೭. ಮಹಾವಗ್ಗೋ
೧-೨. ಹಿರಿಓತ್ತಪ್ಪಸುತ್ತಾದಿವಣ್ಣನಾ
೬೫-೬೬. ಸತ್ತಮಸ್ಸ ತಯೋ ಸಂವಟ್ಟಾತಿ ಆಪೋಸಂವಟ್ಟೋ, ತೇಜೋಸಂವಟ್ಟೋ, ವಾಯೋಸಂವಟ್ಟೋತಿ ತಯೋ ಸಂವಟ್ಟಾ। ತಿಸ್ಸೋ ಸಂವಟ್ಟಸೀಮಾತಿ ಆಭಸ್ಸರಾ, ಸುಭಕಿಣ್ಹಾ, ವೇಹಪ್ಫಲಾತಿ ತಿಸ್ಸೋ ಸಂವಟ್ಟಸೀಮಾ। ಯದಾ ಹಿ ಕಪ್ಪೋ ತೇಜೇನ ಸಂವಟ್ಟತಿ ವಿನಸ್ಸತಿ, ತದಾ ಆಭಸ್ಸರತೋ ಹೇಟ್ಠಾ ಅಗ್ಗಿನಾ ಡಯ್ಹತಿ। ಯದಾ ಆಪೇನ ಸಂವಟ್ಟತಿ, ತದಾ ಸುಭಕಿಣ್ಹತೋ ಹೇಟ್ಠಾ ಉದಕೇನ ವಿಲೀಯತಿ। ಯದಾ ವಾಯುನಾ ಸಂವಟ್ಟತಿ, ತದಾ ವೇಹಪ್ಫಲತೋ ಹೇಟ್ಠಾ ವಾಯುನಾ ವಿದ್ಧಂಸತಿ। ವಿತ್ಥಾರತೋ ಪನ ಸದಾಪಿ ಏಕಂ ಬುದ್ಧಕ್ಖೇತ್ತಂ ವಿನಸ್ಸತಿ। ಬುದ್ಧಕ್ಖೇತ್ತಂ ನಾಮ ತಿವಿಧಂ ಹೋತಿ ಜಾತಿಕ್ಖೇತ್ತಂ ಆಣಾಕ್ಖೇತ್ತಂ ಜಾತಿಕ್ಖೇತ್ತಂ ನಾಮ ದಸಸಹಸ್ಸಚಕ್ಕವಾಳಪರಿಯನ್ತಂ ಹೋತಿ, ಯಂ ತಥಾಗತಸ್ಸ ಪಟಿಸನ್ಧಿಗಹಣಾದೀಸು ಕಮ್ಪತಿ। ಆಣಾಕ್ಖೇತ್ತಂ ಕೋಟಿಸಹಸ್ಸಚಕ್ಕವಾಳಪರಿಯನ್ತಂ, ಯತ್ಥ ರತನಸುತ್ತಂ (ಖು॰ ಪಾ॰ ೬.೧ ಆದಯೋ; ಸು॰ ನಿ॰ ೨೨೪ ಆದಯೋ) ಖನ್ಧಪರಿತ್ತಂ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೬೭; ಚೂಳವ॰ ೨೫೧) ಧಜಗ್ಗಪರಿತ್ತಂ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪೯)। ಆಟಾನಾಟಿಯಪರಿತ್ತಂ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೨೭೫ ಆದಯೋ), ಮೋರಪರಿತ್ತನ್ತಿ (ಜಾ॰ ೧.೨.೧೭-೧೮) ಇಮೇಸಂ ಪರಿತ್ತಾನಂ ಆನುಭಾವೋ ವತ್ತತಿ। ವಿಸಯಕ್ಖೇತ್ತಂ ಅನನ್ತಮಪರಿಮಾಣಂ, ಯಂ ‘‘ಯಾವತಾ ವಾ ಪನ ಆಕಙ್ಖೇಯ್ಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಏವಮೇತೇಸು ತೀಸು ಬುದ್ಧಕ್ಖೇತ್ತೇಸು ಏಕಂ ಆಣಾಕ್ಖೇತ್ತಂ ವಿನಸ್ಸತಿ। ತಸ್ಮಿಂ ಪನ ವಿನಸ್ಸನ್ತೇ ಜಾತಿಕ್ಖೇತ್ತಂ ವಿನಟ್ಠಮೇವ ಹೋತಿ। ವಿನಸ್ಸನ್ತಞ್ಚ ಏಕತೋವ ವಿನಸ್ಸತಿ, ಸಣ್ಠಹನ್ತಮ್ಪಿ ಏಕತೋವ ಸಣ್ಠಹತಿ।
ತೀಣಿ ಸಂವಟ್ಟಮೂಲಾನೀತಿ ರಾಗದೋಸಮೋಹಸಙ್ಖಾತಾನಿ ತೀಣಿ ಸಂವಟ್ಟಕಾರಣಾನಿ। ರಾಗಾದೀಸು ಹಿ ಅಕುಸಲಮೂಲೇಸು ಉಸ್ಸನ್ನೇಸು ಲೋಕೋ ವಿನಸ್ಸತಿ। ತಥಾ ಹಿ ರಾಗೇ ಉಸ್ಸನ್ನತರೇ ಅಗ್ಗಿನಾ ವಿನಸ್ಸತಿ, ದೋಸೇ ಉಸ್ಸನ್ನತರೇ ಉದಕೇನ, ಮೋಹೇ ಉಸ್ಸನ್ನತರೇ ವಾತೇನ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ದೋಸೇ ಉಸ್ಸನ್ನತರೇ ಅಗ್ಗಿನಾ, ರಾಗೇ ಉದಕೇನಾ’’ತಿ ವದನ್ತಿ।
ತೀಣಿ ಕೋಲಾಹಲಾನೀತಿ ಕಪ್ಪಕೋಲಾಹಲಂ, ಬುದ್ಧಕೋಲಾಹಲಂ, ಚಕ್ಕವತ್ತಿಕೋಲಾಹಲನ್ತಿ ತೀಣಿ ಕೋಲಾಹಲಾನಿ। ತತ್ಥ ‘‘ವಸ್ಸಸತಸಹಸ್ಸಮತ್ಥಕೇ ಕಪ್ಪುಟ್ಠಾನಂ ನಾಮ ಭವಿಸ್ಸತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ದೇವತಾಹಿ ಉಗ್ಘೋಸಿತಸದ್ದೋ ಕಪ್ಪಕೋಲಾಹಲಂ ನಾಮ ಹೋತಿ। ‘‘ಇತೋ ವಸ್ಸಸತಸಹಸ್ಸಮತ್ಥಕೇ ಲೋಕೋ ವಿನಸ್ಸಿಸ್ಸತಿ, ಮೇತ್ತಂ, ಮಾರಿಸಾ, ಭಾವೇಥ ಕರುಣಂ ಮುದಿತಂ ಉಪೇಕ್ಖ’’ನ್ತಿ ಮನುಸ್ಸಪಥೇ ದೇವತಾ ಘೋಸನ್ತಿಯೋ ಚರನ್ತಿ। ‘‘ವಸ್ಸಸಹಸ್ಸಮತ್ಥಕೇ ಬುದ್ಧಕೋಲಾಹಲಂ ನಾಮ ಹೋತಿ। ‘‘ಇತೋ ವಸ್ಸಸಹಸ್ಸಮತ್ಥಕೇ ಬುದ್ಧೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಧಮ್ಮಾನುಧಮ್ಮಪ್ಪಟಿಪನ್ನೋ ಸಙ್ಘರತನೇನ ಪರಿವಾರಿತೋ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇನ್ತೋ ವಿಚರಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ದೇವತಾ ಉಗ್ಘೋಸನ್ತಿ। ‘‘ವಸ್ಸಸತಮತ್ಥಕೇ ಪನ ಚಕ್ಕವತ್ತೀ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಚಕ್ಕವತ್ತಿಕೋಲಾಹಲಂ ನಾಮ ಹೋತಿ। ‘‘ಇತೋ ವಸ್ಸಸತಮತ್ಥಕೇ ಸತ್ತರತನಸಮ್ಪನ್ನೋ ಚಾತುದ್ದೀಪಿಸ್ಸರೋ ಸಹಸ್ಸಪರಿವಾರೋ ವೇಹಾಸಙ್ಗಮೋ ಚಕ್ಕವತ್ತೀ ರಾಜಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ದೇವತಾ ಉಗ್ಘೋಸನ್ತಿ।
ಅಚಿರಟ್ಠೇನ ನ ಧುವಾತಿ ಉದಕಬುಬ್ಬುಳಾದಯೋ ವಿಯ ನ ಚಿರಟ್ಠಾಯಿತಾಯ ಧುವಭಾವರಹಿತಾ। ಅಸ್ಸಾಸರಹಿತಾತಿ ಸುಪಿನಕೇ ಪೀತಪಾನೀಯಂ ವಿಯ ಅನುಲಿತ್ತಚನ್ದನಂ ವಿಯ ಚ ಅಸ್ಸಾಸವಿರಹಿತಾ।
ಉಪಕಪ್ಪನಮೇಘೋತಿ ‘‘ತದಾ ನಿಕ್ಖನ್ತಬೀಜಂ..ಪೇ॰… ಏಕಬಿನ್ದುಮ್ಪಿ ದೇವೋ ನ ವಸ್ಸತೀ’’ತಿ। ‘‘ವಸ್ಸಸತಸಹಸ್ಸ ಅಚ್ಚಯೇನ ಕಪ್ಪವುಟ್ಠಾನಂ ಭವಿಸ್ಸತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ದೇವತಾಹಿ ವುತ್ತವಚನಂ ಸುತ್ವಾ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಮನುಸ್ಸಾ ಚ ಭುಮ್ಮದೇವತಾ ಚ ಸಂವೇಗಜಾತಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಮುದುಚಿತ್ತಾ ಹುತ್ವಾ ಮೇತ್ತಾದೀನಿ ಪುಞ್ಞಾನೀ ಕತ್ವಾ ದೇವಲೋಕೇ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ, ಅವೀಚಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ತುಚ್ಛೋ ಹೋತೀತಿ।
ಪಞ್ಚ ಬೀಜಜಾತಾನೀತಿ ಮೂಲಬೀಜಂ ಖನ್ಧಬೀಜಂ ಫಳುಬೀಜಂ ಅಗ್ಗಬೀಜಂ ಬೀಜಬೀಜನ್ತಿ ಪಞ್ಚ ಬೀಜಾನಿ ಜಾತಾನಿ। ತತ್ಥ ಮೂಲಬೀಜನ್ತಿ ವಚಾ, ವಚತ್ತಂ, ಹಲಿದ್ದಂ, ಸಿಙ್ಗಿವೇರನ್ತಿ ಏವಮಾದಿ। ಖನ್ಧಬೀಜನ್ತಿ ಅಸ್ಸತ್ಥೋ, ನಿಗ್ರೋಧೋತಿ ಏವಮಾದಿ। ಫಳುಬೀಜನ್ತಿ ಉಚ್ಛು, ವೇಳು, ನಳೋತಿ ಏವಮಾದಿ। ಅಗ್ಗಬೀಜನ್ತಿ ಅಜ್ಜುಕಂ, ಫಣಿಜ್ಜಕನ್ತಿ ಏವಮಾದಿ। ಬೀಜಬೀಜನ್ತಿ ವೀಹಿಆದಿ ಪುಬ್ಬಣ್ಣಞ್ಚೇವ ಮುಗ್ಗಮಾಸಾದಿಅಪರಣ್ಣಞ್ಚ। ಪಚ್ಚಯನ್ತರಸಮವಾಯೇ ವಿಸದಿಸುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ವಿಸೇಸಕಾರಣಭಾವತೋ ರುಹನಸಮತ್ಥೇ ಸಾರಫಲೇ ನಿರುಳ್ಹೋ ಬೀಜ-ಸದ್ದೋ ತದತ್ಥಸಿದ್ಧಿಯಾ ಮೂಲಾದೀಸುಪಿ ಕೇಸುಚಿ ಪವತ್ತತೀತಿ ಮೂಲಾದಿತೋ ನಿವತ್ತನತ್ಥಂ ಏಕೇನ ಬೀಜ-ಸದ್ದೇನ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಬೀಜಬೀಜ’’ನ್ತಿ ‘‘ರೂಪರೂಪಂ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೪೪೯) ದುಕ್ಖದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೩೨೭) ಯಥಾ। ಯಥಾ ಫಲಪಾಕಪರಿಯನ್ತಾ ಓಸಧಿರುಕ್ಖಾ ವೇಳುಕದಲಿಆದಯೋ।
ಯಂ ಕದಾಚೀತಿಆದೀಸು ಯನ್ತಿ ನಿಪಾತಮತ್ತಂ। ಕದಾಚೀತಿ ಕಿಸ್ಮಿಞ್ಚಿ ಕಾಲೇ। ಕರಹಚೀತಿ ತಸ್ಸೇವ ದೀಘಸ್ಸ ಅದ್ಧುನೋತಿ ದೀಘಸ್ಸ ಕಾಲಸ್ಸ। ಅಚ್ಚಯೇನಾತಿ ಅತಿಕ್ಕಮೇನ। ಸೇಸಮೇತ್ಥ ಉತ್ತಾನಮೇವ।
ಹಿರಿಓತ್ತಪ್ಪಸುತ್ತಾದಿವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೩. ನಗರೋಪಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೬೭. ತತಿಯೇ ಪಚ್ಚನ್ತೇ ಭವಂ ಪಚ್ಚನ್ತಿಮಂ। ‘‘ರಥೋ ಸೀಲಪರಿಕ್ಖಾರೋ, ಝಾನಕ್ಖೋ ಚಕ್ಕವೀರಿಯೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೪) ವಿಯ ಅಲಙ್ಕಾರವಚನೋ ಪರಿಕ್ಖಾರಸದ್ದೋತಿ ಆಹ ‘‘ನಗರಾಲಙ್ಕಾರೇಹಿ ಅಲಙ್ಕತ’’ನ್ತಿ। ಪರಿವಾರವಚನೋಪಿ ವಟ್ಟತಿಯೇವ ‘‘ಸತ್ತ ಸಮಾಧಿಪರಿಕ್ಖಾರಾ’’ತಿಆದೀಸು ‘‘ಗಮ್ಭೀರಆವಾಟಾ’’ತಿ, ಗಮ್ಭೀರಂ ಭೂಮಿಂ ಅನುಪ್ಪವಿಟ್ಠಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸುಟ್ಠು ಸನ್ನಿಸೀದಾಪಿತಾತಿ ಭೂಮಿಂ ನಿಖನಿತ್ವಾ ಸಮ್ಮದೇವ ಠಪಿತಾ।
ಅನುಪರಿಯಾಯೇತಿ ಏತೇನಾತಿ ಅನುಪರಿಯಾಯೋ, ಸೋಯೇವ ಪಥೋತಿ ಅನುಪರಿಯಾಯಪಥೋ, ಪರಿತೋ ಪಾಕಾರಸ್ಸ ಅನುಯಾಯಮಗ್ಗೋ।
ಹತ್ಥಿಂ ಆರೋಹನ್ತಿ ಆರೋಹಾಪಯನ್ತಿ ಚಾತಿ ಹತ್ಥಾರೋಹಾ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಟೀ॰ ೧.೧೬೩)। ಯೇನ ಹಿ ಪಯೋಗೇನ ಪುರಿಸೋ ಹತ್ಥಿನೋ ಆರೋಹನಯೋಗ್ಗೋ ಹೋತಿ, ಹತ್ಥಿಸ್ಸ ತಂ ಪಯೋಗಂ ವಿಧಾಯನ್ತಾನಂ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪೇತೇಸಂ ಗಹಣಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ಸಬ್ಬೇಪೀ’’ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಹತ್ಥಾಚರಿಯಾ ನಾಮ ಯೇ ಹತ್ಥಿನೋ ಹತ್ಥಾರೋಹಕಾನಞ್ಚ ಸಿಕ್ಖಾಪಕಾ। ಹತ್ಥಿವೇಜ್ಜಾ ನಾಮ ಹತ್ಥಿಭಿಸಕ್ಕಾ। ಹತ್ಥಿಬನ್ಧಾ ನಾಮ ಹತ್ಥೀನಂ ಪಾದರಕ್ಖಕಾ। ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಹತ್ಥೀನಂ ಯವಪದಾಯಕಾದಿಕೇ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಅಸ್ಸಾರೋಹಾ ರಥಿಕಾತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ರಥೇ ನಿಯುತ್ತಾ ರಥಿಕಾ। ರಥರಕ್ಖಾ ನಾಮ ರಥಸ್ಸ ಆಣಿರಕ್ಖಕಾ। ಧನುಂ ಗಣ್ಹನ್ತಿ ಗಣ್ಹಾಪೇನ್ತಿ ಚಾತಿ ಧನುಗ್ಗಹಾ, ಇಸ್ಸಾಸಾ ಧನುಸಿಪ್ಪಸ್ಸ ಸಿಕ್ಖಾಪಕಾ ಚ। ತೇನಾಹ ‘‘ಧನುಆಚರಿಯಾ ಇಸ್ಸಾಸಾ’’ತಿ। ಚೇಲೇನ ಚೇಲಪಟಾಕಾಯ ಯುದ್ಧೇ ಅಕನ್ತಿ ಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಚೇಲಕಾತಿ ಆಹ – ‘‘ಯೇ ಯುದ್ಧೇ ಜಯದ್ಧಜಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಪುರತೋ ಗಚ್ಛನ್ತೀ’’ತಿ। ಯಥಾ ತಥಾ ಠಿತೇ ಸೇನಿಕೇ ಬ್ರೂಹಕರಣವಸೇನ ತತೋ ತತೋ ಚಲಯನ್ತಿ ಉಚ್ಚಾಲೇನ್ತೀತಿ ಚಲಕಾ। ಸಕುಣಗ್ಘಿಆದಯೋ ವಿಯ ಮಂಸಪಿಣ್ಡಂ ಪರಸೇನಾಸಮೂಹಂ ಸಾಹಸಿಕಮಹಾಯೋಧತಾಯ ಛೇತ್ವಾ ಛೇತ್ವಾ ದಯನ್ತಿ ಉಪ್ಪತಿತ್ವಾ ಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಪಿಣ್ಡದಾಯಕಾ। ದುತಿಯವಿಕಪ್ಪೇ ಪಿಣ್ಡೇ ದಯನ್ತಿ ಜನಸಮ್ಮದ್ದೇ ಉಪ್ಪತನ್ತಾ ವಿಯ ಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಪಿಣ್ಡದಾಯಕಾತಿ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಉಗ್ಗತುಗ್ಗತಾತಿ ಥಾಮಜವಪರಕ್ಕಮಾದಿವಸೇನ ಅತಿವಿಯ ಉಗ್ಗತಾ, ಉದಗ್ಗಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಕ್ಖನ್ದನ್ತೀತಿ ಅತ್ತನೋ ಮಹಾನಾಗಾ ವಿಯ ಮಹಾನಾಗಾ। ಏಕಸೂರಾತಿ ಏಕಾಕಿಸೂರಾ ಅತ್ತನೋ ಸೂರಭಾವೇನೇವ ಏಕಾಕಿನೋ ಹುತ್ವಾ ಯುಜ್ಝನಕಾ। ಸಜಾಲಿಕಾತಿ ಸವಮ್ಮಿಕಾ। ಸರಪರಿತ್ತಾಣನ್ತಿ ಚಮ್ಮಪರಿಸಿಬ್ಬಿತಂ ಖೇಟಕಂ, ಚಮ್ಮಮಯಂ ವಾ ಫಲಕಂ। ಘರದಾಸಯೋಧಾತಿ ಅತ್ತನೋ ದಾಸಯೋಧಾ।
ಸಮ್ಪಕ್ಖನ್ದನಲಕ್ಖಣಾತಿ ಸದ್ಧೇಯ್ಯವತ್ಥುನೋ ಏವಮೇತನ್ತಿ ಸಮ್ಪಕ್ಖನ್ದನಲಕ್ಖಣಾ। ಸಮ್ಪಸಾದನಲಕ್ಖಣಾತಿ ಪಸೀದಿತಬ್ಬೇ ವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಪಸೀದನಲಕ್ಖಣಾ। ಓಕಪ್ಪನಸದ್ಧಾತಿ ಪಸಾದಸದ್ಧಾ। ಅಯಂ ಅನುಧಮ್ಮೋತಿ ಅಯಂ ನವನ್ನಂ ಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮಾನಂ ಅನುಲೋಮಧಮ್ಮೋ। ನಿಬ್ಬಿದಾಬಹುಲೋತಿ ಉಕ್ಕಣ್ಠನಾಬಹುಲೋ। ಸದ್ಧಾ ಬನ್ಧತಿ ಪಾಥೇಯ್ಯನ್ತಿ ಸದ್ಧಾ ನಾಮಾಯಂ ಸತ್ತಸ್ಸ ಮರಣವಸೇನ ಮಹಾಪಥಂ ಸಂವಜತೋ ಮಹಾಕನ್ತಾರಂ ಪಟಿಪಜ್ಜತೋ ಮಹಾವಿದುಗ್ಗಂ ಪಕ್ಖನ್ದತೋ ಪಾಥೇಯ್ಯಪುಟಂ ಬನ್ಧತಿ, ಸಮ್ಬಲಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸದ್ಧಞ್ಹಿ ಉಪ್ಪಾದೇತ್ವಾ ದಾನಂ ದೇತಿ, ಸೀಲಂ ರಕ್ಖತಿ, ಉಪೋಸಥಕಮ್ಮಂ ಕರೋತಿ। ತೇನೇತಂ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸದ್ಧಾ ಬನ್ಧತಿ ಪಾಥೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿ। ಸಿರೀತಿ ಇಸ್ಸರಿಯಂ। ಇಸ್ಸರಿಯೇ ಹಿ ಅಭಿಮುಖೀಭೂತೇ ಥಲತೋಪಿ ಜಲತೋಪಿ ಭೋಗಾ ಆಗಚ್ಛನ್ತಿಯೇವ। ತೇನೇತಂ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸಿರೀ ಭೋಗಾನಮಾಸಯೋ’’ತಿ। ಸದ್ಧಾ ದುತಿಯಾ ಪುರಿಸಸ್ಸ ಹೋತೀತಿ ಪುರಿಸಸ್ಸ ದೇವಲೋಕೇ, ಮನುಸ್ಸಲೋಕೇ ಚೇವ ನಿಬ್ಬಾನಞ್ಚ ಗಚ್ಛನ್ತಸ್ಸ ಸದ್ಧಾ ದುತಿಯಾ ಹೋತಿ, ಸಹಾಯಕಿಚ್ಚಂ ಸಾಧೇತಿ। ಭತ್ತಪುಟಾದೀತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ದುತಿಯಿಕಾದೀನಂ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಅನೇಕಸರಸತಾತಿ ಅನೇಕಸಭಾವತಾ, ಅನೇಕಕಿಚ್ಚತಾ ವಾ। ಸೇಸಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ।
ನಗರೋಪಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೪. ಧಮ್ಮಞ್ಞೂಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೬೮. ಚತುತ್ಥೇ ಸುತ್ತಗೇಯ್ಯಾದಿಧಮ್ಮಂ ಜಾನಾತೀತಿ ಧಮ್ಮಞ್ಞೂ। ತಸ್ಸ ತಸ್ಸೇವ ಸುತ್ತಗೇಯ್ಯಾದಿನಾ ಭಾಸಿತಸ್ಸ ತದಞ್ಞಸ್ಸ ಸುತ್ತಪದತ್ಥಸ್ಸ ಬೋಧಕಸ್ಸ ಸದ್ದಸ್ಸ ಅತ್ಥಕುಸಲತಾವಸೇನ ಅತ್ಥಂ ಜಾನಾತೀತಿ ಅತ್ಥಞ್ಞೂ। ‘‘ಏತ್ತಕೋಮ್ಹಿ ಸೀಲೇನ ಸಮಾಧಿನಾ ಪಞ್ಞಾಯಾ’’ತಿ ಏವಂ ಯಥಾ ಅತ್ತನೋ ಪಮಾಣಜಾನನವಸೇನ ಅತ್ತಾನಂ ಜಾನಾತೀತಿ ಅತ್ತಞ್ಞೂ। ಪಟಿಗ್ಗಹಣಪರಿಭೋಗಪರಿಯೇಸನವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇಸು ಮತ್ತಂ ಜಾನಾತೀತಿ ಮತ್ತಞ್ಞೂ। ನಿದ್ದೇಸೇ ಪನ ಪಟಿಗ್ಗಹಣಮತ್ತಞ್ಞುತಾಯ ಏವ ಪರಿಭೋಗಾದಿಮತ್ತಞ್ಞುತಾ ಪಬೋಧಿತಾ ಹೋತೀತಿ ಪಟಿಗ್ಗಹಣಮತ್ತಞ್ಞುತಾವ ದಸ್ಸಿತಾ। ‘‘ಅಯಂ ಕಾಲೋ ಉದ್ದೇಸಸ್ಸ, ಅಯಂ ಕಾಲೋ ಪರಿಪುಚ್ಛಾಯ, ಅಯಂ ಕಾಲೋ ಯೋಗಸ್ಸ ಅಧಿಗಮಾಯಾ’’ತಿ ಏವಂ ಕಾಲಂ ಜಾನಾತೀತಿ ಕಾಲಞ್ಞೂ। ತತ್ಥ ಪಞ್ಚ ವಸ್ಸಾನಿ ಉದ್ದೇಸಸ್ಸ ಕಾಲೋ, ದಸ ಪರಿಪುಚ್ಛಾಯ, ಇದಂ ಅತಿಸಮ್ಬಾಧಂ, ಅತಿಕ್ಖಪಞ್ಞಸ್ಸ ತಾವತಾ ಕಾಲೇನ ತೀರೇತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯತ್ತಾ ಪರಿಸಞ್ಞೂ। ಭಿಕ್ಖುಪರಿಸಾದಿಕಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ, ಖತ್ತಿಯಪರಿಸಾದಿಕಂ ಮನುಸ್ಸಪರಿಸಂಯೇವ ಪುನ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಅಟ್ಠವಿಧಂ ವದನ್ತಿ ಅಪರೇ। ನಿದ್ದೇಸೇ ಪನಸ್ಸ ಖತ್ತಿಯಪರಿಸಾದಿಚತುಬ್ಬಿಧಪರಿಸಗ್ಗಹಣಂ ನಿದಸ್ಸನಮತ್ತಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ‘‘ಇಮಂ ಮೇ ಸೇವನ್ತಸ್ಸ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಪರಿಹಾಯನ್ತಿ, ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಅಭಿವಡ್ಢನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅಯಂ ಪುಗ್ಗಲೋ ಸೇವಿತಬ್ಬೋ, ವಿಪರಿಯಾಯತೋ ಅಞ್ಞೋ ಅಸೇವಿತಬ್ಬೋ’’ತಿ ಸೇವಿತಬ್ಬಾಸೇವಿತಬ್ಬಪುಗ್ಗಲಂ ಜಾನಾತೀತಿ ಪುಗ್ಗಲಪರೋಪರಞ್ಞೂ। ಏವಞ್ಹಿ ತೇಸಂ ಪುಗ್ಗಲಾನಂ ಪರೋಪರಂ ಉಕ್ಕಟ್ಠನಿಹೀನತಂ ಜಾನಾತಿ ನಾಮ। ನಿದ್ದೇಸೇಪಿಸ್ಸ ಸೇವಿತಬ್ಬಾಸೇವಿತಬ್ಬಪುಗ್ಗಲೇ ವಿಭಾವನಮೇವ ಸಮಣಕಥಾಕತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಧಮ್ಮಞ್ಞೂಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೫-೬. ಪಾರಿಚ್ಛತ್ತಕಸುತ್ತಾದಿವಣ್ಣನಾ
೬೯-೭೦. ಪಞ್ಚಮೇ ಪತಿತಪಲಾಸೋತಿ ಪತಿತಪತ್ತೋ। ಏತ್ಥ ಪಠಮಂ ಪಣ್ಡುಪಲಾಸತಂ, ದುತಿಯಂ ಪನ್ನಪಲಾಸತಞ್ಚ ವತ್ವಾ ತತಿಯಂ ಜಾಲಕಜಾತತಾ, ಚತುತ್ಥಂ ಖಾರಕಜಾತತಾ ಚ ಪಾಳಿಯಂ ವುತ್ತಾ। ದೀಘನಿಕಾಯಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ಮಹಾಗೋವಿನ್ದಸುತ್ತವಣ್ಣನಾಯಂ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೨೯೪) ಇಮಮೇವ ಪಾಳಿಂ ಆಹರಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇನ್ತೇನ ಪಠಮಂ ಪಣ್ಡುಪಲಾಸತಂ, ದುತಿಯಂ ಪನ್ನಪಲಾಸತಞ್ಚ ವತ್ವಾ ತತಿಯಂ ಖಾರಕಜಾತತಾ, ಚತುತ್ಥಂ ಜಾಲಕಜಾತತಾ ಚ ದಸ್ಸಿತಾ। ಏವಞ್ಹಿ ತತ್ಥ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಪಾರಿಚ್ಛತ್ತಕೇ ಪುಪ್ಫಮಾನೇ ಏಕಂ ವಸ್ಸಂ ಉಪಟ್ಠಾನಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ತೇ ತಸ್ಸ ಪಣ್ಡುಪಲಾಸಭಾವತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಅತ್ತಮನಾ ಹೋನ್ತಿ। ಯಥಾಹ –
ಯಸ್ಮಿಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಮಯೇ ದೇವಾನಂ ತಾವತಿಂಸಾನಂ ಪಾರಿಚ್ಛತ್ತಕೋ ಕೋವಿಳಾರೋ, ಪಣ್ಡುಪಲಾಸೋ ಹೋತಿ, ಅತ್ತಮನಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದೇವಾ ತಾವತಿಂಸಾ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಹೋನ್ತಿ ‘ಪಣ್ಡುಪಲಾಸೋ ದಾನಿ ಪಾರಿಚ್ಛತ್ತಕೋ, ಕೋವಿಳಾರೋ, ನ ಚಿರಸ್ಸೇವ ಪನ್ನಪಲಾಸೋ ಭವಿಸ್ಸತೀ’ತಿ। ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ದೇವಾನಂ ತಾವತಿಂಸಾನಂ ಪಾರಿಚ್ಛತ್ತಕೋ, ಕೋವಿಳಾರೋ, ಪನ್ನಪಲಾಸೋ ಹೋತಿ, ಜಾಲಕಜಾತೋ ಹೋತಿ, ಖಾರಕಜಾತೋ ಹೋತಿ, ಕುಟುಮಲಕಜಾತೋ ಹೋತಿ, ಕೋರಕಜಾತೋ ಹೋತಿ, ಅತ್ತಮನಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ
ಲೀನತ್ಥಪ್ಪಕಾಸಿನಿಯಮ್ಪಿ ಪನ್ನಪಲಾಸೋತಿ ಪತಿತಪತ್ತೋ। ಖಾರಕಜಾತೋತಿ ಜಾತಖುದ್ದಕಮಕುಳೋ। ಯೇ ಹಿ ನೀಲಪತ್ತಕಾ ಅತಿವಿಯ ಖುದ್ದಕಾ ಮಕುಳಾ, ತೇ ‘‘ಖಾರಕಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ಜಾಲಕಜಾತೋತಿ ತೇಹಿಯೇವ ಖುದ್ದಕಮಕುಳೇಹಿ ಜಾತಜಾಲಕೋ ಸಬ್ಬಸೋ ಜಾಲೋ ವಿಯ ಜಾತೋ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಜಾಲಕಜಾತೋತಿ ಏಕಜಾಲೋ ವಿಯ ಜಾತೋ’’ತಿ ಅತ್ಥಂ ವದನ್ತಿ। ಪಾರಿಚ್ಛತ್ತಕೋ ಕಿರ ಖಾರಕಗ್ಗಹಣಕಾಲೇ ಸಬ್ಬತ್ಥಕಮೇವ ಪಲ್ಲವಿಕೋ ಹೋತಿ, ತೇ ಚಸ್ಸ ಪಲ್ಲವಾ ಪಭಸ್ಸರಪವಾಳವಣ್ಣಸಮುಜ್ಜಲಾ ಹೋನ್ತಿ। ತೇನ ಸೋ ಸಬ್ಬಸೋ ಸಮುಜ್ಜಲನ್ತೋ ತಿಟ್ಠತಿ। ಕುಟುಮಲಜಾತೋತಿ ಸಞ್ಜಾತಮಹಾಮಕುಳೋ। ಕೋರಕಜಾತೋತಿ ಸಞ್ಜಾತಸೂಚಿಭೇದೋ ಸಮ್ಪತಿವಿಕಸಮಾನಾವತ್ಥೋ। ಸಬ್ಬಪಾಲಿಫುಲ್ಲೋತಿ ಸಬ್ಬಸೋ ಫುಲ್ಲಿತವಿಕಸಿತೋತಿ। ಅಯಞ್ಚ ಅನುಕ್ಕಮೋ ದೀಘಭಾಣಕಾನಂ ವಳಞ್ಜನಾನುಕ್ಕಮೇನ ದಸ್ಸಿತೋ, ನ ಏತ್ಥ ಆಚರಿಯಸ್ಸ ವಿರೋಧೋ ಆಸಙ್ಕಿತಬ್ಬೋ।
ಕನ್ತನಕವಾತೋತಿ ದೇವಾನಂ ಪುಞ್ಞಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯಾ ಪುಪ್ಫಾನಂ ಛಿನ್ದನಕವಾತೋ। ಕನ್ತತೀತಿ ಛಿನ್ದತಿ। ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಕವಾತೋತಿ ಛಿನ್ನಾನಂ ಛಿನ್ನಾನಂ ಪುಪ್ಫಾನಂ ಸಮ್ಪಟಿಗ್ಗಣ್ಹಕವಾತೋ। ಚಿನನ್ತೋತಿ ನಾನಾವಿಧಭತ್ತಿಸನ್ನಿವೇಸವಸೇನ ನಿಚಿನಂ ಕರೋನ್ತೋ। ಅಞ್ಞತರದೇವತಾನನ್ತಿ ನಾಮಗೋತ್ತವಸೇನ ಅಪಞ್ಞಾತದೇವತಾನಂ। ರೇಣುವಟ್ಟೀತಿ ರೇಣುಸಙ್ಘಾತೋ। ಕಣ್ಣಿಕಂ ಆಹಚ್ಚಾತಿ ಸುಧಮ್ಮಾಯ ಕೂಟಂ ಆಹನ್ತ್ವಾ।
ಅನುಫರಣಾನುಭಾವೋತಿ ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಕಿತ್ತಿಸದ್ದಸ್ಸ ಯಾವ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾ ಅನುಫರಣಸಙ್ಖಾತೋ ಆನುಭಾವೋ। ಪಬ್ಬಜ್ಜಾನಿಸ್ಸಿತಂ ಹೋತೀತಿ ಪಬ್ಬಜ್ಜಾಯ ಚತುಪಾರಿಸುದ್ಧಿಸೀಲಮ್ಪಿ ದಸ್ಸಿತಮೇವಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಪಠಮಜ್ಝಾನಸನ್ನಿಸ್ಸಿತನ್ತಿಆದೀಸುಪಿ ಇಮಿನಾವ ನಯೇನ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಇಧ ಪನ ಉಭಯತೋ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ ಹೇಟ್ಠಾ ಸೀಲತೋ ಉಪರಿ ಅರಹತ್ತತೋ ಚ ಪರಿಚ್ಛೇದಸ್ಸ ದಸ್ಸಿತತ್ತಾ। ತೇನೇತಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ತೇನ ಕಾರಣೇನ ಏತಂ ‘‘ಚತುಪಾರಿಸುದ್ಧಿಸೀಲಂ ಪಬ್ಬಜ್ಜಾನಿಸ್ಸಿತಂ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿವಚನಂ ವುತ್ತಂ। ಛಟ್ಠಂ ಉತ್ತಾನಮೇವ।
ಪಾರಿಚ್ಛತ್ತಕಸುತ್ತಾದಿವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೭. ಭಾವನಾಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೭೧. ಸತ್ತಮೇ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಅಸಾಧಿಕಾ ‘‘ಭಾವನಂ ಅನನುಯುತ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ। ಸಮ್ಭಾವನತ್ಥೇತಿ ‘‘ಅಪಿ ನಾಮ ಏವಂ ಸಿಯಾ’’ತಿ ವಿಕಪ್ಪನತ್ಥೋ ಸಮ್ಭಾವನತ್ಥೋ। ಏವಞ್ಹಿ ಲೋಕೇ ಸಿಲಿಟ್ಠವಚನಂ ಹೋತೀತಿ ಏಕಮೇವ ಸಙ್ಖಂ ಅವತ್ವಾ ಅಪರಾಯ ಸಙ್ಖಾಯ ಸದ್ಧಿಂ ವಚನಂ ಲೋಕೇ ಸಿಲಿಟ್ಠವಚನಂ ಹೋತಿ ಯಥಾ ‘‘ದ್ವೇ ವಾ ಸಮ್ಮಾ ಅಧಿಸಯಿತಾನೀತಿ ಪಾದಾದೀಹಿ ಅತ್ತನಾ ನೇಸಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಉಪಘಾತಂ ಅಕರೋನ್ತಿಯಾ ಬಹಿವಾತಾದಿಪರಿಸ್ಸಯಪರಿಹರಣತ್ಥಂ ಸಮ್ಮದೇವ ಉಪರಿ ಸಯಿತಾನಿ। ಉಪರಿಅತ್ಥೋ ಹೇತ್ಥ ಅಧಿ-ಸದ್ದೋ। ಉತುಂ ಗಣ್ಹಾಪೇನ್ತಿಯಾತಿ ತೇಸಂ ಅಲ್ಲಸಿನೇಹಪರಿಯಾದಾನತ್ಥಂ ಅತ್ತನೋ ಕಾಯುಸ್ಮಾವಸೇನ ಉತುಂ ಗಣ್ಹಾಪೇನ್ತಿಯಾ। ತೇನಾಹ ‘‘ಉಸ್ಮೀಕತಾನೀ’’ತಿ। ಸಮ್ಮಾ ಪರಿಭಾವಿತಾನೀತಿ ಸಮ್ಮದೇವ ಸಬ್ಬಸೋ ಕುಕ್ಕುಟವಾಸನಾಯ ವಾಸಿತಾನಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಕುಕ್ಕುಟಗನ್ಧಂ ಗಾಹಾಪಿತಾನೀ’’ತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಸಮ್ಮಾಪರಿಸೇದನಂ ಕುಕ್ಕುಟಗನ್ಧಪರಿಭಾವನಞ್ಚ ಸಮ್ಮಾಅಧಿಸಯನಸಮ್ಮಾಪರಿಸೇದನನಿಪ್ಫತ್ತಿಯಾ ಆನುಭಾವನಿಪ್ಫಾದಿತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಸಮ್ಮಾಅಧಿಸಯನೇನೇವ ಹಿ ಇತರದ್ವಯಂ ಇಜ್ಝತಿ। ನ ಹಿ ಸಮ್ಮಾಅಧಿಸಯನತೋ ವಿಸುಂ ಸಮ್ಮಾಪರಿಸೇದನಸ್ಸ ಸಮ್ಮಾಪರಿಭಾವನಸ್ಸ ಚ ಕಾರಣಂ ಅತ್ಥಿ। ತೇನ ಪನ ಸದ್ಧಿಂಯೇವ ಇತರೇಸಂ ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ ಇಜ್ಝನತೋ ವುತ್ತಂ।
ತಿವಿಧಕಿರಿಯಾಕರಣೇನಾತಿ ಸಮ್ಮಾಅಧಿಸಯನಾದಿತಿವಿಧಕಿರಿಯಾಕರಣೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ‘‘ಏವಂ ಅಹೋ ವತ ಮೇ’’ತಿಆದಿನಾ ನ ಇಚ್ಛಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯ ಕಾರಣಸ್ಸ ಪನ ಸಮ್ಪಾದಿತತ್ತಾ, ಅಥ ಖೋ ಭಬ್ಬಾವ ತೇ ಅಭಿನಿಬ್ಭಿಜ್ಜಿತುನ್ತಿ ಯೋಜನಾ। ಕಸ್ಮಾ ಭಬ್ಬಾತಿ ಆಹ ‘‘ತೇ ಹಿ ಯಸ್ಮಾ ತಾಯಾ’’ತಿಆದಿ। ಸಯಮ್ಪೀತಿ ಅಣ್ಡಾನಿ। ಪರಿಣಾಮನ್ತಿ ಪರಿಪಾಕಂ ಬಹಿನಿಕ್ಖಮನಯೋಗ್ಯತಂ। ಯಥಾ ಕಪಾಲಸ್ಸ ತನುತಾ ಆಲೋಕಸ್ಸ ಅನ್ತೋ ಪಞ್ಞಾಯಮಾನಸ್ಸ ಕಾರಣಂ, ತಥಾ ಕಪಾಲಸ್ಸ ತನುತಾಯ ನಖಸಿಖಾಮುಖತುಣ್ಡಕಾನಂ ಖರತಾಯ ಚ ಅಲ್ಲಸಿನೇಹಪರಿಯಾದಾನಂ ಕಾರಣವಚನನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ತಸ್ಮಾತಿ ಆಲೋಕಸ್ಸ ಅನ್ತೋ ಪಞ್ಞಾಯಮಾನತೋ ಸಯಞ್ಚ ಪರಿಪಾಕಗತತ್ತಾ।
ಓಪಮ್ಮಸಮ್ಪಟಿಪಾದನನ್ತಿ ಓಪಮ್ಮತ್ಥಸ್ಸ ಉಪಮೇಯ್ಯೇನ ಸಮ್ಮದೇವ ಪಟಿಪಾದನಂ। ತನ್ತಿ ಓಪಮ್ಮಸಮ್ಪಟಿಪಾದನಂ। ಏವನ್ತಿ ಇದಾನಿ ವುಚ್ಚಮಾನಾಕಾರೇನ। ಅತ್ಥೇನಾತಿ ಉಪಮೇಯ್ಯತ್ಥೇನ ಸಂಸನ್ದೇತ್ವಾ ಸಹ ಯೋಜೇತ್ವಾ। ಸಮ್ಪಾದನೇನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮವಸೇನ ಞಾಣಸ್ಸ ತಿಕ್ಖಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಞಾಣಸ್ಸ ಹಿ ಸಭಾವತೋ ಸತಿನೇಪಕ್ಕತೋ ಚ ತಿಕ್ಖಭಾವೋ, ಸಮಾಧಿವಸೇನ ಖರಭಾವೋ, ಸದ್ಧಾವಸೇನ ವಿಪ್ಪಸನ್ನಭಾವೋ। ಪರಿಣಾಮಕಾಲೋತಿ ಬಲವವಿಪಸ್ಸನಾಕಾಲೋ। ವಡ್ಢಿಕಾಲೋತಿ ತಜ್ಜಾತಿಕನ್ತಿ ತಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಾನುಯೋಗಸ್ಸ ಅನುರೂಪಂ। ಸತ್ಥಾಪಿ ಅವಿಜ್ಜಣ್ಡಕೋಸಂ ಪಹರತಿ, ದೇಸನಾಪಿ ವಿನೇಯ್ಯಸನ್ತಾನಗತಂ ಅವಿಜ್ಜಣ್ಡಕೋಸಂ ಪಹರತಿ, ಯಥಾಠಾನೇ ಠಾತುಂ ನ ದೇತಿ।
ಓಲಮ್ಬಕಸಙ್ಖಾತನ್ತಿ ಓಲಮ್ಬಕಸುತ್ತಸಙ್ಖಾತಂ। ‘‘ಪಲ’’ನ್ತಿ ಹಿ ತಸ್ಸ ಸುತ್ತಸ್ಸ ನಾಮಂ। ಚಾರೇತ್ವಾ ದಾರುನೋ ಹೇಟ್ಠಾ ದೋಸಜಾನನತ್ಥಂ ಉಸ್ಸಾಪೇತ್ವಾ। ಗಣ್ಡಂ ಹರತೀತಿ ಪಲಗಣ್ಡೋತಿ ಏತೇನ ‘‘ಪಲೇನ ಗಣ್ಡಹಾರೋ ಪಲಗಣ್ಡೋತಿ ಪಚ್ಛಿಮಪದೇ ಉತ್ತರಪದಲೋಪೇನ ನಿದ್ದೇಸೋ’’ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಗಹಣಟ್ಠಾನೇತಿ ಹತ್ಥೇನ ಗಹೇತಬ್ಬಟ್ಠಾನೇ ಪಬ್ಬಜ್ಜಾಸಙ್ಖೇಪೋ। ತೇನ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಅನುಯುಞ್ಜನ್ತಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಅಜಾನನ್ತಸ್ಸೇವ ಆಸವಾನಂ ಪರಿಕ್ಖಯೋ ಇಧ ವಿಪಸ್ಸನಾನಿಸಂಸೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ।
ಹೇಮನ್ತಿಕೇನ ಕಾರಣಭೂತೇನ, ಭುಮ್ಮತ್ಥೇ ವಾ ಏತಂ ಕರಣವಚನಂ, ಹೇಮನ್ತಿಕೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸಮ್ಭನ್ತೀತಿ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಫಲಾನಿ ಹೋನ್ತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಪೂತಿಕಾನಿ ಭವನ್ತೀ’’ತಿ। ಮಹಾಸಮುದ್ದೋ ವಿಯ ಸಾಸನಂ ಅಗಾಧಗಮ್ಭೀರಭಾವತೋ। ನಾವಾ ವಿಯ ಯೋಗಾವಚರೋ ಮಹೋಘುತ್ತರತೋ। ಪರಿಯಾಯನಂ ವಿಯಾತಿ ಪರಿತೋ ಅಪರಾಪರಂ ಯಾಯನಂ ವಿಯ। ಖಜ್ಜಮಾನಾನನ್ತಿ ಖಾದನ್ತೇನ ವಿಯ ಉದಕೇನ ಖೇಪಿಯಮಾನಬನ್ಧನಾನಂ। ತನುಭಾವೋತಿ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನಪವತ್ತಿಯಾ ಅಸಮತ್ಥತಾಯ ದುಬ್ಬಲಭಾವೋ। ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಪೀತಿಪಾಮೋಜ್ಜೇಹೀತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಸಮುಟ್ಠಿತೇಹಿ ಪೀತಿಪಾಮೋಜ್ಜೇಹಿ। ಓಕ್ಖಾಯಮಾನೇತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಕಮ್ಮಟ್ಠಾನೇ ವೀಥಿಪ್ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಓಕ್ಖಾಯಮಾನೇ, ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ವಾ ಓಕ್ಖಾಯಮಾನೇ। ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಯ ಪಕ್ಖಾಯಮಾನೇ। ದುಬ್ಬಲತಾ ದೀಪಿತಾ ‘‘ಅಪ್ಪಕಸಿರೇನೇವ ಸಂಯೋಜನಾನಿ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸಮ್ಭನ್ತಿ, ಪೂತಿಕಾನಿ ಭವನ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ।
ಭಾವನಾಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೮-೯. ಅಗ್ಗಿಕ್ಖನ್ಧೋಪಮಸುತ್ತಾದಿವಣ್ಣನಾ
೭೨-೭೩. ಅಟ್ಠಮೇ ಪಸ್ಸಥ ನೂತಿ ಅಪಿ ಪಸ್ಸಥ। ಮಹನ್ತನ್ತಿ ವಿಪುಲಂ। ಅಗ್ಗಿಕ್ಖನ್ಧನ್ತಿ ಅಗ್ಗಿಸಮೂಹಂ। ಆದಿತ್ತನ್ತಿ ಪದಿತ್ತಂ। ಸಮ್ಪಜ್ಜಲಿತನ್ತಿ ಸಮನ್ತತೋ ಪಜ್ಜಲಿತಂ ಅಚ್ಚಿವಿಪ್ಫುಲಿಙ್ಗಾನಿ ಸಜೋತಿಭೂತನ್ತಿ ಸಮನ್ತತೋ ಉಟ್ಠಿತಾಹಿ ಜಾಲಾಹಿ ಏಕಪ್ಪಭಾಸಮುದಯಭೂತಂ। ತಂ ಕಿಂ ಮಞ್ಞಥಾತಿ ತಂ ಇದಾನಿ ಮಯಾ ವುಚ್ಚಮಾನತ್ಥಂ ಕಿಂ ಮಞ್ಞಥಾತಿ ಅನುಮತಿಗ್ಗಹಣತ್ಥಂ ಪುಚ್ಛತಿ। ಯದೇತ್ಥ ಸತ್ಥಾ ಅಗ್ಗಿಕ್ಖನ್ಧಾಲಿಙ್ಗನಂ ಕಞ್ಞಾಲಿಙ್ಗನಞ್ಚ ಆನೇಸಿ, ತಮತ್ಥಂ ವಿಭಾವೇತುಂ ‘‘ಆರೋಚಯಾಮೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।
ದುಸ್ಸೀಲಸ್ಸಾತಿ ನಿಸ್ಸೀಲಸ್ಸ ಸೀಲವಿರಹಿತಸ್ಸ। ಪಾಪಧಮ್ಮಸ್ಸಾತಿ ದುಸ್ಸೀಲತ್ತಾ ಏವ ಹೀನಜ್ಝಾಸಯತಾಯ ಲಾಮಕಸಭಾವಸ್ಸ। ಅಸುಚಿಸಙ್ಕಸ್ಸರಸಮಾಚಾರಸ್ಸಾತಿ ಅಪರಿಸುದ್ಧತಾಯ ಅಸುಚಿ ಹುತ್ವಾ ಸಙ್ಕಾಯ ಸರಿತಬ್ಬಸಮಾಚಾರಸ್ಸ। ದುಸ್ಸೀಲೋ ಹಿ ಕಿಞ್ಚಿದೇವ ಅಸಾರುಪ್ಪಂ ದಿಸ್ವಾ ‘‘ಇದಂ ಅಸುಕೇನ ಕತಂ ಭವಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಪರೇಸಂ ಆಸಙ್ಕಾ ಹೋತಿ। ಕೇನಚಿದೇವ ಕರಣೀಯೇನ ಮನ್ತಯನ್ತೇ ಭಿಕ್ಖೂ ದಿಸ್ವಾ ‘‘ಕಚ್ಚಿ ನು ಖೋ ಇಮೇ ಮಯಾ ಕತಕಮ್ಮಂ ಜಾನಿತ್ವಾ ಮನ್ತೇನ್ತೀ’’ತಿ ಅತ್ತನೋಯೇವ ಸಙ್ಕಾಯ ಸರಿತಬ್ಬಸಮಾಚಾರೋ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನಕಮ್ಮನ್ತಸ್ಸಾತಿ ಲಜ್ಜಿತಬ್ಬತಾಯ ಪಟಿಚ್ಛಾದೇತಬ್ಬಕಮ್ಮನ್ತಸ್ಸ। ಅಸ್ಸಮಣಸ್ಸಾತಿ ನ ಸಮಣಸ್ಸ। ಸಲಾಕಗ್ಗಹಣಾದೀಸು ‘‘ಅಹಮ್ಪಿ ಸಮಣೋ’’ತಿ ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಞ್ಞಾಯ ಸಮಣಪಟಿಞ್ಞಸ್ಸ। ಅಸೇಟ್ಠಚಾರಿತಾಯ ಅಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಸ್ಸ। ಉಪೋಸಥಾದೀಸು ‘‘ಅಹಮ್ಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ’’ತಿ ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಞ್ಞಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಪಟಿಞ್ಞಸ್ಸ। ಪೂತಿನಾ ಕಮ್ಮೇನ ಸೀಲವಿಪತ್ತಿಯಾ ಅನ್ತೋ ಅನುಪವಿಟ್ಠತ್ತಾ ಅನ್ತೋಪೂತಿಕಸ್ಸ। ಛದ್ವಾರೇಹಿ ರಾಗಾದಿಕಿಲೇಸಾನುಸ್ಸವನೇನ ತಿನ್ತತ್ತಾ ಅವಸ್ಸುತಸ್ಸ। ಸಞ್ಜಾತರಾಗಾದಿಕಚವರತ್ತಾ ಸೀಲವನ್ತೇಹಿ ಛಡ್ಡೇತಬ್ಬತ್ತಾ ಚ ಕಸಮ್ಬುಜಾತಸ್ಸ।
ವಾಲರಜ್ಜುಯಾತಿ ವಾಲೇಹಿ ಕತರಜ್ಜುಯಾ। ಸಾ ಹಿ ಖರತರಾ ಹೋತಿ। ಘಂಸೇಯ್ಯಾತಿ ಮಥನವಸೇನ ಘಂಸೇಯ್ಯ। ತೇಲಧೋತಾಯಾತಿ ತೇಲೇನ ನಿಸಿತಾಯ। ಪಚ್ಚೋರಸ್ಮಿನ್ತಿ ಪತಿಉರಸ್ಮಿಂ, ಅಭಿಮುಖೇ ಉರಮಜ್ಝೇತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಅಯೋಸಙ್ಕುನಾತಿ ಸಣ್ಡಾಸೇನ। ಫೇಣುದ್ದೇಹಕನ್ತಿ ಫೇಣಂ ಉದ್ದೇಹೇತ್ವಾ ಉದ್ದೇಹೇತ್ವಾ, ಅನೇಕವಾರಂ ಫೇಣಂ ಉಟ್ಠಾಪೇತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏವಮೇತ್ಥ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಪಾಳಿವಣ್ಣನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ನವಮಂ ಉತ್ತಾನಮೇವ।
ಅಗ್ಗಿಕ್ಖನ್ಧೋಪಮಸುತ್ತಾದಿವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೧೦. ಅರಕಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೭೪. ದಸಮೇ ಪರಿತ್ತನ್ತಿ ಇತ್ತರಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ಅಪ್ಪಂ ಥೋಕ’’ನ್ತಿ। ಪಬನ್ಧಾನುಪಚ್ಛೇದಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಇಧ ಜೀವಿತಸ್ಸ ರಸೋ ಕಿಚ್ಚನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಸರಸಪರಿತ್ತತಾಯಪೀ’’ತಿ। ತದಧೀನವುತ್ತಿತಾಯಪಿ ಹಿ ‘‘ಯೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಚಿರಂ ಜೀವತಿ, ಸೋ ವಸ್ಸಸತಂ ಅಪ್ಪಂ ವಾ ಭಿಯ್ಯೋ’’ತಿ ವಚನತೋ ಪರಿತ್ತಂ ಖಣಪರಿತ್ತತಾಯಪಿ। ಪರಮತ್ಥತೋ ಹಿ ಅತಿಪರಿತ್ತೋ ಸತ್ತಾನಂ ಜೀವಿತಕ್ಖಣೋ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಪ್ಪವತ್ತಿಮತ್ತೋಯೇವ। ಯಥಾ ನಾಮ ರಥಚಕ್ಕಂ ಪವತ್ತಮಾನಮ್ಪಿ ಏಕೇನೇವ ನೇಮಿಪ್ಪದೇಸೇನ ಪವತ್ತತಿ, ತಿಟ್ಠಮಾನಮ್ಪಿ ಏಕೇನೇವ ತಿಟ್ಠತಿ, ಏವಮೇವಂ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಿಕಂ ಸತ್ತಾನಂ ಜೀವಿತಂ ತಸ್ಮಿಂ ಚಿತ್ತೇ ನಿರುದ್ಧಮತ್ತೇ ಸತ್ತೋ ನಿರುದ್ಧೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಯಥಾಹ ‘‘ಅತೀತೇ ಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ಜೀವಿತ್ಥ ನ ಜೀವತಿ ನ ಜೀವಿಸ್ಸತಿ। ಅನಾಗತೇ ಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ನ ಜೀವಿತ್ಥ ನ ಜೀವತಿ ಜೀವಿಸ್ಸತಿ। ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೇ ಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ನ ಜೀವಿತ್ಥ ಜೀವತಿ ನ ಜೀವಿಸ್ಸತಿ।
‘‘ಜೀವಿತಂ ಅತ್ತಭಾವೋ ಚ, ಸುಖದುಕ್ಖಾ ಚ ಕೇವಲಾ।
ಏಕಚಿತ್ತಸಮಾಯುತ್ತಾ, ಲಹುಸೋ ವತ್ತತೇ ಖಣೋ॥
‘‘ಯೇ
ಸಬ್ಬೇಪಿ ಸದಿಸಾ ಖನ್ಧಾ, ಗತಾ ಅಪ್ಪಟಿಸನ್ಧಿಕಾ॥
‘‘ಅನಿಬ್ಬತ್ತೇನ ನ ಜಾತೋ, ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೇನ ಜೀವತಿ।
ಚಿತ್ತಭಙ್ಗಾ ಮತೋ ಲೋಕೋ, ಪಞ್ಞತ್ತಿ ಪರಮತ್ಥಿಯಾ’’ತಿ॥ (ಮಹಾನಿ॰ ೧೦)।
ಲಹುಸನ್ತಿ ಲಹುಕಂ। ತೇನಾಹ ‘‘ಲಹುಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿರುಜ್ಝನತೋ ಲಹುಸ’’ನ್ತಿ। ಪರಿತ್ತಂ ಲಹುಸನ್ತಿ ಉಭಯಂ ಪನೇತಂ ಅಪ್ಪಕಸ್ಸ ವೇವಚನಂ। ಯಞ್ಹಿ ಅಪ್ಪಕಂ, ತಂ ಪರಿತ್ತಞ್ಚೇವ ಲಹುಕಞ್ಚ ಹೋತಿ। ಇಧ ಪನ ಆಯುನೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ ರಸ್ಸನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಮನ್ತಾಯನ್ತಿ ಕರಣತ್ಥೇ ಏತಂ ಭುಮ್ಮವಚನನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಮನ್ತಾಯ ಬೋದ್ಧಬ್ಬಂ, ಪಞ್ಞಾಯ ಜಾನಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ। ಮನ್ತಾಯನ್ತಿ ವಾ ಮನ್ತೇಯ್ಯನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ, ಮನ್ತೇತಬ್ಬಂ ಮನ್ತಾಯ ಉಪಪರಿಕ್ಖಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಞ್ಞಾಯ ಜಾನಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಜಾನಿತಬ್ಬಂ ಜೀವಿತಸ್ಸ ಪರಿತ್ತಭಾವೋ ಬಹುದುಕ್ಖಾದಿಭಾವೋ। ಜಾನಿತ್ವಾ ಚ ಪನ ಸಬ್ಬಪಲಿಬೋಧೇ ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಕತ್ತಬ್ಬಂ ಕುಸಲಂ, ಚರಿತಬ್ಬಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಂ। ಯಸ್ಮಾ ಇತ್ಥಿ ಜಾತಸ್ಸ ಅಮರಣಂ, ಅಪ್ಪಂ ವಾ ಭಿಯ್ಯೋ ವಸ್ಸಸತತೋ ಉಪರಿ ಅಪ್ಪಂ ಅಞ್ಞಂ ವಸ್ಸಸತಂ ಅಪ್ಪತ್ವಾ ವೀಸಂ ವಾ ತಿಂಸಂ ವಾ ಚತ್ತಾಲೀಸಂ ವಾ ಪಣ್ಣಾಸಂ ವಾ ಸಟ್ಠಿ ವಾ ವಸ್ಸಾನಿ ಜೀವತಿ, ಏವಂದೀಘಾಯುಕೋ ಪನ ಅತಿದುಲ್ಲಭೋ। ‘‘ಅಸುಕೋ ಹಿ ಏವಂ ಚಿರಂ ಜೀವತೀ’’ತಿ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಗನ್ತ್ವಾ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ ಹೋತಿ। ತತ್ಥ ವಿಸಾಖಾ ಉಪಾಸಿಕಾ ವೀಸಸತಂ ಜೀವತಿ, ತಥಾ ಪೋಕ್ಖರಸಾತಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ, ಬ್ರಹ್ಮಾಯುಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ, ಬಾವರಿಯಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ, ಆನನ್ದತ್ಥೇರೋ, ಮಹಾಕಸ್ಸಪತ್ಥೇರೋತಿ
ಅರಕಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಮಹಾವಗ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।