(೧೮) ೩. ಸಞ್ಚೇತನಿಯವಗ್ಗೋ
೧. ಚೇತನಾಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೧೭೧. ತತಿಯಸ್ಸ ಪಠಮೇ ಕಾಯಸಞ್ಚೇತನಾಹೇತೂತಿ ಕಾಯಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ, ಕಾಯಿಕಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕಟತ್ತಾ ಉಪಚಿತತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸಸಞ್ಚೇತನಾದ್ವಯೇಪಿ। ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಚೇತನಾ ಪವತ್ತಿವಿಪಾಕಂ ದೇತಿಯೇವಾತಿ ‘‘ವೀಸತಿವಿಧಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತಥಾ ವಚೀಸಞ್ಚೇತನಾ ಮನೋಸಞ್ಚೇತನಾತಿ ಏತ್ಥ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಾಕುಸಲವಸೇನ ವೀಸತಿ ಚೇತನಾ ಲಬ್ಭನ್ತಿ। ಇದಂ ತಥಾ-ಸದ್ದೇನ ಉಪಸಂಹರತಿ। ಅಪಿಚೇತ್ಥ ನವ ಮಹಗ್ಗತಚೇತನಾಪಿ ಲಬ್ಭನ್ತೀತಿ ಇಮಿನಾ ನವಹಿ ರೂಪಾರೂಪಕುಸಲಚೇತನಾಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಏಕೂನತಿಂಸಾತಿ ತೀಸು ದ್ವಾರೇಸು ಏಕೂನಸತ್ತತಿ ಚೇತನಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾವಾತಿ ಇದಂ ತಾಪಿ ಚೇತನಾ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾವ ಹೋನ್ತೀತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ। ಯಥಾವುತ್ತಾ ಹಿ ಏಕೂನಸತ್ತತಿ
ಯಸ್ಮಾ ಯಂ ತಂ ಯಥಾವುತ್ತಂ ಚೇತನಾಭೇದಂ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರಞ್ಚೇವ ವಚೀಸಙ್ಖಾರಞ್ಚ ಮನೋಸಙ್ಖಾರಞ್ಚ ಪರೇಹಿ ಅನುಸ್ಸಾಹಿತೋ ಸಾಮಮ್ಪಿ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಚಿತ್ತೇನ ಕರೋತಿ, ಪರೇಹಿ ಕಾರಿಯಮಾನೋ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಚಿತ್ತೇನಪಿ ಕರೋತಿ, ‘‘ಇದಂ ನಾಮ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋನ್ತೋಪಿ ತಸ್ಸ ಏವರೂಪೋ ನಾಮ ವಿಪಾಕೋ ಭವಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಏವಂ ಕಮ್ಮಂ ವಿಪಾಕಞ್ಚ ಜಾನನ್ತೋಪಿ ಕರೋತಿ, ಮಾತಾಪಿತೂಸು ಚೇತಿಯವನ್ದನಾದೀನಿ ಕರೋನ್ತೇಸು ಅನುಕರೋನ್ತೋ ದಾರಕೋ ವಿಯ ಕೇವಲಂ ಕಮ್ಮಞ್ಞೇವ ವಿಜ್ಜಾನನ್ತೋ ‘‘ಇಮಸ್ಸ ಪನ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಅಯಂ ವಿಪಾಕೋ’’ತಿ ವಿಪಾಕಂ ಅಜಾನನ್ತೋಪಿ ಕರೋತಿ ‘‘ಸಾಮಂ ವಾ ತ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಪರೇಹಿ ಅನಾಣತ್ತೋತಿ ಸರಸೇನೇವ ವತ್ತಮಾನೋ। ಜಾನನ್ತೋತಿ ಅನುಸ್ಸವಾದಿವಸೇನ ಜಾನನ್ತೋ।
ನನು ಚ ಖೀಣಾಸವೋ ಚೇತಿಯಂ ವನ್ದತಿ, ಧಮ್ಮಂ ಭಣತಿ, ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಮನಸಿ ಕರೋತಿ, ಕಥಮಸ್ಸ ಕಾಯಕಮ್ಮಾದಯೋ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ? ಅವಿಪಾಕತ್ತಾ। ಖೀಣಾಸವೇನ ಹಿ ಕತಕಮ್ಮಂ ನೇವ ಕುಸಲಂ ಹೋತಿ ನಾಕುಸಲಂ, ಅವಿಪಾಕಂ ಹುತ್ವಾ ಕಿರಿಯಾಮತ್ತೇ ತಿಟ್ಠತಿ। ತೇನಸ್ಸ ತೇ ಕಾಯಾದಯೋ ನ ಹೋನ್ತಿ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಕಾಯೇನ ಕರಣಕಮ್ಮಂ ಪಞ್ಞಾಯತೀ’’ತಿಆದಿ। ತನ್ತಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲಂ।
ಖಿಡ್ಡಾಯ ಪದುಸ್ಸನ್ತೀತಿ ಖಿಡ್ಡಾಪದೋಸಿನೋ, ಖಿಡ್ಡಾಪದೋಸಿನೋ ಏವ ಖಿಡ್ಡಾಪದೋಸಿಕಾ। ಖಿಡ್ಡಾಪದೋಸೋ ವಾ ಏತೇಸಂ ಅತ್ಥೀತಿ ಖಿಡ್ಡಾಪದೋಸಿಕಾ। ತೇ ಕಿರ ಪುಞ್ಞವಿಸೇಸಾಧಿಗತೇನ ಮಹನ್ತೇನ ಅತ್ತನೋ ಸಿರಿವಿಭವೇನ ನಕ್ಖತ್ತಂ ಕೀಳನ್ತಾ ತಾಯ ಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಮಹನ್ತತಾಯ ‘‘ಆಹಾರಂ ಪರಿಭುಞ್ಜಿಮ್ಹಾ ನ ಪರಿಭುಞ್ಜಿಮ್ಹಾ’’ತಿಪಿ ನ ಜಾನನ್ತಿ। ಅಥ ಏಕಾಹಾರಾತಿಕ್ಕಮತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ನಿರನ್ತರಂ ಖಾದನ್ತಾಪಿ ಪಿವನ್ತಾಪಿ ಚವನ್ತಿಯೇವ ನ ತಿಟ್ಠನ್ತಿ। ಕಸ್ಮಾ? ಕಮ್ಮಜತೇಜಸ್ಸ ಬಲವತಾಯ ಕರಜಕಾಯಸ್ಸ ಮನ್ದತಾಯ। ಮನುಸ್ಸಾನಞ್ಹಿ ಕಮ್ಮಜತೇಜೋ ಮನ್ದೋ, ಕರಜಕಾಯೋ ಬಲವಾ। ತೇಸಂ ತೇಜಸ್ಸ ಮನ್ದತಾಯ ಕಾಯಸ್ಸ ಬಲವತಾಯ ಸತ್ತಾಹಮ್ಪಿ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಉಣ್ಹೋದಕಅಚ್ಛಯಾಗುಆದೀಹಿ ಸಕ್ಕಾ ಕರಜಕಾಯಂ ಉಪತ್ಥಮ್ಭೇತುಂ। ದೇವಾನಂ ಪನ ತೇಜೋ ಬಲವಾ ಹೋತಿ ಉಳಾರಪುಞ್ಞನಿಬ್ಬತ್ತತ್ತಾ ಉಳಾರಗರುಸಿನಿದ್ಧಸುಧಾಹಾರಜೀರಣತೋ ಚ। ಕರಜಂ ಮನ್ದಂ ಮುದುಸುಖುಮಾಲಭಾವತೋ। ತೇ ಏಕಂ ಆಹಾರವೇಲಂ ಅಕ್ಕಮಿತ್ವಾವ ಸಣ್ಠಾಪೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋನ್ತಿ। ಯಥಾ ನಾಮ ಗಿಮ್ಹಾನಂ ಮಜ್ಝನ್ಹಿಕೇ ತತ್ತಪಾಸಾಣೇ ಠಪಿತಂ ಪದುಮಂ ವಾ ಉಪ್ಪಲಂ ವಾ ಸಾಯನ್ಹಸಮಯೇ ಘಟಸತೇನಪಿ ಸಿಞ್ಚಿಯಮಾನಂ ಪಾಕತಿಕಂ ನ ಹೋತಿ ವಿನಸ್ಸತಿಯೇವ, ಏವಮೇವ ಪಚ್ಛಾ ನಿರನ್ತರಂ ಖಾದನ್ತಾಪಿ ಪಿವನ್ತಾಪಿ ಚವನ್ತಿಯೇವ ನ ತಿಟ್ಠನ್ತಿ। ಕತಮೇ ಪನ ತೇ ದೇವಾತಿ? ‘‘ಇಮೇ ನಾಮಾ’’ತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯ ವಿಚಾರಣಾ ನತ್ಥಿ, ‘‘ಆಹಾರೂಪಚ್ಛೇದೇನ ಆತಪೇ ಖಿತ್ತಮಾಲಾ ವಿಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ಯೇ ಕೇಚಿ ಕಬಳೀಕಾರಾಹಾರೂಪಜೀವಿನೋ ದೇವಾ ಏವಂ ಕರೋನ್ತಿ, ತೇ ಏವಂ ಚವನ್ತೀತಿ ಅಭಯಗಿರಿವಾಸಿನೋ ಪನಾಹು ‘‘ನಿಮ್ಮಾನರತಿಪರನಿಮ್ಮಿತವಸವತ್ತಿನೋ ತೇ ದೇವಾ, ಖಿಡ್ಡಾಯ ಪದುಸ್ಸನಮತ್ತೇನೇವ ಹೇತೇ ಖಿಡ್ಡಾಪದೋಸಿಕಾತಿ ವುತ್ತಾ’’ತಿ। ಕೋ ಪನೇತ್ಥ ದೇವಾನಂ ಆಹಾರೋ, ಕಾ ಆಹಾರವೇಲಾತಿ? ‘‘ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಕಾಮಾವಚರದೇವಾನಂ ಸುಧಾ ಆಹಾರೋ, ಸಾ ಹೇಟ್ಠಿಮೇಹಿ ಹೇಟ್ಠಿಮೇಹಿ
ಇಸ್ಸಾಪಕತತ್ತಾ ಪದುಟ್ಠೇನ ಮನಸಾ ಪದುಸ್ಸನ್ತೀತಿ ಮನೋಪದೋಸಿಕಾ। ಉಸೂಯವಸೇನ ವಾ ಮನಸೋ ಪದೋಸೋ ಮನೋಪದೋಸೋ, ಸೋ ಏತೇಸಂ ಅತ್ಥಿ ವಿನಾಸಹೇತುಭೂತೋತಿ ಮನೋಪದೋಸಿಕಾ। ಅಕ್ಕುದ್ಧೋ ರಕ್ಖತೀತಿ ಕುದ್ಧಸ್ಸ ಸೋ ಕೋಧೋ ಇತರಸ್ಮಿಂ ಅಕ್ಕುಜ್ಝನ್ತೇ ಅನುಪಾದಾನೋ ಏಕವಾರಮೇವ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಅನಾಸೇವನೋ ಚಾವೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ, ಉದಕನ್ತಂ ಪತ್ವಾ ಅಗ್ಗಿ ವಿಯ ನಿಬ್ಬಾಯತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅಕ್ಕುದ್ಧೋ ತಂ ಚವನತೋ ರಕ್ಖತಿ। ಉಭೋಸು ಪನ ಕುದ್ಧೇಸು ಭಿಯ್ಯೋ ಭಿಯ್ಯೋ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಮ್ಹಿ ಪರಿವಡ್ಢನವಸೇನ ತಿಖಿಣಸಮುದಾಚಾರೋ ನಿಸ್ಸಯದಹನರಸೋ ಕೋಧೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ಹದಯವತ್ಥುಂ ನಿದಹನ್ತೋ ಅಚ್ಚನ್ತಸುಖುಮಾಲಂ ಕರಜಕಾಯಂ ವಿನಾಸೇತಿ, ತತೋ ಸಕಲೋಪಿ ಅತ್ತಭಾವೋ ಅನ್ತರಧಾಯತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಉಭೋಸು ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ತಥಾ ಚಾಹ ಭಗವಾ ‘‘ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಮ್ಹಿ ಪದುಟ್ಠಚಿತ್ತಾ ಕಿಲನ್ತಕಾಯ…ಪೇ॰… ಚವನ್ತೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೪೭)।
ಕತಮೇ ತೇನ ದೇವಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾತಿ ಏತ್ಥ ತೇನಾತಿ ಪಚ್ಚತ್ತೇ ಕರಣವಚನನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಕತಮೇ ನಾಮ ತೇ ದೇವಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ’’ತಿ। ಕರಣತ್ಥೇಯೇವ ವಾ ಏತಂ ಕರಣವಚನನ್ತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ತೇನ ವಾ ಅತ್ತಭಾವೇನಾ’’ತಿ। ಸೇಸಮೇತ್ಥ ಉತ್ತಾನಮೇವ।
ಚೇತನಾಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೨. ವಿಭತ್ತಿಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೧೭೨. ದುತಿಯೇ ಅತ್ಥಪ್ಪಭೇದಸ್ಸ ಸಲ್ಲಕ್ಖಣವಿಭಾವನವವತ್ಥಾನಕರಣಸಮತ್ಥಂ ಅತ್ಥೇ ಪಭೇದಗತಂ ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ। ಅತ್ಥೋತಿ ಚೇತ್ಥ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಹೇತುಫಲಂ। ತಞ್ಹಿ ಹೇತುವಸೇನ ಅರಣೀಯಂ ಗನ್ತಬ್ಬಂ ಪತ್ತಬ್ಬಂ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಅತ್ಥೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಪಭೇದತೋ ಪನ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಪಚ್ಚಯಸಮುಪ್ಪನ್ನಂ, ನಿಬ್ಬಾನಂ, ಭಾಸಿತತ್ಥೋ, ವಿಪಾಕೋ, ಕಿರಿಯಾತಿ ಇಮೇ ಪಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾ ‘‘ಅತ್ಥೋ’’ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ। ತೇನಾಹ ‘‘ಪಞ್ಚಸು ಅತ್ಥೇಸು ಪಭೇದಗತಂ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ। ಆಚಿಕ್ಖಾಮೀತಿಆದೀಸು ಆದಿತೋ ಕಥೇನ್ತೋ ಆಚಿಕ್ಖತಿ ನಾಮ, ಉದ್ದಿಸತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಮೇವ ಉದ್ದೇಸಂ ಪರಿಯೋಸಾಪೇನ್ತೋ ದೇಸೇತಿ। ಯಥಾಉದ್ದಿಟ್ಠಮತ್ಥಂ ಉದ್ದಿಸನವಸೇನ ಪಕಾರೇಹಿ ಞಾಪೇನ್ತೋ ಞಾಪೇತಿ। ಪಕಾರೇಹಿ ಏವ ತಮತ್ಥಂ ಪತಿಟ್ಠಾಪೇನ್ತೋ ಪಟ್ಠಪೇತಿ। ಯಥಾಉದ್ದಿಟ್ಠಂ ಪಟಿನಿದ್ದಿಸನವಸೇನ ವಿವರತಿ। ವಿವಟಂ ವಿಭಜತಿ। ವಿಭತ್ತಅತ್ಥಂ ಹೇತೂದಾಹರಣದಸ್ಸನೇಹಿ ಪಾಕಟಂ ಕರೋನ್ತೋ ಉತ್ತಾನಿಂ ಕರೋತಿ।
ತಿಸ್ಸೋ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾತಿ ಧಮ್ಮನಿರುತ್ತಿಪಟಿಭಾನಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ। ತತ್ಥ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ನಾಮ ಧಮ್ಮಪ್ಪಭೇದಸ್ಸ ಸಲ್ಲಕ್ಖಣವಿಭಾವನವವತ್ಥಾನಕರಣಸಮತ್ಥಂ ಞಾಣಂ। ಧಮ್ಮೋತಿ ಚ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಪಚ್ಚಯೋ। ಸೋ ಹಿ ಯಸ್ಮಾ ತಂ ತಂ ವಿದಹತಿ ಪವತ್ತೇತಿ ಚೇವ ಪಾಪೇತಿ ಚ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಧಮ್ಮೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಪಭೇದತೋ ಪನ ಯೋ ಕೋಚಿ ಫಲನಿಬ್ಬತ್ತಕೋ ಹೇತು, ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ, ಭಾಸಿತಂ, ಕುಸಲಂ, ಅಕುಸಲನ್ತಿ ಇಮೇ ಪಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾ ‘‘ಧಮ್ಮೋ’’ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ, ತಂ ಧಮ್ಮಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಧಮ್ಮೇ ಪಭೇದಗತಂ ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ। ನಿರುತ್ತಿಪ್ಪಭೇದಸ್ಸ ಸಲ್ಲಕ್ಖಣವಿಭಾವನವವತ್ಥಾನಕರಣಸಮತ್ಥಂ ನಿರುತ್ತಾಭಿಲಾಪೇ ಪಭೇದಗತಂ ಞಾಣಂ ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾತಿ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಅತ್ಥೇ ಚ ಧಮ್ಮೇ ಚ ಯಾ ಸಭಾವನಿರುತ್ತಿ, ತಂ ಸಭಾವನಿರುತ್ತಿಂ ಸದ್ದಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಸಭಾವನಿರುತ್ತಾಭಿಲಾಪೇ ಪಭೇದಗತಂ ಞಾಣಂ ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾತಿ।
ಏವಮಯಂ ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ಸದ್ದಾರಮ್ಮಣಾ ನಾಮ ಜಾತಾ, ನ ಪಞ್ಞತ್ತಿಆರಮ್ಮಣಾ। ಕಸ್ಮಾ? ಯಸ್ಮಾ ಸದ್ದಂ ಸುತ್ವಾ ‘‘ಅಯಂ ಸಭಾವನಿರುತ್ತೀ’’ತಿ ಜಾನನ್ತಿ। ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪ್ಪತ್ತೋ ಹಿ ‘‘ಫಸ್ಸೋ’’ತಿ ವುತ್ತೇ ‘‘ಅಯಂ ಸಭಾವನಿರುತ್ತೀ’’ತಿ ಜಾನಾತಿ, ‘‘ಫಸ್ಸಾ’’ತಿ ವಾ ‘‘ಫಸ್ಸ’’ನ್ತಿ ವಾ ವುತ್ತೇ ಪನ ‘‘ಅಯಂ ಅಸಭಾವನಿರುತ್ತೀ’’ತಿ ಜಾನಾತಿ। ವೇದನಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಅಞ್ಞಂ ಪನೇಸ ನಾಮಾಖ್ಯಾತಉಪಸಗ್ಗಬ್ಯಞ್ಜನಸದ್ದಂ ಜಾನಾತಿ ನ ಜಾನಾತೀತಿ? ಯದಗ್ಗೇನ ಸದ್ದಂ ಜಾನಿತ್ವಾ ‘‘ಅಯಂ ಸಭಾವನಿರುತ್ತಿ, ಅಯಂ ಅಸಭಾವನಿರುತ್ತೀ’’ತಿ ಜಾನಾತಿ, ತದಗ್ಗೇನ ತಮ್ಪಿ ಜಾನಿಸ್ಸತೀತಿ। ತಂ ಪನ ‘‘ನಯಿದಂ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಕಿಚ್ಚ’’ನ್ತಿ ಪಟಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಇದಂ ವತ್ಥು ಕಥಿತಂ –
ತಿಸ್ಸದತ್ತತ್ಥೇರೋ ಕಿರ ಬೋಧಿಮಣ್ಡೇ ಸುವಣ್ಣಸಲಾಕಂ ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ಅಟ್ಠಾರಸಸು ಭಾಸಾಸು ಕತರಭಾಸಾಯ ಕಥೇಮೀ’’ತಿ ಪವಾರೇಸಿ। ತಂ ಪನ ತೇನ ಅತ್ತನೋ ಉಗ್ಗಹೇ ಠತ್ವಾ ಪವಾರಿತಂ, ನ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಯ ಠಿತೇನ। ಸೋ ಹಿ ಮಹಾಪಞ್ಞತಾಯ
ಅಯಮೇವೇಕಾ ಯಥಾಭುಚ್ಚಬ್ರಹ್ಮವೋಹಾರಅರಿಯವೋಹಾರಸಙ್ಖಾತಾ ಮಾಗಧಭಾಸಾ ನ ಪರಿವತ್ತತಿ। ಸಾ ಹಿ ಕತ್ಥಚಿ ಕದಾಚಿ ಪರಿವತ್ತನ್ತೀಪಿ ನ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಸಬ್ಬದಾ ಸಬ್ಬಥಾವ ಪರಿವತ್ತತಿ, ಕಪ್ಪವಿನಾಸೇಪಿ ತಿಟ್ಠತಿಯೇವ। ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋಪಿ ಹಿ ತೇಪಿಟಕಂ ಬುದ್ಧವಚನಂ ತನ್ತಿಂ ಆರೋಪೇನ್ತೋ ಮಾಗಧಭಾಸಾಯ ಏವ ಆರೋಪೇಸಿ। ಕಸ್ಮಾ? ಏವಞ್ಹಿ ಆಹರಿತುಂ ಸುಖಂ ಹೋತಿ। ಮಾಗಧಭಾಸಾಯ ಹಿ ತನ್ತಿಂ ಆರುಳ್ಹಸ್ಸ ಬುದ್ಧವಚನಸ್ಸ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪ್ಪತ್ತಾನಂ ಸೋತಪಥಾಗಮನಮೇವ ಪಪಞ್ಚೋ। ತೇನ ಸಙ್ಘಟಿತಮತ್ತೇನೇವ ನಯಸತೇನ ನಯಸಹಸ್ಸೇನ ಅತ್ಥೋ ಉಪಟ್ಠಾತಿ। ಅಞ್ಞಾಯ ಭಾಸಾಯ ತನ್ತಿಂ ಆರುಳ್ಹಕಂ ಸೋಧೇತ್ವಾ ಉಗ್ಗಹೇತಬ್ಬಂ ಹೋತಿ, ಬಹುಮ್ಪಿ ಉಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಪನ ಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪ್ಪತ್ತಿ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ಅರಿಯಸಾವಕೋ ನೋಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪ್ಪತ್ತೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ।
ಪಟಿಭಾನಪ್ಪಭೇದಸ್ಸ ಸಲ್ಲಕ್ಖಣವಿಭಾವನವವತ್ಥಾನಕರಣಸಮತ್ಥಂ ಪಟಿಭಾನೇ ಪಭೇದಗತಂ ಞಾಣಂ ಪಟಿಭಾನಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ। ಅತ್ಥಧಮ್ಮಾದಿವಿಸಯೇಸು ಹಿ ತೀಸು ಞಾಣೇಸು ‘‘ಇಮಾನಿ ಞಾಣಾನಿ ಇದಮತ್ಥಜೋತಕಾನೀ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೭೨೫-೭೩೧) ಏವಂ ಪವತ್ತಞಾಣಸ್ಸೇತಂ
ಕತಮೇಹಿ ಪಞ್ಚಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ವಿಸದಾ ಹೋನ್ತೀತಿ? ಅಧಿಗಮೇನ, ಪರಿಯತ್ತಿಯಾ, ಸವನೇನ ಅಧಿಗಮೋ ನಾಮ ಅರಹತ್ತಂ। ತಞ್ಹಿ ಪತ್ತಸ್ಸ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ವಿಸದಾ ಹೋನ್ತಿ। ಸವನಂ ನಾಮ ಧಮ್ಮಸ್ಸವನಂ। ಸಕ್ಕಚ್ಚಂ ಸುಣನ್ತಸ್ಸ ಹಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ವಿಸದಾ ಹೋನ್ತಿ। ಪರಿಪುಚ್ಛಾ ನಾಮ ಅಟ್ಠಕಥಾ। ಉಗ್ಗಹಿತಪಾಳಿಯಾ ಅತ್ಥಂ ಕಥೇನ್ತಸ್ಸ ಹಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ವಿಸದಾ ಹೋನ್ತಿ। ಪುಬ್ಬಯೋಗೋ ನಾಮ ಪುಬ್ಬಯೋಗಾವಚರತಾ ಹರಣಪಚ್ಚಾಹರಣನಯೇನ ಪರಿಹಟಕಮ್ಮಟ್ಠಾನತಾ। ಪುಬ್ಬಯೋಗಾವಚರಸ್ಸ ಹಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ವಿಸದಾ ಹೋನ್ತಿ।
ಏತೇಸು ಪನ ಪರಿಯತ್ತಿ, ಸವನಂ, ಪರಿಪುಚ್ಛಾತಿ ಇಮಾನಿ ತೀಣಿ ಪಭೇದಸ್ಸೇವ ಬಲವಕಾರಣಾನಿ, ಪುಬ್ಬಯೋಗೋ ಅಧಿಗಮಸ್ಸ ಬಲವಪಚ್ಚಯೋ। ಪಭೇದಸ್ಸ ಹೋತಿ ನ ಹೋತೀತಿ? ಹೋತಿ, ನ ಪನ ಯಥಾ ಅಧಿಗಮಸ್ಸ ಬಲವಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ತಥಾ ಪಭೇದಸ್ಸ। ಪರಿಯತ್ತಿಸವನಪರಿಪುಚ್ಛಾ ಹಿ ಪುಬ್ಬೇ ಹೋನ್ತು ವಾ ಮಾ ವಾ, ಪುಬ್ಬಯೋಗೇನ ಪನ ಪುಬ್ಬೇ ಚೇವ ಏತರಹಿ ಚ ಸಙ್ಖಾರಸಮ್ಮಸನಂ ವಿನಾ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಧಿಗಮೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ। ಇಮೇ ಪನ ದ್ವೇಪಿ ಏಕತೋ ಹುತ್ವಾ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ಉಪತ್ಥಮ್ಭೇತ್ವಾ ವಿಸದಾ ಹೋನ್ತೀತಿ।
ವಿಭತ್ತಿಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೩-೪. ಮಹಾಕೋಟ್ಠಿಕಸುತ್ತಾದಿವಣ್ಣನಾ
೧೭೩-೪. ತತಿಯೇ ಫಸ್ಸಾಯತನಾನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಆಕರಟ್ಠೋ ಆಯತನಸದ್ದೋತಿ ಆಹ ‘‘ಫಸ್ಸಾಕರಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ। ‘‘ಸುವಣ್ಣಾಯತನಂ, ರಜತಾಯತನ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ಆಕರೋಪಿ ‘‘ಆಯತನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತೋ, ಸಞ್ಜಾತಿಸಮೋಸರಣಾದಿವಸೇನಪಿ ಆಯತನಟ್ಠೋ ಲಬ್ಭತಿಯೇವ। ಮಾ-ಇತಿ ಪಟಿಸೇಧೇ ನಿಪಾತೋ। ಸ್ವಾಯಂ ಛನ್ನಂ ಫಸ್ಸಾಯತನಾನಂ ಅಸೇಸಂ ವಿರಾಗನಿರೋಧಾ ಅತ್ಥಞ್ಞಂ ವಚನಂ ಕಿಞ್ಚೀತಿ ಸನ್ಧಾಯಾಹಾತಿ ಆಹ ‘‘ಮಾ ಭಣೀತಿ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ। ಪಞ್ಚಫಸ್ಸಾಯತನಾನಿ ನಿರುದ್ಧಾನೀತಿ ಚಕ್ಖಾದೀನಞ್ಚ ತತ್ಥ ಅಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ವದತಿ। ಛಟ್ಠಸ್ಸಾತಿ ಮನಾಯತನಸ್ಸ। ಚತುತ್ಥೇ ನತ್ಥಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ।
ಮಹಾಕೋಟ್ಠಿಕಸುತ್ತಾದಿವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೫-೬. ಉಪವಾಣಸುತ್ತಾದಿವಣ್ಣನಾ
೧೭೫-೬. ಪಞ್ಚಮೇ ವಿಜ್ಜಾಯಾತಿ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿಆಸವಕ್ಖಯಞಾಣಸಙ್ಖಾತಾಯ ತಿವಿಧಾಯ ವಿಜ್ಜಾಯ, ಅಟ್ಠವಿಧಾಯ ವಾ। ಅಟ್ಠವಿಧಾಪಿ ಹಿ ವಿಜ್ಜಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣೇನ ಮನೋಮಯಿದ್ಧಿಯಾ ಚ ಸಹ ಅಭಿಞ್ಞಾ ಪರಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ವುತ್ತಾ। ಪನ್ನರಸಧಮ್ಮಭೇದೇನ ಚರಣೇನ ಸಮನ್ನಾಗತೋತಿ ಸೀಲಸಂವರೋ, ಇನ್ದ್ರಿಯೇಸು ‘‘ಚರಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾ। ಛಟ್ಠೇ ನತ್ಥಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ।
ಉಪವಾಣಸುತ್ತಾದಿವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೭. ರಾಹುಲಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೧೭೭. ಸತ್ತಮೇ ಪಥವೀಧಾತುರೇವೇಸಾತಿ ದುವಿಧಾಪೇಸಾ ಥದ್ಧಟ್ಠೇನ, ಕಕ್ಖಳಟ್ಠೇನ, ಫರುಸಟ್ಠೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣಾ ಪಥವೀಧಾತು ಏವಾತಿ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಂ ಬಾಹಿರಾಯ ಸದ್ಧಿಂ ಯೋಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತಿ। ಕಸ್ಮಾ? ಬಾಹಿರಾಯ ಪಥವೀಧಾತುಯಾ ಅಚೇತನಾಭಾವೋ ಪಾಕಟೋ, ನ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾಯ, ತಸ್ಮಾ ಬಾಹಿರಾಯ ಸದ್ಧಿಂ ನೇತಂ ಮಮ…ಪೇ॰… ದಟ್ಠಬ್ಬನ್ತಿ ತಂ ಉಭಯಮ್ಪಿ ‘‘ನ ಏತಂ ಮಮ, ನ ಏಸೋಹಮಸ್ಮಿ, ನ ಏಸೋ ಮೇ ಅತ್ತಾ’’ತಿ ಏವಂ ಯಥಾಭೂತಂ ಸಮ್ಮಪ್ಪಞ್ಞಾಯ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಯಥಾಭೂತನ್ತಿ ಯಥಾಸಭಾವಂ। ತಞ್ಹಿ ಅನಿಚ್ಚಾದಿಸಭಾವಂ, ತಸ್ಮಾ ಅನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಮನತ್ತಾತಿ ಏವಂ ದಟ್ಠಬ್ಬನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಸ್ಮಾ ‘‘ನೇತಂ ಮಮ, ನೇಸೋಹಮಸ್ಮಿ, ನ ಮೇಸೋ ಅತ್ತಾ’’ತಿ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ನೇವ ಕತ್ಥಚಿ ಅತ್ತಾನಂ ಪಸ್ಸತಿ, ನ ತಂ ಪರಸ್ಸ ಕಿಞ್ಚನಭಾವೇ ಉಪನೇತಬ್ಬಂ ಪಸ್ಸತಿ, ನ ಪರಸ್ಸ ಅತ್ತಾನಂ ಅತ್ತನೋ ಕಿಞ್ಚನಭಾವೇ ಉಪನೇತಬ್ಬಂ ಪಸ್ಸತಿ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಚತುಕೋಟಿಕಸುಞ್ಞತಾ ನಾಮ ಕಥಿತಾ’’ತಿ।
ರಾಹುಲಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೮. ಜಮ್ಬಾಲೀಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೧೭೮. ಅಟ್ಠಮೇ ಸನ್ತನ್ತಿ ಅಙ್ಗಸನ್ತತಾಯ ಚೇವ ಆರಮ್ಮಣಸನ್ತತಾಯ ಚ ಕಮನೀಯಂ ಮನೋಹರಂ। ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿನ್ತಿ ರೂಪಾರೂಪಾವಚರಂ ಚಿತ್ತವಿಮುತ್ತಿಂ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಅಟ್ಠನ್ನಂ ಸಮಾಪತ್ತೀನಂ ಅಞ್ಞತರಂ ಸಮಾಪತ್ತಿ’’ನ್ತಿ। ಲೇಪಮಕ್ಖಿತೇನಾತಿ ಲಾಖಾಮಕ್ಖಿತೇನ। ಪಾರಿಪನ್ಥಿಕೇ ಅಸೋಧೇತ್ವಾತಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿಪಾರಿಪನ್ಥಿಕೇ
ಆಯಮುಖಾನೀತಿ ‘‘ಚತಸ್ಸೋ ಪವಿಸನಕನ್ದರಾ’’ತಿ। ಅಪಾಯಮುಖಾನೀತಿ ಅಪಗಮನಮಗ್ಗಾ। ಅಪೇನ್ತಿ ಅಪಗಚ್ಛನ್ತಿ ಏತೇಹೀತಿ ಹಿ ಅಪಾಯಾ, ತೇ ಏವ ಮುಖಾನೀತಿ ಅಪಾಯಮುಖಾನಿ। ತಾನಿ ಚ ಉದಕನಿಕ್ಖಮನಚ್ಛಿದ್ದಾನೀತಿ ಆಹ ‘‘ಅಪವಾಹನಚ್ಛಿದ್ದಾನೀ’’ತಿ, ಅಪಾಯಸಙ್ಖಾತಾನಿ ಉದಕನಿಕ್ಖಮನಚ್ಛಿದ್ದಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸೇಸಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ।
ಜಮ್ಬಾಲೀಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೯. ನಿಬ್ಬಾನಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೧೭೯. ನವಮೇ ಅಭಿಧಮ್ಮೇ ವುತ್ತನಯೇನಾತಿ –
‘‘ಕತಮಾ ಹಾನಭಾಗಿನೀ ಪಞ್ಞಾ? ಪಠಮಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ ಲಾಭಿಂ ಕಾಮಸಹಗತಾ ಸಞ್ಞಾಮನಸಿಕಾರಾ ಸಮುದಾಚರನ್ತಿ ಹಾನಭಾಗಿನೀ ಪಞ್ಞಾ, ತದನುಧಮ್ಮತಾ ಸತಿ ಸನ್ತಿಟ್ಠತಿ ಠಿತಿಭಾಗಿನೀ ಪಞ್ಞಾ। ಅವಿತಕ್ಕಸಹಗತಾ ಸಞ್ಞಾಮನಸಿಕಾರಾ ಸಮುದಾಚರನ್ತಿ ವಿಸೇಸಭಾಗಿನೀ ಪಞ್ಞಾ। ನಿಬ್ಬಿದಾಸಹಗತಾ ಸಞ್ಞಾಮನಸಿಕಾರಾ ಸಮುದಾಚರನ್ತಿ ವಿರಾಗೂಪಸಞ್ಹಿತಾ ನಿಬ್ಬೇಧಭಾಗಿನೀ ಪಞ್ಞಾ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೭೯೯) –
ಆದಿನಾ ವಿಭಙ್ಗೇ ವುತ್ತನಯೇನ ಏವಮತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ತತ್ಥ ಪಠಮಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ ಲಾಭಿನ್ತಿ ಯ್ವಾಯಂ ಅಪ್ಪಗುಣಸ್ಸ ಪಠಮಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ ಲಾಭೀ, ತಂ। ಕಾಮಸಹಗತಾ ಸಞ್ಞಾಮನಸಿಕಾರಾ ಸಮುದಾಚರನ್ತೀತಿ ತತೋ ವುಟ್ಠಿತಂ ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ ಕಾಮಸಹಗತಾ ಹುತ್ವಾ ಸಞ್ಞಾಮನಸಿಕಾರಾ ಸಮುದಾಚರನ್ತಿ ತುದನ್ತಿ ಚೋದೇನ್ತಿ। ತಸ್ಸ ಕಾಮಾನುಪಕ್ಖನ್ದಾನಂ ಸಞ್ಞಾಮನಸಿಕಾರಾನಂ ವಸೇನ ಸಾ ಪಠಮಜ್ಝಾನಪಞ್ಞಾ ಹಾಯತಿ ಪರಿಹಾಯತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಹಾನಭಾಗಿನೀ ಪಞ್ಞಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ತದನುಧಮ್ಮತಾತಿ ತದನುರೂಪಸಭಾವಾ। ಸತಿ ಸನ್ತಿಟ್ಠತೀತಿ ಇದಂ ಮಿಚ್ಛಾಸತಿಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ, ನ ಸಮ್ಮಾಸತಿಂ। ಯಸ್ಸ ಹಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾನುರೂಪಸಭಾವಾ ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ ಸನ್ತತೋ ಪಣೀತತೋ ದಿಸ್ವಾ ಅಸ್ಸಾದಯಮಾನಾ ಅಭಿನನ್ದಮಾನಾ ನಿಕನ್ತಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಸ ನಿಕನ್ತಿವಸೇನ ಪಠಮಜ್ಝಾನಪಞ್ಞಾ ನೇವ ಹಾಯತಿ ನ ವಡ್ಢತಿ, ಠಿತಿಕೋಟ್ಠಾಸಿಕಾ ಹೋತಿ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಠಿತಿಭಾಗಿನೀ ಪಞ್ಞಾ’’ತಿ। ಅವಿತಕ್ಕಸಹಗತಾತಿ ಅವಿತಕ್ಕಂ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಂ ಸಮುದಾಚರನ್ತೀತಿ ಪಗುಣತೋ ಪಠಮಜ್ಝಾನತೋ ವುಟ್ಠಿತಂ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಾಧಿಗಮತ್ಥಾಯ ತುದನ್ತಿ ಚೋದೇನ್ತಿ, ತಸ್ಸ ಉಪರಿ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಾನುಪಕ್ಖನ್ದಾನಂ ಸಞ್ಞಾಮನಸಿಕಾರಾನಂ ವಸೇನ ಸಾ ಪಠಮಜ್ಝಾನಪಞ್ಞಾ ವಿಸೇಸಭೂತಸ್ಸ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿಪದಟ್ಠಾನತಾಯ ‘‘ವಿಸೇಸಭಾಗಿನೀ’’ತಿ ವುತ್ತಾ।
ನಿಬ್ಬಿದಾಸಹಗತಾತಿ ತಂಯೇವ ಪಠಮಜ್ಝಾನಲಾಭಿಂ ಝಾನತೋ ವುಟ್ಠಿತಂ ನಿಬ್ಬಿದಾಸಙ್ಖಾತೇನ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣೇನ ಸಹಗತಾ। ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಞ್ಹಿ ಝಾನಙ್ಗಭೇದೇ ವತ್ತನ್ತೇ ನಿಬ್ಬಿನ್ದತಿ ಉಕ್ಕಣ್ಠತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ನಿಬ್ಬಿದಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಸಮುದಾಚರನ್ತೀತಿ ನಿಬ್ಬಾನಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯತ್ಥಾಯ ತುದನ್ತಿ ಚೋದೇನ್ತಿ। ವಿರಾಗೂಪಸಞ್ಹಿತಾತಿ ವಿರಾಗಸಙ್ಖಾತೇನ ನಿಬ್ಬಾನೇನ ಉಪಸಂಹಿತಾ। ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಞ್ಹಿ ಸಕ್ಕಾ ಇಮಿನಾ ಮಗ್ಗೇನ ವಿರಾಗಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಸಚ್ಛಿಕಾತುನ್ತಿ ಪವತ್ತಿತೋ ‘‘ವಿರಾಗೂಪಸಂಹಿತ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಸಞ್ಞಾಮನಸಿಕಾರಾಪಿ ವಿರಾಗೂಪಸಂಹಿತಾ ಏವ ನಾಮ। ತಸ್ಸ ತೇಸಂ ಸಞ್ಞಾಮನಸಿಕಾರಾನಂ ವಸೇನ ಸಾ ಪಠಮಜ್ಝಾನಪಞ್ಞಾ ಅರಿಯಮಗ್ಗಪ್ಪಟಿವೇಧಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನತಾಯ ‘‘ನಿಬ್ಬೇಧಭಾಗಿನೀ’’ತಿ ವುತ್ತಾತಿ।
ನಿಬ್ಬಾನಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೧೦. ಮಹಾಪದೇಸಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೧೮೦. ದಸಮೇ ಮಹಾಓಕಾಸೇತಿ ಮಹನ್ತೇ ಓಕಾಸೇ ಮಹನ್ತಾನಿ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪತಿಟ್ಠಾಪನಟ್ಠಾನಾನಿ। ಯೇಸು ಪತಿಟ್ಠಾಪಿತೋ ಧಮ್ಮೋ ನಿಚ್ಛೀಯತಿ ಅಸನ್ದೇಹತೋ। ಕಾನಿ ಪನ ತಾನಿ? ಆಗಮನವಿಸಿಟ್ಠಾನಿ ಸುತ್ತೋತರಣಾದೀನಿ। ದುತಿಯವಿಕಪ್ಪೇ ಅಪದಿಸೀಯನ್ತೀತಿ ಅಪದೇಸಾ, ಮಹನ್ತಾ ಅಪದೇಸಾ ಏತೇಸನ್ತಿ ಮಹಾಪದೇಸಾ। ‘‘ಸಮ್ಮುಖಾ ಮೇತಂ, ಆವುಸೋ, ಭಗವತೋ ಸುತ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಕೇನಚಿ ಆಭತಸ್ಸ ಧಮ್ಮೋತಿ ವಿನಿಚ್ಛಯನೇ ಕಾರಣಂ। ಕಿಂ ಪನ ತನ್ತಿ? ತಸ್ಸ ಯಥಾಭತಸ್ಸ ಸುತ್ತೋತರಣಾದಿ ಏವ। ಯದಿ ಏವಂ ಕಥಂ ‘‘ಸಮ್ಮುಖಾ ಮೇತಂ, ಆವುಸೋ, ಭಗವತೋ ಸುತ’’ನ್ತಿಆದಿ। ತಥಾ ಚ ವುತ್ತಂ ನೇತ್ತಿಯಂ (ನೇತ್ತಿ॰ ೪.೧೮) ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಮಹಾಪದೇಸಾ ಬುದ್ಧಾಪದೇಸೋ, ಸಙ್ಘಾಪದೇಸೋ, ಗಣಾಪದೇಸೋ, ಪುಗ್ಗಲಾಪದೇಸೋ। ಇಮೇ ಚತ್ತಾರೋ ಮಹಾಪದೇಸಾ’’ತಿ। ಬುದ್ಧೋ ಅಪದೇಸೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಬುದ್ಧಾಪದೇಸೋ। ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸುಪಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಬುದ್ಧಾದಯೋ…ಪೇ॰… ಮಹಾಕಾರಣಾನೀ’’ತಿ।
ನೇವ ಅಭಿನನ್ದಿತಬ್ಬನ್ತಿ ನ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛಿತಬ್ಬಂ, ಗನ್ಥಸ್ಸ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಂ ನಾಮ ಸವನನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ನ ಸೋತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ। ಪದಬ್ಯಞ್ಜನಾನೀತಿ ಪದಾನಿ ಚ ಬ್ಯಞ್ಜನಾನಿ ಚ, ಅತ್ಥಪದಾನಿ ಬ್ಯಞ್ಜನಪದಾನಿ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಜ್ಜತಿ ಅತ್ಥೋ ಏತೇಹೀತಿ ಪದಾನಿ, ಅಕ್ಖರಾದೀನಿ ಬ್ಯಞ್ಜನಪದಾನಿ। ಪಜ್ಜಿತಬ್ಬತೋ ಪದಾನಿ, ಸಙ್ಕಾಸನಾದೀನಿ ಅತ್ಥಪದಾನಿ। ‘‘ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪದಸಙ್ಖಾತಾನಿ ಬ್ಯಞ್ಜನಾನೀತಿ ಬ್ಯಞ್ಜನಪದಾನೇವ ವುತ್ತಾನೀ’’ತಿ ಕೇಚಿ। ಅತ್ಥಂ ಬ್ಯಞ್ಜೇನ್ತೀತಿ ಬ್ಯಞ್ಜನಾನಿ, ಬ್ಯಞ್ಜನಪದಾನಿ। ತೇಹಿ ಬ್ಯಞ್ಜಿತಬ್ಬತೋ ಬ್ಯಞ್ಜನಾನಿ, ಅತ್ಥಪದಾನೀತಿ ಉಭಯಸಙ್ಗಹತೋ। ಇಮಸ್ಮಿಂ ಠಾನೇತಿ ತೇನಾಭತಸುತ್ತಸ್ಸ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪದೇಸೇ। ಪಾಳಿ ವುತ್ತಾತಿ ಕೇವಲೋ ಪಾಳಿಧಮ್ಮೋ ವುತ್ತೋ। ಅತ್ಥೋ ವುತ್ತೋತಿ ಪಾಳಿಯಾ ಅತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೋ। ಅನುಸನ್ಧಿ ಕಥಿತೋತಿ ಯಥಾರದ್ಧದೇಸನಾಯ ಉಪರಿದೇಸನಾಯ ಚ ಅನುಸನ್ಧಾನಂ ಕಥಿತಂ, ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ಕಥಿತೋ। ಪುಬ್ಬಾಪರಂ ಕಥಿತನ್ತಿ ಪುಬ್ಬೇನ ಪರಂ ಅವಿರುಜ್ಝನಞ್ಚೇವ ವಿಸೇಸಟ್ಠಾನಞ್ಚ ಕಥಿತಂ ಪಕಾಸಿತಂ। ಏವಂ ಪಾಳಿಧಮ್ಮಾದೀನಿ ಸಮ್ಮದೇವ ಸಲ್ಲಕ್ಖೇತ್ವಾ ಗಹಣಂ ಸಾಧುಕಂ ಉಗ್ಗಹಣನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಸುಟ್ಠು ಗಹೇತ್ವಾ’’ತಿ। ಸುತ್ತೇ ಓತಾರೇತಬ್ಬಾನೀತಿ ಞಾಣೇನ ಸುತ್ತೇ ಓಗಾಹೇತ್ವಾ ತಾರೇತಬ್ಬಾನಿ। ತಂ ಪನ ಓಗಾಹೇತ್ವಾ ತರಣಂ ತತ್ಥ ಓತರಣಂ ಅನುಪ್ಪವೇಸನಂ ಹೋತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಓತರಿತಬ್ಬಾನೀ’’ತಿ। ಸಂಸನ್ದೇತ್ವಾ ದಸ್ಸನಂ ಸನ್ದಸ್ಸನನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ವಿನಯೇ ಸಂಸನ್ದೇತಬ್ಬಾನೀ’’ತಿ।
‘‘ಕಿಂ ಪನ ತಂ ಸುತ್ತಂ, ಕೋ ವಾ ವಿನಯೋ’’ತಿ ವಿಚಾರಣಾಯಂ ಆಚರಿಯಾನಂ ಮತಿಭೇದಮುಖೇನ ತಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಏತ್ಥ ಚಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ವಿನಯೋತಿ ವಿಭಙ್ಗಪಾಠಮಾಹ। ಸೋ ಹಿ ಮಾತಿಕಾಸಞ್ಞಿತಸ್ಸ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಅತ್ಥೇ ಸೂಚನತೋ ‘‘ಸುತ್ತ’’ನ್ತಿ ವತ್ತಬ್ಬತಂ ಅರಹತಿ। ವಿವಿಧನಯತ್ತಾ ವಿಸಿಟ್ಠನಯತ್ತಾ ಚ ವಿನಯೋ, ಖನ್ಧಕಪಾಠೋ। ಏವನ್ತಿ ಏವಂ ಸುತ್ತವಿನಯೇಸು ಪರಿಗ್ಗಯ್ಹಮಾನೇಸು ವಿನಯಪಿಟಕಮ್ಪಿ ನ ಪರಿಯಾದಿಯತಿ ಪರಿವಾರಪಾಳಿಯಾ ಅಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ। ಸುತ್ತನ್ತಾಭಿಧಮ್ಮಪಿಟಕಾನಿ ವಾ ಸುತ್ತಂ ಅತ್ಥಸೂಚನಾದಿಅತ್ಥಸಮ್ಭವತೋ। ಏವಮ್ಪೀತಿ ಸುತ್ತನ್ತಾಭಿಧಮ್ಮಪಿಟಕಾನಿ ಸುತ್ತಂ, ವಿನಯಪಿಟಕಂ ವಿನಯೋತಿ ಏವಂ ಸುತ್ತವಿನಯವಿಭಾಗೇ ವುಚ್ಚಮಾನೇಪಿ। ನ ತಾವ ಪರಿಯಾದಿಯನ್ತೀತಿ ನ ತಾವ ಅನವಸೇಸತೋ ಪರಿಗ್ಗಯ್ಹನ್ತಿ ‘‘ಅಸುತ್ತನಾಮಕಞ್ಹೀ’’ತಿಆದಿ। ಯಸ್ಮಾ ಸುತ್ತನ್ತಿ ಇಮಂ ನಾಮಂ ಅನಾರೋಪೇತ್ವಾ ಸಙ್ಗೀತಂ ಜಾತಕಾದಿಬುದ್ಧವಚನಂ ಅತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತನಯೇನ ತೀಣಿ ಪಿಟಕಾನಿ
ಕಿಂ ಅತ್ಥೀತಿ ಅಸುತ್ತನಾಮಕಂ ಬುದ್ಧವಚನಂ ನತ್ಥಿಯೇವಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾತಿ ‘‘ಸುತ್ತನ್ತಿ ವಿನಯೋ’’ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತಸಂವಣ್ಣನಾಯಂ ‘‘ನಾಯಮತ್ಥೋ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತೋ’’ತಿ ಪಟಿಸೇಧೇತ್ವಾ। ವಿನೇತಿ ಏತೇನ ಕಿಲೇಸೇತಿ ವಿನಯೋ, ಕಿಲೇಸವಿನಯನೂಪಾಯೋ, ಸೋ ಏವ ಕಾರಣನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ವಿನಯೋ ಪನ ಕಾರಣ’’ನ್ತಿ।
ಧಮ್ಮೇತಿ ಪರಿಯತ್ತಿಧಮ್ಮೇ। ಸರಾಗಾಯಾತಿ ಸರಾಗಭಾವಾಯ ಕಾಮರಾಗಭವರಾಗಪರಿಬ್ರೂಹನಾಯ। ಸಂಯೋಗಾಯಾತಿ ಭವಸಂಯೋಜನಾಯ। ಸಉಪಾದಾನಾಯಾತಿ ಚತುರೂಪಾದಾನೂಪಸಂಹಿತತಾಯ। ಮಹಿಚ್ಛತಾಯಾತಿ ಮಹಿಚ್ಛಭಾವಾಯ। ಅಸನ್ತುಟ್ಠಿಯಾತಿ ಅಸನ್ತುಟ್ಠಭಾವಾಯ। ಕೋಸಜ್ಜಾಯಾತಿ ಕುಸೀತಭಾವಾಯ। ಸಙ್ಗಣಿಕಾಯಾತಿ ಕಿಲೇಸಸಙ್ಗಣಿಕವಿಹಾರಾಯ। ಆಚಯಾಯಾತಿ ತಿವಿಧವಟ್ಟಾಚಯಾಯ। ವಿರಾಗಾಯಾತಿ ಸಕಲವಟ್ಟತೋ ವಿರಜ್ಜನತ್ಥಾಯ। ವಿಸಂಯೋಗಾಯಾತಿ ಕಾಮರಾಗಾದೀಹಿ ವಿಸಂಯುಜ್ಜನತ್ಥಾಯ। ಅನುಪಾದಾನಾಯಾತಿ ಸಬ್ಬಸ್ಸಪಿ ಕಮ್ಮಭವಸ್ಸ ಅಗ್ಗಹಣಾಯ। ಅಪ್ಪಿಚ್ಛತಾಯಾತಿ ಪಚ್ಚಯಪ್ಪಿಚ್ಛತಾದಿವಸೇನ ಸಬ್ಬಸೋ ಇಚ್ಛಾಯ ಅಪಗಮಾಯ। ಸನ್ತುಟ್ಠಿಯಾತಿ ದ್ವಾದಸವಿಧಸನ್ತುಟ್ಠಭಾವಾಯ। ವೀರಿಯಾರಮ್ಭಾಯಾತಿ ಕಾಯಿಕಸ್ಸ ಚೇವ ಚೇತಸಿಕಸ್ಸ ಚ ವೀರಿಯಸ್ಸ ಪಗ್ಗಣ್ಹನತ್ಥಾಯ। ವಿವೇಕಾಯಾತಿ ಪವಿವಿತ್ತಭಾವಾಯ ಕಾಮವಿವೇಕಾದಿತದಙ್ಗವಿವೇಕಾದಿವಿವೇಕಸಿದ್ಧಿಯಾ। ಅಪಚಯಾಯಾತಿ ಸಬ್ಬಸ್ಸಪಿ ವಟ್ಟಸ್ಸ ಅಪಚಯನಾಯ, ನಿಬ್ಬಾನಾಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏವಂ ಯೋ ಪರಿಯತ್ತಿಧಮ್ಮೋ ಉಗ್ಗಹಣಧಾರಣಪರಿಪುಚ್ಛಾಮನಸಿಕಾರವಸೇನ ಯೋನಿಸೋ ಪಟಿಪಜ್ಜನ್ತಸ್ಸ ಸರಾಗಾದಿಭಾವಪರಿವಜ್ಜನಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ಹುತ್ವಾ ವಿರಾಗಾದಿಭಾವಾಯ ಸಂವತ್ತತಿ, ಏಕಂಸತೋ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ, ಏಸೋ ವಿನಯೋ ಸಮ್ಮದೇವ ಅಪಾಯಾದೀಸು ಅಪತನವಸೇನ ಧಾರಣತೋ ಕಿಲೇಸಾನಂ ವಿನಯನತೋ ಚ। ಸತ್ಥು ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಓವಾದಾನುರೂಪಪ್ಪವತ್ತಿಭಾವತೋ ಏತಂ ಸತ್ಥುಸಾಸನನ್ತಿ ಚ ಜಾನೇಯ್ಯಾಸೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಚತುಸಚ್ಚತ್ಥಸೂಚನಂ ‘‘ಸುತ್ತೇತಿ ತೇಪಿಟಕೇ ಬುದ್ಧವಚನೇ’’ತಿ। ತೇಪಿಟಕಞ್ಹಿ ಬುದ್ಧವಚನಂ ಸಚ್ಚವಿನಿಮುತ್ತಂ ನತ್ಥಿ। ರಾಗಾದಿವಿನಯಕಾರಣಂ ಯಥಾ ತೇನ ಸುತ್ತಪದೇನ ಪಕಾಸಿತನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ವಿನಯೇತಿ ಏತಸ್ಮಿಂ ರಾಗಾದಿವಿನಯಕಾರಣೇ’’ತಿ। ಸುತ್ತೇ ಓತರಣಞ್ಚೇತ್ಥ ತೇಪಿಟಕಬುದ್ಧವಚನಪರಿಯಾಪನ್ನತಾವಸೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ, ನ ಅಞ್ಞಥಾತಿ ಆಹ ‘‘ಸುತ್ತಪ್ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಕತ್ಥಚಿ ಅನಾಗನ್ತ್ವಾ’’ತಿ। ಛಲ್ಲಿಂ ಉಟ್ಠಪೇತ್ವಾತಿ ಅರೋಗಸ್ಸ ಮಹತೋ ರುಕ್ಖಸ್ಸ ತಿಟ್ಠತೋ ಉಪಕ್ಕಮೇನ ಛಲ್ಲಿಕಾಯ ಸಕಲಿಕಾಯ ಪಪಟಿಕಾಯ ವಾ ಉಟ್ಠಾಪನಂ ವಿಯ ಅರೋಗಸ್ಸ ಸಾಸನಧಮ್ಮಸ್ಸ ತಿಟ್ಠತೋ ಬ್ಯಞ್ಜನಮತ್ತೇನ ತಪ್ಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ‘‘ಗುಳ್ಹವೇಸ್ಸನ್ತರ…ಪೇ॰… ಪಞ್ಞಾಯನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ। ರಾಗಾದಿವಿನಯೇತಿ ರಾಗಾದಿವಿನಯನತ್ಥೇನ ಅತದಾಕಾರತಾಯ ಅಪಞ್ಞಾಯಮಾನಾನಿ ಛಡ್ಡೇತಬ್ಬಾನಿ ಚಜಿತಬ್ಬಾನಿ ನ ಗಹೇತಬ್ಬಾನಿ। ಸಬ್ಬತ್ಥಾತಿ ಸಬ್ಬವಾರೇಸು।
ಮಹಾಪದೇಸಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಸಞ್ಚೇತನಿಯವಗ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।