೪. ಸುಮನವಗ್ಗೋ
೧. ಸುಮನಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೩೧. ಚತುತ್ಥಸ್ಸ ಸತಕ್ಕಕೂತಿ ಸತಸಿಖರೋ, ಅನೇಕಕೂಟೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇದಂ ತಸ್ಸ ಮಹಾಮೇಘಭಾವದಸ್ಸನಂ। ಸೋ ಹಿ ಮಹಾವಸ್ಸಂ ವಸ್ಸತಿ। ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಇತೋ ಚಿತೋ ಚ ಉಟ್ಠಿತೇನ ವಲಾಹಕಕೂಟಸತೇನ ಸಮನ್ನಾಗತೋತಿ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ। ದಸ್ಸನಸಮ್ಪನ್ನೋತಿ ಏತ್ಥ ದಸ್ಸನಂ ನಾಮ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೋ। ಸೋ ಹಿ ಪಠಮಂ ನಿಬ್ಬಾನದಸ್ಸನತೋ ‘‘ದಸ್ಸನ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಯದಿಪಿ ತಂ ಗೋತ್ರಭು ಪಠಮತರಂ ಪಸ್ಸತಿ, ದಿಸ್ವಾ ಪನ ಕತ್ತಬ್ಬಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನಸ್ಸ ಅಕರಣತೋ ನ ತಂ ‘‘ದಸ್ಸನ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಆವಜ್ಜನಟ್ಠಾನಿಯಞ್ಹಿ ತಂ ಞಾಣಂ। ಮಗ್ಗಸ್ಸ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣತಾಸಾಮಞ್ಞೇನ ಚೇತಂ ವುತ್ತಂ, ನ ನಿಬ್ಬಾನಪ್ಪಟಿವಿಜ್ಝನೇನ, ತಸ್ಮಾ ಧಮ್ಮಚಕ್ಖುಂ ಪುನಪ್ಪುನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತನೇನ ಭಾವನಂ ಅಪ್ಪತ್ತಂ ದಸ್ಸನಂ, ಧಮ್ಮಚಕ್ಖುಞ್ಚ ಪರಿಞ್ಞಾದಿಕಿಚ್ಚಕರಣೇನ ಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮದಸ್ಸನಂ ತದಭಿಸಮಯೋತಿ ನತ್ಥೇತ್ಥ ಗೋತ್ರಭುಸ್ಸ ದಸ್ಸನಭಾವಾಪತ್ತಿ। ಸೇಸಮೇತ್ಥ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ।
ಸುಮನಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೨. ಚುನ್ದೀಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೩೨. ದುತಿಯೇ ‘‘ಅರಿಯಕನ್ತೇಹಿ ಸೀಲೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಅ॰ ನಿ॰ ೫.೧೭೯) ಅರಿಯಕನ್ತಾನೀತಿ ಪಞ್ಚಸೀಲಾನಿ ಆಗತಾನಿ। ಅರಿಯಕನ್ತಾನಿ ‘‘ಅರಿಯಕನ್ತಾನಿ ಸೀಲಾನೀತಿ ಮಗ್ಗಫಲಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಿ ಸೀಲಾನೀ’’ತಿ।
ಚುನ್ದೀಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೩. ಉಗ್ಗಹಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೩೩. ತತಿಯೇ ಸಬ್ಬಪಠಮಂ ಉಟ್ಠಾನಸೀಲಾತಿ ರತ್ತಿಯಾ ವಿಭಾಯನವೇಲಾಯ ಸಾಮಿಕೇ ಪರಿಜನೇ ಸೇಯ್ಯಾಯ ಅವುಟ್ಠಿತೇ ಸಬ್ಬಪಠಮಂ ಉಟ್ಠಾನಸೀಲಾ। ಸಾಮಿಕಂ ದಿಸ್ವಾ ನಿಸಿನ್ನಾಸನತೋ ಅಗ್ಗಿದಡ್ಢಾ ವಿಯ ಪಠಮಮೇವ ವುಟ್ಠಹನ್ತೀತಿ ವಾ ಪುಬ್ಬುಟ್ಠಾಯಿನಿಯೋ। ಕಿಂಕಾರನ್ತಿ ಕಿಂಕರಣೀಯಂ, ಕಿಂಕರಣಭಾವೇನ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ಕಾತಬ್ಬವೇಯ್ಯಾವಚ್ಚನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಂ ಪಟಿಸ್ಸುಣನ್ತಾ ವಿಚರನ್ತೀತಿ ಕಿಂಕಾರಪ್ಪಟಿಸ್ಸಾವಿನಿಯೋ। ಮನಾಪಂಯೇವ ಕಿರಿಯಂ ಕರೋನ್ತಿ ಸೀಲೇನಾತಿ ಮನಾಪಚಾರಿನಿಯೋ। ಪಿಯಮೇವ ವದನ್ತಿ ಸೀಲೇನಾತಿ ಪಿಯವಾದಿನಿಯೋ।
ತತ್ರುಪಾಯಾಯಾತಿ ತತ್ರ ಕಮ್ಮೇ ಸಾಧೇತಬ್ಬಉಪಾಯಭೂತಾಯ ವೀಮಂಸಾಯ। ತೇನಾಹ ‘‘ತಸ್ಮಿಂ ಉಣ್ಣಾಕಪ್ಪಾಸಸಂವಿಧಾನೇ’’ತಿಆದಿ। ಅಲಂ ಕಾತುನ್ತಿ ಕಾತುಂ ಸಮತ್ಥಾ। ಅಲಂ ಸಂವಿಧಾತುನ್ತಿ ವಿಚಾರೇತುಂ ಸಮತ್ಥಾ। ತೇನಾಹ ‘‘ಅಲಂ ಕಾತುಂ ಅಲಂ ಸಂವಿಧಾತುನ್ತಿ ಅತ್ತನಾ ಕಾತುಮ್ಪಿ ಪರೇಹಿ ಕಾರಾಪೇತುಮ್ಪೀ’’ತಿಆದಿ। ಸೇಸಮೇತ್ಥ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ।
ಉಗ್ಗಹಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೪-೫. ಸೀಹಸೇನಾಪತಿಸುತ್ತಾದಿವಣ್ಣನಾ
೩೪-೩೫. ಚತುತ್ಥೇ ಸನ್ದಿಟ್ಠಿಕನ್ತಿ ಅಸಮ್ಪರಾಯಿಕತಾಯ ಸಾಮಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಸಯಂ ಅನುಭವಿತಬ್ಬಂ ಅತ್ತಪಚ್ಚಕ್ಖಂ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಿಕನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ನ ಸದ್ಧಾಮತ್ತಕೇನೇವ ತಿಟ್ಠತೀತಿ ‘‘ದಾನಂ ನಾಮ ಸಾಧು ಸುನ್ದರಂ, ಬುದ್ಧಾದೀಹಿ ಪಣ್ಡಿತೇಹಿ ಪಸತ್ಥ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಸದ್ಧಾಮತ್ತಕೇನೇವ ನ ತಿಟ್ಠತಿ। ಯಂ ದಾನಂ ದೇತೀತಿ ಯಂ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮಂ ಪರಸ್ಸ ದೇತಿ। ತಸ್ಸ ಪತಿ ಹುತ್ವಾತಿ ತಬ್ಬಿಸಯಂ ಲೋಭಂ ಸುಟ್ಠು ಅಭಿಭವನ್ತೋ ತಸ್ಸ ಅಧಿಪತಿ ಹುತ್ವಾ ದೇತಿ। ತೇನ ಅನಧಿಭವನೀಯತ್ತಾ ನ ದಾಸೋ ನ ಸಹಾಯೋತಿ। ತತ್ಥ ತದುಭಯಂ ಅನ್ವಯತೋ ‘‘ಯೋ ಹೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ದಾಸೋ ಹುತ್ವಾ ದೇತಿ ತಣ್ಹಾದಾಸಬ್ಯಸ್ಸ ಉಪಗತತ್ತಾ। ಸಹಾಯೋ ಹುತ್ವಾ ದೇತಿ ತಸ್ಸ ಪಿಯಭಾವಾವಿಸ್ಸಜ್ಜನತೋ। ಸಾಮೀ ಹುತ್ವಾ ದೇತಿ ತತ್ಥ ತಣ್ಹಾದಾಸಬ್ಯತೋ ಅತ್ತಾನಂ ಮೋಚೇತ್ವಾ ಅಭಿಭುಯ್ಯ ಪವತ್ತನತೋ। ಅಥ ವಾ ಯೋ ದಾನಸೀಲತಾಯ ದಾಯಕೋ ಪುಗ್ಗಲೋ, ಸೋ ದಾನೇ ಪವತ್ತಿಭೇದೇನ ದಾನದಾಸೋ, ದಾನಸಹಾಯೋ, ದಾನಪತೀತಿ ತಿಪ್ಪಕಾರೋ ಹೋತಿ। ತದಸ್ಸ ತಿಪ್ಪಕಾರತಂ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯೋ ಹೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ದಾತಬ್ಬಟ್ಠೇನ ದಾನಂ, ಅನ್ನಪಾನಾದಿ।
ತತ್ಥ ‘‘ದಾನಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮಸ್ಸ ದಾಸೋ ಹುತ್ವಾ’’ತಿ। ಸಹಾಯೋ ಹುತ್ವಾ ದೇತಿ ಅತ್ತನಾ ಪರಿಭುಞ್ಜಿತಬ್ಬಸ್ಸ ಪರೇಸಂ ದಾತಬ್ಬಸ್ಸ ಚ ಸಮಸಮಂ ಠಪನತೋ। ಪತಿ ಹುತ್ವಾ ದೇತಿ ಸಯಂ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮಸ್ಸ ವಸೇ ಅವತ್ತಿತ್ವಾ ತಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ವಸೇ ವತ್ತಾಪನತೋ। ಅಪರೋ ನಯೋ – ಯೋ ಅತ್ತನಾ ಪಣೀತಂ ಪರಿಭುಞ್ಜಿತ್ವಾ ಪರೇಸಂ ನಿಹೀನಂ ದೇತಿ, ಸೋ ದಾನದಾಸೋ ನಾಮ ತನ್ನಿಮಿತ್ತನಿಹೀನಭಾವಾಪತ್ತಿತೋ। ಯೋ ಯಾದಿಸಂ ಅತ್ತನಾ ಪರಿಭುಞ್ಜತಿ, ತಾದಿಸಮೇವ ಪರೇಸಂ ದೇತಿ, ಸೋ ದಾನಸಹಾಯೋ ನಾಮ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಹೀನಾಧಿಕಭಾವವಿವಜ್ಜನೇನ ಸದಿಸಭಾವಾಪತ್ತಿತೋ। ಯೋ ಅತ್ತನಾ ನಿಹೀನಂ ಪರಿಭುಞ್ಜಿತ್ವಾ ಪರೇಸಂ ಪಣೀತಂ ದೇತಿ, ಸೋ ದಾನಪತಿ ನಾಮ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಸೇಟ್ಠಭಾವಾಪತ್ತಿತೋ।
ನಿತ್ತೇಜಭೂತೋ ತೇಜಹಾನಿಪ್ಪತ್ತಿಯಾ। ಸಹ ಬ್ಯತಿ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಸಹಬ್ಯೋ, ಸಹಪವತ್ತನಕೋ, ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಸಹಬ್ಯತಾ, ಸಹಪವತ್ತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಸಹಭಾವಂ ಏಕೀಭಾವಂ ಗತಾ’’ತಿ। ಅಸಿತಸ್ಸಾತಿ ವಾ ಅಬನ್ಧಸ್ಸ, ತಣ್ಹಾಬನ್ಧನೇನ ಅಬನ್ಧಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಞ್ಚಮಂ ಉತ್ತಾನಮೇವ।
ಸೀಹಸೇನಾಪತಿಸುತ್ತಾದಿವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೬-೭. ಕಾಲದಾನಸುತ್ತಾದಿವಣ್ಣನಾ
೩೬-೩೭. ಛಟ್ಠೇ ಆರಾಮತೋತಿ ಫಲಾರಾಮತೋ। ಪಠಮುಪ್ಪನ್ನಾನೀತಿ ಸಬ್ಬಪಠಮಂ ಸುಜಾತಾನಿ। ಭಾಸಿತಞ್ಞೂತಿ ಭಿಕ್ಖೂ ಘರದ್ವಾರೇ ಠಿತಾ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ತುಣ್ಹೀ ಹೋನ್ತಿ, ಅತ್ಥತೋ ಪನ ‘‘ಭಿಕ್ಖಂ ದೇಥಾ’’ತಿ ವದನ್ತಿ ನಾಮ ಅರಿಯಾಯ ಯಾಚನಾಯ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ‘‘ಉದ್ಧಿಸ್ಸ ಅರಿಯಾ ತಿಟ್ಠನ್ತಿ, ಏಸಾ ಅರಿಯಾನಂ ಯಾಚನಾ’’ತಿ। ತತ್ರ ಯೇ ‘‘ಮಯಂ ಪಚಾಮ, ಇಮೇ ನ ಪಚನ್ತಿ, ಪಚಮಾನೇ ಪತ್ವಾ ಅಲಭನ್ತಾ ಕುಹಿಂ ಲಭಿಸ್ಸನ್ತೀ’’ತಿ ಭಾಸಿತಞ್ಞೂ ನಾಮ ಞತ್ವಾ ಕತ್ತಬ್ಬಸ್ಸ ಕರಣತೋ। ಯುತ್ತಪ್ಪತ್ತಕಾಲೇತಿ ದಾತುಂ ಯುತ್ತಪ್ಪತ್ತಕಾಲೇ। ಅಪ್ಪಟಿವಾನಚಿತ್ತೋತಿ ಅನಿವತ್ತನಚಿತ್ತೋ। ಸತ್ತಮಂ ಉತ್ತಾನಮೇವ।
ಕಾಲದಾನಸುತ್ತಾದಿವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೮. ಸದ್ಧಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೩೮. ಅಟ್ಠಮೇ ಅನುಕಮ್ಪನ್ತೀತಿ ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಸತ್ತಾ ಸುಖೀ ಹೋನ್ತು ಅವೇರಾ ಅಬ್ಯಾಪಜ್ಜಾ’’ತಿ ಏವಂ ಹಿತಫರಣೇನ ಅನುಗ್ಗಣ್ಹನ್ತಿ। ಅಪಿಚ ಉಪಟ್ಠಾಕಾನಂ ಗೇಹಂ ಅಞ್ಞೇ ಸೀಲವನ್ತೇ ಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿನೋ ಗಹೇತ್ವಾ ಪವಿಸನ್ತಾಪಿ ಅನುಗ್ಗಣ್ಹನ್ತಿ ನಾಮ। ನೀಚವುತ್ತಿನ್ತಿ ಪಣಿಪಾತಸೀಲಂ। ಕೋಧಮಾನಥದ್ಧತಾಯ ರಹಿತನ್ತಿ ಕೋಧಮಾನವಸೇನ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ಯೋ ಥದ್ಧಭಾವೋ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉದ್ಧುಮಾತಲಕ್ಖಣೋ, ತೇನ ವಿರಹಿತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸೋರಚ್ಚೇನಾತಿ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಂ ಸೋರಚ್ಚಂ? ಯೋ ಕಾಯಿಕೋ ಅವೀತಿಕ್ಕಮೋ, ವಾಚಸಿಕೋ ಅವೀತಿಕ್ಕಮೋ, ಕಾಯಿಕವಾಚಸಿಕೋ ಅವೀತಿಕ್ಕಮೋ, ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ಸೋರಚ್ಚಂ। ಸಬ್ಬೋಪಿ ಸೀಲಸಂವರೋ ಸೋರಚ್ಚ’’ನ್ತಿ ಏವಮಾಗತೇನ ಸೀಲಸಂವರಸಙ್ಖಾತೇನ ಸೋರತಭಾವೇನ। ಸಖಿಲನ್ತಿ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಂ ಸಾಖಲ್ಯಂ? ಯಾ ಸಾ ವಾಚಾ ಥದ್ಧಕಾ ಕಕ್ಕಸಾ ಫರುಸಾ ಕಟುಕಾ ಅಭಿಸಜ್ಜನೀ ಕೋಧಸಾಮನ್ತಾ ಅಸಮಾಧಿಸಂವತ್ತನಿಕಾ, ತಥಾರೂಪಿಂ ವಾಚಂ ಪಹಾಯ ಯಾ ಸಾ ವಾಚಾ ನೇಲಾ ಕಣ್ಣಸುಖಾ ಪೇಮನೀಯಾ ಹದಯಙ್ಗಮಾ ಪೋರೀ ಬಹುಜನಕನ್ತಾ ಬಹುಜನಮನಾಪಾ, ತಥಾರೂಪಿಂ ವಾಚಂ ಭಾಸಿತಾ ಹೋತಿ। ಯಾ ತತ್ಥ ಸಣ್ಹವಾಚತಾ ಸಖಿಲವಾಚತಾ ಅಫರುಸವಾಚತಾ, ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ಸಾಖಲ್ಯ’’ನ್ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೩೫೦) ಏವಂ ವುತ್ತೇನ ಸಮ್ಮೋದಕಮುದುಭಾವೇನ ಸಮನ್ನಾಗತಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ಸಖಿಲನ್ತಿ ಸಮ್ಮೋದಕ’’ನ್ತಿ।
ಸದ್ಧಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೯-೧೦. ಪುತ್ತಸುತ್ತಾದಿವಣ್ಣನಾ
೩೯-೪೦. ನವಮೇ ಭತೋತಿ ಪೋಸಿತೋ। ತಂ ಪನ ಭರಣಂ ಜಾತಕಾಲತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಸುಖಪಚ್ಚಯೂಪಹರಣೇನ ದುಕ್ಖಪಚ್ಚಯಾಪಹರಣೇನ ಚ ಪವತ್ತಿತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಮ್ಹೇಹೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಹತ್ಥಪಾದವಡ್ಢನಾದೀಹೀತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಮುಖೇನ ಸಿಙ್ಘಾನಿಕಾಪನಯನನಹಾಪನಮಣ್ಡನಾದಿಞ್ಚ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಮಾತಾಪಿತೂನಂ ಸನ್ತಕಂ ಖೇತ್ತಾದಿಂ ಅವಿನಾಸೇತ್ವಾ ರಕ್ಖಿತಂ ತೇಸಂ ಪರಮ್ಪರಾಯ ಠಿತಿಯಾ ಕಾರಣಂ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಅಮ್ಹಾಕಂ ಸನ್ತಕಂ…ಪೇ॰… ಕುಲವಂಸೋ ಚಿರಂ ಠಸ್ಸತೀ’’ತಿ। ಸಲಾಕಭತ್ತಾದೀನಿ ಅನುಪಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾತಿ ಸಲಾಕಭತ್ತಾದೀನಿ ಅವಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ। ಯಸ್ಮಾ ದಾಯಜ್ಜಪ್ಪಟಿಲಾಭಸ್ಸ ಯೋಗ್ಯಭಾವೇನ ವತ್ತಮಾನೋಯೇವ ‘‘ಕುಲವಂಸಾನುರೂಪಾಯ ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ’’ತಿಆದಿ ಅತ್ತನಾ ದಾಯಜ್ಜಾರಹಂ ಕರೋನ್ತೋತಿ ಅತ್ತಾನಂ ದಾಯಜ್ಜಾರಹಂ ಕರೋನ್ತೋ। ಮಾತಾಪಿತರೋ ಹಿ ಅತ್ತನೋ ಓವಾದೇ ಅವತ್ತಮಾನೇ ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪನ್ನೇ ದಾರಕೇ ವಿನಿಚ್ಛಯಂ ಗನ್ತ್ವಾ ಅಪುತ್ತೇ ಕರೋನ್ತಿ, ತೇ ದಾಯಜ್ಜಾರಹಾ ನ ಹೋನ್ತಿ। ಓವಾದೇ ವತ್ತಮಾನೇ ಪನ ಕುಲಸನ್ತಕಸ್ಸ ಸಾಮಿಕೇ ಕರೋನ್ತಿ। ತತಿಯದಿವಸತೋ ಪಟ್ಠಾಯಾತಿ ಮತದಿವಸತೋ ತತಿಯದಿವಸತೋ ಪಟ್ಠಾಯ। ಸೇಸಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ। ದಸಮಂ ಉತ್ತಾನಮೇವ।
ಪುತ್ತಸುತ್ತಾದಿವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಸುಮನವಗ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।