್ಖಿಣೇಯ್ಯಂ ಪರಿಯೇಸತೀತಿ ದುಪ್ಪಟಿಪನ್ನಂ ದಕ್ಖಿಣಾರಹಸಞ್ಞೀ ಗವೇಸತಿ। ಪುಬ್ಬಕಾರಂ ಕರೋತೀತಿ ದಾನಮಾನನಾದಿಕಂ ಕುಸಲಕಿರಿಯಂ ಪಠಮತರಂ ಕರೋತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ದಕ್ಖಿಣೇಯ್ಯಪರಿಯೇಸನಪುಬ್ಬಕಾರೇ ಏಕಂ ಕತ್ವಾ ಪಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ವಿಪತ್ತಿಯಂ ವುತ್ತವಿಪರಿಯಾಯೇನ ಸಮ್ಪತ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಅಯಂ ಪನ ವಿಸೇಸೋ – ಚತುನ್ನಮ್ಪಿ ಪರಿಸಾನಂ ರತಿಜನನಟ್ಠೇನ ಉಪಾಸಕೋವ ರತನಂ ಉಪಾಸಕರತನಂ। ಗುಣಸೋಭಾಕಿತ್ತಿಸದ್ದಸುಗನ್ಧತಾಹಿ ಉಪಾಸಕೋವ ಪದುಮಂ ಉಪಾಸಕಪದುಮಂ। ತಥಾ ಉಪಾಸಕಪುಣ್ಡರೀಕೋ।
ಆದಿಮ್ಹೀತಿ ಆದಿಅತ್ಥೇ। ಕೋಟಿಯನ್ತಿ ಪರಿಯನ್ತಕೋಟಿಯಂ। ವಿಹಾರಗ್ಗೇನಾತಿ ಓವರಕಕೋಟ್ಠಾಸೇನ, ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಂ ಗಬ್ಭೇ ವಸನ್ತಾನಂ ಇದಂ ನಾಮ ಫಲಂ ಪಾಪುಣಾತೀ’’ತಿಆದೀನಾ ತಂ ತಂ ವಸನಟ್ಠಾನಕೋಟ್ಠಾಸೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಜ್ಜತನ್ತಿ ಅಜ್ಜ ಇಚ್ಚೇವ ಅತ್ಥೋ।
ಪಾಣೇಹಿ ಉಪೇತನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ತಸ್ಸ ಸರಣಗಮನಸ್ಸ ಆಪಾಣಕೋಟಿಕತಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಯಾವ ಮೇ ಜೀವಿತಂ ಪವತ್ತತೀ’’ತಿಆದೀನಿ ವತ್ವಾ ಪುನ ಜೀವಿತೇನಪಿ ತಂ ವತ್ಥುತ್ತಯಂ ಪಟಿಪೂಜೇನ್ತೋ ಸರಣಗಮನಂ ರಕ್ಖಾಮೀತಿ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ತಸ್ಸ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಂ ವಿಭಾವೇನ್ತೋ ‘‘ಅಹಞ್ಹೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಪಾಣೇಹಿ ಉಪೇತನ್ತಿ ಹಿ ಯಾವ ಮೇ ಪಾಣಾ ಧರನ್ತಿ, ತಾವ ಸರಣಂ ಉಪೇತಂ। ಉಪೇನ್ತೋ ಚ ನ ವಾಚಾಮತ್ತೇನ ನ ಏಕವಾರಂ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಮತ್ತೇನ, ಅಥ ಖೋ ಪಾಣಾನಂ ಪರಿಚ್ಚಜನವಸೇನಪಿ ಯಾವಜೀವಂ ಉಪೇತನ್ತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
೧೭-೧೯. ಸತ್ತಮೇ ಜಾಣುಸ್ಸೋಣೀತಿ ನೇತಂ ತಸ್ಸ ಮಾತಾಪಿತೂಹಿ ಕತಂ ನಾಮಂ, ಅಪಿಚ ಖೋ ಠಾನನ್ತರಪ್ಪಟಿಲಾಭಲದ್ಧನ್ತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಜಾಣುಸ್ಸೋಣೀತಿ ಠಾನನ್ತರಂ ಕಿರಾ’’ತಿಆದಿ। ಏಕಂ ಠಾನನ್ತರನ್ತಿ ಏಕಂ ಪುರೋಹಿತಟ್ಠಾನಂ। ಉಣ್ಹೀಸಆದಿಕಕುಧಭಣ್ಡೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಲದ್ಧಂ ತಥಾ ಚಸ್ಸ ರಞ್ಞಾ ದಿನ್ನನ್ತಿ ವದನ್ತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ರಞ್ಞೋ ಸನ್ತಿಕೇ ಚ ಲದ್ಧಜಾಣುಸ್ಸೋಣಿಸಕ್ಕಾರತ್ತಾ’’ತಿ। ಸೇಸಮೇತ್ಥ ಉತ್ತಾನಮೇವ। ಅಟ್ಠಮನವಮೇಸು ನತ್ಥಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ।
೨೦-೨೧. ದಸಮೇ ದುನ್ನಿಕ್ಖಿತ್ತನ್ತಿ ದುಟ್ಠು ನಿಕ್ಖಿತ್ತಂ ಪದಪಚ್ಚಾಭಟ್ಠಂ ಕತ್ವಾ ಮನಸಿ ಠಪಿತಂ। ಪಜ್ಜತಿ ಞಾಯತಿ ಅತ್ಥೋ ಏತೇನಾತಿ ಪದಂ, ಅತ್ಥಂ ಬ್ಯಞ್ಜಯತಿ ಪಕಾಸೇತೀತಿ ಬ್ಯಞ್ಜನಂ, ಪದಮೇವ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಉಪ್ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ…ಪೇ॰… ಬ್ಯಞ್ಜನನ್ತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ। ಪದಸಮುದಾಯಬ್ಯತಿರೇಕೇನ ವಿಸುಂ ಪಾಳಿ ನಾಮ ‘‘ಉಭಯಮೇತಂ ಪಾಳಿಯಾವ ನಾಮ’’ನ್ತಿ। ಪಕಟ್ಠಾನಞ್ಹಿ ವಚನಪ್ಪಬನ್ಧಾನಂ ಆಳಿಯೇವ ಪಾಳೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಸೇಸಮೇತ್ಥ ಏಕಾದಸಮಞ್ಚ ಉತ್ತಾನತ್ಥಮೇವ।
ಅಧಿಕರಣವಗ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।