೩. ತಿಕನಿಪಾತೋ
೧. ಪಠಮವಗ್ಗೋ
೧. ಮೂಲಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೫೦. ತಿಕನಿಪಾತಸ್ಸ ತೀಣೀತಿ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದೋ। ಇಮಾನೀತಿ ಅಭಿಮುಖೀಕರಣಂ। ಅಕುಸಲಮೂಲಾನೀತಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಧಮ್ಮನಿದಸ್ಸನಂ। ತತ್ಥ ಅಕುಸಲಾನಿ ಚ ತಾನಿ ಮೂಲಾನಿ ಚಾತಿ ಅಕುಸಲಮೂಲಾನಿ। ಅಥ ವಾ ಅಕುಸಲಾನಂ ಹೇತುಪಚ್ಚಯಪಭವಜನಕಸಮುಟ್ಠಾಪಕನಿಬ್ಬತ್ತಕಟ್ಠೇನ ಮೂಲಾನಿ ಚಾತಿ ಅಕುಸಲಮೂಲಾನಿ, ಅಕುಸಲಧಮ್ಮಾನಂ ಕಾರಣಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕಾರಣಞ್ಹಿ ಯಥಾ ಹಿನೋತಿ ಏತಸ್ಮಾ ಫಲಂ ಪವತ್ತತೀತಿ ಹೇತು, ಪಟಿಚ್ಚ ಏತಸ್ಮಾ ಏತೀತಿ ಪಚ್ಚಯೋ, ಪಭವತಿ ಏತಸ್ಮಾತಿ ಪಭವೋ, ಅತ್ತನೋ ಫಲಂ ಜನೇತೀತಿ ಜನಕಂ, ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತೀತಿ ಸಮುಟ್ಠಾಪಕಂ, ನಿಬ್ಬತ್ತೇತೀತಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಕನ್ತಿ ಚ ವುಚ್ಚತಿ। ಏವಂ ಪತಿಟ್ಠಟ್ಠೇನ ಮೂಲನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅಕುಸಲಮೂಲಾನೀತಿ ಅಕುಸಲಾನಂ ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತಭಾವಸಾಧನಾನಿ, ಕಾರಣಾನೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ।
ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಸಾಲಿಆದೀನಂ ಸಾಲಿಬೀಜಾದೀನಿ ವಿಯ ಮಣಿಪ್ಪಭಾದೀನಂ ಮಣಿವಣ್ಣಾದಯೋ ವಿಯ ಚ ಅಕುಸಲಾನಂ ಅಕುಸಲಭಾವಸಾಧಕೋ ಲೋಭಾದೀನಂ ಮೂಲಟ್ಠೋ’’ತಿ ವದನ್ತಿ। ಏವಂ ಸನ್ತೇ ಅಕುಸಲಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನರೂಪೇಸು ತೇಸಂ ಹೇತುಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ನ ಸಿಯಾ। ನ ಹಿ ತಾನಿ ತೇಸಂ ಅಕುಸಲಭಾವಂ ಸಾಧೇನ್ತಿ, ನ ಚ ಪಚ್ಚಯಾ ನ ಹೋನ್ತಿ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –
‘‘ಹೇತೂ ಹೇತುಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ತಂಸಮುಟ್ಠಾನಾನಞ್ಚ ರೂಪಾನಂ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.ಪಚ್ಚಯನಿದ್ದೇಸ.೧)।
ಅಹೇತುಕಸ್ಸ
ತಾನಿ ಅಕುಸಲಮೂಲಾನಿ ಸರೂಪತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಲೋಭೋ ಅಕುಸಲಮೂಲ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಲೋಭಾದೀಸು ಯಂ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ತಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತಮೇವ। ತತ್ಥ ಪನ ತತಿಯಮಗ್ಗವಜ್ಝಾ ಲೋಭಾದಯೋ ಆಗತಾ, ಇಧ ಪನ ಅನವಸೇಸಾತಿ ಅಯಮೇವ ವಿಸೇಸೋ।
ಗಾಥಾಯಂ ಪಾಪಚೇತಸನ್ತಿ ಅಕುಸಲಧಮ್ಮಸಮಾಯೋಗತೋ ಲಾಮಕಚಿತ್ತಂ। ಹಿಂಸನ್ತೀತಿ ಅತ್ತನೋ ಪವತ್ತಿಕ್ಖಣೇ ಆಯತಿಂ ವಿಪಾಕಕ್ಖಣೇ ಚ ವಿಬಾಧೇನ್ತಿ। ಅತ್ತಸಮ್ಭೂತಾತಿ ಅತ್ತನಿ ಜಾತಾ। ತಚಸಾರನ್ತಿ ಗಣ್ಠಿತಂ, ವೇಳುನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಮ್ಫಲನ್ತಿ ಅತ್ತನೋ ಫಲಂ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಖದಿರಸೀಸಪಾದಯೋ ವಿಯ ಅನ್ತೋಸಾರೋ ಅಹುತ್ವಾ ಬಹಿಸಾರತಾಯ ತಚಸಾರನ್ತಿ ಲದ್ಧನಾಮಂ ವೇಳುಆದಿಂ ಯಥಾ ಅತ್ತಸಮ್ಭೂತಮೇವ ಫಲಂ ಹಿಂಸತಿ ವಿನಾಸೇತಿ, ಏವಮೇವ ಅನ್ತೋ ಸೀಲಾದಿಸಾರರಹಿತಂ ಲಾಮಕಚಿತ್ತಂ ಪುಗ್ಗಲಂ ಅತ್ತಸಮ್ಭೂತಾಯೇವ ಲೋಭಾದಯೋ ವಿನಾಸೇನ್ತೀತಿ।
ಪಠಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೨. ಧಾತುಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೫೧. ದುತಿಯೇ ಧಾತುಯೋತಿ ಅತ್ತನೋ ಫಲಸ್ಸ ಸಭಾವಸ್ಸ ಚ ಧಾರಣಟ್ಠೇನ ಧಾತುಯೋ। ಯಞ್ಚೇತ್ಥ ಫಲನಿಬ್ಬತ್ತಕಂ, ತಂ ಅತ್ತನೋ ಫಲಸ್ಸ ಸಭಾವಸ್ಸ ಚ, ಇತರಂ ಸಭಾವಸ್ಸೇವ ಧಾರಣಟ್ಠೇನ ಧಾತು। ರೂಪಧಾತೂತಿ
‘‘ಕತಮೇ
ಏವಂ ವುತ್ತಾ ರೂಪಾವಚರಧಮ್ಮಾ ರೂಪಧಾತು। ಅರೂಪಧಾತೂತಿ ಅರೂಪಭವೋ। ಇಧಾಪಿ ಭವೇನ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ ಕಥಿತೋತಿ –
‘‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅರೂಪಾವಚರಾ? ಹೇಟ್ಠತೋ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನೂಪಗೇ ದೇವೇ ಅನ್ತೋ ಕರಿತ್ವಾ, ಉಪರಿತೋ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನೂಪಗೇ ದೇವೇ ಅನ್ತೋ ಕರಿತ್ವಾ, ಏತ್ಥಾವಚರಾ ಏತ್ಥ ಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಖನ್ಧಧಾತುಆಯತನಾ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅರೂಪಾವಚರಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೨೯೧) –
ಏವಂ ವುತ್ತಾ ಅರೂಪಾವಚರಧಮ್ಮಾ ಅರೂಪಧಾತು। ನಿರೋಧಧಾತೂತಿ ನಿಬ್ಬಾನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಅಪರೋ ನಯೋ – ರೂಪಸಹಿತಾ, ರೂಪಪಟಿಬದ್ಧಾ, ಧಮ್ಮಪ್ಪವತ್ತಿ ರೂಪಧಾತು, ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೋ, ಏಕವೋಕಾರಭವೋ ಚ, ತೇನ ಸಕಲೋ ಕಾಮಭವೋ ರೂಪಭವೋ ಚ ಸಙ್ಗಹಿತೋ। ರೂಪರಹಿತಾ ಧಮ್ಮಪ್ಪವತ್ತಿ ಅರೂಪಧಾತು, ಚತುವೋಕಾರಭವೋ, ತೇನ ಅರೂಪಭವೋ ಸಙ್ಗಹಿತೋ। ಇತಿ ದ್ವೀಹಿ ಪದೇಹಿ ತಯೋ ಭವಾ ಸಬ್ಬಾ ಸಂಸಾರಪ್ಪವತ್ತಿ ದಸ್ಸಿತಾ। ತತಿಯಪದೇನ ಪನ ಅಸಙ್ಖತಧಾತುಯೇವ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ಮಗ್ಗಫಲಾನಿ ಇಧ ತಿಕವಿನಿಮುತ್ತಧಮ್ಮಾ ನಾಮ ಜಾತಾ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ರೂಪಧಾತೂತಿ ರೂಪಸಭಾವಾ ಧಮ್ಮಾ, ಅರೂಪಧಾತೂತಿ ಅರೂಪಸಭಾವಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ಪದದ್ವಯೇನ ಅನವಸೇಸತೋ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಗಹಿತಾ’’ತಿ। ‘‘ರೂಪತಣ್ಹಾಯ ವಿಸಯಭೂತಾ ಧಮ್ಮಾ ರೂಪಧಾತು, ಅರೂಪತಣ್ಹಾಯ ವಿಸಯಭೂತಾ ಅರೂಪಧಾತೂ’’ತಿ ಚ ವದನ್ತಿ, ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಇಧ ನಾಧಿಪ್ಪೇತಂ। ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ಗಾಥಾಸು ರೂಪಧಾತುಂ ಪರಿಞ್ಞಾಯಾತಿ ರೂಪಪಟಿಬದ್ಧಧಮ್ಮಪವತ್ತಿಂ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾದೀಹಿ ತೀಹಿ ಪರಿಞ್ಞಾಹಿ ಪರಿಜಾನಿತ್ವಾ। ಆರುಪ್ಪೇಸು ಅಸಣ್ಠಿತಾತಿ ಅರೂಪಾವಚರಧಮ್ಮೇಸು ಭವರಾಗವಸೇನ ಭವದಿಟ್ಠಿವಸೇನ ಚ ನ ಪತಿಟ್ಠಿತಾ ಅನಲ್ಲೀನಾ। ‘‘ಅರೂಪೇಸು ಅಸಣ್ಠಿತಾ’’ತಿ ಚ ಪಠನ್ತಿ, ಸೋ ಏವ ಅತ್ಥೋ। ಏತ್ತಾವತಾ ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮಾನಂ ಪರಿಞ್ಞಾ ವುತ್ತಾ। ನಿರೋಧೇ ಯೇ ವಿಮುಚ್ಚನ್ತೀತಿ ಯೇ ನಿಬ್ಬಾನೇ ಆರಮ್ಮಣಭೂತೇ ತೇ ಜನಾ ಮಚ್ಚುಹಾಯಿನೋತಿ ತೇ ಖೀಣಾಸವಜನಾ ಮರಣಂ ಸಮತೀತಾ।
ಏವಂ ಧಾತುತ್ತಯಸಮತಿಕ್ಕಮೇನ ಅಮತಾಧಿಗಮಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ‘‘ಅಯಞ್ಚ ಪಟಿಪದಾ ಮಯಾ ಗತಮಗ್ಗೋ ಚ ತುಮ್ಹಾಕಂ ದಸ್ಸಿತೋ’’ತಿ ತತ್ಥ ನೇಸಂ ಉಸ್ಸಾಹಂ ಜನೇನ್ತೋ ದುತಿಯಂ ಗಾಥಮಾಹ। ತತ್ಥ ಕಾಯೇನಾತಿ ನಾಮಕಾಯೇನ ಮಗ್ಗಫಲೇಹಿ। ಫುಸಯಿತ್ವಾತಿ ಪತ್ವಾ। ನಿರೂಪಧಿನ್ತಿ ಖನ್ಧಾದಿಸಬ್ಬೂಪಧಿರಹಿತಂ। ಉಪಧಿಪ್ಪಟಿನಿಸ್ಸಗ್ಗನ್ತಿ ತೇಸಂಯೇವ ಚ ಉಪಧೀನಂ ಪಟಿನಿಸ್ಸಜ್ಜನಕಾರಣಂ। ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಹಿ ಮಗ್ಗಞಾಣೇನ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಯ ಸಬ್ಬೇ ಉಪಧಯೋ ಪಟಿನಿಸ್ಸಟ್ಠಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ತಂ ತೇಸಂ ಪಟಿನಿಸ್ಸಜ್ಜನಕಾರಣಂ। ಸಚ್ಛಿಕತ್ವಾತಿ ಕಾಲೇನ ಕಾಲಂ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಸಮಾಪಜ್ಜನೇನ ಅತ್ತಪಚ್ಚಕ್ಖಂ ಕತ್ವಾ ಅನಾಸವೋ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ತಮೇವ ಅಸೋಕಂ ವಿರಜಂ ನಿಬ್ಬಾನಪದಂ ದೇಸೇತಿ। ತಸ್ಮಾ ತದಧಿಗಮಾಯ ಉಸ್ಸುಕ್ಕಂ ಕಾತಬ್ಬನ್ತಿ।
ದುತಿಯಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೩. ಪಠಮವೇದನಾಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೫೨. ತತಿಯೇ ವೇದನಾತಿ ಆರಮ್ಮಣರಸಂ ವೇದಿಯನ್ತಿ ಅನುಭವನ್ತೀತಿ ವೇದನಾ। ತಾ ವಿಭಾಗತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸುಖಾ ವೇದನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಸುಖ-ಸದ್ದೋ ಅತ್ಥುದ್ಧಾರವಸೇನ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತೋಯೇವ। ದುಕ್ಖ-ಸದ್ದೋ
ವಚನತ್ಥತೋ ಪನ ಸುಖಯತೀತಿ ಸುಖಾ। ದುಕ್ಖಯತೀತಿ ದುಕ್ಖಾ। ನ ದುಕ್ಖಾ ನ ಸುಖಾತಿ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ, ಮಕಾರೋ ಪದಸನ್ಧಿವಸೇನ ವುತ್ತೋ। ತಾಸು ಇಟ್ಠಾನುಭವನಲಕ್ಖಣಾ ಸುಖಾ, ಅನಿಟ್ಠಾನುಭವನಲಕ್ಖಣಾ ದುಕ್ಖಾ, ಉಭಯವಿಪರೀತಾನುಭವನಲಕ್ಖಣಾ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ। ತಸ್ಮಾ ಸುಖದುಕ್ಖವೇದನಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ಪಾಕಟಾ,
ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ ಪನ ದುಬ್ಬಿಜಾನಾ ದುದ್ದೀಪನಾ ಅನ್ಧಕಾರಾ ಅವಿಭೂತಾ। ಸಾ ಸುಖದುಕ್ಖಾನಂ ಅಪಗಮೇ ಸಾತಾಸಾತಪಟಿಪಕ್ಖವಸೇನ ಮಜ್ಝತ್ತಾಕಾರಭೂತಾ ನಯತೋ ಗಣ್ಹನ್ತಸ್ಸೇವ ಪಾಕಟಾ ಹೋತಿ। ಯಥಾ ಕಿಂ? ಯಥಾ ಪುಬ್ಬಾಪರಂ ಸಪಂಸುಕೇ ಪದೇಸೇ ಉಪಚರಿತಮಗ್ಗವಸೇನ ಪಿಟ್ಠಿಪಾಸಾಣೇ ಮಿಗೇನ ಗತಮಗ್ಗೋ, ಏವಂ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠಾರಮ್ಮಣೇಸು ಸುಖದುಕ್ಖಾನುಭವನೇನಪಿ ಮಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣಾನುಭವನಭಾವೇನ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ। ಮಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣಗ್ಗಹಣಂ ಪಿಟ್ಠಿಪಾಸಾಣಗಮನಂ ವಿಯ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಗ್ಗಹಣಾಭಾವತೋ
ಏವಮೇತ್ಥ ಸುಖದುಕ್ಖಅದುಕ್ಖಮಸುಖಭಾವೇನ ತಿಧಾ ವುತ್ತಾಪಿ ಕತ್ಥಚಿ ಸುಖದುಕ್ಖಭಾವೇನ ದ್ವಿಧಾ ವುತ್ತಾ। ಯಥಾಹ – ‘‘ದ್ವೇಪಿ ಮಯಾ, ಆನನ್ದ, ವೇದನಾ ವುತ್ತಾ, ಪರಿಯಾಯೇನ ಸುಖಾ ವೇದನಾ, ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೮೯)। ಕತ್ಥಚಿ ತಿಸ್ಸೋಪಿ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಸುಖದುಕ್ಖಅದುಕ್ಖಮಸುಖಭಾವೇನ ‘‘ಸುಖಾ ವೇದನಾ ಠಿತಿಸುಖಾ ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖಾ, ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ ಠಿತಿದುಕ್ಖಾ ವಿಪರಿಣಾಮಸುಖಾ, ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ ವೇದನಾ ಞಾಣಸುಖಾ ಅಞ್ಞಾಣದುಕ್ಖಾ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೬೫)। ಕತ್ಥಚಿ ಸಬ್ಬಾಪಿ ದುಕ್ಖಭಾವೇನ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ‘‘ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ವೇದಯಿತಂ, ಸಬ್ಬಂ ತಂ ದುಕ್ಖಸ್ಮಿನ್ತಿ ವದಾಮೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೫೯)।
ತತ್ಥ ಸಿಯಾ – ಯದಿ ತಿಸ್ಸೋ ವೇದನಾ ಯಥಾ ಇಧ ವುತ್ತಾ, ಅಞ್ಞೇಸು ಚ ಏದಿಸೇಸು ಸುತ್ತೇಸು ಅಭಿಧಮ್ಮೇ ಚ ಏವಂ ಅವತ್ವಾ ಕಸ್ಮಾ ಏವಂ ವುತ್ತಂ ‘‘ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ವೇದಯಿತಂ, ಸಬ್ಬಂ ತಂ ದುಕ್ಖಸ್ಮಿನ್ತಿ ವದಾಮೀ’’ತಿ, ‘‘ದ್ವೇಪಿ ಮಯಾ, ಆನನ್ದ, ವೇದನಾ ವುತ್ತಾ’’ತಿ ಚ? ಸನ್ಧಾಯಭಾಸಿತಮೇತಂ, ತಸ್ಮಾ ಸಾ ಪರಿಯಾಯದೇಸನಾ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಭಗವತಾ –
‘‘ಸಙ್ಖಾರಾನಿಚ್ಚತಂ, ಆನನ್ದ, ಮಯಾ ಸನ್ಧಾಯ ಭಾಸಿತಂ ಸಙ್ಖಾರವಿಪರಿಣಾಮತಂ, ‘ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ವೇದಯಿತಂ, ಸಬ್ಬಂ ತಂ ದುಕ್ಖಸ್ಮಿ’’’ನ್ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೫೯)।
‘‘ದ್ವೇಪಿ
ಏತ್ಥ ಹಿ ಸುಖಾ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾತಿ ಇಮಾಸಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ವೇದನಾನಂ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ದುಕ್ಖಭಾವೋ ನತ್ಥಿ, ವೇನೇಯ್ಯಜ್ಝಾಸಯೇನ ಪನ ತತ್ಥ ನಿಚ್ಛನ್ದದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಪರಿಯಾಯೇನ ದುಕ್ಖಭಾವೋ ವುತ್ತೋತಿ ಸಾ ತಾದಿಸೀ ಪರಿಯಾಯದೇಸನಾ। ಅಯಂ ಪನ ವೇದನತ್ತಯದೇಸನಾ ಸಭಾವಕಥಾತಿ ಕತ್ವಾ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯದೇಸನಾತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಆಚರಿಯಾನಂ ಸಮಾನಕಥಾ।
ವಿತಣ್ಡವಾದೀ ಪನಾಹ ‘‘ದುಕ್ಖತಾದ್ವಯವಚನತೋ ಪರಿಯಾಯದೇಸನಾವ ವೇದನತ್ತಯದೇಸನಾ’’ತಿ। ಸೋ ‘‘ಮಾ ಹೇವ’’ನ್ತಿಸ್ಸ ವಚನೀಯೋ, ಯಸ್ಮಾ ಭಗವತಾ ಸಬ್ಬಾಸಂ ವೇದನಾನಂ ದುಕ್ಖಭಾವೋ ಅಧಿಪ್ಪಾಯವಸೇನ ವುತ್ತೋ ‘‘ಸಙ್ಖಾರಾನಿಚ್ಚತಂ, ಆನನ್ದ, ಮಯಾ ಸನ್ಧಾಯ ಭಾಸಿತಂ ಸಙ್ಖಾರವಿಪರಿಣಾಮತಂ ‘ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ವೇದಯಿತಂ, ಸಬ್ಬಂ ತಂ ದುಕ್ಖಸ್ಮಿ’’’ನ್ತಿ। ಯದಿ ಪನೇತ್ಥ ವೇದನತ್ತಯದೇಸನಾ ಪರಿಯಾಯದೇಸನಾ ಸಿಯಾ, ‘‘ಇದಂ ಮಯಾ ಸನ್ಧಾಯ ಭಾಸಿತಂ
ಅಪಿಚಾಯಮೇವ ವತ್ತಬ್ಬೋ ‘‘ಕೋ, ಪನಾವುಸೋ, ವೇದನತ್ತಯದೇಸನಾಯ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ’’ತಿ? ಸಚೇ ವದೇಯ್ಯ ‘‘ಮುದುಕಾ ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ ಸುಖಾ, ಅಧಿಮತ್ತಾ ದುಕ್ಖಾ, ಮಜ್ಝಿಮಾ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾತಿ ವೇನೇಯ್ಯಜ್ಝಾಸಯೇನ ವುತ್ತಾ। ತಾಸು ಹಿ ನ ಸತ್ತಾನಂ ಸುಖಾದಿವಡ್ಢೀ’’ತಿ। ಸೋ ವತ್ತಬ್ಬೋ – ಕೋ ಪನಾವುಸೋ ದುಕ್ಖವೇದನಾಯ ಸಭಾವೋ, ಯೇನ ‘‘ಸಬ್ಬಾ ವೇದನಾ ದುಕ್ಖಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚೇಯ್ಯುಂ? ಯದಿ ಯಾಯ ಉಪ್ಪನ್ನಾಯ ಸತ್ತಾ ವಿಯೋಗಮೇವ ಇಚ್ಛನ್ತಿ, ಸೋ ದುಕ್ಖವೇದನಾಯ ಸಭಾವೋ। ಯಾಯ ಚ ಪನ ಉಪ್ಪನ್ನಾಯ ಸತ್ತಾ ಅವಿಯೋಗಮೇವ ಇಚ್ಛನ್ತಿ, ಯಾಯ ನ ಉಭಯಂ ಇಚ್ಛನ್ತಿ, ಸಾ ಕಥಂ ದುಕ್ಖವೇದನಾ ಸಿಯಾ? ಅಥ ಯಾ ಅತ್ತನೋ ನಿಸ್ಸಯಸ್ಸ ಉಪಘಾತಕಾರೀ, ಸಾ ದುಕ್ಖಾ। ಯಾ ಅನುಗ್ಗಹಕಾರೀ, ಸಾ ಕಥಂ ದುಕ್ಖಾ ಸಿಯಾ। ಅಥ ಪನ ಯದರಿಯಾ ದುಕ್ಖತೋ ಪಸ್ಸನ್ತಿ, ಸೋ ದುಕ್ಖವೇದನಾಯ ಸಭಾವೋ, ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖತಾಯ ವೇದನಂ ಅರಿಯಾ ದುಕ್ಖತೋ ಪಸ್ಸನ್ತಿ, ಸಾ ಚ ಅಭಿಣ್ಹಸಭಾವಾತಿ ಕಥಂ ತಾಸಂ ವೇದನಾನಂ ಮುದುಮಜ್ಝಿಮಾಧಿಮತ್ತದುಕ್ಖಭಾವೋ ಸಿಯಾ? ಯದಿ ಚ ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖತಾಯ ಏವ ವೇದನಾನಂ ದುಕ್ಖಭಾವೋ ಸಿಯಾ, ‘‘ತಿಸ್ಸೋ ಇಮಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದುಕ್ಖತಾಯೋ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖತಾ, ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖತಾ, ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖತಾ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೦೫) ಅಯಂ ದುಕ್ಖತಾನಂ ವಿಭಾಗದೇಸನಾ ನಿಪ್ಪಯೋಜನಾ ಸಿಯಾ। ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಸುತ್ತಮೇವ ಪಟಿಬಾಹಿತಂ ಸಿಯಾ, ಪುರಿಮೇಸು ಚ ತೀಸು ರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನೇಸು
ಯಂ ಪನ ವುತ್ತಂ ‘‘ದುಕ್ಖೇ ಸುಖನ್ತಿ ಸಞ್ಞಾವಿಪಲ್ಲಾಸೋ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೪೯; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೨೩೬), ತಂ ಕಥನ್ತಿ? ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖತಾಯ ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖತಾಯ ಚ ಯಥಾಭೂತಾನವಬೋಧೇನ ಯಾ ಏಕನ್ತತೋ ಸುಖಸಞ್ಞಾ, ಯಾ ಚ ದುಕ್ಖನಿಮಿತ್ತೇ ಸುಖನಿಮಿತ್ತಸಞ್ಞಾ, ತಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಏವಮ್ಪಿ ‘‘ಸುಖಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವೇದನಾ ದುಕ್ಖತೋ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ’’ತಿ (ಇತಿವು॰ ೫೩) ಇದಂ ಪನ ಕಥನ್ತಿ? ಇದಂ
ಏವಮ್ಪಿ ನತ್ಥೇವ ಸುಖಾ ವೇದನಾ, ಸುಖಹೇತೂನಂ ನಿಯಮಾಭಾವತೋ। ಯೇ ಹಿ ಸುಖವೇದನಾಯ ಹೇತುಸಮ್ಮತಾ ಘಾಸಚ್ಛಾದನಾದಯೋ, ತೇ ಏವ ಅಧಿಮತ್ತಂ ಅಕಾಲೇ ಚ ಪಟಿಸೇವಿಯಮಾನಾ ದುಕ್ಖವೇದನಾಯ ಹೇತುಭಾವಮಾಪಜ್ಜನ್ತಿ। ನ ಚ ಯೇನೇವ ಹೇತುನಾ ಸುಖಂ, ತೇನೇವ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಯುತ್ತಂ ವತ್ತುಂ। ತಸ್ಮಾ ನ ತೇ ಸುಖಹೇತೂ, ದುಕ್ಖನ್ತರಾಪಗಮೇ ಪನ ಅವಿಞ್ಞೂನಂ ಸುಖಸಞ್ಞಾ ಯಥಾ ಚಿರತರಂ ಠಾನಾದಿಇರಿಯಾಪಥಸಮಙ್ಗೀ ಹುತ್ವಾ ತದಞ್ಞಇರಿಯಾಪಥಸಮಾಯೋಗೇ ಮಹನ್ತಞ್ಚ ಭಾರಂ ವಹತೋ ಭಾರನಿಕ್ಖೇಪೇ ಚೇವ ವೂಪಸಮೇ ಚ, ತಸ್ಮಾ ನತ್ಥೇವ ಸುಖನ್ತಿ? ತಯಿದಂ ಸಮ್ಮದೇವ ಸುಖಹೇತುಂ ಅಪರಿಞ್ಞಾಯ ತಸ್ಸ ನಿಯಮಾಭಾವಪರಿಕಪ್ಪನಂ। ಆರಮ್ಮಣಮತ್ತಮೇವ ಹಿ ಕೇವಲಂ ಸುಖಹೇತುಂ ಮನಸಿಕತ್ವಾ ಏವಂ ವುತ್ತಂ, ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಸರೀರಸ್ಸ ಅವತ್ಥಾವಿಸೇಸಂ ಸಮುದಿತಂ ಪನ ಏಕಜ್ಝಂ ತದುಭಯಂ ಸುಖಾದಿಹೇತೂತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಯಾದಿಸಞ್ಚ ತದುಭಯಂ ಸುಖವೇದನಾಯ ಹೇತು, ತಾದಿಸಂ ನ ಕದಾಚಿಪಿ ದುಕ್ಖವೇದನಾಯ ಹೇತು ಹೋತೀತಿ ವವತ್ಥಿತಾ ಏವ ಸುಖಾದಿಹೇತು। ಯಥಾ ನಾಮ ತೇಜೋಧಾತು ಸಾಲಿಯವಡಾಕಸಸ್ಸಾದೀನಂ ಯಾದಿಸಮವತ್ಥನ್ತರಂ ಪತ್ವಾ ಸಾತಮಧುರಭಾವಹೇತು ಹೋತಿ, ನ ತಾದಿಸಮೇವ ಪತ್ವಾ ಕದಾಚಿಪಿ ಅಸಾತಅಮಧುರಭಾವಹೇತು ಹೋತಿ, ಏವಂಸಮ್ಪದಮಿದಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ದುಕ್ಖಾಪಗಮೇವ
ಏವಮೇತಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪಟಿಪಕ್ಖಸಭಾವವವತ್ಥಿತಲಕ್ಖಣಾ ಏವ ತಿಸ್ಸೋ ವೇದನಾ ಭಗವತಾ ದೇಸಿತಾ। ತಞ್ಚ ಖೋ ವಿಪಸ್ಸನಾಕಮ್ಮಿಕಾನಂ ಯೋಗಾವಚರಾನಂ ವೇದನಾಮುಖೇನ ಅರೂಪಕಮ್ಮಟ್ಠಾನದಸ್ಸನತ್ಥಂ। ದುವಿಧಞ್ಹಿ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ರೂಪಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ, ಅರೂಪಕಮ್ಮಟ್ಠಾನನ್ತಿ। ತತ್ಥ ಭಗವಾ ರೂಪಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಕಥೇನ್ತೋ ಸಙ್ಖೇಪಮನಸಿಕಾರವಸೇನ ವಾ ವಿತ್ಥಾರಮನಸಿಕಾರವಸೇನ ವಾ ಚತುಧಾತುವವತ್ಥಾನಾದಿವಸೇನ ವಾ ಕಥೇತಿ। ಅರೂಪಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಪನ ಕಥೇನ್ತೋ ಫಸ್ಸವಸೇನ ವಾ ವೇದನಾವಸೇನ ವಾ ಚಿತ್ತವಸೇನ ವಾ ಕಥೇತಿ। ಏಕಚ್ಚಸ್ಸ ಹಿ ಆಪಾಥಗತೇ ಆರಮ್ಮಣೇ ಆವಜ್ಜತೋ ತತ್ಥ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾನಂ ಪಠಮಾಭಿನಿಪಾತೋ ಫಸ್ಸೋ ತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಫುಸನ್ತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ಪಾಕಟೋ ಹೋತಿ, ಏಕಚ್ಚಸ್ಸ ತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಅನುಭವನ್ತೀ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ವೇದನಾ ಪಾಕಟಾ ಹೋತಿ, ಏಕಚ್ಚಸ್ಸ ತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ವಿಜಾನನ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪಾಕಟಂ ಹೋತಿ। ಇತಿ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಪುಗ್ಗಲಾನಂ ಅಜ್ಝಾಸಯೇನ ಯಥಾಪಾಕಟಂ ಫಸ್ಸಾದಿಮುಖೇನ ತಿಧಾ ಅರೂಪಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಕಥೇತಿ।
ತತ್ಥ
ಸೋ ‘‘ಇಮೇ ಫಸ್ಸಪಞ್ಚಮಕಾ ಧಮ್ಮಾ ಕಿಂನಿಸ್ಸಿತಾ’’ತಿ ಉಪಧಾರೇನ್ತೋ ‘‘ವತ್ಥುನಿಸ್ಸಿತಾ’’ತಿ ಪಜಾನಾತಿ। ವತ್ಥು ನಾಮ ಕರಜಕಾಯೋ। ಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ ‘‘ಇದಞ್ಚ ಪನ ಮೇ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಏತ್ಥಸಿತಂ ಏತ್ಥಪಟಿಬದ್ಧ’’ನ್ತಿ
‘‘ಲಕ್ಖಣಞ್ಚ ಅಧಿಟ್ಠಾನಂ, ಉಪ್ಪತ್ತಿ ಅನುಸಯೋ ತಥಾ।
ಠಾನಂ ಪವತ್ತಿಕಾಲೋ ಚ, ಇನ್ದ್ರಿಯಞ್ಚ ದ್ವಿಧಾದಿತಾ’’ತಿ॥ –
ಇದಂ ಲಕ್ಖಣಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತಮೇವ। ಅಧಿಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಫಸ್ಸೋ। ‘‘ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ವೇದನಾ’’ತಿ ಹಿ ವಚನತೋ ಫಸ್ಸೋ ವೇದನಾಯ ಅಧಿಟ್ಠಾನಂ। ತಥಾ ಹಿ ಸೋ ವೇದನಾಧಿಟ್ಠಾನಭಾವತೋ ನಿಚ್ಚಮ್ಮಗಾವೀಉಪಮಾಯ
ಉಪ್ಪತ್ತೀತಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕಾರಣಂ। ಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಭೂತಾ ಹಿ ಸತ್ತಸಙ್ಖಾರಾ ಸುಖವೇದನಾಯ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕಾರಣಂ, ತೇ ಏವ ಅನಿಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಭೂತಾ ದುಕ್ಖವೇದನಾಯ, ಮಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣಭೂತಾ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾಯ। ವಿಪಾಕತೋ ತದಾಕಾರಗ್ಗಹಣತೋ ಚೇತ್ಥ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ಅನುಸಯೋತಿ
‘‘ಸುಖಾಯ ಖೋ, ಆವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ವೇದನಾಯ ರಾಗಾನುಸಯೋ ಅನುಸೇತೀ’’ತಿಆದಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೬೫)।
ದಿಟ್ಠಿಮಾನಾನುಸಯಾ ಚೇತ್ಥ ರಾಗಪಕ್ಖಿಯಾ ಕಾತಬ್ಬಾ। ಸುಖಾಭಿನನ್ದನೇನ ಹಿ ದಿಟ್ಠಿಗತಿಕಾ ‘‘ಸಸ್ಸತ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಸಕ್ಕಾಯೇ ಅಭಿನಿವಿಸನ್ತಿ, ಮಾನಜಾತಿಕಾ ಚ ಮಾನಂ ಜಪ್ಪೇನ್ತಿ ‘‘ಸೇಯ್ಯೋಹಮಸ್ಮೀ’’ತಿಆದಿನಾ। ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾನುಸಯೋ ಪನ ಅವಿಜ್ಜಾಪಕ್ಖಿಕೋ ಕಾತಬ್ಬೋ। ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದವಿಭಙ್ಗೇ (ವಿಭ॰ ೨೮೮-೨೮೯) ‘‘ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ’’ತಿ। ಅನುಸಯಾನಞ್ಚ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಸನ್ತಾನೇ ಅಪ್ಪಹೀನಭಾವೇನ ಥಾಮಗಮನಂ। ತಸ್ಮಾ ‘‘ಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ರಾಗಾನುಸಯೋ ಅನುಸೇತೀ’’ತಿ ಮಗ್ಗೇನ ಅಪ್ಪಹೀನತ್ತಾ ಅನುರೂಪಕಾರಣಲಾಭೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಾರಹೋ ರಾಗೋ, ತತ್ಥ ಸಯಿತೋ ವಿಯ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸುಪಿ।
ಠಾನನ್ತಿ
ಪವತ್ತಿಕಾಲೋತಿ ಪವತ್ತಿಕ್ಖಣೋ, ಪವತ್ತನಾಕಲನಞ್ಚ। ಪವತ್ತಿಕ್ಖಣೇನ ಹಿ ಸುಖದುಕ್ಖವೇದನಾನಂ ಸುಖದುಕ್ಖಭಾವೋ ವವತ್ಥಿತೋ। ಯಥಾಹ –
‘‘ಸುಖಾ ಖೋ, ಆವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ವೇದನಾ ಠಿತಿಸುಖಾ ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖಾ, ದುಕ್ಖಾ ಖೋ, ಆವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ವೇದನಾ ಠಿತಿದುಕ್ಖಾ ವಿಪರಿಣಾಮಸುಖಾ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೬೫)।
ಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಅತ್ಥಿಭಾವೋ ಸುಖಂ, ನತ್ಥಿಭಾವೋ ದುಕ್ಖಂ। ದುಕ್ಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಅತ್ಥಿಭಾವೋ ದುಕ್ಖಂ, ನತ್ಥಿಭಾವೋ ಸುಖನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಪವತ್ತನಾಕಲನಂ ಪವತ್ತಿಯಾ ಆಕಲನಂ ಅನಾಕಲನಞ್ಚ ಜಾನನಂ ಅಜಾನನಞ್ಚ ಸುಖದುಕ್ಖಭಾವವವತ್ಥಾನಂ। ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ –
‘‘ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ
ಇನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ ಏತಾ ಹಿ ಸುಖಾದಯೋ ತಿಸ್ಸೋ ವೇದನಾ ಸುಖಿನ್ದ್ರಿಯಂ, ದುಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಂ, ಸೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ, ದೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ, ಉಪೇಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ ಅಧಿಪತೇಯ್ಯಟ್ಠೇನ ಇನ್ದ್ರಿಯತೋ ಪಞ್ಚಧಾ ವಿಭತ್ತಾ। ಕಾಯಿಕಞ್ಹಿ ಸಾತಂ ಸುಖಿನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ಅಸಾತಂ ದುಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ। ಮಾನಸಂ ಪನ ಸಾತಂ ಸೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ಅಸಾತಂ ದೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ। ದುವಿಧಮ್ಪಿ ನೇವ ಸಾತಂ ನಾಸಾತಂ ಉಪೇಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ। ಕಿಂ ಪನೇತ್ಥ ಕಾರಣಂ – ಯಥಾ ಕಾಯಿಕಚೇತಸಿಕಾ ಸುಖದುಕ್ಖವೇದನಾ ‘‘ಸುಖಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಸೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ, ದುಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಂ ದೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯ’’ನ್ತಿ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ವುತ್ತಾ, ನ ಏವಂ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾತಿ? ಭೇದಾಭಾವತೋ। ಯಥೇವ ಹಿ ಅನುಗ್ಗಹಸಭಾವಾ ಬಾಧಕಸಭಾವಾ ಚ ಸುಖದುಕ್ಖವೇದನಾ ಅಞ್ಞಥಾ ಕಾಯಸ್ಸ ಅನುಗ್ಗಹಂ ಬಾಧಕಞ್ಚ ಕರೋನ್ತಿ, ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಚ ಅಞ್ಞಥಾ, ನ ಏವಂ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ, ತಸ್ಮಾ ಭೇದಾಭಾವತೋ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ನ ವುತ್ತಾ।
ದ್ವಿಧಾದಿತಾತಿ ಸಬ್ಬಾಪಿ ಹಿ ವೇದನಾ ವೇದಯಿತಟ್ಠೇನ ಏಕವಿಧಾಪಿ ನಿಸ್ಸಯಭೇದೇನ ದುವಿಧಾ – ಕಾಯಿಕಾ ಚೇತಸಿಕಾತಿ, ಸುಖಾ, ದುಕ್ಖಾ, ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾತಿ ತಿವಿಧಾ, ಚತುಯೋನಿವಸೇನ
‘‘ಚಕ್ಖುನಾ ರೂಪಂ ದಿಸ್ವಾ ಸೋಮನಸ್ಸಟ್ಠಾನಿಯಂ ರೂಪಂ ಉಪವಿಚರತಿ, ದೋಮನಸ್ಸಟ್ಠಾನಿಯಂ, ಉಪೇಕ್ಖಾಟ್ಠಾನಿಯಂ ರೂಪಂ ಉಪವಿಚರತಿ, ಸೋತೇನ ಸದ್ದಂ…ಪೇ॰… ಮನಸಾ ಧಮ್ಮಂ ವಿಞ್ಞಾಯ ಸೋಮನಸ್ಸಟ್ಠಾನಿಯಂ ಧಮ್ಮಂ ಉಪವಿಚರತಿ, ದೋಮನಸ್ಸಟ್ಠಾನಿಯಂ, ಉಪೇಕ್ಖಾಟ್ಠಾನಿಯಂ ಧಮ್ಮಂ ಉಪವಿಚರತೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೬೨)।
ಏವಂ ಅಟ್ಠಾರಸವಿಧಾ ಹೋನ್ತಿ। ತಥಾ ಛ ಗೇಹಸ್ಸಿತಾನಿ ಸೋಮನಸ್ಸಾನಿ, ಛ ಗೇಹಸ್ಸಿತಾನಿ ದೋಮನಸ್ಸಾನಿ, ಛ ಗೇಹಸ್ಸಿತಾ ಉಪೇಕ್ಖಾ, ತಥಾ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸ್ಸಿತಾ ಸೋಮನಸ್ಸಾದಯೋತಿ ಏವಂ ಛತ್ತಿಂಸವಿಧಾ
ಪಕಿಣ್ಣಕಕಥಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಗಾಥಾಸು ಸಮಾಹಿತೋತಿ ಉಪಚಾರಪ್ಪನಾಭೇದೇನ ಸಮಾಧಿನಾ ಸಮಾಹಿತೋ। ತೇನ ಸಮಥಭಾವನಾನುಯೋಗಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸಮ್ಪಜಾನೋತಿ ಸಾತ್ಥಕಸಮ್ಪಜಞ್ಞಾದಿನಾ ಚತುಬ್ಬಿಧೇನ ಸಮ್ಪಜಞ್ಞೇನ ಸಮ್ಪಜಾನೋ। ತೇನ ವಿಪಸ್ಸನಾನುಯೋಗಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸತೋತಿ ಸತೋಕಾರೀ। ತೇನ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾನಯೇನ ಧಮ್ಮಾ ಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ। ತೇನ ಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ವೇದನಾ ಚ ಪಜಾನಾತೀತಿ ‘‘ಇಮಾ ವೇದನಾ, ಏತ್ತಕಾ ವೇದನಾ’’ತಿ ಸಭಾವತೋ ವಿಭಾಗತೋ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಾ ದುಕ್ಖಾ ವಿಪರಿಣಾಮಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ಅನಿಚ್ಚಾದಿಲಕ್ಖಣತೋ ಚ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ತೀಹಿ ಪರಿಞ್ಞಾಹಿ ಪರಿಜಾನನ್ತೋ ವಿಪಸ್ಸನಂ ವಡ್ಢೇತ್ವಾ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ಪರಿಞ್ಞಾಪಟಿವೇಧೇನ ಪಜಾನಾತಿ। ವೇದನಾನಞ್ಚ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ। ಯತ್ಥ ಚೇತಾ ನಿರುಜ್ಝನ್ತೀತಿ ಏತ್ತಾವತಾ ವೇದನಾ ಯತ್ಥ ನಿರುಜ್ಝನ್ತಿ, ತಂ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ। ಖಯಗಾಮಿನನ್ತಿ ವೇದನಾನಂ ಖಯಗಾಮಿನಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗಞ್ಚ ಪಜಾನಾತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ವೇದನಾನಂ ಖಯಾತಿ ಏವಂ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ನಿಚ್ಛಾತೋ ಪರಿನಿಬ್ಬುತೋತಿ ನಿತ್ತಣ್ಹೋ, ಪಹೀನತಣ್ಹೋ, ಕಿಲೇಸಪರಿನಿಬ್ಬಾನೇನ, ಖನ್ಧಪರಿನಿಬ್ಬಾನೇನ ಚ ಪರಿನಿಬ್ಬುತೋ ಹೋತಿ।
ತತಿಯಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೪. ದುತಿಯವೇದನಾಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೫೩. ಚತುತ್ಥೇ ದುಕ್ಖತೋ ದಟ್ಠಬ್ಬಾತಿ ಸುಖವೇದನಾ ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖವಸೇನ ದುಕ್ಖಾತಿ ಞಾಣಚಕ್ಖುನಾ ಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾ। ಸಲ್ಲತೋ ದಟ್ಠಬ್ಬಾತಿ ದುನ್ನೀಹರಣಟ್ಠೇನ ಅನ್ತೋತುದನಟ್ಠೇನ ಪೀಳನಟ್ಠೇನ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖಭಾವೇನ ದುಕ್ಖವೇದನಾ ಸಲ್ಲನ್ತಿ ಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾ। ಅನಿಚ್ಚತೋತಿ ಹುತ್ವಾ ಅಭಾವತೋ ಉದಯಬ್ಬಯವನ್ತತೋ ತಾವಕಾಲಿಕತೋ ನಿಚ್ಚಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಚ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ ವೇದನಾ ಅನಿಚ್ಚಾತಿ ಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾ। ಕಾಮಞ್ಚೇತ್ಥ ಸಬ್ಬಾಪಿ ವೇದನಾ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾ, ಅನಿಚ್ಚದಸ್ಸನತೋ ಪನ ಸಾತಿಸಯಂ ವಿರಾಗನಿಮಿತ್ತಂ ದುಕ್ಖದಸ್ಸನನ್ತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಸತ್ಥಾ ‘‘ಸುಖಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವೇದನಾ ದುಕ್ಖತೋ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ, ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ ಸಲ್ಲತೋ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ’’ತಿ ಆಹ। ಅಥ ವಾ ಯತ್ಥ ಪುಥುಜ್ಜನಾ ಸುಖಾಭಿನಿವೇಸಿನೋ, ತತ್ಥ ನಿಬ್ಬೇದಜನನತ್ಥಂ ತಥಾ ವುತ್ತಂ। ತೇನಸ್ಸಾ ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖತಾಯ ದುಕ್ಖಭಾವೋ ದಸ್ಸಿತೋ। ಯದನಿಚ್ಚಂ, ತಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖತಾಯ ‘‘ಸುಖಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವೇದನಾ ದುಕ್ಖತೋ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ’’ತಿ
ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಸುಖಾ ವೇದನಾ ದುಕ್ಖತೋ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ’’ತಿ ಏತೇನ ರಾಗಸ್ಸ ಸಮುಗ್ಘಾತನೂಪಾಯೋ ದಸ್ಸಿತೋ। ಸುಖವೇದನಾಯ ಹಿ ರಾಗಾನುಸಯೋ ಅನುಸೇತಿ। ‘‘ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ ಸಲ್ಲತೋ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ’’ತಿ ಏತೇನ ದೋಸಸ್ಸ ಸಮುಗ್ಘಾತನೂಪಾಯೋ ದಸ್ಸಿತೋ। ದುಕ್ಖವೇದನಾಯ ಹಿ ಪಟಿಘಾನುಸಯೋ ಅನುಸೇತಿ। ‘‘ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ ವೇದನಾ ಅನಿಚ್ಚತೋ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಮೋಹಸ್ಸ ಸಮುಗ್ಘಾತನೂಪಾಯೋ ದಸ್ಸಿತೋ। ಅದುಕ್ಖಮಸುಖವೇದನಾಯ ಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾನುಸಯೋ ಅನುಸೇತಿ।
ತಥಾ
ಯತೋತಿ ಯದಾ, ಯಸ್ಮಾ ವಾ। ಅರಿಯೋತಿ ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಆರಕಾ ಠಿತೋ ಪರಿಸುದ್ಧೋ। ಸಮ್ಮದ್ದಸೋತಿ ಸಬ್ಬಾಸಂ ವೇದನಾನಂ ಚತುನ್ನಮ್ಪಿ ವಾ ಸಚ್ಚಾನಂ ಅವಿಪರೀತದಸ್ಸಾವೀ। ಅಚ್ಛೇಚ್ಛಿ ತಣ್ಹನ್ತಿ ವೇದನಾಮೂಲಕಂ ತಣ್ಹಂ ಅಗ್ಗಮಗ್ಗೇನ ಛಿನ್ದಿ, ಅನವಸೇಸತೋ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದಿ। ವಿವತ್ತಯಿ ಸಂಯೋಜನನ್ತಿ ದಸವಿಧಂ ಸಂಯೋಜನಂ ಪರಿವತ್ತಯಿ, ನಿಮ್ಮೂಲಮಕಾಸಿ। ಸಮ್ಮಾತಿ ಹೇತುನಾ ಕಾರಣೇನ। ಮಾನಾಭಿಸಮಯಾತಿ ಮಾನಸ್ಸ ದಸ್ಸನಾಭಿಸಮಯಾ, ಪಹಾನಾಭಿಸಮಯಾ ವಾ। ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೋ ಹಿ ಕಿಚ್ಚವಸೇನ ಮಾನಂ ಪಸ್ಸತಿ, ಅಯಮಸ್ಸ ದಸ್ಸನಾಭಿಸಮಯೋ। ತೇನ ದಿಟ್ಠೋ ಪನ ಸೋ ತಾವದೇವ ಪಹೀಯತಿ ದಿಟ್ಠವಿಸೇನ ದಿಟ್ಠಸತ್ತಾನಂ ಜೀವಿತಂ ವಿಯ, ಅಯಮಸ್ಸ ಪಹಾನಾಭಿಸಮಯೋ। ಅನ್ತಮಕಾಸಿ ದುಕ್ಖಸ್ಸಾತಿ ಏವಂ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೇನ ಮಾನಸ್ಸ ದಿಟ್ಠತ್ತಾ ಪಹೀನತ್ತಾ ಚ ಸಬ್ಬಸ್ಸೇವ ವಟ್ಟದುಕ್ಖಸ್ಸ ಕೋಟಿಸಙ್ಖಾತಂ ಅನ್ತಂ ಪರಿಚ್ಛೇದಂ ಪರಿವಟುಮಂ ಅಕಾಸಿ, ಅನ್ತಿಮಸಮುಸ್ಸಯಮತ್ತಾವಸೇಸಂ ದುಕ್ಖಮಕಾಸೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ।
ಗಾಥಾಸು ಯೋತಿ ಯೋ ಅರಿಯಸಾವಕೋ। ಅದ್ದಾತಿ ಅದ್ದಸ, ಸುಖವೇದನಂ ದುಕ್ಖತೋ ಪಸ್ಸೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸುಖವೇದನಾ ದುಕ್ಖಮದ್ದಕ್ಖಿ ಸಲ್ಲತೋತಿ ಯಥಾ ಸಲ್ಲಂ ಸರೀರಂ ಅನುಪವಿಸನ್ತಮ್ಪಿ ಪವಿಟ್ಠಮ್ಪಿ ಉದ್ಧರಿಯಮಾನಮ್ಪಿ ಪೀಳಮೇವ ಜನೇತಿ, ಏವಂ ದುಕ್ಖವೇದನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾಪಿ ಠಿತಿಪ್ಪತ್ತಾಪಿ ಭಿಜ್ಜಮಾನಾಪಿ ವಿಬಾಧತಿಯೇವಾತಿ ತಂ ಸಲ್ಲತೋ ವಿಪಸ್ಸೀತಿ ವುತ್ತಂ। ಅದ್ದಕ್ಖಿ ನಂ ಅನಿಚ್ಚತೋತಿ ಸುಖದುಕ್ಖತೋ ಸನ್ತಸಭಾವತಾಯ ಸನ್ತತರಜಾತಿಕಮ್ಪಿ ನಂ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಂ ಅನಿಚ್ಚನ್ತಿಕತಾಯ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಪಸ್ಸಿ।
ಸ ವೇ ಸಮ್ಮದ್ದಸೋತಿ ಸೋ ಏವಂ ತಿಸ್ಸನ್ನಂ ವೇದನಾನಂ ಸಮ್ಮದೇವ ದುಕ್ಖಾದಿತೋ ದಸ್ಸಾವೀ। ಯತೋತಿ ಯಸ್ಮಾ। ತತ್ಥಾತಿ ವೇದನಾಯಂ। ವಿಮುಚ್ಚತೀತಿ ಸಮುಚ್ಛೇದವಿಮುತ್ತಿವಸೇನ ವಿಮುಚ್ಚತಿ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಯಸ್ಮಾ ಸುಖಾದೀನಿ ದುಕ್ಖಾದಿತೋ ಅದ್ದಸ, ತಸ್ಮಾ ತತ್ಥ ವೇದನಾಯ ತಪ್ಪಟಿಬದ್ಧಛನ್ದರಾಗಪ್ಪಹಾನೇನ ಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ವಿಮುಚ್ಚತಿ। ಯಂಸದ್ದೇ ಹಿ ವುತ್ತೇ ತಂಸದ್ದೋ ಆಹರಿತ್ವಾ ವತ್ತಬ್ಬೋ। ಅಥ ವಾ ಯತೋತಿ ಕಾಯವಾಚಾಚಿತ್ತೇಹಿ ಸಂಯತೋ ಯತತ್ತೋ, ಯತತಿ ಪದಹತೀತಿ ವಾ ಯತೋ, ಆಯತತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಭಿಞ್ಞಾವೋಸಿತೋತಿ ವೇದನಾಮುಖೇನ ಚತುಸಚ್ಚಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಭಾವೇತ್ವಾ ಛಟ್ಠಾಭಿಞ್ಞಾಯ ಪರಿಯೋಸಿತೋ ಕತಕಿಚ್ಚೋ। ಸನ್ತೋತಿ ರಾಗಾದಿಕಿಲೇಸವೂಪಸಮೇನ ಸನ್ತೋ। ಯೋಗಾತಿಗೋತಿ ಕಾಮಯೋಗಾದಿಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಮ್ಪಿ ಯೋಗಂ ಅತಿಕ್ಕನ್ತೋ। ಉಭಯಹಿತಮುನನತೋ ಮುನೀತಿ।
ಚತುತ್ಥಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೫. ಪಠಮಏಸನಾಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೫೪. ಪಞ್ಚಮೇ ಏಸನಾತಿ ಗವೇಸನಾ ಪರಿಯೇಸನಾ ಮಗ್ಗನಾ। ತಾ ವಿಭಾಗತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕಾಮೇಸನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಕಾಮೇಸನಾತಿ ಕಾಮಾನಂ ಏಸನಾ, ಕಾಮಸಙ್ಖಾತಾ ವಾ ಏಸನಾ ಕಾಮೇಸನಾ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –
‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಕಾಮೇಸನಾ? ಯೋ ಕಾಮೇಸು ಕಾಮಚ್ಛನ್ದೋ, ಕಾಮರಾಗೋ, ಕಾಮನನ್ದೀ, ಕಾಮಸ್ನೇಹೋ
ತಸ್ಮಾ ಕಾಮರಾಗೋ ಕಾಮೇಸನಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಭವೇಸನಾಯಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ –
‘‘ತತ್ಥ
ತಸ್ಮಾ ಭವೇಸನರಾಗೋ ರೂಪಾರೂಪಭವಪತ್ಥನಾ ಭವೇಸನಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಸ್ಸ ಏಸನಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯೇಸನಾ। ಯಥಾಹ –
‘‘ತತ್ಥ
ತಸ್ಮಾ ದಿಟ್ಠಿಗತಸಮ್ಮತಸ್ಸ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಸ್ಸ ಏಸನಾ ದಿಟ್ಠಿಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯೇಸನಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾತಿ। ಏತ್ತಾವತಾ ರಾಗದಿಟ್ಠಿಯೋ ಏಸನಾತಿ ದಸ್ಸಿತಾ ಹೋನ್ತಿ। ನ ಕೇವಲಞ್ಚ ರಾಗದಿಟ್ಠಿಯೋವ ಏಸನಾ, ತದೇಕಟ್ಠಂ ಕಮ್ಮಮ್ಪಿ। ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ –
‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಕಾಮೇಸನಾ? ಕಾಮರಾಗೋ ತದೇಕಟ್ಠಂ ಅಕುಸಲಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ವಚೀಕಮ್ಮಂ ಮನೋಕಮ್ಮಂ, ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಕಾಮೇಸನಾ। ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಭವೇಸನಾ? ಭವರಾಗೋ ತದೇಕಟ್ಠಂ ಅಕುಸಲಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ವಚೀಕಮ್ಮಂ ಮನೋಕಮ್ಮಂ, ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಭವೇಸನಾ। ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯೇಸನಾ? ಅನ್ತಗ್ಗಾಹಿಕಾ ದಿಟ್ಠಿ ತದೇಕಟ್ಠಂ ಅಕುಸಲಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ, ವಚೀಕಮ್ಮಂ, ಮನೋಕಮ್ಮಂ, ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯೇಸನಾ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೯೧೯) –
ಏವಮೇತಾ ತಿಸ್ಸೋ ಏಸನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ಗಾಥಾಸು ಸಮ್ಭವನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಏಸನಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುಭೂತಾ ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋ ತಣ್ಹಾ ಚಾತಿ ಸಮ್ಭವೋ, ಸಮುದಯೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯತ್ಥ ಚೇತಾ ನಿರುಜ್ಝನ್ತೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯೇಸನಾ ಪಠಮಮಗ್ಗೇನ ನಿರುಜ್ಝತಿ, ಕಾಮೇಸನಾ
ಪಞ್ಚಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೬. ದುತಿಯಏಸನಾಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೫೫. ಛಟ್ಠೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯೇಸನಾ ಸಹಾತಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯೇಸನಾಯ ಸದ್ಧಿಂ। ವಿಭತ್ತಿಲೋಪೇನ ಹಿ ಅಯಂ ನಿದ್ದೇಸೋ, ಕರಣತ್ಥೇ ವಾ ಏತಂ ಪಚ್ಚತ್ತವಚನಂ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ ‘‘ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯೇಸನಾಯ ಸದ್ಧಿಂ ಕಾಮೇಸನಾ, ಭವೇಸನಾತಿ ತಿಸ್ಸೋ ಏಸನಾ’’ತಿ। ತಾಸು ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯೇಸನಂ ಸರೂಪತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಇತಿಸಚ್ಚಪರಾಮಾಸೋ, ದಿಟ್ಠಿಟ್ಠಾನಾ ಸಮುಸ್ಸಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಇತಿ ಏವಂ ಸಚ್ಚನ್ತಿ ಪರಾಮಾಸೋ ಇತಿಸಚ್ಚಪರಾಮಾಸೋ। ಇದಮೇವ ಸಚ್ಚಂ, ಮೋಘಮಞ್ಞನ್ತಿ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಪವತ್ತಿಆಕಾರಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ದಿಟ್ಠಿಯೋ ಏವ ಸಬ್ಬಾನತ್ಥಹೇತುಭಾವತೋ ದಿಟ್ಠಿಟ್ಠಾನಾ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ – ‘‘ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಪರಮಾಹಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವಜ್ಜಂ ವದಾಮೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೧.೩೧೦)। ತಾ ಏವ ಚ ಉಪರೂಪರಿ ವಡ್ಢಮಾನಾ ಲೋಭಾದಿಕಿಲೇಸಸಮುಸ್ಸಯೇನ ಚ ಸಮುಸ್ಸಯಾ, ‘‘ಇದಮೇವ ಸಚ್ಚಂ, ಮೋಘಮಞ್ಞ’’ನ್ತಿ ಮಿಚ್ಛಾಭಿನಿವಿಸಮಾನಾ ಸಬ್ಬಾನತ್ಥಹೇತುಭೂತಾ ಕಿಲೇಸದುಕ್ಖೂಪಚಯಹೇತುಭೂತಾ ಚ ದಿಟ್ಠಿಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯೇಸನಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಏತೇನ ಪವತ್ತಿಆಕಾರತೋ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತೋ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯೇಸನಾ ದಸ್ಸಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ಸಬ್ಬರಾಗವಿರತ್ತಸ್ಸಾತಿ ಸಬ್ಬೇಹಿ ಕಾಮರಾಗಭವರಾಗೇಹಿ ವಿರತ್ತಸ್ಸ। ತತೋ ಏವ ತಣ್ಹಕ್ಖಯಸಙ್ಖಾತೇ ನಿಬ್ಬಾನೇ ವಿಮುತ್ತತ್ತಾ ತಣ್ಹಕ್ಖಯವಿಮುತ್ತಿನೋ ಅರಹತೋ। ಏಸನಾ ಪಟಿನಿಸ್ಸಟ್ಠಾತಿ ಕಾಮೇಸನಾ, ಭವೇಸನಾ ಚ ಸಬ್ಬಸೋ ನಿಸ್ಸಟ್ಠಾ ಪಹೀನಾ। ದಿಟ್ಠಿಟ್ಠಾನಾ ಸಮೂಹತಾತಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯೇಸನಾಸಙ್ಖಾತಾ ದಿಟ್ಠಿಟ್ಠಾನಾ ಚ ಪಠಮಮಗ್ಗೇನೇವ ಸಮುಗ್ಘಾತಿತಾ। ಏಸನಾನಂ ಖಯಾತಿ ಏವಮೇತಾಸಂ ತಿಸ್ಸನ್ನಂ ಏಸನಾನಂ ಖಯಾ ಅನುಪ್ಪಾದನಿರೋಧಾ ಭಿನ್ನಕಿಲೇಸತ್ತಾ। ಭಿಕ್ಖೂತಿ ಚ ಸಬ್ಬಸೋ ಆಸಾಭಾ ವಾ। ನಿರಾಸೋತಿ ಚ ದಿಟ್ಠೇಕಟ್ಠಸ್ಸ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಕಥಂಕಥಾಸಲ್ಲಸ್ಸ ಪಹೀನತ್ತಾ ಅಕಥಂಕಥೀತಿ ಚ ವುಚ್ಚತೀತಿ।
ಛಟ್ಠಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೭-೮. ಆಸವಸುತ್ತದ್ವಯವಣ್ಣನಾ
೫೬-೫೭. ಸತ್ತಮೇ ಕಾಮಾಸವೋತಿ ಕಾಮೇಸು ಆಸವೋ, ಕಾಮಸಙ್ಖಾತೋ ವಾ ಆಸವೋ ಕಾಮಾಸವೋ ಭವಾಸವೋ। ಅವಿಜ್ಜಾವ ಅವಿಜ್ಜಾಸವೋ।
ಆಸವಾನಞ್ಚ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋ ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋ ಚ ಕಿಲೇಸಾ ಆಸವಾನಂ ಸಮ್ಭವೋ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –
‘‘ಅಯೋನಿಸೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮನಸಿಕರೋತೋ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಚೇವ ಆಸವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಚ ಆಸವಾ ಪವಡ್ಢನ್ತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೫)।
‘‘ಅವಿಜ್ಜಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಅಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ ಅನ್ವದೇವ ಅಹಿರಿಕಂ ಅನೋತ್ತಪ್ಪ’’ನ್ತಿ (ಇತಿವು॰ ೪೦) ಚ।
ಮಗ್ಗಞ್ಚ ಖಯಗಾಮಿನನ್ತಿ ಆಸವಾನಂ ಖಯಗಾಮಿನಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗಞ್ಚ। ತತ್ಥ ಕಾಮಾಸವೋ ಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೇನ ಪಹೀಯತಿ, ಭವಾಸವೋ ಅವಿಜ್ಜಾಸವೋ ಚ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೇನ। ಕಾಮುಪಾದಾನಂ ವಿಯ ಕಾಮಾಸವೋಪಿ ಅಗ್ಗಮಗ್ಗವಜ್ಝೋತಿ ಚ ವದನ್ತಿ। ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ। ಅಟ್ಠಮೇ ಅಪುಬ್ಬಂ ನತ್ಥಿ।
ಸತ್ತಮಅಟ್ಠಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೯. ತಣ್ಹಾಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೫೮. ನವಮೇ ತಣ್ಹಾಯನಟ್ಠೇನ ತಣ್ಹಾ, ರೂಪಾದಿವಿಸಯಂ ತಸತೀತಿ ವಾ ತಣ್ಹಾ। ಇದಾನಿ ತಂ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕಾಮತಣ್ಹಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಪಞ್ಚಕಾಮಗುಣಿಕೋ ರಾಗೋ ಕಾಮತಣ್ಹಾ। ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸು ಛನ್ದರಾಗೋ ಝಾನನಿಕನ್ತಿ ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಸಹಗತೋ ರಾಗೋ ಭವವಸೇನ ಪತ್ಥನಾ ಚ ಭವತಣ್ಹಾ। ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಸಹಗತೋ ರಾಗೋ ವಿಭವತಣ್ಹಾ। ಅಪಿಚ ಪಚ್ಛಿಮತಣ್ಹಾದ್ವಯಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಸೇಸಾ ಸಬ್ಬಾಪಿ ತಣ್ಹಾ ಕಾಮತಣ್ಹಾ ಏವ। ಯಥಾಹ –
‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಭವತಣ್ಹಾ? ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಸಹಗತೋ ರಾಗೋ ಸಾರಾಗೋ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸಾರಾಗೋ – ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಭವತಣ್ಹಾ। ತತ್ಥ ಕತಮಾ ವಿಭವತಣ್ಹಾ? ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಸಹಗತೋ ರಾಗೋ ಸಾರಾಗೋ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸಾರಾಗೋ, ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ವಿಭವತಣ್ಹಾ
ಇಮಾ
ಗಾಥಾಸು ತಣ್ಹಾಯೋಗೇನಾತಿ ತಣ್ಹಾಸಙ್ಖಾತೇನ ಯೋಗೇನ, ಕಾಮಯೋಗೇನ, ಭವಯೋಗೇನ ಚ। ಸಂಯುತ್ತಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧಾ, ಭವಾದೀಸು ಸಂಯೋಜಿತಾ ವಾ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ರತ್ತಚಿತ್ತಾ ಭವಾಭವೇ’’ತಿ। ಖುದ್ದಕೇ ಚೇವ ಮಹನ್ತೇ ಚ ಭವೇ ಲಗ್ಗಚಿತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ ಭವೋತಿ ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿ, ಅಭವೋತಿ ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿ। ತಸ್ಮಾ ಭವಾಭವೇ ಸಸ್ಸತುಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠೀಸು ಸತ್ತವಿಸತ್ತಚಿತ್ತಾತಿ। ಏತೇನ ಭವತಣ್ಹಾ, ವಿಭವತಣ್ಹಾ ಚ ದಸ್ಸಿತಾ। ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪಕ್ಖೇ ‘‘ತಣ್ಹಾಯೋಗೇನಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಕಾಮತಣ್ಹಾವ ದಸ್ಸಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ತೇ ಯೋಗಯುತ್ತಾ ಮಾರಸ್ಸಾತಿ ತೇ ಏವಂಭೂತಾ ಪುಗ್ಗಲಾ ಮಾರಸ್ಸ ಪಾಸಸಙ್ಖಾತೇನ ಯೋಗೇನ ಯುತ್ತಾ ಬದ್ಧಾ। ರಾಗೋ ಹಿ ಮಾರಯೋಗೋ ಮಾರಪಾಸೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಯಥಾಹ –
‘‘ಅನ್ತಲಿಕ್ಖಚರೋ ಪಾಸೋ, ಯ್ವಾಯಂ ಚರತಿ ಮಾನಸೋ।
ತೇನ ತಂ ಬಾಧಯಿಸ್ಸಾಮಿ, ನ ಮೇ ಸಮಣ ಮೋಕ್ಖಸೀ’’ತಿ॥ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೫೧; ಮಹಾವ॰ ೩೩)।
ಚತೂಹಿ ಯೋಗೇಹಿ ಅನುಪದ್ದುತತ್ತಾ ಯೋಗಕ್ಖೇಮಂ, ನಿಬ್ಬಾನಂ ಅರಹತ್ತಞ್ಚ, ತಸ್ಸ ಅನಧಿಗಮೇನ ಅಯೋಗಕ್ಖೇಮಿನೋ। ಉಪರೂಪರಿ ಕಿಲೇಸಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಜನನತೋ ಜನಾ, ಪಾಣಿನೋ। ರೂಪಾದೀಸು ಸತ್ತಾ ವಿಸತ್ತಾತಿ ಸತ್ತಾ।
‘‘ಖನ್ಧಾನಞ್ಚ ಪಟಿಪಾಟಿ, ಧಾತುಆಯತನಾನ ಚ।
ಅಬ್ಬೋಚ್ಛಿನ್ನಂ ವತ್ತಮಾನಾ, ಸಂಸಾರೋತಿ ಪವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ॥ –
ಏವಂ ವುತ್ತಂ ಖನ್ಧಾದೀನಂ ಅಪರಾಪರುಪ್ಪತ್ತಿಸಙ್ಖಾತಂ ಸಂಸಾರಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ತತೋ ನ ಮುಚ್ಚನ್ತಿ। ಕಸ್ಮಾ? ತಣ್ಹಾಯೋಗಯುತ್ತತ್ತಾ ಜಾತಿಮರಣಗಾಮಿನೋ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಜನನಮರಣಸ್ಸೇವ ಉಪಗಮನಸೀಲಾತಿ। ಏತ್ತಾವತಾ ವಟ್ಟಂ ‘‘ಯೇ ಚ ತಣ್ಹಂ ಪಹನ್ತ್ವಾನಾ’’ತಿ ಗಾಥಮಾಹ। ಸಾ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯತ್ತಾ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾವ।
ನವಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೧೦. ಮಾರಧೇಯ್ಯಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೫೯. ದಸಮಸ್ಸ ಕಾ ಉಪ್ಪತ್ತಿ? ಏಕದಿವಸಂ ಕಿರ ಸತ್ಥಾ ಸೇಕ್ಖಬಹುಲಾಯ ಪರಿಸಾಯ ಪರಿವುತೋ ನಿಸಿನ್ನೋ ತೇಸಂ ಅಜ್ಝಾಸಯಂ ಓಲೋಕೇತ್ವಾ ಉಪರಿ ವಿಸೇಸಾಧಿಗಮಾಯ ಉಸ್ಸಾಹಂ ಜನೇತುಂ ಅಸೇಕ್ಖಭೂಮಿಂ ಥೋಮೇನ್ತೋ ಇದಂ ಸುತ್ತಂ ಅಭಾಸಿ। ತತ್ಥ ಅತಿಕ್ಕಮ್ಮಾತಿಆದೀಸು ಅಯಂ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ – ಅತಿಕ್ಕಮ್ಮ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ। ಮಾರಧೇಯ್ಯಂ ಮಾರಸ್ಸ ವಿಸಯಂ ಇಸ್ಸರಿಯಟ್ಠಾನಂ। ಆದಿಚ್ಚೋವ ಯಥಾ ಆದಿಚ್ಚೋ ಅಬ್ಭಾದಿಉಪಕ್ಕಿಲೇಸವಿಮುತ್ತೋ ಅತ್ತನೋ ಇದ್ಧಿಯಾ ಆನುಭಾವೇನ ತೇಜಸಾತಿ ತೀಹಿ ಗುಣೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ನಭಂ ಅಬ್ಭುಸ್ಸಕ್ಕಮಾನೋ ಸಬ್ಬಂ ಆಕಾಸಗತಂ ತಮಂ ಅತಿಕ್ಕಮ್ಮ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ ವಿಧಮಿತ್ವಾ ವಿರೋಚತಿ, ಓಭಾಸತಿ, ತಪತಿ; ಏವಮೇವ ಖೀಣಾಸವೋ ಭಿಕ್ಖು ತೀಹಿ ಧಮ್ಮೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಸಬ್ಬುಪಕ್ಕಿಲೇಸವಿಮುತ್ತೋ ಮಾರಧೇಯ್ಯಸಙ್ಖಾತಂ ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮಪ್ಪವತ್ತಂ ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ ವಿರೋಚತೀತಿ।
ಅಸೇಕ್ಖೇನಾತಿ ಏತ್ಥ ಸಿಕ್ಖಾಸು ಜಾತಾತಿ ಸೇಕ್ಖಾ, ಸತ್ತನ್ನಂ ಸೇಕ್ಖಾನಂ ಏತೇತಿ ವಾ ಸೇಕ್ಖಾ, ಅಪರಿಯೋಸಿತಸಿಕ್ಖತ್ತಾ ಸಯಮೇವ ಸಿಕ್ಖನ್ತೀತಿ ವಾ ಸೇಕ್ಖಾ ಮಗ್ಗಧಮ್ಮಾ ಹೇಟ್ಠಿಮಫಲತ್ತಯಧಮ್ಮಾ ಚ। ಅಗ್ಗಫಲಧಮ್ಮಾ ಪನ ಉಪರಿ ಸಿಕ್ಖಿತಬ್ಬಾಭಾವೇನ ನ ಸೇಕ್ಖಾತಿ ಅಸೇಕ್ಖಾ। ಯತ್ಥ ಹಿ ಸೇಕ್ಖಭಾವಾಸಙ್ಕಾ ಅತ್ಥಿ, ತತ್ಥಾಯಂ ಪಟಿಸೇಧೋತಿ ಲೋಕಿಯಧಮ್ಮೇಸು ನಿಬ್ಬಾನೇ ಚ ಅಸೇಕ್ಖಭಾವಾನಾಪತ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಸೀಲಸಮಾಧಿಪಞ್ಞಾಸಙ್ಖಾತಾ ಹಿ ಸಿಕ್ಖಾ ಅತ್ತನೋ ಪಟಿಪಕ್ಖಕಿಲೇಸೇಹಿ ವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾ ಪರಿಸುದ್ಧಾ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಭಾವಮ್ಪಿ ಅನುಪಗಮನತೋ ಸಾತಿಸಯಂ ಸಿಕ್ಖಾತಿ ವತ್ತುಂ ಯುತ್ತಾ, ಅಟ್ಠಸುಪಿ ಮಗ್ಗಫಲೇಸು ವಿಜ್ಜನ್ತಿ; ತಸ್ಮಾ ಚತುಮಗ್ಗಹೇಟ್ಠಿಮಫಲತ್ತಯಧಮ್ಮಾ ವಿಯ ಅರಹತ್ತಫಲಧಮ್ಮಾಪಿ ‘‘ತಾಸು ಸಿಕ್ಖಾಸು ಜಾತಾ’’ತಿ ಚ, ತಂಸಿಕ್ಖಾಸಮಙ್ಗಿನೋ ಅರಹತೋ ಇತರೇಸಂ ವಿಯ ಸೇಕ್ಖತ್ತೇ
ಅಥ ವಾ ಸೇಕ್ಖಾತಿ ಅಪರಿಯೋಸಿತಸಿಕ್ಖಾನಂ ವಚನನ್ತಿ, ಅಸೇಕ್ಖಾತಿ ಪದಂ ಪರಿಯೋಸಿತಸಿಕ್ಖಾನಂ ದಸ್ಸನನ್ತಿ ನ ಲೋಕಿಯಧಮ್ಮನಿಬ್ಬಾನಾನಂ ಅಸೇಕ್ಖಭಾವಾಪತ್ತಿ। ವುಡ್ಢಿಪ್ಪತ್ತಾ ಸೇಕ್ಖಾ ಅಸೇಕ್ಖಾ ಚ ಸೇಕ್ಖಧಮ್ಮೇಸು ಏವ ಕೇಸಞ್ಚಿ ವುಡ್ಢಿಪ್ಪತ್ತಾನಂ ಅಸೇಕ್ಖತಾ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಧಮ್ಮಾ ವುಡ್ಢಿಪ್ಪತ್ತಾ। ಯಥಾವುತ್ತೇಹಿ ಚ ಅತ್ಥೇಹಿ ಸೇಕ್ಖಾತಿ ಕತ್ವಾ ಅಸೇಕ್ಖಾ ಆಪನ್ನಾತಿ ಚೇ? ತಂ ನ, ಸದಿಸೇಸು ತಬ್ಬೋಹಾರತೋ। ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗತೋ ಹಿ ನಿನ್ನಾನಾಕರಣಂ ಅರಹತ್ತಫಲಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಪರಿಞ್ಞಾದಿಕಿಚ್ಚಕರಣಂ ವಿಪಾಕಭಾವಞ್ಚ, ತಸ್ಮಾ ತೇ ಏವ ಸೇಕ್ಖಾ ಧಮ್ಮಾ ಅರಹತ್ತಫಲಭಾವಂ ಆಪನ್ನಾತಿ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ। ಕುಸಲಸುಖತೋ ಚ ವಿಪಾಕಸುಖಂ ಸನ್ತತರತಾಯ ಪಣೀತತರನ್ತಿ ವುಡ್ಢಿಪ್ಪತ್ತಾವ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ‘‘ಅಸೇಕ್ಖಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ।
ತೇ ಪನ ಅಸೇಕ್ಖಧಮ್ಮೇ ಖನ್ಧವಸೇನ ಇಧ ತಿಧಾ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ತೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗಮೇನ ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಆನುಭಾವಂ ವಿಭಾವೇನ್ತೋ ಭಗವಾ ‘‘ಅಸೇಕ್ಖೇನ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೇನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಸೀಲಸದ್ದಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತೋ। ಖನ್ಧಸದ್ದೋ ಪನ ರಾಸಿಮ್ಹಿ ಪಞ್ಞತ್ತಿಯಂ ರುಳ್ಹಿಯಂ ಗುಣೇತಿ ಬಹೂಸು ಅತ್ಥೇಸು ದಿಟ್ಠಪ್ಪಯೋಗೋ। ತಥಾ ಹಿ ‘‘ಅಸಙ್ಖೇಯ್ಯೋ ಅಪ್ಪಮೇಯ್ಯೋ ಮಹಾಉದಕಕ್ಖನ್ಧೋತ್ವೇವ ಸಙ್ಖ್ಯಂ ಗಚ್ಛತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೫೧; ೬.೩೭) ರಾಸಿಮ್ಹಿ ಆಗತೋ। ‘‘ಅದ್ದಸಾ ಖೋ ಭಗವಾ ಮಹನ್ತಂ ದಾರುಕ್ಖನ್ಧಂ ಗಙ್ಗಾಯ ನದಿಯಾ ಸೋತೇನ ವುಯ್ಹಮಾನ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೪೧) ಪಞ್ಞತ್ತಿಯಂ। ‘‘ಚಿತ್ತಂ ಮನೋ ಮಾನಸಂ ಹದಯಂ ಪಣ್ಡರಂ ಸಮನ್ನಾಗತೋತಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ ಸಮಙ್ಗೀಭೂತೋ। ಸಮಾದಹತಿ ಏತೇನ, ಸಯಂ ವಾ ಸಮಾದಹತಿ, ಸಮಾಧಾನಮೇವ ವಾತಿ ಸಮಾಧಿ। ಪಕಾರೇಹಿ ಜಾನಾತಿ ಯಥಾಸಭಾವಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝತೀತಿ ಪಞ್ಞಾ। ಸೀಲಮೇವ ಖನ್ಧೋ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೋ। ಸೇಸೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ।
ತತ್ಥ ಅಗ್ಗಫಲಭೂತಾ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ, ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತೋ, ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೋ ಚ ಸಭಾವೇನೇವ ಅಸೇಕ್ಖೋ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೋ
ಯಸ್ಸ ಏತೇ ಸುಭಾವಿತಾತಿ ಯೇನ ಅರಹತಾ ಏತೇ ಸೀಲಾದಯೋ ಅಸೇಕ್ಖಧಮ್ಮಕ್ಖನ್ಧಾ ಸುಭಾವಿತಾ ಸುಟ್ಠು ವಡ್ಢಿತಾ, ಸೋ ಆದಿಚ್ಚೋವ ವಿರೋಚತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ‘‘ಯಸ್ಸ ಚೇತೇ’’ತಿಪಿ ಪಠನ್ತಿ। ತೇಸಞ್ಚ ಸದ್ದೋ ನಿಪಾತಮತ್ತಂ। ಏವಮೇತಸ್ಮಿಂ ವಗ್ಗೇ ಪಠಮಸುತ್ತೇ ವಟ್ಟಂ, ಪರಿಯೋಸಾನಸುತ್ತೇ ವಿವಟ್ಟಂ, ಇತರೇಸು ವಟ್ಟವಿವಟ್ಟಂ ಕಥಿತಂ।
ದಸಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಪಠಮವಗ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೨. ದುತಿಯವಗ್ಗೋ
೧. ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥುಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೬೦. ದುತಿಯವಗ್ಗಸ್ಸ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂನೀತಿ ಪುಜ್ಜಭವಫಲಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇನ್ತಿ, ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನಂ ಪುನನ್ತೀತಿ ವಾ ಪುಞ್ಞಾನಿ, ಪುಞ್ಞಾನಿ ಚ ತಾನಿ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಕತ್ತಬ್ಬತೋ ಕಿರಿಯಾ ಚಾತಿ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯಾ। ತಾ ಏವ ಚ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಆನಿಸಂಸಾನಂ ದಾನಮಯನ್ತಿ
ಸೀಲಮಯನ್ತಿ ನಿಚ್ಚಸೀಲಉಪೋಸಥನಿಯಮಾದಿವಸೇನ ಪಞ್ಚ, ಅಟ್ಠ, ದಸ ವಾ ಸೀಲಾನಿ ಸಮಾದಿಯನ್ತಸ್ಸ ಸೀಲಪೂರಣತ್ಥಂ ಪಬ್ಬಜಿಸ್ಸಾಮೀತಿ ವಿಹಾರಂ ಗಚ್ಛನ್ತಸ್ಸ ಪಬ್ಬಜನ್ತಸ್ಸ ಮನೋರಥಂ ಮತ್ಥಕಂ ಪಾಪೇತ್ವಾ ‘‘ಪಬ್ಬಜಿತೋ ವತಮ್ಹಿ ಸಾಧು ಸುಟ್ಠೂ’’ತಿ ಆವಜ್ಜೇನ್ತಸ್ಸ ಸದ್ಧಾಯ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಂ ಪರಿಪೂರೇನ್ತಸ್ಸ ಪಞ್ಞಾಯ ಚೀವರಾದಿಕೇ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ ಸತಿಯಾ ಆಪಾಥಗತೇಸು ರೂಪಾದೀಸು ಚಕ್ಖುದ್ವಾರಾದೀನಿ ಸಂವರನ್ತಸ್ಸ ವೀರಿಯೇನ ಆಜೀವಂ ಸೋಧೇನ್ತಸ್ಸ ಚ ಪವತ್ತಾ ಚೇತನಾ ಸೀಲತೀತಿ ಸೀಲಮಯಂ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥು ನಾಮ।
ತಥಾ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಯಂ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೪೮) ವುತ್ತೇನ ವಿಪಸ್ಸನಾಮಗ್ಗೇನ ಚಕ್ಖುಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ದುಕ್ಖತೋ ಅನತ್ತತೋ ವಿಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ಸೋತಂ, ಘಾನಂ, ಜಿವ್ಹಂ, ಕಾಯಂ, ಮನಂ। ರೂಪೇ…ಪೇ॰… ಧಮ್ಮೇ, ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ…ಪೇ॰… ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಂ। ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಂ…ಪೇ॰… ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಂ, ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಂ ವೇದನಂ…ಪೇ॰… ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಜಂ ವೇದನಂ। ರೂಪಸಞ್ಞಂ…ಪೇ॰… ಧಮ್ಮಸಞ್ಞಂ। ಜರಾಮರಣಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ದುಕ್ಖತೋ ಅನತ್ತತೋ ವಿಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ಯಾ ಚೇತನಾ, ಯಾ ಚ ಪಥವೀಕಸಿಣಾದೀಸು ಅಟ್ಠತಿಂಸಾಯ ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಪವತ್ತಾ ಝಾನಚೇತನಾ, ಯಾ ಚ ಅನವಜ್ಜೇಸು ಕಮ್ಮಾಯತನಸಿಪ್ಪಾಯತನವಿಜ್ಜಾಟ್ಠಾನೇಸು ಪರಿಚಯಮನಸಿಕಾರಾದಿವಸೇನ ಭಾವನಾಮಯಂ ವುತ್ತನಯೇನ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥು ಚಾತಿ।
ಏಕಮೇಕಞ್ಚೇತ್ಥ ಯಥಾರಹಂ ಪುಬ್ಬಭಾಗತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಕಾಯೇನ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ಹೋತಿ, ತದತ್ಥಂ ವಾಚಂ ನಿಚ್ಛಾರೇನ್ತಸ್ಸ ವಚೀಕಮ್ಮಂ, ಕಾಯಙ್ಗಂ ವಾಚಙ್ಗಞ್ಚ ಅಚೋಪೇತ್ವಾ ಮನಸಾ ಚಿನ್ತೇನ್ತಸ್ಸ ಮನೋಕಮ್ಮಂ। ಅನ್ನಾದೀನಿ ದೇನ್ತಸ್ಸ
ಅಪರಾನಿಪಿ ಸತ್ತ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂನಿ – ಅಪಚಿತಿಸಹಗತಂ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥು ವೇಯ್ಯಾವಚ್ಚಸಹಗತಂ ಪತ್ತಿಅನುಪ್ಪದಾನಂ ಅಬ್ಭನುಮೋದನಂ ದೇಸನಾಮಯಂ ಸವನಮಯಂ ದಿಟ್ಠಿಜುಗತಂ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂತಿ। ಸರಣಗಮನಮ್ಪಿ ಹಿ ದಿಟ್ಠಿಜುಗತೇನೇವ ಸಙ್ಗಯ್ಹತಿ। ಯಂ ಪನೇತ್ಥ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ತಂ ಪರತೋ ಆವಿ ಭವಿಸ್ಸತಿ।
ತತ್ಥ ವುಡ್ಢತರಂ ದಿಸ್ವಾ ಪಚ್ಚುಗ್ಗಮನಪತ್ತಚೀವರಪಟಿಗ್ಗಹಣಾಭಿವಾದನಮಗ್ಗಸಮ್ಪದಾನಾದಿವಸೇನ ಅಪಚಾಯನಸಹಗತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ವುಡ್ಢತರಾನಂ ವತ್ತಪಟಿಪತ್ತಿಕರಣವಸೇನ, ಗಾಮಂ ಪಿಣ್ಡಾಯ ಪವಿಟ್ಠಂ ಭಿಕ್ಖುಂ ದಿಸ್ವಾ ಪತ್ತಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಗಾಮೇ ಭಿಕ್ಖಂ ಸಮ್ಪಾದೇತ್ವಾ ಉಪಸಂಹರಣವಸೇನ ‘‘ಗಚ್ಛ ಭಿಕ್ಖೂನಂ ಪತ್ತಂ ಆಹರಾ’’ತಿ ಸುತ್ವಾ ವೇಗೇನ ಗನ್ತ್ವಾ ಪತ್ತಾಹರಣಾದಿವಸೇನ ಚ ವೇಯ್ಯಾವಚ್ಚಸಹಗತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಚತ್ತಾರೋ ಪಚ್ಚಯೇ ದತ್ವಾ ಪುಪ್ಫಗನ್ಧಾದೀಹಿ ರತನತ್ತಯಸ್ಸ ಪೂಜಂ ಕತ್ವಾ ಅಞ್ಞಂ ವಾ ತಾದಿಸಂ ಪುಞ್ಞಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಸಬ್ಬಸತ್ತಾನಂ ಪತ್ತಿ ಹೋತೂ’’ತಿ ಪರಿಣಾಮವಸೇನ ಪತ್ತಿಅನುಪ್ಪದಾನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ತಥಾ ಪರೇಹಿ ದಿನ್ನಾಯ ಪತ್ತಿಯಾ ಕೇವಲಂ ವಾ ಪರೇಹಿ ಕತಂ ಪುಞ್ಞಂ ‘‘ಸಾಧು, ಸುಟ್ಠೂ’’ತಿ ಅನುಮೋದನವಸೇನ ಅಬ್ಭನುಮೋದನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಅತ್ತನೋ ಪಗುಣಧಮ್ಮಂ ಅಪಚ್ಚಾಸೀಸನ್ತೋ ಹಿತಜ್ಝಾಸಯೇನ ಪರೇಸಂ ದೇಸೇತಿ – ಇದಂ ದೇಸನಾಮಯಂ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥು ನಾಮ। ಯಂ ಪನ ಏಕೋ ‘‘ಏವಂ ಮಂ ಧಮ್ಮಕಥಿಕೋತಿ ಜಾನಿಸ್ಸನ್ತೀ’’ತಿ ಇಚ್ಛಾಯ ಠತ್ವಾ ಲಾಭಸಕ್ಕಾರಸಿಲೋಕಸನ್ನಿಸ್ಸಿತೋ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ, ತಂ ನ ಮಹಪ್ಫಲಂ ಹೋತಿ। ‘‘ಅದ್ಧಾ ಅಯಂ ಅತ್ತಹಿತಪರಹಿತಾನಂ ಪಟಿಪಜ್ಜನೂಪಾಯೋ’’ತಿ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಪುರೇಚಾರಿಕಹಿತಫರಣೇನ ಮುದುಚಿತ್ತೇನ ಧಮ್ಮಂ ಸುಣಾತಿ, ಇದಂ ಸವನಮಯಂ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥು ಹೋತಿ। ಯಂ ಪನೇಕೋ ‘‘ಇತಿ ಮಂ ಸದ್ಧೋತಿ ಜಾನಿಸ್ಸನ್ತೀ’’ತಿ ಸುಣಾತಿ, ತಂ ನ ಮಹಪ್ಫಲಂ ಹೋತಿ। ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಉಜುಗಮನಂ ದಿಟ್ಠಿಜುಗತಂ, ‘‘ಅತ್ಥಿ ದಿನ್ನ’’ನ್ತಿಆದಿನಯಪ್ಪವತ್ತಸ್ಸ ಸಮ್ಮಾದಸ್ಸನಸ್ಸ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ಇದಞ್ಹಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ
ಇಮೇಸಂ ಪನ ಸತ್ತನ್ನಂ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂನಂ ಪುರಿಮೇಹಿ ತೀಹಿ ದಾನಮಯಾದೀಹಿ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂಹಿ ಸಙ್ಗಹೋ। ತತ್ಥ ಹಿ ಅಪಚಾಯನವೇಯ್ಯಾವಚ್ಚಾನಿ ಸೀಲಮಯೇ, ಪತ್ತಿಅನುಪ್ಪದಾನಅಬ್ಭನುಮೋದನಾನಿ ದಾನಮಯೇ, ಧಮ್ಮದೇಸನಾಸವನಾನಿ ಭಾವನಾಮಯೇ, ದಿಟ್ಠಿಜುಗತಂ ತೀಸುಪಿ। ತೇನಾಹ ಭಗವಾ –
‘‘ತೀಣಿಮಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂನಿ। ಕತಮಾನಿ ತೀಣಿ? ದಾನಮಯಂ…ಪೇ॰… ಭಾವನಾಮಯಂ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೮.೩೬)।
ಏತ್ಥ ಚ ಅಟ್ಠನ್ನಂ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಚೇತನಾನಂ ವಸೇನ ತಿಣ್ಣಮ್ಪಿ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂನಂ ಪವತ್ತಿ ಹೋತಿ। ಯಥಾ ಹಿ ಪಗುಣಂ ಧಮ್ಮಂ ಪರಿವತ್ತೇನ್ತಸ್ಸ ಏಕಚ್ಚೇ ಅನುಸನ್ಧಿಂ ಅಸಲ್ಲಕ್ಖೇನ್ತಸ್ಸೇವ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ಏವಂ ಪಗುಣಂ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಭಾವನಂ ಅನುಯುಞ್ಜನ್ತಸ್ಸ ಅನ್ತರನ್ತರಾ ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಚಿತ್ತೇನಾಪಿ ಮನಸಿಕಾರೋ ಪವತ್ತತಿ। ಸಬ್ಬಂ ತಂ ಪನ ಮಹಗ್ಗತಕುಸಲಚೇತನಾನಂ ವಸೇನ ಭಾವನಾಮಯಮೇವ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥು ಹೋತಿ, ನ ಇತರಾನಿ। ಗಾಥಾಯ ಅತ್ಥೋ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತೋಯೇವ।
ಪಠಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೨. ಚಕ್ಖುಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೬೧. ದುತಿಯೇ ಚಕ್ಖೂನೀತಿ ಚಕ್ಖನ್ತೀತಿ ಚಕ್ಖೂನಿ, ಸಮವಿಸಮಂ ಆಚಿಕ್ಖನ್ತಾನಿ ವಿಯ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ ಚಕ್ಖನಟ್ಠೇನ ಚಕ್ಖೂನಿ। ಕಿಮಿದಂ ಚಕ್ಖನಂ ನಾಮ? ಅಸ್ಸಾದನಂ, ತಥಾ ಹಿ ವದನ್ತಿ ‘‘ಮಧುಂ ಚಕ್ಖತಿ ಬ್ಯಞ್ಜನಂ ಚಕ್ಖತೀ’’ತಿ ಇಮಾನಿ ಚ ಆರಮ್ಮಣರಸಂ ಅನುಭವನ್ತಾನಿ ಅಸ್ಸಾದೇನ್ತಾನಿ ಮಂಸಚಕ್ಖು ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತಮೇವ। ಞಾಣಚಕ್ಖು ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖು, ಪಞ್ಞಾಚಕ್ಖೂತಿ ಇಧ ದ್ವಿಧಾ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ।
ತತ್ಥ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖೂತಿ ದಿಬ್ಬಸದಿಸತ್ತಾ ದಿಬ್ಬಂ। ದೇವತಾನಞ್ಹಿ ಸುಚರಿತಕಮ್ಮನಿಬ್ಬತ್ತಂ ಪಿತ್ತಸೇಮ್ಹರುಹಿರಾದೀಹಿ
ಪಜಾನಾತೀತಿ ಪಞ್ಞಾ। ಕಿಂ ಪಜಾನಾತಿ? ಚತ್ತಾರಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ ‘‘ಇದಂ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –
‘‘ಪಜಾನಾತೀತಿ ಖೋ, ಆವುಸೋ, ತಸ್ಮಾ ಪಞ್ಞಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಕಿಞ್ಚ ಪಜಾನಾತಿ? ಇದಂ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿಆದಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೪೯)।
ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ‘‘ಪಞ್ಞಾಪನವಸೇನ ಪಞ್ಞಾ। ಕಿನ್ತಿ ಪಞ್ಞಾಪೇತಿ? ಅನಿಚ್ಚನ್ತಿ ಪಞ್ಞಾಪೇತಿ, ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಪಞ್ಞಾಪೇತಿ, ಅನತ್ತಾತಿ ಪಞ್ಞಾಪೇತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸಾ ಪನಾಯಂ ಲಕ್ಖಣಾದಿತೋ ಯಥಾಸಭಾವಪಟಿವೇಧಲಕ್ಖಣಾ, ಅಕ್ಖಲಿತಪಟಿವೇಧಲಕ್ಖಣಾ ವಾ ಕುಸಲಿಸ್ಸಾಸಖಿತ್ತಉಸುಪಟಿವೇಧೋ ವಿಯ, ವಿಸಯೋಭಾಸನರಸಾ ಪದೀಪೋ ವಿಯ, ಅಸಮ್ಮೋಹಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ ಅರಞ್ಞಗತಸುದೇಸಕೋ ವಿಯ। ವಿಸೇಸತೋ ಪನೇತ್ಥ ಆಸವಕ್ಖಯಞಾಣಸಙ್ಖಾತಾ ಪಞ್ಞಾ ಚತುಸಚ್ಚದಸ್ಸನಟ್ಠೇನ ಪಞ್ಞಾಚಕ್ಖೂತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ। ಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ ‘‘ಚಕ್ಖುಂ ಉದಪಾದಿ, ಞಾಣಂ ಉದಪಾದಿ, ಪಞ್ಞಾ ಉದಪಾದಿ, ವಿಜ್ಜಾ ಉದಪಾದಿ, ಆಲೋಕೋ ಉದಪಾದೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೧೦೮೧; ಮಹಾವ॰ ೧೫)।
ಏತೇಸು ಚ ಮಂಸಚಕ್ಖು ಪರಿತ್ತಂ, ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖು ಮಹಗ್ಗತಂ, ಇತರಂ ಅಪ್ಪಮಾಣಂ। ಮಂಸಚಕ್ಖು ರೂಪಂ, ಇತರಾನಿ ಅರೂಪಾನಿ। ಮಂಸಚಕ್ಖು ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖು ಚ ಲೋಕಿಯಾನಿ ಸಾಸವಾನಿ ರೂಪವಿಸಯಾನಿ, ಇತರಂ ಲೋಕುತ್ತರಂ ಅನಾಸವಂ ಚತುಸಚ್ಚವಿಸಯಂ। ಮಂಸಚಕ್ಖು ಅಬ್ಯಾಕತಂ, ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖು ಸಿಯಾ ಕುಸಲಂ
ಗಾಥಾಸು ಅನುತ್ತರನ್ತಿ ಪಞ್ಞಾಚಕ್ಖುಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ತಞ್ಹಿ ಆಸವಕ್ಖಯಞಾಣಭಾವತೋ ಅನುತ್ತರಂ। ಅಕ್ಖಾಸಿ ಪುರಿಸುತ್ತಮೋತಿ ಪುರಿಸಾನಂ ಉತ್ತಮೋ ಅಗ್ಗೋ ಉಪ್ಪಾದೋತಿ ಮಂಸಚಕ್ಖುಸ್ಸ ಪವತ್ತಿ। ಮಗ್ಗೋತಿ ಉಪಾಯೋ, ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಸ್ಸ ಕಾರಣಂ। ಪಕತಿಚಕ್ಖುಮತೋ ಏವ ಹಿ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖು ಯತೋತಿ ಯದಾ। ಞಾಣನ್ತಿ ಆಸವಕ್ಖಯಞಾಣಂ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಪಞ್ಞಾಚಕ್ಖು ಅನುತ್ತರ’’ನ್ತಿ। ಯಸ್ಸ ಚಕ್ಖುಸ್ಸ ಪಟಿಲಾಭಾತಿ ಯಸ್ಸ ಅರಿಯಸ್ಸ ಪಞ್ಞಾಚಕ್ಖುಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಭಾವನಾಯ ಸಬ್ಬಸ್ಮಾ ವಟ್ಟದುಕ್ಖತೋ ಪಮುಚ್ಚತಿ ಪರಿಮುಚ್ಚತೀತಿ।
ದುತಿಯಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೩. ಇನ್ದ್ರಿಯಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೬೨. ತತಿಯೇ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನೀತಿ ಅಧಿಪತೇಯ್ಯಟ್ಠೇನ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ। ಯಾನಿ ಹಿ ಸಹಜಾತಧಮ್ಮೇಸು ಇಸ್ಸರಾ ವಿಯ ಹುತ್ವಾ ತೇಹಿ ಅನುವತ್ತಿತಬ್ಬಾನಿ, ತಾನಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ನಾಮ। ಅಪಿಚ ಇನ್ದೋ ಭಗವಾ ಧಮ್ಮಿಸ್ಸರೋ ಪರಮೇನ ಚಿತ್ತಿಸ್ಸರಿಯೇನ ಸಮನ್ನಾಗತೋ। ತೇನ ಇನ್ದೇನ ಸಬ್ಬಪಠಮಂ ದಿಟ್ಠತ್ತಾ ಅಧಿಗತತ್ತಾ ಪರೇಸಞ್ಚ ದಿಟ್ಠತ್ತಾ ದೇಸಿತತ್ತಾ ವಿಹಿತತ್ತಾ ಗೋಚರಭಾವನಾಸೇವನಾಹಿ ದಿಟ್ಠತ್ತಾ ಚ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ। ಇನ್ದಂ ವಾ ಮಗ್ಗಾಧಿಗಮಸ್ಸ ಉಪನಿಸ್ಸಯಭೂತಂ ಪುಞ್ಞಕಮ್ಮಂ, ತಸ್ಸ ಲಿಙ್ಗಾನೀತಿಪಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ। ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ ‘‘ಅನಮತಗ್ಗೇ ಸಂಸಾರೇ ಅನಞ್ಞಾತಂ ಅನಧಿಗತಂ ಅಮತಪದಂ ಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮಮೇವ ವಾ ಅಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ ಆಜಾನನಇನ್ದ್ರಿಯಂ। ತತ್ರಾಯಂ ವಚನತ್ಥೋ – ಆಜಾನಾತಿ ಪಠಮಮಗ್ಗಞಾಣೇನ ದಿಟ್ಠಮರಿಯಾದಂ ಅನತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾವ ಜಾನಾತೀತಿ ಅಞ್ಞಾ। ಯಥೇವ ಹಿ ಪಠಮಮಗ್ಗಪಞ್ಞಾ ದುಕ್ಖಾದೀಸು ಪರಿಞ್ಞಾಭಿಸಮಯಾದಿವಸೇನ ಪವತ್ತತಿ, ತಥೇವ ಅಯಮ್ಪಿ ಪವತ್ತತೀತಿ ಅಞ್ಞಾ ಚ ಸಾ ಯಥಾವುತ್ತೇನಟ್ಠೇನ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಚಾತಿ ಅಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಂ। ಆಜಾನನಟ್ಠೇನೇವ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ವಾ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಇನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ ಅಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಂ, ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಛಸು ಠಾನೇಸು ಞಾಣಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ಅಞ್ಞಾತಾವಿನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ ಅಞ್ಞಾತಾವಿನೋ ಚತೂಸು ಸಚ್ಚೇಸು ನಿಟ್ಠಿತಞಾಣಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ಇನ್ದ್ರಿಯಟ್ಠಸಮ್ಭವತೋ ಚ ಅಞ್ಞಾತಾವಿನ್ದ್ರಿಯಂ। ಏತ್ಥ ಚ ಪಠಮಪಚ್ಛಿಮಾನಿ ಪಠಮಮಗ್ಗಚತುತ್ಥಫಲವಸೇನ ಏಕಟ್ಠಾನಿಕಾನಿ, ಇತರಂ ಇತರಮಗ್ಗಫಲವಸೇನ ಛಟ್ಠಾನಿಕನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಗಾಥಾಸು ಸಿಕ್ಖಮಾನಸ್ಸಾತಿ ಅಧಿಸೀಲಸಿಕ್ಖಾದಯೋ ಸಿಕ್ಖಮಾನಸ್ಸ ಭಾವೇನ್ತಸ್ಸ। ಉಜುಮಗ್ಗಾನುಸಾರಿನೋತಿ ಉಜುಮಗ್ಗೋ ವುಚ್ಚತಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ, ಅನ್ತದ್ವಯವಿವಜ್ಜಿತತ್ತಾ ತಸ್ಸ ಅನುಸ್ಸರಣತೋ ಉಜುಮಗ್ಗಾನುಸಾರಿನೋ, ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಮಗ್ಗೇ ಉಪ್ಪಾದೇನ್ತಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಖಯಸ್ಮಿನ್ತಿ ಅನವಸೇಸಕಿಲೇಸಾನಂ ಖೇಪನತೋ ಖಯಸಙ್ಖಾತೇ ಅಗ್ಗಮಗ್ಗೇ ಞಾಣಂ ಪಠಮಂ ಪುರೇಯೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ತತೋ ಅಞ್ಞಾ ಅನನ್ತರಾತಿ ತತೋ ಮಗ್ಗಞಾಣತೋ ಅನನ್ತರಾ ಅರಹತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಅಥ ವಾ ಉಜುಮಗ್ಗಾನುಸಾರಿನೋತಿ ತತೋ ಅಞ್ಞಾ ಅನನ್ತರಾತಿ ತತೋ ಪಠಮಞಾಣತೋ ಅನನ್ತರಾ ಅನನ್ತರತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಅಗ್ಗಮಗ್ಗಾ ಅಞ್ಞಾ ಅಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ।
ತತೋ ಅಞ್ಞಾ ವಿಮುತ್ತಸ್ಸಾತಿ ತತೋ ಅಞ್ಞಾ ಅಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯತೋ ಪಚ್ಛಾ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಞಾಣಾನನ್ತರಾ ಅರಹತ್ತಫಲೇನ ಪಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತಿಯಾ ಅಞ್ಞಾತಾವಿನ್ದ್ರಿಯೇನ ವಿಮುತ್ತಸ್ಸ। ಞಾಣಂ ವೇ ಹೋತಿ ತಾದಿನೋತಿ ಅರಹತ್ತಫಲುಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಉತ್ತರಕಾಲೇ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠಾದೀಸು ತಾದಿಲಕ್ಖಣಪ್ಪತ್ತಸ್ಸ ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಕಥಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಅಕುಪ್ಪಾ ಮೇ ವಿಮುತ್ತೀ’’ತಿ। ತಸ್ಸ ಅಕುಪ್ಪಭಾವಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಭವಸಂಯೋಜನಕ್ಖಯಾ’’ತಿ।
ಇದಾನಿ ತಾದಿಸಂ ಖೀಣಾಸವಂ ಥೋಮೇನ್ತೋ ‘‘ಸ ವೇ ಇನ್ದ್ರಿಯಸಮ್ಪನ್ನೋ’’ತಿ ತತಿಯಂ ಗಾಥಮಾಹ। ತತ್ಥ ಇನ್ದ್ರಿಯಸಮ್ಪನ್ನೋತಿ ಯಥಾವುತ್ತೇಹಿ ತೀಹಿ ಲೋಕುತ್ತರಿನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತೋ, ಸುದ್ಧೇಹಿಪಿ ವಾ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಲದ್ಧೇಹಿ ಸದ್ಧಾದೀಹಿ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಪರಿಪುಣ್ಣೋ, ತತೋ ಏವ ಚಕ್ಖಾದೀಹಿ ಸುಟ್ಠು ವೂಪಸನ್ತೇಹಿ ನಿಬ್ಬಿಸೇವನೇಹಿ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಸನ್ತೋ’’ತಿ, ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸಪರಿಳಾಹವೂಪಸಮೇನ ಉಪಸನ್ತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸನ್ತಿಪದೇ ರತೋತಿ ನಿಬ್ಬಾನೇ ಅಭಿರತೋ ಅಧಿಮುತ್ತೋ। ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಇನ್ದ್ರಿಯಸಮ್ಪನ್ನೋ’’ತಿ ಏತೇನ ಭಾವಿತಮಗ್ಗತಾ, ಪರಿಞ್ಞಾತಕ್ಖನ್ಧತಾ ಚಸ್ಸ ದಸ್ಸಿತಾ। ‘‘ಸನ್ತೋ’’ತಿ ಏತೇನ ಪಹೀನಕಿಲೇಸತಾ, ‘‘ಸನ್ತಿಪದೇ ರತೋ’’ತಿ ಏತೇನ ಸಚ್ಛಿಕತನಿರೋಧತಾತಿ। ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ।
ತತಿಯಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೪. ಅದ್ಧಾಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೬೩. ಚತುತ್ಥೇ ಅದ್ಧಾತಿ ಕಾಲಾ। ಅತೀತೋ ಅದ್ಧಾತಿಆದೀಸು ದ್ವೇ ಪರಿಯಾಯಾ – ಸುತ್ತನ್ತಪರಿಯಾಯೋ, ಅಭಿಧಮ್ಮಪರಿಯಾಯೋ ಚ। ತತ್ಥ ಸುತ್ತನ್ತಪರಿಯಾಯೇನ ಪಟಿಸನ್ಧಿತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅತೀತೋ ಅದ್ಧಾ ನಾಮ, ಚುತಿತೋ ಪಚ್ಛಾ ಅನಾಗತೋ ಅದ್ಧಾ ನಾಮ, ಸಹ ಚುತಿಪಟಿಸನ್ಧೀಹಿ ತದನನ್ತರಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೋ ಅದ್ಧಾ ನಾಮ। ಅಭಿಧಮ್ಮಪರಿಯಾಯೇನ ಉಪ್ಪಾದೋ, ಠಿತಿ, ಭಙ್ಗೋತಿ ಇಮೇ ತಯೋ ಖಣೇ ಪತ್ವಾ ನಿರುದ್ಧಧಮ್ಮಾ ಅತೀತೋ ಅದ್ಧಾ ನಾಮ, ತಯೋಪಿ ಖಣೇ
ಅಪರೋ
ಗಾಥಾಸು ಅಕ್ಖೇಯ್ಯಸಞ್ಞಿನೋತಿ ಏತ್ಥ ಅಕ್ಖಾಯತಿ, ಕಥೀಯತಿ, ಪಞ್ಞಾಪೀಯತೀತಿ ಅಕ್ಖೇಯ್ಯಂ, ಕಥಾವತ್ಥು, ಅತ್ಥತೋ ರೂಪಾದಯೋ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –
‘‘ಅತೀತಂ ವಾ ಅದ್ಧಾನಂ ಆರಬ್ಭ ಕಥಂ ಕಥೇಯ್ಯ, ಅನಾಗತಂ ವಾ…ಪೇ॰… ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ವಾ ಅದ್ಧಾನಂ ಆರಬ್ಭ ಕಥಂ ಕಥೇಯ್ಯಾ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೦೫)।
ತಥಾ –
‘‘ಯಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ
ಏವಂ ವುತ್ತೇನ ನಿರುತ್ತಿಪಥಸುತ್ತೇನಪಿ ಏತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ದೀಪೇತಬ್ಬೋ। ಏವಂ ಕಥಾವತ್ಥುಭಾವೇನ ಅಕ್ಖೇಯ್ಯಸಙ್ಖಾತೇ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕೇ ಅಹನ್ತಿ ಚ ಮಮನ್ತಿ ಚ ದೇವೋತಿ ಚ ಮನುಸ್ಸೋತಿ ಚ ಇತ್ಥೀತಿ ಚ ಪುರಿಸೋತಿ ಚ ಆದಿನಾ ಅಕ್ಖೇಯ್ಯಸ್ಮಿಂ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಿಗ್ಗಾಹವಸೇನ ಪತಿಟ್ಠಿತಾ, ರಾಗಾದಿವಸೇನ ವಾ ಅಟ್ಠಹಾಕಾರೇಹಿ ಪತಿಟ್ಠಿತಾ। ರತ್ತೋ ಹಿ ರಾಗವಸೇನ ಪತಿಟ್ಠಿತೋ ಹೋತಿ, ದುಟ್ಠೋ ದೋಸವಸೇನ, ಮೂಳ್ಹೋ ಮೋಹವಸೇನ, ಪರಾಮಟ್ಠೋ ದಿಟ್ಠಿವಸೇನ, ಥಾಮಗತೋ ಅನುಸಯವಸೇನ, ವಿನಿಬದ್ಧೋ ಮಾನವಸೇನ, ಅನಿಟ್ಠಙ್ಗತೋ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾವಸೇನ, ವಿಕ್ಖೇಪಗತೋ ಉದ್ಧಚ್ಚವಸೇನ ಪತಿಟ್ಠಿತೋ ಹೋತೀತಿ।
ಅಕ್ಖೇಯ್ಯಂ ಅಪರಿಞ್ಞಾಯಾತಿ ತಂ ಅಕ್ಖೇಯ್ಯಂ ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮೇ ತೀಹಿ ಪರಿಞ್ಞಾಹಿ ಅಪರಿಜಾನಿತ್ವಾ ತಸ್ಸ ಅಪರಿಜಾನನಹೇತು। ಯೋಗಮಾಯನ್ತಿ ಮಚ್ಚುನೋತಿ ಮರಣಸ್ಸ ಯೋಗಂ ತೇನ ಸಂಯೋಗಂ ಉಪಗಚ್ಛನ್ತಿ, ನ ವಿಸಂಯೋಗನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಅಥ ವಾ ಯೋಗನ್ತಿ ಉಪಾಯಂ, ತೇನ ಯೋಜಿತಂ ಪಸಾರಿತಂ ಮಾರಸೇನಟ್ಠಾನಿಯಂ ಅನತ್ಥಜಾಲಂ ಕಿಲೇಸಜಾಲಞ್ಚ ಉಪಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ –
‘‘ನ ಹಿ ನೋ ಸಙ್ಗರಂ ತೇನ, ಮಹಾಸೇನೇನ ಮಚ್ಚುನಾ’’ತಿ॥ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೨೭೨; ಜಾ॰ ೨.೨೨.೧೨೧; ನೇತ್ತಿ॰ ೧೦೩)।
ಏತ್ತಾವತಾ ವಟ್ಟಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ವಿವಟ್ಟಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಕ್ಖೇಯ್ಯಞ್ಚ ಪರಿಞ್ಞಾಯಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಚ-ಸದ್ದೋ ಬ್ಯತಿರೇಕೇ, ತೇನ ಅಕ್ಖೇಯ್ಯಪರಿಜಾನನೇನ ಲದ್ಧಬ್ಬಂ ವಕ್ಖಮಾನಮೇವ ವಿಸೇಸಂ ಜೋತೇತಿ। ಪರಿಞ್ಞಾಯಾತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಸಹಿತಾಯ ಅಕ್ಖಾತಾರಂ ನ ಮಞ್ಞತೀತಿ ಸಬ್ಬಸೋ ಮಞ್ಞನಾನಂ ಪಹೀನತ್ತಾ ಖೀಣಾಸವೋ ಅಕ್ಖಾತಾರಂ ನ ಮಞ್ಞತಿ, ಕಾರಕಾದಿಸಭಾವಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಅತ್ತಾನಂ ನ ಪಚ್ಚೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಫುಟ್ಠೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ ಮನಸಾ, ಸನ್ತಿಪದಮನುತ್ತರನ್ತಿ ಯಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖತವಿಮುತ್ತತ್ತಾ ‘‘ವಿಮೋಕ್ಖೋ’’ತಿ ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸಸನ್ತಾಪವೂಪಸಮನಟ್ಠಾನತಾಯ ‘‘ಸನ್ತಿಪದ’’ನ್ತಿ ಲದ್ಧನಾಮೋ ನಿಬ್ಬಾನಧಮ್ಮೋ ಫುಟ್ಠೋ ಫುಸಿತೋ ಪತ್ತೋ, ತಸ್ಮಾ ಅಕ್ಖಾತಾರಂ ನ ಮಞ್ಞತೀತಿ। ಅಥ ವಾ ‘‘ಪರಿಞ್ಞಾಯಾ’’ತಿ ಪದೇನ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಸ್ಸ ಪರಿಞ್ಞಾಭಿಸಮಯಂ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಸ್ಸ ಪಹಾನಾಭಿಸಮಯಞ್ಚ ವತ್ವಾ ಇದಾನಿ ‘‘ಫುಟ್ಠೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ ಮನಸಾ, ಸನ್ತಿಪದಮನುತ್ತರ’’ನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಮಗ್ಗನಿರೋಧಾನಂ ಭಾವನಾಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಭಿಸಮಯಂ ವದತಿ। ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸೇಹಿ ವಿಮುಚ್ಚತೀತಿ ವಿಮೋಕ್ಖೋ, ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ। ಸೋ ಪನಸ್ಸ ಮಗ್ಗಚಿತ್ತೇನ ಫುಟ್ಠೋ ಫುಸಿತೋ ಭಾವಿತೋ, ತೇನೇವ ಅನುತ್ತರಂ ಸನ್ತಿಪದಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಫುಟ್ಠಂ ಫುಸಿತಂ ಸಚ್ಛಿಕತನ್ತಿ।
ಅಕ್ಖೇಯ್ಯಸಮ್ಪನ್ನೋತಿ ಸಙ್ಖಾಯ ಸೇವೀತಿ ಪಞ್ಞಾವೇಪುಲ್ಲಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಚೀವರಾದಿಪಚ್ಚಯೇ ಸಙ್ಖಾಯ ಪರಿತುಲೇತ್ವಾವ ಸೇವನಸೀಲೋ, ಸಙ್ಖಾತಧಮ್ಮತ್ತಾ ಚ ಆಪಾಥಗತಂ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ವಿಸಯಂ ಛಳಙ್ಗುಪೇಕ್ಖಾವಸೇನ ಸಙ್ಖಾಯ ಸೇವನಸೀಲೋ। ಧಮ್ಮಟ್ಠೋತಿ ಅಸೇಕ್ಖಧಮ್ಮೇಸು ನಿಬ್ಬಾನಧಮ್ಮೇ ಏವ ವಾ ಠಿತೋ। ವೇದಗೂತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಸ್ಸ ಚತುಸಚ್ಚಸ್ಸ ಪಾರಙ್ಗತತ್ತಾ ವೇದಗೂ। ಏವಂಗುಣೋ ಅರಹಾ ಭವಾದೀಸು ಕತ್ಥಚಿ ಆಯತಿಂ ಪುನಬ್ಭವಾಭಾವತೋ ಮನುಸ್ಸದೇವಾತಿ ಸಙ್ಖ್ಯಂ ನ ಉಪೇತಿ, ಅಪಞ್ಞತ್ತಿಕಭಾವಮೇವ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಅನುಪಾದಾಪರಿನಿಬ್ಬಾನೇನ ದೇಸನಂ ನಿಟ್ಠಾಪೇಸಿ।
ಚತುತ್ಥಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೫. ದುಚ್ಚರಿತಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೬೪. ಪಞ್ಚಮೇ ದುಟ್ಠು ಚರಿತಾನಿ, ದುಟ್ಠಾನಿ ವಾ ಚರಿತಾನಿ ದುಚ್ಚರಿತಾನಿ। ಕಾಯೇನ ದುಚ್ಚರಿತಂ, ಕಾಯತೋ ವಾ ಪವತ್ತಂ ದುಚ್ಚರಿತಂ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಂ। ಸೇಸೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ
ಗಾಥಾಯಂ ಕಮ್ಮಪಥಪ್ಪತ್ತೋಯೇವ ಪಾಪಧಮ್ಮೋ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದಿಭಾವೇನ ವುತ್ತೋತಿ ತದಞ್ಞಂ ಪಾಪಧಮ್ಮಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಿತುಂ ‘‘ಯಞ್ಚಞ್ಞಂ ದೋಸಸಞ್ಹಿತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ದೋಸಸಞ್ಹಿತನ್ತಿ ರಾಗಾದಿಕಿಲೇಸಸಂಹಿತಂ। ಸೇಸಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ।
ಪಞ್ಚಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೬. ಸುಚರಿತಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೬೫. ಛಟ್ಠೇ ಸುಚರಿತಾನಿ। ಕಾಯೇನ ಸುಚರಿತಂ, ಕಾಯತೋ ವಾ ಪವತ್ತಂ ಸುಚರಿತಂ ಕಾಯಸುಚರಿತಂ। ಸೇಸೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಇಧಾಪಿ ಪನ ಪಞ್ಞತ್ತಿವಸೇನ, ಕಮ್ಮಪಥವಸೇನ ಚಾತಿ ದುವಿಧಾ ಕಥಾ। ತತ್ಥ ಕಾಯದ್ವಾರೇ ಪಞ್ಞತ್ತಸಿಕ್ಖಾಪದಸ್ಸ ಅವೀತಿಕ್ಕಮೋ ಕಾಯಸುಚರಿತಂ, ವಚೀದ್ವಾರೇ ಪಞ್ಞತ್ತಸಿಕ್ಖಾಪದಸ್ಸ ಅವೀತಿಕ್ಕಮೋ ವಚೀಸುಚರಿತಂ, ಉಭಯತ್ಥ ಪಞ್ಞತ್ತಸ್ಸ ಅವೀತಿಕ್ಕಮೋ ಮನೋಸುಚರಿತನ್ತಿ ಅಯಂ ಪಞ್ಞತ್ತಿಕಥಾ। ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀಹಿ ಪನ ವಿರಮನ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ತಿಸ್ಸೋ ಚೇತನಾಪಿ ವಿರತಿಯೋಪಿ ಕಾಯಸುಚರಿತಂ, ಮುಸಾವಾದಾದೀಹಿ ವಿರಮನ್ತಸ್ಸ ಚತಸ್ಸೋ ಚೇತನಾಪಿ ವಿರತಿಯೋಪಿ ವಚೀಸುಚರಿತಂ, ಅನಭಿಜ್ಝಾ, ಅಬ್ಯಾಪಾದೋ, ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠೀತಿ ತಯೋ ಚೇತನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾ ಮನೋಸುಚರಿತನ್ತಿ ಅಯಂ ಕಮ್ಮಪಥಕಥಾ। ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ।
ಛಟ್ಠಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೭. ಸೋಚೇಯ್ಯಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೬೬. ಸತ್ತಮೇ ಸೋಚೇಯ್ಯಾನೀತಿ ಸುಚಿಭಾವಾ। ಕಾಯಸೋಚೇಯ್ಯನ್ತಿ ಕಾಯಸುಚರಿತಂ, ವಚೀಮನೋಸೋಚೇಯ್ಯಾನಿಪಿ ವಚೀಮನೋಸುಚರಿತಾನೇವ। ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಂ ಕಾಯಸೋಚೇಯ್ಯಂ? ಪಾಣಾತಿಪಾತಾ ವೇರಮಣೀ’’ತಿಆದಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೧೨೧-೧೨೨)।
ಗಾಥಾಯಂ ಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ಪಹೀನಸಬ್ಬಕಾಯದುಚ್ಚರಿತತ್ತಾ ಕಾಯೇನ ಸುಚೀತಿ ಕಾಯಸುಚಿ। ಸೋಚೇಯ್ಯಸಮ್ಪನ್ನನ್ತಿ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಕಿಲೇಸತ್ತಾ ಸುಪರಿಸುದ್ಧಾಯ ಸೋಚೇಯ್ಯಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಉಪೇತಂ। ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ।
ಸತ್ತಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೮. ಮೋನೇಯ್ಯಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೬೭. ಅಟ್ಠಮೇ ಮೋನೇಯ್ಯಾನೀತಿ ಏತ್ಥ ಇಧಲೋಕಪರಲೋಕಂ ಅತ್ತಹಿತಪರಹಿತಞ್ಚ ಮುನಾತೀತಿ ಮುನಿ, ಕಲ್ಯಾಣಪುಥುಜ್ಜನೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಸತ್ತ ಸೇಕ್ಖಾ ಅರಹಾ ಚ। ಇಧ ಪನ ಅರಹಾವ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ। ಮುನಿನೋ ಭಾವಾತಿ ಮೋನೇಯ್ಯಾನಿ, ಅರಹತೋ ಕಾಯವಚೀಮನೋಸಮಾಚಾರಾ।
ಅಥ
‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಂ ಕಾಯಮೋನೇಯ್ಯಂ? ತಿವಿಧಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಸ್ಸ ಪಹಾನಂ ಕಾಯಮೋನೇಯ್ಯಂ, ತಿವಿಧಂ ಕಾಯಸುಚರಿತಂ ಕಾಯಮೋನೇಯ್ಯಂ, ಕಾಯಾರಮ್ಮಣೇ ಞಾಣಂ ಕಾಯಮೋನೇಯ್ಯಂ, ಕಾಯಪರಿಞ್ಞಾ ಕಾಯಮೋನೇಯ್ಯಂ, ಪರಿಞ್ಞಾಸಹಗತೋ ಮಗ್ಗೋ ಕಾಯಮೋನೇಯ್ಯಂ, ಕಾಯಸ್ಮಿಂ ಛನ್ದರಾಗಪ್ಪಹಾನಂ ಕಾಯಮೋನೇಯ್ಯಂ, ಕಾಯಸಙ್ಖಾರನಿರೋಧಾ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಸಮಾಪತ್ತಿ ಕಾಯಮೋನೇಯ್ಯಂ।
‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಂ ವಚೀಮೋನೇಯ್ಯಂ? ಚತುಬ್ಬಿಧವಚೀದುಚ್ಚರಿತಸ್ಸ ಪಹಾನಂ ವಚೀಮೋನೇಯ್ಯಂ, ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ವಚೀಸುಚರಿತಂ, ವಾಚಾರಮ್ಮಣೇ ಞಾಣಂ, ವಾಚಾಪರಿಞ್ಞಾ, ಪರಿಞ್ಞಾಸಹಗತೋ ಮಗ್ಗೋ, ವಾಚಾಯ ಛನ್ದರಾಗಪ್ಪಹಾನಂ, ವಚೀಸಙ್ಖಾರನಿರೋಧಾ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಸಮಾಪತ್ತಿ ವಚೀಮೋನೇಯ್ಯಂ।
‘‘ತತ್ಥ
ನಿನ್ಹಾತಪಾಪಕನ್ತಿ ಅಗ್ಗಮಗ್ಗಜಲೇನ ಸುಟ್ಠು ವಿಕ್ಖಾಲಿತಪಾಪಮಲಂ।
ಅಟ್ಠಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೯. ಪಠಮರಾಗಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೬೮. ನವಮೇ ಯಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚೀತಿ ಅನಿಯಮಿತವಚನಂ, ತಸ್ಮಾ ಯಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಗಹಟ್ಠಸ್ಸ ವಾ ಪಬ್ಬಜಿತಸ್ಸ ವಾ। ರಾಗೋ ಅಪ್ಪಹೀನೋತಿ ರಞ್ಜನಟ್ಠೇನ ರಾಗೋ ಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ನ ಪಹೀನೋ, ಮಗ್ಗೇನ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿಧಮ್ಮತಂ ನ ಆಪಾದಿತೋ। ದೋಸಮೋಹೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ತತ್ಥ ಅಪಾಯಗಮನೀಯಾ ರಾಗದೋಸಮೋಹಾ ಪಠಮಮಗ್ಗೇನ, ಓಳಾರಿಕಾ ಕಾಮರಾಗದೋಸಾ ದುತಿಯಮಗ್ಗೇನ, ತೇಯೇವ ಅನವಸೇಸಾ ತತಿಯಮಗ್ಗೇನ, ಭವರಾಗೋ ಅವಸಿಟ್ಠಮೋಹೋ ಚ ಚತುತ್ಥಮಗ್ಗೇನ ಪಹೀಯನ್ತಿ। ಏವಮೇತೇಸು ಪಹೀಯನ್ತೇಸು ತದೇಕಟ್ಠತೋ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಕಿಲೇಸಾ ಪಹೀಯನ್ತೇವ। ಏವಮೇತೇ ರಾಗಾದಯೋ ಯಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಭಿಕ್ಖುಸ್ಸ ವಾ ಭಿಕ್ಖುನಿಯಾ ವಾ ಉಪಾಸಕಸ್ಸ ವಾ ಉಪಾಸಿಕಾಯ ವಾ ಮಗ್ಗೇನ ಅಪ್ಪಹೀನಾ। ಬದ್ಧೋ ಮಾರಸ್ಸಾತಿ ಕಿಲೇಸಮಾರೇನ ಬದ್ಧೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಯದಗ್ಗೇನ ಚ ಕಿಲೇಸಮಾರೇನ ಬದ್ಧೋ, ತದಗ್ಗೇನ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರಮಾರಾದೀಹಿಪಿ ಪಟಿಮುಕ್ಕಸ್ಸ ಮಾರಪಾಸೋತಿ ಪಟಿಮುಕ್ಕೋ ಅಸ್ಸ ಅನೇನ ಅಪ್ಪಹೀನಕಿಲೇಸೇನ ಪುಗ್ಗಲೇನ ತಾಯೇವ ಅಪ್ಪಹೀನಕಿಲೇಸತಾಯ ಮಾರಪಾಸಸಙ್ಖಾತೋ ಕಿಲೇಸೋ ಅತ್ತನೋ ಚಿತ್ತಸನ್ತಾನೇ ಪಟಿಮುಕ್ಕೋ ಪವೇಸಿತೋ, ತೇನ ಸಯಂ ಬನ್ಧಾಪಿತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ ಪಟಿಮುಕ್ಕೋ ಅಸ್ಸ ಭವೇಯ್ಯ ಮಾರಪಾಸೋ। ಸುಕ್ಕಪಕ್ಖೇ ಓಮುಕ್ಕಸ್ಸಾತಿ ಅವಮುಕ್ಕೋ ಮೋಚಿತೋ ಅಪನೀತೋ ಅಸ್ಸ। ಸೇಸಂ ವುತ್ತವಿಪರಿಯಾಯೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಇಧ ಗಾಥಾ ಸುಕ್ಕಪಕ್ಖವಸೇನೇವ ಆಗತಾ। ತತ್ರಾಯಂ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ – ಯಸ್ಸ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ರಾಗದೋಸಾವಿಜ್ಜಾ ವಿರಾಜಿತಾ ಅಗ್ಗಮಗ್ಗೇನ ನಿರೋಧಿತಾ, ತಂ ಭಾವಿತಕಾಯಸೀಲಚಿತ್ತಪಞ್ಞತಾಯ ಅಞ್ಞತರಂ ಅಬ್ಭನ್ತರಂ ಏಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಂ ವಾ ಸೇಟ್ಠಂ ಅರಹತ್ತಫಲಂ ತಥಾಗತಂ, ಚತುಸಚ್ಚಬುದ್ಧತಾಯ ಬುದ್ಧಂ, ಪುಗ್ಗಲವೇರಂ ಕಿಲೇಸವೇರಂ ಅತ್ತಾನುವಾದಾದಿಭಯಞ್ಚ ಅತಿಕ್ಕನ್ತನ್ತಿ ವೇರಭಯಾತೀತಂ। ಸಬ್ಬೇಸಂ ಕಿಲೇಸಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂ ಪಹೀನತ್ತಾ ಸಬ್ಬಪ್ಪಹಾಯಿನಂ ಬುದ್ಧಾದಯೋ ಅರಿಯಾ ಆಹು ಕಥೇನ್ತಿ ಕಿತ್ತೇನ್ತೀತಿ।
ನವಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೧೦. ದುತಿಯರಾಗಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೬೯. ದಸಮೇ ಅತರೀತಿ ತಿಣ್ಣೋ, ನ ತಿಣ್ಣೋ ಅತಿಣ್ಣೋ। ಸಮುದ್ದನ್ತಿ ಸಂಸಾರಸಮುದ್ದಂ, ಚಕ್ಖಾಯತನಾದಿಸಮುದ್ದಂ ವಾ। ತದುಭಯಮ್ಪಿ ದುಪ್ಪೂರಣಟ್ಠೇನ ಸಮುದ್ದೋ ವಿಯಾತಿ ಸಮುದ್ದಂ। ಅಥ ವಾ ಸಮುದ್ದನಟ್ಠೇನ ಸಮುದ್ದಂ, ಕಿಲೇಸವಸ್ಸನೇನ ಸತ್ತಸನ್ತಾನಸ್ಸ ಕಿಲೇಸಸದನತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸವೀಚಿನ್ತಿ ಕೋಧೂಪಾಯಾಸವೀಚೀಹಿ ಸವೀಚಿಂ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ‘‘ವೀಚಿಭಯನ್ತಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖು, ಕೋಧೂಪಾಯಾಸಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನ’’ನ್ತಿ (ಇತಿವು॰ ೧೦೯; ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೧೬೨)। ಸಾವಟ್ಟನ್ತಿ ಪಞ್ಚಕಾಮಗುಣಾವಟ್ಟೇಹಿ ಸಹ ಆವಟ್ಟಂ। ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ ‘‘ಆವಟ್ಟಭಯನ್ತಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖು, ಪಞ್ಚನ್ನೇತಂ ಕಾಮಗುಣಾನಂ ಅಧಿವಚನ’’ನ್ತಿ (ಇತಿವು॰ ೧೦೯; ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೧೬೪; ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೧೨೨)। ಸಗಹಂ ಸರಕ್ಖಸನ್ತಿ ಅತ್ತನೋ ಗೋಚರಗತಾನಂ ಅತರೀತಿ ಮಗ್ಗಪಞ್ಞಾನಾವಾಯ ಯಥಾವುತ್ತಂ ಸಮುದ್ದಂ ಉತ್ತರಿ। ತಿಣ್ಣೋತಿ ನಿತ್ತಿಣ್ಣೋ। ಪಾರಙ್ಗತೋತಿ ಥಲೇ ತಿಟ್ಠತೀತಿ ತತೋ ಏವ ಸಂಸಾರಮಹೋಘಂ ಕಾಮಾದಿಮಹೋಘಞ್ಚ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಥಲೇ ಪರತೀರೇ ನಿಬ್ಬಾನೇ ಬಾಹಿತಪಾಪಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ತಿಟ್ಠತೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ।
ಇಧಾಪಿ ಗಾಥಾ ಸುಕ್ಕಪಕ್ಖವಸೇನೇವ ಆಗತಾ। ತತ್ಥ ಊಮಿಭಯನ್ತಿ ಯಥಾವುತ್ತಊಮಿಭಯಂ, ಭಾಯಿತಬ್ಬಂ ಏತಸ್ಮಾತಿ ತಂ ಊಮಿ ಭಯಂ। ದುತ್ತರನ್ತಿ ದುರತಿಕ್ಕಮಂ। ಅಚ್ಚತಾರೀತಿ ಅತಿಕ್ಕಮಿ।
ಸಙ್ಗಾತಿಗೋತಿ ರಾಗಾದೀನಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಸಙ್ಗಾನಂ ಅತಿಕ್ಕನ್ತತ್ತಾ ಪಹೀನತ್ತಾ ಸಙ್ಗಾತಿಗೋ। ಅತ್ಥಙ್ಗತೋ ಸೋ ನ ಪಮಾಣಮೇತೀತಿ ಸೋ ಏವಂಭೂತೋ ಅರಹಾ ರಾಗಾದೀನಂ ಪಮಾಣಕರಧಮ್ಮಾನಂ ಅಚ್ಚನ್ತಮೇವ ಅತ್ಥಂ ಗತತ್ತಾ ಅತ್ಥಙ್ಗತೋ, ತತೋ ಏವ ಸೀಲಾದಿಧಮ್ಮಕ್ಖನ್ಧಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ಚ ‘‘ಏದಿಸೋ ಸೀಲೇನ ಸಮಾಧಿನಾ ಪಞ್ಞಾಯಾ’’ತಿ ಕೇನಚಿ ಪಮಿಣಿತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯೋ ಪಮಾಣಂ ನ ಏತಿ, ಅಥ ವಾ ಅನುಪಾದಿಸೇಸನಿಬ್ಬಾನಸಙ್ಖಾತಂ ಅತ್ಥಂ ಗತೋ ಸೋ ಅರಹಾ ‘‘ಇಮಾಯ ನಾಮ ಗತಿಯಾ ಠಿತೋ, ಏದಿಸೋ ಚ ನಾಮಗೋತ್ತೇನಾ’’ತಿ ಪಮಿಣಿತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯತಾಯ ಪಮಾಣಂ ನ ಏತಿ ನ ಉಪಗಚ್ಛತಿ। ತತೋ ಏವ ಅಮೋಹಯಿ ಮಚ್ಚುರಾಜಂ, ತೇನ ಅನುಬನ್ಧಿತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯೋತಿ ವದಾಮೀತಿ ಅನುಪಾದಿಸೇಸನಿಬ್ಬಾನಧಾತುಯಾವ ದೇಸನಂ ನಿಟ್ಠಾಪೇಸಿ। ಇತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ವಗ್ಗೇ ಪಠಮಪಞ್ಚಮಛಟ್ಠೇಸು ವಟ್ಟಂ ಕಥಿತಂ, ದುತಿಯಸತ್ತಮಅಟ್ಠಮೇಸು ವಿವಟ್ಟಂ, ಸೇಸೇಸು ವಟ್ಟವಿವಟ್ಟಂ ಕಥಿತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ದಸಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ದುತಿಯವಗ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೩. ತತಿಯವಗ್ಗೋ
೧. ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಕಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೭೦. ತತಿಯವಗ್ಗಸ್ಸ ದಿಟ್ಠಾ ಮಯಾತಿ ಮಯಾ ದಿಟ್ಠಾ, ಮಮ ಸಮನ್ತಚಕ್ಖುನಾ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುನಾ ಚಾತಿ ದ್ವೀಹಿಪಿ ಚಕ್ಖೂಹಿ ದಿಟ್ಠಾ ಪಚ್ಚಕ್ಖತೋ ವಿದಿತಾ। ತೇನ ಅನುಸ್ಸವಾದಿಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ, ಅಯಞ್ಚ ಅತ್ಥೋ ಇದಾನೇವ ಪಾಳಿಯಂ ಆಗಮಿಸ್ಸತಿ। ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತೇನ ಸಮನ್ನಾಗತಾತಿ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತೇನ ಸಮಙ್ಗೀಭೂತಾ। ಅರಿಯಾನಂ ಉಪವಾದಕಾತಿ ಬುದ್ಧಾದೀನಂ ಅರಿಯಾನಂ ಅನ್ತಮಸೋ ಗಿಹಿಸೋತಾಪನ್ನಾನಮ್ಪಿ ಗುಣಪರಿಧಂಸನೇನ ಅಭೂತಬ್ಭಕ್ಖಾನೇನ ಉಪವಾದಕಾ ಅಕ್ಕೋಸಕಾ ಗರಹಕಾ। ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಕಾತಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಕಮ್ಮಸಮಾದಾನಾತಿ ಮಿಚ್ಛಾದಸ್ಸನಹೇತು ಸಮಾದಿನ್ನನಾನಾವಿಧಕಮ್ಮಾ ಯೇ ಚ, ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಮೂಲಕೇಸು ಕಾಯಕಮ್ಮಾದೀಸು ಅಞ್ಞೇಪಿ ಸಮಾದಪೇನ್ತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ವಚೀಮನೋದುಚ್ಚರಿತಗ್ಗಹಣೇನೇವ ಅರಿಯೂಪವಾದಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠೀಸು ಗಹಿತಾಸು ಪುನವಚನಂ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ ನೇಸಂ। ಮಹಾಸಾವಜ್ಜೋ ಹಿ ಅರಿಯೂಪವಾದೋ ಆನನ್ತರಿಯಸದಿಸೋ। ಯಥಾಹ –
‘‘ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ, ಸಾರಿಪುತ್ತ, ಭಿಕ್ಖು ಸೀಲಸಮ್ಪನ್ನೋ, ಸಮಾಧಿಸಮ್ಪನ್ನೋ, ಪಞ್ಞಾಸಮ್ಪನ್ನೋ, ದಿಟ್ಠೇವ ಧಮ್ಮೇ ಅಞ್ಞಂ ಆರಾಧೇಯ್ಯ; ಏವಂಸಮ್ಪದಮಿದಂ, ಸಾರಿಪುತ್ತ, ವದಾಮಿ ತಂ ವಾಚಂ ಅಪ್ಪಹಾಯ, ತಂ ಚಿತ್ತಂ ಅಪ್ಪಹಾಯ, ತಂ ದಿಟ್ಠಿಂ ಅಪ್ಪಟಿನಿಸ್ಸಜ್ಜಿತ್ವಾ ಯಥಾಭತಂ ನಿಕ್ಖಿತ್ತೋ ಏವಂ ನಿರಯೇ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೪೯)।
ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿತೋ ಚ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜತರಂ ನಾಮ ಅಞ್ಞಂ ನತ್ಥಿ। ಯಥಾಹ –
‘‘ನಾಹಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅಞ್ಞಂ ಏಕಧಮ್ಮಮ್ಪಿ ಸಮನುಪಸ್ಸಾಮಿ, ಯಂ ಏವಂ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜತರಂ ಯಥಯಿದಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ। ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಪರಮಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವಜ್ಜಾನೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೧.೩೧೦)।
ತಂ ಖೋ ಪನಾತಿಆದಿ ಯಥಾವುತ್ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಅತ್ತಪಚ್ಚಕ್ಖಭಾವಂ ದಳ್ಹತರಂ ಕತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ಆರದ್ಧಂ। ತಮ್ಪಿ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ।
ಗಾಥಾಸು ಮಿಚ್ಛಾ ಮನಂ ಪಣಿಧಾಯಾತಿ ಅಭಿಜ್ಝಾದೀನಂ ವಸೇನ ಚಿತ್ತಂ ಅಯೋನಿಸೋ ಠಪೇತ್ವಾ। ಮಿಚ್ಛಾ ವಾಚಞ್ಚ ಭಾಸಿಯಾತಿ ಮಿಚ್ಛಾ ಮುಸಾವಾದಾದಿವಸೇನ ವಾಚಂ ಭಾಸಿತ್ವಾ। ಮಿಚ್ಛಾ ಕಮ್ಮಾನಿ ಕತ್ವಾನಾತಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿವಸೇನ ಕಾಯಕಮ್ಮಾನಿ ಕತ್ವಾ। ಅಥ ವಾ ಮಿಚ್ಛಾ ಮನಂ ಪಣಿಧಾಯಾತಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿವಸೇನ ಚಿತ್ತಂ ವಿಪರೀತಂ ಠಪೇತ್ವಾ। ಸೇಸಪದದ್ವಯೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಇದಾನಿಸ್ಸ ತಥಾ ದುಚ್ಚರಿತಚರಣೇ ಕಾರಣಂ ದಸ್ಸೇತಿ ಅಪ್ಪಸ್ಸುತೋತಿ, ಅತ್ತನೋ ಪರೇಸಞ್ಚ ಹಿತಾವಹೇನ ಸುತೇನ ವಿರಹಿತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಪುಞ್ಞಕರೋತಿ ತತೋ ಏವ ಅರಿಯಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅಕೋವಿದತಾಯ ಕಿಬ್ಬಿಸಕಾರೀ ಪಾಪಧಮ್ಮೋ। ಅಪ್ಪಸ್ಮಿಂ ಇಧ ಜೀವಿತೇತಿ ಇಧ ಮನುಸ್ಸಲೋಕೇ ಜೀವಿತೇ ಅತಿಪರಿತ್ತೇ। ತಥಾ ಚಾಹ ‘‘ಯೋ ಚಿರಂ ಜೀವತಿ, ಸೋ ವಸ್ಸಸತಂ ಅಪ್ಪಂ ವಾ ಭಿಯ್ಯೋ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೯೩; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೪೫), ‘‘ಅಪ್ಪಮಾಯು ಮನುಸ್ಸಾನ’’ನ್ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೪೫; ಮಹಾನಿ॰ ೧೦) ಚ। ತಸ್ಮಾ ಬಹುಸ್ಸುತೋ ಸಪ್ಪಞ್ಞೋ ಸೀಘಂ ಪುಞ್ಞಾನಿ ಕತ್ವಾ ಸಗ್ಗೂಪಗೋ ನಿಬ್ಬಾನಪತಿಟ್ಠೋ
ಪಠಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೨. ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಕಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೭೧. ದುತಿಯೇ ಪಠಮಸುತ್ತೇ ವುತ್ತವಿಪರಿಯಾಯೇನ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ದುತಿಯಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೩. ನಿಸ್ಸರಣಿಯಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೭೨. ತತಿಯೇ ನಿಸ್ಸರಣಿಯಾತಿ ನಿಸ್ಸರಣಪಟಿಸಂಯುತ್ತಾ। ಧಾತುಯೋತಿ ಸತ್ತಸುಞ್ಞಸಭಾವಾ। ಕಾಮಾನನ್ತಿ ಕಿಲೇಸಕಾಮಾನಞ್ಚೇವ ವತ್ಥುಕಾಮಾನಞ್ಚ। ಅಥ ವಾ ಕಾಮಾನನ್ತಿ ಕಿಲೇಸಕಾಮಾನಂ। ಕಿಲೇಸಕಾಮತೋ ಹಿ ನಿಸ್ಸರಣಾ ವತ್ಥುಕಾಮೇಹಿಪಿ ನಿಸ್ಸರಣಂಯೇವ ಹೋತಿ, ನ ಅಞ್ಞಥಾ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –
‘‘ನ
ಸಙ್ಕಪ್ಪರಾಗೋ ಪುರಿಸಸ್ಸ ಕಾಮೋ।
ತಿಟ್ಠನ್ತಿ ಚಿತ್ರಾನಿ ತಥೇವ ಲೋಕೇ,
ಅಥೇತ್ಥ ಧೀರಾ ವಿನಯನ್ತಿ ಛನ್ದ’’ನ್ತಿ॥ (ಅ॰ ನಿ॰ ೬.೬೩)।
ನಿಸ್ಸರಣನ್ತಿ ಅಪಗಮೋ। ನೇಕ್ಖಮ್ಮನ್ತಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ, ವಿಸೇಸತೋ ತಂ ಅಸುಭಾರಮ್ಮಣಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಯೋ ಪನ ತಂ ಝಾನಂ ಪಾದಕಂ ಕತ್ವಾ ಸಙ್ಖಾರೇ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ತತಿಯಮಗ್ಗಂ ಪತ್ವಾ ಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೇನ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಸಚ್ಛಿಕರೋತಿ, ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಂ ಅಚ್ಚನ್ತಮೇವ ಕಾಮೇಹಿ ನಿಸ್ಸಟನ್ತಿ ಇದಂ ಉಕ್ಕಟ್ಠತೋ ಕಾಮಾನಂ ನಿಸ್ಸರಣಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ರೂಪಾನನ್ತಿ ರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ, ವಿಸೇಸೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಆರಮ್ಮಣೇಹಿ ಕುಸಲವಿಪಾಕಕಿರಿಯಾಭೇದತೋ ಸಬ್ಬೇಸಂ ರೂಪಾವಚರಧಮ್ಮಾನಂ। ಆರುಪ್ಪನ್ತಿ ಅರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಂ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಕಾಮಾನ’’ನ್ತಿ ಪದಸ್ಸ ‘‘ಸಬ್ಬೇಸಂ ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮಾನ’’ನ್ತಿ ಅತ್ಥಂ ವದನ್ತಿ। ‘‘ನೇಕ್ಖಮ್ಮ’’ನ್ತಿ ಚ ‘‘ಪಞ್ಚ ರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಾನೀ’’ತಿ। ತಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಸು ಭೂತನ್ತಿ ಜಾತಂ। ಸಙ್ಖತನ್ತಿ ಸಮೇಚ್ಚ ಸಮ್ಭುಯ್ಯ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಕತಂ। ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನನ್ತಿ ಕಾರಣತೋ ನಿಬ್ಬತ್ತಂ। ತೀಹಿಪಿ ಪದೇಹಿ ತೇಭೂಮಕೇ ಧಮ್ಮೇ ಅನವಸೇಸತೋ ಪರಿಯಾದಿಯತಿ। ನಿರೋಧೋತಿ ನಿಬ್ಬಾನಂ। ಏತ್ಥ ಚ ಪಠಮಾಯ ಧಾತುಯಾ ಕಾಮಪರಿಞ್ಞಾ ವುತ್ತಾ, ದುತಿಯಾಯ ರೂಪಪರಿಞ್ಞಾ, ತತಿಯಾಯ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖತಪರಿಞ್ಞಾ ಸಬ್ಬಭವಸಮತಿಕ್ಕಮೋ ವುತ್ತೋ।
ಗಾಥಾಸು ಕಾಮನಿಸ್ಸರಣಂ ಞತ್ವಾತಿ ‘‘ಇದಂ ಕಾಮನಿಸ್ಸರಣಂ – ಏವಞ್ಚ ಕಾಮತೋ ನಿಸ್ಸರಣ’’ನ್ತಿ ಜಾನಿತ್ವಾ। ಅತಿಕ್ಕಮತಿ ಏತೇನಾತಿ ಅತಿಕ್ಕಮೋ, ಅತಿಕ್ಕಮನೂಪಾಯೋ, ತಂ ಅತಿಕ್ಕಮಂ ಆರುಪ್ಪಂ ಞತ್ವಾ। ಸಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಸಮನ್ತಿ ವೂಪಸಮನ್ತಿ ಏತ್ಥಾತಿ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರಸಮಥೋ, ನಿಬ್ಬಾನಂ, ತಂ ಫುಸಂ ಫುಸನ್ತೋ। ಸೇಸಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯಮೇವ।
ತತಿಯಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೪. ಸನ್ತತರಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೭೩. ಚತುತ್ಥೇ ರೂಪೇಹೀತಿ ರೂಪಾವಚರಧಮ್ಮೇಹಿ। ಸನ್ತತರಾತಿ ಅತಿಸಯೇನ ಸನ್ತಾ। ರೂಪಾವಚರಧಮ್ಮಾ ಹಿ ಕಿಲೇಸವಿಕ್ಖಮ್ಭನತೋ ವಿತಕ್ಕಾದಿಓಳಾರಿಕಙ್ಗಪ್ಪಹಾನತೋ ಸಮಾಧಿಭೂಮಿಭಾವತೋ ಚ ಸನ್ತಾ ನಾಮ, ಆರುಪ್ಪಾ ಪನ ತೇಹಿಪಿ ಅಙ್ಗಸನ್ತತಾಯ ಚೇವ ಆರಮ್ಮಣಸನ್ತತಾಯ ಚ ಅತಿಸಯೇನ ಸನ್ತವುತ್ತಿಕಾ, ತೇನ ಸನ್ತತರಾತಿ ವುತ್ತಾ। ನಿರೋಧೋತಿ ನಿಬ್ಬಾನಂ। ಸಙ್ಖಾರಾವಸೇಸಸುಖುಮಭಾವಪ್ಪತ್ತಿತೋಪಿ ಹಿ
ಗಾಥಾಸು ರೂಪೂಪಗಾತಿ ರೂಪಭವೂಪಗಾ। ರೂಪಭವೋ ಹಿ ಇಧ ರೂಪನ್ತಿ ವುತ್ತೋ, ‘‘ರೂಪೂಪಪತ್ತಿಯಾ ಮಗ್ಗಂ ಭಾವೇತೀ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ। ಅರೂಪಟ್ಠಾಯಿನೋತಿ ಅರೂಪಾವಚರಾ। ನಿರೋಧಂ ಅಪ್ಪಜಾನನ್ತಾ, ಆಗನ್ತಾರೋ ಪುನಬ್ಭವನ್ತಿ ಏತೇನ ರೂಪಾರೂಪಾವಚರಧಮ್ಮೇಹಿ ನಿರೋಧಸ್ಸ ಸನ್ತಭಾವಮೇವ ದಸ್ಸೇತಿ। ಅರೂಪೇಸು ಅಸಣ್ಠಿತಾತಿ ಅರೂಪರಾಗೇನ ಅರೂಪಭವೇಸು ಅಪ್ಪತಿಟ್ಠಹನ್ತಾ, ತೇಪಿ ಪರಿಜಾನನ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ನಿರೋಧೇ ಯೇ ವಿಮುಚ್ಚನ್ತೀತಿ ಏತ್ಥ ಯೇತಿ ನಿಪಾತಮತ್ತಂ। ಸೇಸಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯಮೇವ।
ಚತುತ್ಥಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೫. ಪುತ್ತಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೭೪. ಪಞ್ಚಮೇ ಪುತ್ತಾತಿ ಅತ್ರಜಾ ಓರಸಪುತ್ತಾ, ದಿನ್ನಕಾದಯೋಪಿ ವಾ। ಸನ್ತೋತಿ ಭವನ್ತಾ ಸಂವಿಜ್ಜಮಾನಾ ಲೋಕಸ್ಮಿನ್ತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಲೋಕೇ ಉಪಲಬ್ಭಮಾನಾ। ಅತ್ಥಿಭಾವೇನ ಸನ್ತೋ, ಪಾಕಟಭಾವೇನ ವಿಜ್ಜಮಾನಾ। ಅತಿಜಾತೋತಿ ಅತ್ತನೋ ಗುಣೇಹಿ ಮಾತಾಪಿತರೋ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಜಾತೋ, ತೇಹಿ ಅಧಿಕಗುಣೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅನುಜಾತೋತಿ ಅವಜಾತೋತಿ ಗುಣೇಹಿ ಮಾತಾಪಿತೂನಂ ಅಧಮೋ ಹುತ್ವಾ ಜಾತೋ, ತೇಹಿ ಹೀನಗುಣೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯೇಹಿ ಪನ ಗುಣೇಹಿ ಯುತ್ತೋ ಮಾತಾಪಿತೂನಂ ಅಧಿಕೋ ಸಮೋ ಹೀನೋತಿ ಚ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ, ತೇ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕಥಞ್ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪುತ್ತೋ ಅತಿಜಾತೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಯ ಪುಚ್ಛಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪುತ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿನಾ ನಿದ್ದೇಸೋ ಆರದ್ಧೋ।
ತತ್ಥ ನ ಬುದ್ಧಂ ಸರಣಂ ಗತಾತಿಆದೀಸು ಬುದ್ಧೋತಿ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮೇಸು ಅಪ್ಪಟಿಹತಞಾಣನಿಮಿತ್ತಾನುತ್ತರವಿಮೋಕ್ಖಾಧಿಗಮಪರಿಭಾವಿತಂ ಖನ್ಧಸನ್ತಾನಂ, ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಪದಟ್ಠಾನಂ ವಾ ಸಚ್ಚಾಭಿಸಮ್ಬೋಧಿಂ ಉಪಾದಾಯ ಪಞ್ಞತ್ತಿಕೋ ಸತ್ತಾತಿಸಯೋ ಬುದ್ಧೋ। ಯಥಾಹ –
‘‘ಬುದ್ಧೋತಿ ಯೋ ಸೋ ಭಗವಾ ಸಯಮ್ಭೂ ಅನಾಚರಿಯಕೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅನನುಸ್ಸುತೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಸಾಮಂ ಸಚ್ಚಾನಿ ಅಭಿಸಮ್ಬುಜ್ಝಿ, ತತ್ಥ ಚ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಂ ಪತ್ತೋ, ಬಲೇಸು ಚ ವಸೀಭಾವ’’ನ್ತಿ (ಚೂಳನಿ॰ ಪಾರಾಯನತ್ಥುತಿಗಾಥಾನಿದ್ದೇಸ ೯೭; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೧೬೧) –
ಅಯಂ
ಬ್ಯಞ್ಜನತೋ ಪನ ಸವಾಸನಾಯ ಕಿಲೇಸನಿದ್ದಾಯ ಅಚ್ಚನ್ತವಿಗಮೇನ ಬುದ್ಧವಾ ಪಟಿಬುದ್ಧವಾತಿ ಬುದ್ಧೋ, ಬುದ್ಧಿಯಾ ವಾ ವಿಕಸಿತಭಾವೇನ ಬುದ್ಧವಾ ವಿಬುದ್ಧವಾತಿ ಬುದ್ಧೋ, ಬುಜ್ಝಿತಾತಿ ಬುದ್ಧೋ, ಬೋಧೇತಾತಿ ಬುದ್ಧೋತಿ ಏವಮಾದಿನಾ ನಯೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಯಥಾಹ –
‘‘ಬುಜ್ಝಿತಾ ಸಚ್ಚಾನೀತಿ ಬುದ್ಧೋ, ಬೋಧೇತಾ ಪಜಾಯಾತಿ ಬುದ್ಧೋ, ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾಯ ಬುದ್ಧೋ, ಸಬ್ಬದಸ್ಸಾವಿತಾಯ ಬುದ್ಧೋ, ಅನಞ್ಞನೇಯ್ಯತಾಯ ಬುದ್ಧೋ, ವಿಸವಿತಾಯ ಬುದ್ಧೋ, ಖೀಣಾಸವಸಙ್ಖಾತೇನ ಬುದ್ಧೋ, ನಿರುಪಕ್ಕಿಲೇಸಸಙ್ಖಾತೇನ ಬುದ್ಧೋ, ಏಕನ್ತವೀತರಾಗೋತಿ ಬುದ್ಧೋ, ಏಕನ್ತವೀತದೋಸೋತಿ
ಹಿಂಸತೀತಿ ಸರಣಂ, ಸಬ್ಬಂ ಅನತ್ಥಂ ಅಪಾಯದುಕ್ಖಂ ಸಬ್ಬಂ ಸಂಸಾರದುಕ್ಖಂ ಹಿಂಸತಿ ವಿನಾಸೇತಿ ವಿದ್ಧಂಸೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸರಣಂ ಗತಾತಿ ‘‘ಬುದ್ಧೋ ಭಗವಾ ಅಮ್ಹಾಕಂ ಸರಣಂ ಗತಿ ಪರಾಯಣಂ ಪಟಿಸರಣಂ ಅಘಸ್ಸ ಹನ್ತಾ ಹಿತಸ್ಸ ವಿಧಾತಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಬುದ್ಧಂ ಭಗವನ್ತಂ ಗಚ್ಛಾಮ ಭಜಾಮ ಸೇವಾಮ ಪಯಿರುಪಾಸಾಮ। ಏವಂ ವಾ ಜಾನಾಮ ಬುಜ್ಝಾಮಾತಿ ಏವಂ ಗತಾ ಉಪಗತಾ ಬುದ್ಧಂ ಸರಣಂ ಗತಾ। ತಪ್ಪಟಿಕ್ಖೇಪೇನ ನ ಬುದ್ಧಂ ಸರಣಂ ಗತಾ।
ಧಮ್ಮಂ ಸರಣಂ ಗತಾತಿ ಅಧಿಗತಮಗ್ಗೇ ಸಚ್ಛಿಕತನಿರೋಧೇ ಯಥಾನುಸಿಟ್ಠಂ ಪಟಿಪಜ್ಜಮಾನೇ ಚತೂಸು ಅಪಾಯೇಸು ಅಪತಮಾನೇ ಕತ್ವಾ ಧಾರೇತೀತಿ ಧಮ್ಮೋ। ಸೋ ಅತ್ಥತೋ ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ ಚೇವ ನಿಬ್ಬಾನಞ್ಚ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –
‘‘ಯಾವತಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮಾ ಸಙ್ಖತಾ, ಅರಿಯೋ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋ ತೇಸಂ ಅಗ್ಗಮಕ್ಖಾಯತೀ’’ತಿ ವಿತ್ಥಾರೋ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೩೪)।
ನ
‘‘ರಾಗವಿರಾಗಮನೇಜಮಸೋಕಂ,
ಧಮ್ಮಮಸಙ್ಖತಮಪ್ಪಟಿಕೂಲಂ।
ಮಧುರಮಿಮಂ ಪಗುಣಂ ಸುವಿಭತ್ತಂ,
ಧಮ್ಮಮಿಮಂ ಸರಣತ್ಥಮುಪೇಹೀ’’ತಿ॥ (ವಿ॰ ವ॰ ೮೮೭)।
ತತ್ಥ ಹಿ ರಾಗವಿರಾಗೋತಿ ಮಗ್ಗೋ ಕಥಿತೋ, ಅನೇಜಮಸೋಕನ್ತಿ ಫಲಂ, ಧಮ್ಮಸಙ್ಖತನ್ತಿ ನಿಬ್ಬಾನಂ, ಅಪ್ಪಟಿಕೂಲಂ ಮಧುರಮಿಮಂ ಪಗುಣಂ ಸುವಿಭತ್ತನ್ತಿ ಪಿಟಕತ್ತಯೇನ ವಿಭತ್ತಾ
ದಿಟ್ಠಿಸೀಲಸಙ್ಘಾತೇನ ಸಂಹತೋತಿ ಸಙ್ಘೋ। ಸೋ ಅತ್ಥತೋ ಅಟ್ಠಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಸಮೂಹೋ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ತಸ್ಮಿಂ ಏವ ವಿಮಾನೇ –
‘‘ಯತ್ಥ ಚ ದಿನ್ನ ಮಹಪ್ಫಲಮಾಹು,
ಚತೂಸು ಸುಚೀಸು ಪುರಿಸಯುಗೇಸು।
ಅಟ್ಠ ಚ ಪುಗ್ಗಲ ಧಮ್ಮದಸಾ ತೇ,
ಸಙ್ಘಮಿಮಂ ಸರಣತ್ಥಮುಪೇಹೀ’’ತಿ॥ (ವಿ॰ ವ॰ ೮೮೮)।
ತಂ
ಏತ್ಥ ಚ ಸರಣಗಮನಕೋಸಲ್ಲತ್ಥಂ ಸರಣಂ ಸರಣಗಮನಂ, ಯೋ ಚ ಸರಣಂ ಗಚ್ಛತಿ ಸರಣಗಮನಪ್ಪಭೇದೋ, ಫಲಂ, ಸಂಕಿಲೇಸೋ, ಭೇದೋ, ವೋದಾನನ್ತಿ ಅಯಂ ವಿಧಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ತತ್ಥ ಪದತ್ಥತೋ ತಾವ ಹಿಂಸತೀತಿ ಸರಣಂ, ಸರಣಗತಾನಂ ತೇನೇವ ಸರಣಗಮನೇನ ಭಯಂ ಸನ್ತಾಸಂ ದುಕ್ಖಂ ದುಗ್ಗತಿಂ ಪರಿಕಿಲೇಸಂ ಹನತಿ ವಿನಾಸೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ, ರತನತ್ತಯಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ಅಥ ವಾ ಹಿತೇ ಪವತ್ತನೇನ ಅಹಿತಾ ನಿವತ್ತನೇನ ಚ ಸತ್ತಾನಂ ಭಯಂ ಹಿಂಸತೀತಿ ಬುದ್ಧೋ ಸರಣಂ, ಭವಕನ್ತಾರತೋ ಉತ್ತಾರಣೇನ ಅಸ್ಸಾಸದಾನೇನ ಚ ಧಮ್ಮೋ, ಅಪ್ಪಕಾನಮ್ಪಿ ಕಾರಾನಂ ವಿಪುಲಫಲಪಟಿಲಾಭಕರಣೇನ ಸಙ್ಘೋ। ತಸ್ಮಾ ಸರಣಗಮನಂ। ತಂಸಮಙ್ಗಿಸತ್ತೋ ಸರಣಂ ಗಚ್ಛತಿ, ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರೇನ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇನ ‘‘ಏತಾನಿ ಮೇ ತೀಣಿ ರತನಾನಿ ಸರಣಂ, ಏತಾನಿ ಪರಾಯಣ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಉಪೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏವಂ ತಾವ ಸರಣಂ ಸರಣಗಮನಂ, ಯೋ ಚ ಸರಣಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಇದಂ ತಯಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಪಭೇದತೋ ಪನ ದುವಿಧಂ ಸರಣಗಮನಂ – ಲೋಕಿಯಂ, ಲೋಕುತ್ತರಞ್ಚ। ತತ್ಥ ಲೋಕುತ್ತರಂ ದಿಟ್ಠಸಚ್ಚಾನಂ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಸರಣಗಮನುಪಕ್ಕಿಲೇಸಸಮುಚ್ಛೇದೇನ ಆರಮ್ಮಣತೋ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣಂ ಹುತ್ವಾ ಕಿಚ್ಚತೋ ಸಕಲೇಪಿ ರತನತ್ತಯೇ ಇಜ್ಝತಿ, ಲೋಕಿಯಂ ಪುಥುಜ್ಜನಾನಂ ಸರಣಗಮನುಪಕ್ಕಿಲೇಸವಿಕ್ಖಮ್ಭನೇನ ಆರಮ್ಮಣತೋ ಬುದ್ಧಾದಿಗುಣಾರಮ್ಮಣಂ ಹುತ್ವಾ ಇಜ್ಝತಿ। ತಂ ಅತ್ಥತೋ ಬುದ್ಧಾದೀಸು ವತ್ಥೂಸು ಸದ್ಧಾಪಟಿಲಾಭೋ
ತಯಿದಂ ಚತುಧಾ ಪವತ್ತತಿ – ಅತ್ತಸನ್ನಿಯ್ಯಾತನೇನ, ತಪ್ಪರಾಯಣತಾಯ, ಸಿಸ್ಸಭಾವೂಪಗಮನೇನ, ಪಣಿಪಾತೇನಾತಿ। ತತ್ಥ ಅತ್ತಸನ್ನಿಯ್ಯಾತನಂ ನಾಮ ‘‘ಅಜ್ಜ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ಅಹಂ ಅತ್ತಾನಂ ಬುದ್ಧಸ್ಸ ನಿಯ್ಯಾತೇಮಿ, ಧಮ್ಮಸ್ಸ, ಸಙ್ಘಸ್ಸಾ’’ತಿ ಏವಂ ಬುದ್ಧಾದೀನಂ ಅತ್ತಪರಿಚ್ಚಜನಂ। ತಪ್ಪರಾಯಣಂ ನಾಮ ‘‘ಅಜ್ಜ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ಅಹಂ ಬುದ್ಧಪರಾಯಣೋ, ಧಮ್ಮಪರಾಯಣೋ, ಸಙ್ಘಪರಾಯಣೋ ಇತಿ ಮಂ ಧಾರೇಹೀ’’ತಿ ಏವಂ ತಪ್ಪಟಿಸರಣಭಾವೋ ಸಿಸ್ಸಭಾವೂಪಗಮನಂ ನಾಮ ‘‘ಅಜ್ಜ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ಅಹಂ ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಅನ್ತೇವಾಸಿಕೋ, ಧಮ್ಮಸ್ಸ, ಸಙ್ಘಸ್ಸ ಇತಿ ಮಂ ಧಾರೇತೂ’’ತಿ ಏವಂ ಸಿಸ್ಸಭಾವಸ್ಸ ಉಪಗಮನಂ। ಪಣಿಪಾತೋ ನಾಮ ‘‘ಅಜ್ಜ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ಅಹಂ ಅಭಿವಾದನಪಚ್ಚುಟ್ಠಾನಅಞ್ಜಲಿಕಮ್ಮಸಾಮೀಚಿಕಮ್ಮಂ ಬುದ್ಧಾದೀನಂ ಏವ ತಿಣ್ಣಂ ವತ್ಥೂನಂ ಕರೋಮಿ ಇತಿ ಮಂ ಧಾರೇತೂ’’ತಿ ಏವಂ ಬುದ್ಧಾದೀಸು ಪರಮನಿಪಚ್ಚಕಾರೋ। ಇಮೇಸಞ್ಹಿ ಚತುನ್ನಂ ಆಕಾರಾನಂ ಅಞ್ಞತರಂ ಕರೋನ್ತೇನ ಗಹಿತಂ ಏವ ಹೋತಿ ಸರಣಗಮನಂ।
ಅಪಿಚ ‘‘ಭಗವತೋ ಅತ್ತಾನಂ ಪರಿಚ್ಚಜಾಮಿ, ಧಮ್ಮಸ್ಸ, ಸಙ್ಘಸ್ಸ ಅತ್ತಾನಂ ಪರಿಚ್ಚಜಾಮಿ, ಜೀವಿತಂ ಪರಿಚ್ಚಜಾಮಿ, ಪರಿಚ್ಚತ್ತೋ ಏವ ಮೇ ಅತ್ತಾ ಜೀವಿತಞ್ಚ, ಜೀವಿತಪರಿಯನ್ತಿಕಂ ಬುದ್ಧಂ ಸರಣಂ ಗಚ್ಛಾಮಿ, ಬುದ್ಧೋ ಮೇ ಸರಣಂ ತಾಣಂ ಲೇಣ’’ನ್ತಿ ಏವಮ್ಪಿ ಅತ್ತಸನ್ನಿಯ್ಯಾತನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ‘‘ಸತ್ಥಾರಞ್ಚ ವತಾಹಂ ಪಸ್ಸೇಯ್ಯಂ, ಭಗವನ್ತಮೇವ ಪಸ್ಸೇಯ್ಯಂ; ಸುಗತಞ್ಚ ವತಾಹಂ ಪಸ್ಸೇಯ್ಯಂ, ಭಗವನ್ತಮೇವ ಪಸ್ಸೇಯ್ಯಂ; ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಞ್ಚ ವತಾಹಂ ಪಸ್ಸೇಯ್ಯಂ; ಭಗವನ್ತಮೇವ ಪಸ್ಸೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೧೫೪) ಏವಂ ಮಹಾಕಸ್ಸಪತ್ಥೇರಸ್ಸ ಸರಣಗಮನಂ ವಿಯ ಸಿಸ್ಸಭಾವೂಪಗಮನಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
‘‘ಸೋ
ನಮಸ್ಸಮಾನೋ ಸಮ್ಬುದ್ಧಂ, ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಚ ಸುಧಮ್ಮತ’’ನ್ತಿ॥ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪೬; ಸು॰ ನಿ॰ ೧೯೪) –
ಏವಂ ಆಳವಕಾದೀನಂ ಸರಣಗಮನಂ ವಿಯ ತಪ್ಪರಾಯಣತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ‘‘ಅಥ ಖೋ, ಬ್ರಹ್ಮಾಯು, ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಉಟ್ಠಾಯಾಸನಾ ಏಕಂಸಂ ಉತ್ತರಾಸಙ್ಗಂ ಕರಿತ್ವಾ ಭಗವತೋ ಪಾದೇಸು ಸಿರಸಾ ನಿಪತಿತ್ವಾ ಭಗವತೋ ಪಾದಾನಿ ಮುಖೇನ ಚ ಪರಿಚುಮ್ಬತಿ, ಪಾಣೀಹಿ ಚ ಪರಿಸಮ್ಬಾಹತಿ, ನಾಮಞ್ಚ ಸಾವೇತಿ ‘ಬ್ರಹ್ಮಾಯು ಅಹಂ, ಭೋ ಗೋತಮ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ, ಬ್ರಹ್ಮಾಯು ಅಹಂ, ಭೋ ಗೋತಮ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ’’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೩೯೪) ಏವಂ ಪಣಿಪಾತೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।
ಸೋ
ಏತ್ಥ ಚ ಲೋಕುತ್ತರಸ್ಸ ಸರಣಗಮನಸ್ಸ ಚತ್ತಾರಿ ಸಾಮಞ್ಞಫಲಾನಿ ವಿಪಾಕಫಲಂ, ಸಬ್ಬದುಕ್ಖಕ್ಖಯೋ ಆನಿಸಂಸಫಲಂ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –
‘‘ಯೋ ಚ ಬುದ್ಧಞ್ಚ ಧಮ್ಮಞ್ಚ, ಸಙ್ಘಞ್ಚ ಸರಣಂ ಗತೋ।
ಚತ್ತಾರಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ, ಸಮ್ಮಪ್ಪಞ್ಞಾಯ ಪಸ್ಸತಿ॥
‘‘ದುಕ್ಖಂ ದುಕ್ಖಸಮುಪ್ಪಾದಂ, ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಚ ಅತಿಕ್ಕಮಂ।
ಅರಿಯಂ ಚಟ್ಠಙ್ಗಿಕಂ ಮಗ್ಗಂ, ದುಕ್ಖೂಪಸಮಗಾಮಿನಂ॥
‘‘ಏತಂ ಖೋ ಸರಣಂ ಖೇಮಂ, ಏತಂ ಸರಣಮುತ್ತಮಂ।
ಏತಂ ಸರಣಮಾಗಮ್ಮ, ಸಬ್ಬದುಕ್ಖಾ ಪಮುಚ್ಚತೀ’’ತಿ॥ (ಧ॰ ಪ॰ ೧೯೦-೧೯೨)।
ಅಪಿಚ
‘‘ಅಟ್ಠಾನಮೇತಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅನವಕಾಸೋ, ಯಂ ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪನ್ನೋ ಪುಗ್ಗಲೋ ಕಞ್ಚಿ ಸಙ್ಖಾರಂ ನಿಚ್ಚತೋ ಉಪಗಚ್ಛೇಯ್ಯ, ಸುಖತೋ ಉಪಗಚ್ಛೇಯ್ಯ, ಕಞ್ಚಿ ಧಮ್ಮಂ ಅತ್ತತೋ ಉಪಗಚ್ಛೇಯ್ಯ, ಮಾತರಂ ಜೀವಿತಾ ವೋರೋಪೇಯ್ಯ, ಪಿತರಂ ಜೀವಿತಾ ವೋರೋಪೇಯ್ಯ, ಅರಹನ್ತಂ ಜೀವಿತಾ ವೋರೋಪೇಯ್ಯ, ದುಟ್ಠಚಿತ್ತೋ ತಥಾಗತಸ್ಸ ಲೋಹಿತಂ ಉಪ್ಪಾದೇಯ್ಯ, ಸಙ್ಘಂ ಭಿನ್ದೇಯ್ಯ, ಅಞ್ಞಂ ಸತ್ಥಾರಂ ಉದ್ದಿಸೇಯ್ಯ ನೇತಂ ಠಾನಂ ವಿಜ್ಜತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೧೨೭-೧೨೮; ಅ॰ ನಿ॰ ೧.೨೬೮-೨೭೬; ವಿಭ॰ ೮೦೯)।
ಲೋಕಿಯಸ್ಸ
‘‘ಯೇ ಕೇಚಿ ಬುದ್ಧಂ ಸರಣಂ ಗತಾಸೇ,
ನ ತೇ ಗಮಿಸ್ಸನ್ತಿ ಅಪಾಯಭೂಮಿಂ।
ಪಹಾಯ ಮಾನುಸಂ ದೇಹಂ,
ದೇವಕಾಯಂ ಪರಿಪೂರೇಸ್ಸನ್ತೀ’’ತಿ॥ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೩೭)।
ಅಪರಮ್ಪಿ
‘‘ಅಥ ಖೋ ಸಕ್ಕೋ ದೇವಾನಮಿನ್ದೋ ಅಸೀತಿಯಾ ದೇವತಾಸಹಸ್ಸೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಯೇನಾಯಸ್ಮಾ ಮಹಾಮೋಗ್ಗಲ್ಲಾನೋ ತೇನುಪಸಙ್ಕಮಿ…ಪೇ॰… ಏಕಮನ್ತಂ ಠಿತಂ ಖೋ ಸಕ್ಕಂ ದೇವಾನಮಿನ್ದಂ ಆಯಸ್ಮಾ ಮಹಾಮೋಗ್ಗಲ್ಲಾನೋ ಏತದವೋಚ – ‘ಸಾಧು ಖೋ, ದೇವಾನಮಿನ್ದ, ಬುದ್ಧಂ ಸರಣಗಮನಂ ಹೋತಿ। ಬುದ್ಧಂ ಸರಣಗಮನಹೇತು ಖೋ, ದೇವಾನಮಿನ್ದ, ಏವಮಿಧೇಕಚ್ಚೇ ಸತ್ತಾ ಕಾಯಸ್ಸ ಭೇದಾ ಪರಂ ಮರಣಾ ಸುಗತಿಂ ಸಗ್ಗಂ ಲೋಕಂ ಉಪಪಜ್ಜನ್ತಿ। ತೇ ಅಞ್ಞೇ ದೇವೇ ದಸಹಿ ಠಾನೇಹಿ ಅಧಿಗಣ್ಹನ್ತಿ – ದಿಬ್ಬೇನ ಆಯುನಾ, ದಿಬ್ಬೇನ ವಣ್ಣೇನ, ದಿಬ್ಬೇನ ಸುಖೇನ, ದಿಬ್ಬೇನ ಯಸೇನ, ದಿಬ್ಬೇನ ಆಧಿಪತೇಯ್ಯೇನ, ದಿಬ್ಬೇಹಿ ರೂಪೇಹಿ, ದಿಬ್ಬೇಹಿ ಸದ್ದೇಹಿ, ದಿಬ್ಬೇಹಿ ಗನ್ಧೇಹಿ, ದಿಬ್ಬೇಹಿ ರಸೇಹಿ, ದಿಬ್ಬೇಹಿ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬೇಹಿ…ಪೇ॰… ಧಮ್ಮಂ, ಸಙ್ಘಂ…ಪೇ॰… ಫೋಟ್ಠಬ್ಬೇಹೀ’’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೩೪೧)।
ವೇಲಾಮಸುತ್ತಾದಿವಸೇನಪಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೯.೨೦) ಸರಣಗಮನಸ್ಸ ಫಲವಿಸೇಸೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಏವಂ ಸರಣಗಮನಸ್ಸ ಫಲಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಲೋಕಿಯಸರಣಗಮನಞ್ಚೇತ್ಥ
ವೋದಾನಮ್ಪಿ
ಪಾಣಾತಿಪಾತಾತಿ ಏತ್ಥ ಪಾಣಸ್ಸ ಸರಸೇನೇವ ಪತನಸಭಾವಸ್ಸ ಅನ್ತರಾ ಏವ ಅತಿಪಾತನಂ ಅತಿಪಾತೋ, ಸಣಿಕಂ ಪತಿತುಂ ಅದತ್ವಾ ಸೀಘಂ ಪಾತನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅತಿಕ್ಕಮ್ಮ ವಾ ಸತ್ಥಾದೀಹಿ ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ ಪಾತನಂ ಅತಿಪಾತೋ, ಪಾಣಘಾತೋತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಪಾಣೋತಿ ಚೇತ್ಥ ಖನ್ಧಸನ್ತಾನೋ, ಯೋ ಸತ್ತೋತಿ ವೋಹರೀಯತಿ, ಪರಮತ್ಥತೋ ರೂಪಾರೂಪಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಂ। ರೂಪಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯೇ ಹಿ ವಿಕೋಪಿತೇ ಇತರಮ್ಪಿ ತಂಸಮ್ಬನ್ಧತಾಯ ವಿನಸ್ಸತೀತಿ। ತಸ್ಮಿಂ ಪನ ಪಾಣೇ ಪಾಣಸಞ್ಞಿನೋ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯುಪಚ್ಛೇದಕಉಪಕ್ಕಮಸಮುಟ್ಠಾಪಿಕಾ ಪಾಣಾತಿಪಾತೋ। ಯಾಯ ಹಿ ಚೇತನಾಯ ಪವತ್ತಮಾನಸ್ಸ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ನಿಸ್ಸಯಭೂತೇಸು ಉಪಕ್ಕಮಕರಣಹೇತುಕಮಹಾಭೂತಪಚ್ಚಯಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕಮಹಾಭೂತಾ ಪುರಿಮಸದಿಸಾ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ವಿಸದಿಸಾ ಏವ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಸಾ ತಾದಿಸಪ್ಪಯೋಗಸಮುಟ್ಠಾಪಿಕಾ ಚೇತನಾ ಪಾಣಾತಿಪಾತೋ। ಲದ್ಧೂಪಕ್ಕಮಾನಿ ಹಿ ಭೂತಾನಿ ಪುರಿಮಭೂತಾನಿ ವಿಯ ನ ವಿಸದಾನೀತಿ ಸಮಾನಜಾತಿಯಾನಂ ಕಾರಣಾನಿ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ। ‘‘ಕಾಯವಚೀದ್ವಾರಾನಂ ಅಞ್ಞತರದ್ವಾರಪ್ಪವತ್ತಾ’’ತಿ ಇದಂ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಪವತ್ತಾಯ ವಧಕಚೇತನಾಯ ಪಾಣಾತಿಪಾತತಾಸಮ್ಭವದಸ್ಸನಂ। ಕುಲುಮ್ಬಸುತ್ತೇಪಿ ಹಿ ‘‘ಇಧೇಕಚ್ಚೋ ಸಮಣೋ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ವಾ ಇದ್ಧಿಮಾ ಚೇತೋ ವಸಿಪ್ಪತ್ತೋ ಅಞ್ಞಿಸ್ಸಾ ಕುಚ್ಛಿಗತಂ ಗಬ್ಭಂ ಪಾಪಕೇನ ಮನಸಾ ಅನುಪೇಕ್ಖಿತಾ ಹೋತೀ’’ತಿ ವಿಜ್ಜಾಮಯಿದ್ಧಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ। ಸಾ ಚ ವಚೀದ್ವಾರಂ ಮುಞ್ಚಿತ್ವಾ ನ ಸಕ್ಕಾ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತುನ್ತಿ ವಚೀದ್ವಾರವಸೇನೇವ ನಿಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಯೇ ಪನ ‘‘ಭಾವನಾಮಯಿದ್ಧಿ ತತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ’’ತಿ ವದನ್ತಿ, ತೇಸಂ ವಾದೋ ಕುಸಲತ್ತಿಕವೇದನತ್ತಿಕವಿತಕ್ಕತ್ತಿಕಭೂಮನ್ತರೇಹಿ ವಿರುಜ್ಝತಿ।
ಸ್ವಾಯಂ ಪಾಣಾತಿಪಾತೋ ಗುಣರಹಿತೇಸು ತಿರಚ್ಛಾನಗತಾದೀಸು ಖುದ್ದಕೇ ಪಾಣೇ ಅಪ್ಪಸಾವಜ್ಜೋ, ಮಹಾಸರೀರೇ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜೋ। ಕಸ್ಮಾ? ಪಯೋಗಮಹನ್ತತಾಯ। ಪಯೋಗಸಮತ್ತೇಪಿ ವತ್ಥುಮಹನ್ತತಾದೀಹಿ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜೋ, ಗುಣವನ್ತೇಸು ಮನುಸ್ಸಾದೀಸು ಅಪ್ಪಗುಣೇ ಪಾಣೇ ಅಪ್ಪಸಾವಜ್ಜೋ, ಮಹಾಗುಣೇ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜೋ
ಏತ್ಥ ಚ ಪಯೋಗವತ್ಥುಮಹನ್ತತಾದೀಹಿ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜತಾ ತೇಹಿ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾಯ ಚೇತನಾಯ ಬಲವಭಾವತೋ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತಸ್ಸ ಪಯೋಗಸ್ಸ
ತಸ್ಸ ಪಾಣೋ, ಪಾಣಸಞ್ಞಿತಾ, ವಧಕಚಿತ್ತಂ, ಉಪಕ್ಕಮೋ, ತೇನ ಮರಣನ್ತಿ ಪಞ್ಚ ಸಮ್ಭಾರಾ। ಪಞ್ಚಸಮ್ಭಾರಯುತ್ತೋ ಪಾಣಾತಿಪಾತೋತಿ ಪಞ್ಚಸಮ್ಭಾರಾವಿನಿಮುತ್ತೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ತೇಸು ಪಾಣಸಞ್ಞಿತಾವಧಕಚಿತ್ತಾನಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗಿಯಾನಿಪಿ ಹೋನ್ತಿ, ಉಪಕ್ಕಮೋ ವಧಕಚೇತನಾಸಮುಟ್ಠಾಪಿತೋ। ತಸ್ಸ ಛ ಪಯೋಗಾ – ಸಾಹತ್ಥಿಕೋ, ಆಣತ್ತಿಕೋ, ನಿಸ್ಸಗ್ಗಿಯೋ, ಥಾವರೋ, ವಿಜ್ಜಾಮಯೋ, ಇದ್ಧಿಮಯೋತಿ। ತೇಸು ಸಹತ್ಥೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತೋ ಸಾಹತ್ಥಿಕೋ। ಪರೇಸಂ ಆಣಾಪನವಸೇನ ಪವತ್ತೋ ಆಣತ್ತಿಕೋ। ಉಸುಸತ್ತಿಆದೀನಂ ನಿಸ್ಸಜ್ಜನವಸೇನ ಪವತ್ತೋ ನಿಸ್ಸಗ್ಗಿಯೋ। ಓಪಾತಖಣನಾದಿವಸೇನ ಪವತ್ತೋ ಥಾವರೋ। ಆಥಬ್ಬಣಿಕಾದೀನಂ ವಿಯ ಮನ್ತಪರಿಜಪ್ಪನಪಯೋಗೋ ವಿಜ್ಜಾಮಯೋ। ದಾಠಾಕೋಟ್ಟನಾದೀನಂ ವಿಯ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕಜಿದ್ಧಿಮಯೋ।
ಏತ್ಥಾಹ – ಖಣೇ ಖಣೇ ನಿರುಜ್ಝನಸಭಾವೇಸು ಸಙ್ಖಾರೇಸು, ಕೋ ಹನ್ತಾ, ಕೋ ವಾ ಹಞ್ಞತಿ? ಯದಿ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಸನ್ತಾನೋ, ಸೋ ಅರೂಪಿತಾಯ ನ ಛೇದನಭೇದನಾದಿವಸೇನ ವಿಕೋಪನಸಮತ್ಥೋ, ನಾಪಿ ವಿಕೋಪನೀಯೋ, ಅಥ ರೂಪಸನ್ತಾನೋ, ಸೋ ಅಚೇತನತಾಯ ಕಟ್ಠಕಲಿಙ್ಗರೂಪಮೋತಿ ನ ತತ್ಥ ಛೇದನಾದಿನಾ ಪಾಣಾತಿಪಾತೋ ಲಬ್ಭತಿ, ಯಥಾ ಮತಸರೀರೇ। ಪಯೋಗೋಪಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತಸ್ಸ ಯಥಾವುತ್ತೋ ಪಹರಣಪ್ಪಹಾರಾದಿಕೋ ಅತೀತೇಸು ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಭವೇಯ್ಯ ಅನಾಗತೇಸು ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೇಸು ವಾ। ತತ್ಥ ನ ತಾವ ಅತೀತೇಸು ಅನಾಗತೇಸು ಚ ಸಮ್ಭವತಿ ತೇಸಂ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಸಭಾವತ್ತಾ, ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೇಸು
ವುಚ್ಚತೇ – ಯಥಾವುತ್ತವಧಕಚೇತನಾಸಮಙ್ಗೀ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪುಞ್ಜೋ ಸತ್ತಸಙ್ಖಾತೋ ಹನ್ತಾ। ತೇನ ಪವತ್ತಿತವಧಪ್ಪಯೋಗನಿಮಿತ್ತಂ ಅಪಗತುಸ್ಮಾವಿಞ್ಞಾಣಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯೋ ಮತೋತಿ ವೋಹಾರಸ್ಸ ವತ್ಥುಭೂತೋ ಯಥಾವುತ್ತವಧಪ್ಪಯೋಗಾಕರಣೇ ಪುಬ್ಬೇ ವಿಯ ಉದ್ಧಂ ಪವತ್ತನಾರಹೋ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಪುಞ್ಜೋ ಹಞ್ಞತಿ, ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಸನ್ತಾನೋ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾ। ನ ಪಟಿವಿರತಾತಿ ಅಪ್ಪಟಿವಿರತಾ।
ಅದಿನ್ನಸ್ಸ ಆದಾನಂ ಅದಿನ್ನಾದಾನಂ, ಪರಸ್ಸ ಹರಣಂ ಥೇಯ್ಯಂ ಚೋರಿಕಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ತತ್ಥ ಅದಿನ್ನನ್ತಿ ಪರಪರಿಗ್ಗಹಿತಂ, ಯತ್ಥ ಪರೋ ಯಥಾಕಾಮಕಾರಿತಂ ಆಪಜ್ಜನ್ತೋ ಅದಣ್ಡಾರಹೋ ಅನುಪವಜ್ಜೋ ಚ ಹೋತಿ। ತಸ್ಮಿಂ ಪರಪರಿಗ್ಗಹಿತೇ
ತಸ್ಸ ಪಞ್ಚ ಸಮ್ಭಾರಾ – ಪರಪರಿಗ್ಗಹಿತಂ, ಪರಪರಿಗ್ಗಹಿತಸಞ್ಞಿತಾ, ಥೇಯ್ಯಚಿತ್ತಂ, ಉಪಕ್ಕಮೋ, ತೇನ
ಕಾಮೇಸೂತಿ ಮೇಥುನಸಮಾಚಾರೇಸು। ಮಿಚ್ಛಾಚಾರೋತಿ ಏಕನ್ತನಿನ್ದಿತೋ ಲಾಮಕಾಚಾರೋ। ಲಕ್ಖಣತೋ ಪನ ಅಸದ್ಧಮ್ಮಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಕಾಯದ್ವಾರಪ್ಪವತ್ತಾ ಅಗಮನೀಯಟ್ಠಾನವೀತಿಕ್ಕಮಚೇತನಾ ಕಾಮೇಸು ಮಿಚ್ಛಾಚಾರೋ। ತತ್ಥ ಅಗಮನೀಯಟ್ಠಾನಂ ನಾಮ ಪುರಿಸಾನಂ ತಾವ ಮಾತುರಕ್ಖಿತಾದಯೋ ದಸ, ಧನಕ್ಕೀತಾದಯೋ ದಸಾತಿ ವೀಸತಿ ಇತ್ಥಿಯೋ, ಇತ್ಥೀಸು ಪನ ದ್ವಿನ್ನಂ ಸಾರಕ್ಖಸಪರಿದಣ್ಡಾನಂ, ದಸನ್ನಞ್ಚ ಧನಕ್ಕೀತಾದೀನನ್ತಿ ದ್ವಾದಸನ್ನಂ ಇತ್ಥೀನಂ ಅಞ್ಞಪುರಿಸಾ। ಸ್ವಾಯಂ ಮಿಚ್ಛಾಚಾರೋ ಸೀಲಾದಿಗುಣರಹಿತೇ ಅಗಮನೀಯಟ್ಠಾನೇ ಅಪ್ಪಸಾವಜ್ಜೋ, ಸೀಲಾದಿಗುಣಸಮ್ಪನ್ನೇ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜೋ। ಗುಣರಹಿತೇಪಿ ಚ ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ ಮಿಚ್ಛಾ ಚರನ್ತಸ್ಸ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜೋ, ಉಭಿನ್ನಂ ಸಮಾನಚ್ಛನ್ದತಾಯ ಅಪ್ಪಸಾವಜ್ಜೋ। ಸಮಾನಚ್ಛನ್ದಭಾವೇಪಿ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಉಪಕ್ಕಮಾನಞ್ಚ ಮುದುತಾಯ ಅಪ್ಪಸಾವಜ್ಜೋ, ತಿಬ್ಬತಾಯ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜೋ। ತಸ್ಸ ಚತ್ತಾರೋ ಸಮ್ಭಾರಾ – ಅಗಮನೀಯವತ್ಥು, ತಸ್ಮಿಂ ಸೇವನಚಿತ್ತಂ, ಸೇವನಪಯೋಗೋ, ಮಗ್ಗೇನಮಗ್ಗಪ್ಪಟಿಪತ್ತಿಅಧಿವಾಸನನ್ತಿ। ತತ್ಥ ಅತ್ತನೋ ರುಚಿಯಾ ಪವತ್ತಿತಸ್ಸ ತಯೋ, ಬಲಕ್ಕಾರೇನ ಪವತ್ತಿತಸ್ಸ ತಯೋತಿ ಅನವಸೇಸಗ್ಗಹಣೇನ ಚತ್ತಾರೋ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ, ಅತ್ಥಸಿದ್ಧಿ ಪನ ತೀಹೇವ। ಏಕೋ ಪಯೋಗೋ ಸಾಹತ್ಥಿಕೋವ।
ಮುಸಾತಿ ಮುಸಾವಾದೋ। ಅಪರೋ ನಯೋ ಮುಸಾತಿ ಅಭೂತಂ ವತ್ಥು, ವಾದೋತಿ ತಸ್ಸ ಭೂತತೋ ತಚ್ಛತೋ ವಿಞ್ಞಾಪನಂ। ತಸ್ಮಾ ಅತಥಂ ವತ್ಥುಂ ತಥತೋ ಪರಂ ವಿಞ್ಞಾಪೇತುಕಾಮಸ್ಸ ತಥಾವಿಞ್ಞಾಪನಪಯೋಗಸಮುಟ್ಠಾಪಿಕಾ ಚೇತನಾ ಮುಸಾವಾದೋ।
ಸೋ ಯಮತ್ಥಂ ಭಞ್ಜತಿ, ತಸ್ಸ ಅಪ್ಪತಾಯ ಅಪ್ಪಸಾವಜ್ಜೋ, ಮಹನ್ತತಾಯ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜೋ। ಅಪಿಚ ಗಹಟ್ಠಾನಂ ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಕಂ ಅದಾತುಕಾಮತಾಯ ನತ್ಥೀತಿ ಆದಿನಯಪ್ಪವತ್ತೋ ಅಪ್ಪಸಾವಜ್ಜೋ, ಸಕ್ಖಿನಾ
ತಸ್ಸ
ಸುರಾತಿ ಪಿಟ್ಠಸುರಾ, ಪೂವಸುರಾ, ಓದನಸುರಾ, ಕಿಣ್ಣಪಕ್ಖಿತ್ತಾ, ಸಮ್ಭಾರಸಂಯುತ್ತಾತಿ ಪಞ್ಚ ಸುರಾ। ಮೇರಯನ್ತಿ ಪುಪ್ಫಾಸವೋ, ಫಲಾಸವೋ, ಮಧ್ವಾಸವೋ, ಗುಳಾಸವೋ ಸಮ್ಭಾರಸಂಯುತ್ತೋತಿ ಪಞ್ಚ ಆಸವಾ। ತದುಭಯಮ್ಪಿ ಮದನೀಯಟ್ಠೇನ ಮಜ್ಜಂ। ಯಾಯ ಚೇತನಾಯ ತಂ ಪಿವತಿ, ಸಾ ಪಮಾದಕಾರಣತ್ತಾ ಪಮಾದಟ್ಠಾನಂ। ಲಕ್ಖಣತೋ ಪನ ಯಥಾವುತ್ತಸ್ಸ ಸುರಾಮೇರಯಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಮಜ್ಜಸ್ಸ ಬೀಜತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಮದವಸೇನ ಕಾಯದ್ವಾರಪ್ಪವತ್ತಾ ಪಮಾದಚೇತನಾ ಸುರಾಮೇರಯಮಜ್ಜಪಮಾದಟ್ಠಾನಂ। ತಸ್ಸ ಮಜ್ಜಭಾವೋ, ಪಾತುಕಮ್ಯತಾಚಿತ್ತಂ, ತಜ್ಜೋ ವಾಯಾಮೋ, ಅಜ್ಝೋಹರಣನ್ತಿ ಚತ್ತಾರೋ ಸಮ್ಭಾರಾ। ಅಕುಸಲಚಿತ್ತೇನೇವ ಚಸ್ಸ ಪಾತಬ್ಬತೋ ಏಕನ್ತೇನ ಸಾವಜ್ಜಭಾವೋ
ಇದಾನಿ ಏತೇಸು ಸಭಾವತೋ, ಆರಮ್ಮಣತೋ, ವೇದನತೋ, ಮೂಲತೋ, ಕಮ್ಮತೋ, ಫಲತೋತಿ ಛಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ತತ್ಥ ಸಭಾವತೋ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಯೋ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಚೇತನಾಸಭಾವಾವ। ಆರಮ್ಮಣತೋ ಪಾಣಾತಿಪಾತೋ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಾರಮ್ಮಣತೋ ಸಙ್ಖಾರಾರಮ್ಮಣೋ, ಅದಿನ್ನಾದಾನಂ ಸತ್ತಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ ಸಙ್ಖಾರಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ, ಮಿಚ್ಛಾಚಾರೋ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬವಸೇನ ಸಙ್ಖಾರಾರಮ್ಮಣೋ, ಸತ್ತಾರಮ್ಮಣೋತಿ ಏಕೇ। ಮುಸಾವಾದೋ ಸತ್ತಾರಮ್ಮಣೋ ವಾ ಸಙ್ಖಾರಾರಮ್ಮಣೋ ವಾ, ಸುರಾಪಾನಂ ಸಙ್ಖಾರಾರಮ್ಮಣಂ। ವೇದನತೋ ಪಾಣಾತಿಪಾತೋ ದುಕ್ಖವೇದನೋ, ಅದಿನ್ನಾದಾನಂ ತಿವೇದನಂ, ಮಿಚ್ಛಾಚಾರೋ ಸುಖಮಜ್ಝತ್ತವಸೇನ ದ್ವಿವೇದನೋ, ತಥಾ ಸುರಾಪಾನಂ। ಸನ್ನಿಟ್ಠಾಪಕಚಿತ್ತೇನ ಪನ ಉಭಯಮ್ಪಿ ಮಜ್ಝತ್ತವೇದನಂ ನ ಹೋತಿ। ಮುಸಾವಾದೋ ತಿವೇದನೋ। ಮೂಲತೋ ಪಾಣಾತಿಪಾತೋ ದೋಸಮೋಹವಸೇನ ದ್ವಿಮೂಲಕೋ, ಅದಿನ್ನಾದಾನಂ ಮುಸಾವಾದೋ ಚ ದೋಸಮೋಹವಸೇನ ವಾ ಲೋಭಮೋಹವಸೇನ ಕಮ್ಮತೋ ಮುಸಾವಾದೋಯೇವೇತ್ಥ ವಚೀಕಮ್ಮಂ, ಸೇಸಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಮ್ಪಿ ಕಾಯಕಮ್ಮಮೇವ। ಫಲತೋ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಅಪಾಯೂಪಪತ್ತಿಫಲಾ ಚೇವ ಸುಗತಿಯಮ್ಪಿ ಅಪ್ಪಾಯುಕತಾದಿನಾನಾವಿಧಅನಿಟ್ಠಫಲಾ ಚಾತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ಸಭಾವಾದಿತೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ಅಪ್ಪಟಿವಿರತಾತಿ ಸಮಾದಾನವಿರತಿಯಾ ಸಮ್ಪತ್ತವಿರತಿಯಾ ಚ ಅಭಾವೇನ ನ ಪಟಿವಿರತಾ। ದುಸ್ಸೀಲಾತಿ ತತೋ ಏವ ಪಞ್ಚಸೀಲಮತ್ತಸ್ಸಾಪಿ ಅಭಾವೇನ ನಿಸ್ಸೀಲಾ। ಪಾಪಧಮ್ಮಾತಿ ಲಾಮಕಧಮ್ಮಾ, ಹೀನಾಚಾರಾ। ಪಾಣಾತಿಪಾತಾ ಪಟಿವಿರತೋತಿ
ಇಧಾಪಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾವೇರಮಣಿಆದೀನಂ ಸಭಾವತೋ ಆರಮ್ಮಣತೋ ಸಭಾವತೋ ಪಞ್ಚಪಿ ಚೇತನಾಯೋಪಿ ಹೋನ್ತಿ ವಿರತಿಯೋಪಿ, ವಿರತಿವಸೇನ ಪನ ದೇಸನಾ ಆಗತಾ। ಯಾ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾ ವಿರಮನ್ತಸ್ಸ ‘‘ಯಾ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾ ಆರತಿ ವಿರತೀ’’ತಿ ಏವಂ ವುತ್ತಾ ಕುಸಲಚಿತ್ತಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ವಿರತಿ। ಸಾ ಪಭೇದತೋ ತಿವಿಧಾ – ಸಮ್ಪತ್ತವಿರತಿ, ಸಮಾದಾನವಿರತಿ, ಸಮುಚ್ಛೇದವಿರತೀತಿ। ತತ್ಥ ಅಸಮಾದಿನ್ನಸಿಕ್ಖಾಪದಾನಂ ಅತ್ತನೋ ಜಾತಿವಯಬಾಹುಸಚ್ಚಾದೀನಿ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ‘‘ಅಯುತ್ತಮೇತಂ ಅಮ್ಹಾಕಂ ಕಾತು’’ನ್ತಿ ಸಮ್ಪತ್ತವತ್ಥುಂ ಅವೀತಿಕ್ಕಮನ್ತಾನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ವಿರತಿ ಸಮ್ಪತ್ತವಿರತಿ ನಾಮ। ಸಮಾದಿನ್ನಸಿಕ್ಖಾಪದಾನಂ ಸಿಕ್ಖಾಪದಸಮಾದಾನೇ ತದುತ್ತರಿ ಚ ಅತ್ತನೋ ಜೀವಿತಮ್ಪಿ ಪರಿಚ್ಚಜಿತ್ವಾ ವತ್ಥುಂ ಅವೀತಿಕ್ಕಮನ್ತಾನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ವಿರತಿ ಸಮಾದಾನವಿರತಿ ನಾಮ। ಅರಿಯಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಪನ ವಿರತಿ ಸಮುಚ್ಛೇದವಿರತಿ ನಾಮ, ಯಸ್ಸಾ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಾನಂ ‘‘ಪಾಣಂ ಘಾತೇಸ್ಸಾಮಾ’’ತಿ ಚಿತ್ತಮ್ಪಿ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ತಾಸು ಸಮಾದಾನವಿರತಿ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಾ।
ಆರಮ್ಮಣತೋ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀನಂ ಆರಮ್ಮಣಾನೇವ ಏತೇಸಂ ಆರಮ್ಮಣಾನಿ। ವೀತಿಕ್ಕಮಿತಬ್ಬತೋಯೇವ ಹಿ ವಿರತಿ ನಾಮ ಹೋತಿ। ಯಥಾ ಪನ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣೋ ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ ಕಿಲೇಸೇ ಪಜಹತಿ, ಏವಂ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಾದಿಆರಮ್ಮಣಾಯೇವ ಏತೇ ಕುಸಲಧಮ್ಮಾ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀನಿ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಾನಿ ಪಜಹನ್ತಿ। ವೇದನತೋ ಸಬ್ಬಾಪಿ ಸುಖವೇದನಾವ।
ಮೂಲತೋ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಚಿತ್ತೇನ ವಿರಮನ್ತಸ್ಸ ಅಲೋಭಅದೋಸಅಮೋಹವಸೇನ ತಿಮೂಲಾ ಹೋನ್ತಿ, ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಚಿತ್ತೇನ ವಿರಮನ್ತಸ್ಸ ಅಲೋಭಅದೋಸವಸೇನ ದ್ವಿಮೂಲಾ। ಕಮ್ಮತೋ ಮುಸಾವಾದಾ ವೇರಮಣಿ ವಚೀಕಮ್ಮಂ ಸಮಾದಾನತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಗರುಟ್ಠಾನಿಯಸ್ಸ ಸನ್ತಿಕೇ ತಂ ಅಲಭನ್ತೇನ ಸಯಮೇವ ವಾ ಪಞ್ಚ ಸೀಲಾನಿ ಏಕಜ್ಝಂ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕಂ ವಾ ಸಮಾದಿಯನ್ತೇನ ಸಮಾದಿನ್ನಾನಿ ಹೋನ್ತಿ। ಭೇದತೋ ಗಹಟ್ಠಾನಂ ಯಂ ಯಂ ವೀತಿಕ್ಕನ್ತಂ, ತಂ ತದೇವ ಭಿಜ್ಜತಿ, ಇತರಂ ನ ಭಿಜ್ಜತಿ। ಕಸ್ಮಾ? ಗಹಟ್ಠಾ ಹಿ ಅನಿಬದ್ಧಸೀಲಾ ಹೋನ್ತಿ, ಯಂ ಯಂ ಸಕ್ಕೋನ್ತಿ, ತಂ ತದೇವ ರಕ್ಖನ್ತಿ। ಪಬ್ಬಜಿತಾನಂ ಪನ ಏಕಸ್ಮಿಂ ವೀತಿಕ್ಕನ್ತೇ ಸಬ್ಬಾನಿ ಭಿಜ್ಜನ್ತೀತಿ।
ಫಲತೋತಿ
ಅದಿನ್ನಾದಾನಾ ವೇರಮಣಿಯಾ ಮಹಾಧನಧಞ್ಞತಾ, ಅನನ್ತಭೋಗತಾ, ಥಿರಭೋಗತಾ, ಇಚ್ಛಿತಾನಂ ಭೋಗಾನಂ ಖಿಪ್ಪಂ ಪಟಿಲಾಭೋ, ರಾಜಾದೀಹಿ ಅಸಾಧಾರಣಭೋಗತಾ, ಉಳಾರಭೋಗತಾ, ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಜೇಟ್ಠಕಭಾವೋ, ನತ್ಥಿಭಾವಸ್ಸ ಅಜಾನನತಾ, ಸುಖವಿಹಾರಿತಾತಿ ಏವಮಾದೀನಿ।
ಅಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಾ ವೇರಮಣಿಯಾ ವಿಗತಪಚ್ಚತ್ಥಿಕತಾ, ಸಬ್ಬಸತ್ತಾನಂ ಪಿಯಮನಾಪತಾ, ಅನ್ನಪಾನವತ್ಥಚ್ಛಾದನಾದೀನಂ ಲಾಭಿತಾ, ಸುಖಸುಪನತಾ, ಸುಖಪಟಿಬುಜ್ಝನತಾ, ಅಪಾಯಭಯವಿಮೋಕ್ಖೋ, ಇತ್ಥಿಭಾವನಪುಂಸಕಭಾವಾನಂ ಅಭಬ್ಬತಾ, ಅಕ್ಕೋಧನತಾ, ಸಚ್ಚಕಾರಿತಾ, ಅಮಙ್ಕುತಾ, ಆರಾಧನಸುಖತಾ, ಪರಿಪುಣ್ಣಿನ್ದ್ರಿಯತಾ, ಪರಿಪುಣ್ಣಲಕ್ಖಣತಾ, ನಿರಾಸಙ್ಕತಾ, ಅಪ್ಪೋಸ್ಸುಕ್ಕತಾ, ಸುಖವಿಹಾರಿತಾ, ಅಕುತೋಭಯತಾ, ಪಿಯವಿಪ್ಪಯೋಗಾಭಾವೋತಿ ಏವಮಾದೀನಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಮಿಚ್ಛಾಚಾರಾವೇರಮಣಿಯಾ ಫಲಾನಿಪಿ ಏತ್ಥೇವ ಅನ್ತೋಗಧಾನಿ, ತಸ್ಮಾ (ಅಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಾ ವೇರಮಣಿಯಾ)।
ಮುಸಾವಾದಾ ವೇರಮಣಿಯಾ ವಿಪ್ಪಸನ್ನಿನ್ದ್ರಿಯತಾ, ವಿಸ್ಸಟ್ಠಮಧುರಭಾಣಿತಾ, ಸಮಸಿತಸುದ್ಧದನ್ತತಾ, ನಾತಿಥೂಲತಾ, ನಾತಿಕಿಸತಾ, ನಾತಿರಸ್ಸತಾ, ನಾತಿದೀಘತಾ, ಸುಖಸಮ್ಫಸ್ಸತಾ, ಉಪ್ಪಲಗನ್ಧಮುಖತಾ, ಸುಸ್ಸೂಸಕಪರಿಸತಾ, ಆದೇಯ್ಯವಚನತಾ, ಕಮಲದಲಸದಿಸಮುದುಲೋಹಿತತನುಜಿವ್ಹತಾ, ಅಲೀನತಾ, ಅನುದ್ಧತತಾತಿ ಏವಮಾದೀನಿ।
ಸುರಾಮೇರಯಮಜ್ಜಪಮಾದಟ್ಠಾನಾ ವೇರಮಣಿಯಾ ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೇಸು ಕಿಚ್ಚಕರಣೀಯೇಸು ಅಪ್ಪಮಾದತಾ, ಞಾಣವನ್ತತಾ, ಸದಾ ಉಪಟ್ಠಿತಸ್ಸತಿತಾ, ಉಪ್ಪನ್ನೇಸು ಕಿಚ್ಚಕರಣೀಯೇಸು ಠಾನುಪ್ಪತ್ತಿಕಪಟಿಭಾನವನ್ತತಾ
ಸೀಲವಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತಪಞ್ಚಸೀಲವಸೇನ ಸೀಲವಾ। ಕಲ್ಯಾಣಧಮ್ಮೋತಿ ಸುನ್ದರಧಮ್ಮೋ, ಸರಣಗಮನಪರಿದೀಪಿತಾಯ ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸಮ್ಪನ್ನಪಞ್ಞೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯೋ ಪನ ಪುತ್ತೋ ಮಾತಾಪಿತೂಸು ಅಸ್ಸದ್ಧೇಸು ದುಸ್ಸೀಲೇಸು ಚ ಸಯಮ್ಪಿ ತಾದಿಸೋ, ಸೋಪಿ ಅವಜಾತೋಯೇವಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಾದಯೋ ಹಿ ಇಧ ಅವಜಾತಭಾವಸ್ಸ ಲಕ್ಖಣಂ ವುತ್ತಾ, ತೇ ಚ ತಸ್ಮಿಂ ಸಂವಿಜ್ಜನ್ತಿ। ಮಾತಾಪಿತರೋ ಪನ ಉಪಾದಾಯ ಪುತ್ತಸ್ಸ ಅತಿಜಾತಾದಿಭಾವೋ ವುಚ್ಚತೀತಿ।
ಯೋ ಹೋತಿ ಕುಲಗನ್ಧನೋತಿ ಕುಲಚ್ಛೇದಕೋ ಕುಲವಿನಾಸಕೋ। ಛೇದನತ್ಥೋ ಹಿ ಇಧ ಗನ್ಧಸದ್ದೋ, ‘‘ಉಪ್ಪಲಗನ್ಧಪಚ್ಚತ್ಥಿಕಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಪಾರಾ॰ ೬೫) ವಿಯ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಕುಲಧಂಸನೋ’’ತಿ ಪಠನ್ತಿ, ಸೋ ಏವತ್ಥೋ।
ಏತೇ ಖೋ ಪುತ್ತಾ ಲೋಕಸ್ಮಿನ್ತಿ ಏತೇ ಅತಿಜಾತಾದಯೋ ತಯೋ ಪುತ್ತಾ ಏವ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸತ್ತಲೋಕೇ ಪುತ್ತಾ ನಾಮ, ನ ಇತೋ ವಿನಿಮುತ್ತಾ ಅತ್ಥಿ। ಇಮೇಸು ಪನ ಯೇ ಭವನ್ತಿ ಉಪಾಸಕಾ ಯೇ ಸರಣಗಮನಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಉಪಾಸಕಾ ಭವನ್ತಿ ಕಮ್ಮಸ್ಸಕತಾಞಾಣೇನ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕೋವಿದಾ, ತೇ ಚ ಪಣ್ಡಿತಾ ಪಞ್ಞವನ್ತೋ, ಪಞ್ಚಸೀಲದಸಸೀಲೇನ ಸಮ್ಪನ್ನಾ ಪರಿಪುಣ್ಣಾ। ಯಾಚಕಾನಂ ವಚನಂ ಜಾನನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಮುಖಾಕಾರದಸ್ಸನೇನೇವ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಪೂರಣತೋತಿ ವದಞ್ಞೂ, ತೇಸಂ ವಾ ‘‘ದೇಹೀ’’ತಿ ವಚನಂ ಸುತ್ವಾ ‘‘ಇಮೇ ಪುಬ್ಬೇ ದಾನಂ ಅದತ್ವಾ ಏವಂಭೂತಾ, ಮಯಾ ಪನ ಏವಂ ನ ಭವಿತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ ತೇಸಂ ಪರಿಚ್ಚಾಗೇನ ತದತ್ಥಂ ಜಾನನ್ತೀತಿ ವದಞ್ಞೂ, ಪಣ್ಡಿತಾನಂ ವಾ ಕಮ್ಮಸ್ಸಕತಾದಿದೀಪಕಂ ವಚನಂ ಜಾನನ್ತೀತಿ ವದಞ್ಞೂ। ‘‘ಪದಞ್ಞೂ’’ತಿ ಚ ಪಠನ್ತಿ, ಪದಾನಿಯಾ ಪರಿಚ್ಚಾಗಸೀಲಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ತತೋ ಏವ ವಿಗತಮಚ್ಛೇರಮಲತ್ತಾ ವೀತಮಚ್ಛರಾ। ಅಬ್ಭಘನಾತಿ ಅಬ್ಭಸಙ್ಖಾತಾ ಘನಾ, ಘನಮೇಘಪಟಲಾ ವಾ ಮುತ್ತೋ ಚನ್ದೋವಿಯ, ಉಪಾಸಕಾದಿಪರಿಸಾಸು ಖತ್ತಿಯಾದಿಪರಿಸಾಸು ಚ ವಿರೋಚರೇ ವಿರೋಚನ್ತಿ, ಸೋಭನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಪಞ್ಚಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೬. ಅವುಟ್ಠಿಕಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೭೫. ಛಟ್ಠೇ ಅವುಟ್ಠಿಕಸಮೋತಿ ಅವುಟ್ಠಿಕಮೇಘಸಮೋ। ಏಕಚ್ಚೋ ಹಿ ಮೇಘೋ ಸತಪಟಲಸಹಸ್ಸಪಟಲೋ ಹುತ್ವಾ ಉಟ್ಠಹಿತ್ವಾ ಥನನ್ತೋ ಗಜ್ಜನ್ತೋ ವಿಜ್ಜೋತನ್ತೋ ಏಕಂ ಉದಕಬಿನ್ದುಮ್ಪಿ ಅಪಾತೇತ್ವಾ ವಿಗಚ್ಛತಿ, ತಥೂಪಮೋ ಏಕಚ್ಚೋ ಪುಗ್ಗಲೋತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಅವುಟ್ಠಿಕಸಮೋ’’ತಿ। ಪದೇಸವಸ್ಸೀತಿ ಏಕದೇಸವಸ್ಸಿಮೇಘಸಮೋ। ಪದೇಸವಸ್ಸೀ ವಿಯಾತಿ ಹಿ ಪದೇಸವಸ್ಸೀ। ಏಕಚ್ಚೋ ಏಕಸ್ಮಿಂಯೇವ ಠಾನೇ ಠಿತೇಸು ಮನುಸ್ಸೇಸು ಯಥಾ ಏಕಚ್ಚೇ ತೇಮೇನ್ತಿ, ಏಕಚ್ಚೇ ನ ತೇಮೇನ್ತಿ, ಏವಂ ಮನ್ದಂ ವಸ್ಸತಿ, ತಥೂಪಮಂ ಏಕಚ್ಚಂ ಪುಗ್ಗಲಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಪದೇಸವಸ್ಸೀ’’ತಿ। ಸಬ್ಬತ್ಥಾಭಿವಸ್ಸೀತಿ ಸಬ್ಬಸ್ಮಿಂ ಪಥವೀಪಬ್ಬತಸಮುದ್ದಾದಿಕೇ ಜಗತಿಪ್ಪದೇಸೇ ಅಭಿವಸ್ಸಿಮೇಘಸಮೋ। ಏಕಚ್ಚೋ ಹಿ ಸಕಲಚಕ್ಕವಾಳಗಬ್ಭಂ ಪತ್ಥರಿತ್ವಾ ಸಬ್ಬತ್ಥಕಮೇವ ಅಭಿವಸ್ಸತಿ, ತಂ ಚಾತುದ್ದೀಪಿಕಮಹಾಮೇಘಂ ಏಕಚ್ಚಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಉಪಮಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸಬ್ಬತ್ಥಾಭಿವಸ್ಸೀ’’ತಿ।
ಸಬ್ಬೇಸಾನನ್ತಿ ಸಬ್ಬೇಸಂ, ಅಯಮೇವ ವಾ ಪಾಠೋ। ನ ದಾತಾ ಹೋತೀತಿ ಅದಾನಸೀಲೋ ಹೋತಿ, ಥದ್ಧಮಚ್ಛರಿತಾಯ ನ ಕಸ್ಸಚಿ ಕಿಞ್ಚಿ ದೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇದಾನಿ ದಾನಸ್ಸ ಖೇತ್ತಂ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮಞ್ಚ ವಿಭಾಗೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸಮಣಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಸಮಿತಪಾಪಸಮಣಾ ಚೇವ ಪಬ್ಬಜ್ಜಮತ್ತಸಮಣಾ ಚ ಬಾಹಿತಪಾಪಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಚೇವ ಜಾತಿಮತ್ತಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಚ ಇಧ ‘‘ಸಮಣಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ’’ತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ। ಕಪಣಾ ನಾಮ ದುಗ್ಗತಾ ದಲಿದ್ದಮನುಸ್ಸಾ। ಅದ್ಧಿಕಾ ನಾಮ ಪಥಾವಿನೋ ಪರಿಬ್ಬಯವಿಹೀನಾ। ವನಿಬ್ಬಕಾ ನಾಮ ಯೇ ‘‘ಇಟ್ಠಂ ದೇಥ ಕನ್ತಂ ಮನಾಪಂ ಕಾಲೇನ ಅನವಜ್ಜಂ ಉದಗ್ಗಚಿತ್ತಾ ಪಸನ್ನಚಿತ್ತಾ, ಏವಂ ದೇನ್ತಾ ಗಚ್ಛಥ ಸುಗತಿಂ, ಗಚ್ಛಥ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ದಾನೇ ನಿಯೋಜೇನ್ತಾ ದಾನಸ್ಸ ವಣ್ಣಂ ಥೋಮೇನ್ತಾ ವಿಚರನ್ತಿ। ಯಾಚಕಾ ನಾಮ ಯೇ ಕೇವಲಂ ‘‘ಮುಟ್ಠಿಮತ್ತಂ ದೇಥ, ಪಸತಮತ್ತಂ ದೇಥ, ಸರಾವಮತ್ತಂ ದೇಥಾ’’ತಿ ಅಪ್ಪಕಮ್ಪಿ ಯಾಚಮಾನಾ ವಿಚರನ್ತಿ। ತತ್ಥ ಸಮಣಬ್ರಾಹ್ಮಣಗ್ಗಹಣೇನ ಗುಣಖೇತ್ತಂ ಉಪಕಾರಿಖೇತ್ತಞ್ಚ ದಸ್ಸೇತಿ, ಕಪಣಾದಿಗ್ಗಹಣೇನ ಕರುಣಾಖೇತ್ತಂ। ಅನ್ನನ್ತಿ ಯಂಕಿಞ್ಚಿ ಖಾದನೀಯಂ ಭೋಜನೀಯಂ। ಪಾನನ್ತಿ ವತ್ಥನ್ತಿ ನಿವಾಸನಪಾರುಪನಾದಿಅಚ್ಛಾದನಂ। ಯಾನನ್ತಿ ರಥವಯ್ಹಾದಿ ಅನ್ತಮಸೋ ಉಪಾಹನಂ ಉಪಾದಾಯ ಗಮನಸಾಧನಂ। ಮಾಲಾತಿ ಗನ್ಥಿತಾಗನ್ಥಿತಭೇದಂ ಸಬ್ಬಂ ಪುಪ್ಫಂ। ಗನ್ಧನ್ತಿ ಯಂಕಿಞ್ಚಿ ಗನ್ಧಜಾತಂ ಪಿಸಿತಂ ಅಪಿಸಿತಂ ಗನ್ಧೂಪಕರಣಞ್ಚ। ವಿಲೇಪನನ್ತಿ ಛವಿರಾಗಕರಣಂ। ಸೇಯ್ಯಾತಿ ಮಞ್ಚಪೀಠಾದಿ ಚೇವ ಪಾವಾರಕೋಜವಾದಿ ಚ ಸಯಿತಬ್ಬವತ್ಥು। ಸೇಯ್ಯಗ್ಗಹಣೇನ ಚೇತ್ಥ ಆಸನಮ್ಪಿ ಗಹಿತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಆವಸಥನ್ತಿ ವಾತಾತಪಾದಿಪರಿಸ್ಸಯವಿನೋದನಂ ಪತಿಸ್ಸಯಂ। ಪದೀಪೇಯ್ಯನ್ತಿ ದೀಪಕಪಲ್ಲಿಕಾದಿಪದೀಪೂಪಕರಣಂ।
ಏವಂ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇತಿ ವಿಜ್ಜಮಾನೇಪಿ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮೇ ಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಾನಂ ಏವಂ ದಾತಬ್ಬವತ್ಥುಂ ಸಬ್ಬೇನ ಸಬ್ಬಂ
ಗಾಥಾಸು ಸಮಣೇತಿ ಉಪಯೋಗವಸೇನ ಬಹುವಚನಂ ತಥಾ ಸೇಸೇಸುಪಿ। ಲದ್ಧಾನಾತಿ ಲಭಿತ್ವಾ, ಸಮಣೇ ದಕ್ಖಿಣೇಯ್ಯೇ ಪವಾರೇತ್ವಾ ಪುಟ್ಠೋ ನ ಸಂವಿಭಜತಿ। ಅನ್ನಂ ಪಾನಞ್ಚ ಭೋಜನನ್ತಿ ಅನ್ನಂ ವಾ ಪಾನಂ ವಾ ಅಞ್ಞಂ ವಾ ಭುಞ್ಜಿತಬ್ಬಯುತ್ತಕಂ ಭೋಜನಂ, ತಂ ನ ಸಂವಿಭಜತಿ। ಅಯಞ್ಹೇತ್ಥ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ – ಯೋ ಅತ್ಥಿಕಭಾವೇನ ಉಪಗತೇ ಸಮ್ಪಟಿಗ್ಗಾಹಕೇ ಲಭಿತ್ವಾ ಅನ್ನಾದಿನಾ ಸಂವಿಭಾಗಮತ್ತಮ್ಪಿ ನ ಕರೋತಿ, ಕಿಂ ಸೋ ಅಞ್ಞಂ ದಾನಂ ದಸ್ಸತಿ, ತಂ ಏವರೂಪಂ ಥದ್ಧಮಚ್ಛರಿಯಂ ಪುರಿಸಾಧಮಂ ನಿಹೀನಪುಗ್ಗಲಂ ಪಣ್ಡಿತಾ ಅವುಟ್ಠಿಕಸಮೋತಿ ಆಹು ಕಥಯನ್ತೀತಿ।
ಏಕಚ್ಚಾನಂ ನ ದದಾತೀತಿ ವಿಜ್ಜಮಾನೇಪಿ ಮಹತಿ ದಾತಬ್ಬಧಮ್ಮೇ ಏಕೇಸಂ ಸತ್ತಾನಂ ತೇಸು ಕೋಧವಸೇನ ವಾ, ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮೇ ಲೋಭವಸೇನ ವಾ ನ ದದಾತಿ। ಏಕಚ್ಚಾನಂ ಪವೇಚ್ಛತೀತಿ ಏಕೇಸಂಯೇವ ಪನ ದದಾತಿ। ಮೇಧಾವಿನೋತಿ ಪಞ್ಞವನ್ತೋ ಪಣ್ಡಿತಾ ಜನಾ।
ಸುಭಿಕ್ಖವಾಚೋತಿ ಯೋ ಉಪಗತಾನಂ ಯಾಚಕಾನಂ ‘‘ಅನ್ನಂ ದೇಥ, ಪಾನಂ ದೇಥಾ’’ತಿಆದಿನಾ ತಂ ತಂ ದಾಪೇತಿ, ಸೋ ಸುಲಭಭಿಕ್ಖತಾಯ ಸುಭಿಕ್ಖಾ ವಾಚಾ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಸುಭಿಕ್ಖವಾಚೋ। ‘‘ಸುಭಿಕ್ಖವಸ್ಸೀ’’ತಿಪಿ ಪಠನ್ತಿ। ಯಥಾ ಲೋಕೋ ಸುಭಿಕ್ಖೋ ಹೋತಿ, ಏವಂ ಸಬ್ಬತ್ಥಾಭಿವಸ್ಸಿತಮಹಾಮೇಘೋ ಸುಭಿಕ್ಖವಸ್ಸೀ ನಾಮ ಹೋತಿ। ಏವಮಯಮ್ಪಿ ಮಹಾದಾನೇಹಿ ಸಬ್ಬತ್ಥಾಭಿವಸ್ಸೀ ಸುಭಿಕ್ಖವಸ್ಸೀತಿ। ಆಮೋದಮಾನೋ ಪಕಿರೇತೀತಿ ತುಟ್ಠಹಟ್ಠಮಾನಸೋ ಸಹತ್ಥೇನ ದಾನಂ ದೇನ್ತೋ ಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಖೇತ್ತೇ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮಂ ಪಕಿರೇನ್ತೋ ವಿಯ ಹೋತಿ, ವಾಚಾಯಪಿ ‘‘ದೇಥ ದೇಥಾ’’ತಿ ಭಾಸತಿ।
ಇದಾನಿ ‘‘ಯಥಾಪಿ ಮೇಘೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ರಾಯಂ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ – ಯಥಾ ಮಹಾಮೇಘೋ ಪಠಮಂ ಮನ್ದನಿಗ್ಘೋಸೇನ ಥನಯಿತ್ವಾ ಪುನ ಸಕಲನದೀಕನ್ದರಾನಿ ಏಕನಿನ್ನಾದಂ ಕರೋನ್ತೋ ಗಜ್ಜಯಿತ್ವಾ ಪವಸ್ಸತಿ, ಸಬ್ಬತ್ಥಕಮೇವ ವಾರಿನಾ ಉದಕೇನ ಥಲಂ ನಿನ್ನಞ್ಚ ಅಭಿಸನ್ದನ್ತೋ ಪೂರೇತಿ ಏಕೋಘಂ ಕರೋತಿ, ಏವಮೇವ ಇಧ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸತ್ತಲೋಕೇ ಏಕಚ್ಚೋ ಉಳಾರಪುಗ್ಗಲೋ ಸಬ್ಬಸಮತಾಯ ತಾದಿಸೋ ಯಥಾ ಧನಂ ಉಟ್ಠಾನಾಧಿಗತಂ ಅತ್ತನೋ ಉಟ್ಠಾನವೀರಿಯಾಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಂ ಹೋತಿ, ಏವಂ ಅನಲಸೋ ಹುತ್ವಾ ತಞ್ಚ ಧಮ್ಮೇನ ಞಾಯೇನ ಸಂಹರಿತ್ವಾ ತನ್ನಿಬ್ಬತ್ತೇನ ಅನ್ನೇನ ಪಾನೇನ ಅಞ್ಞೇನ ಚ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮೇನ ಪತ್ತೇ ಸಮ್ಪತ್ತೇ ವನಿಬ್ಬಕೇ ಸಮ್ಮಾ ಸಮ್ಮದೇವ ದೇಸಕಾಲಾನುರೂಪಞ್ಚೇವ ಇಚ್ಛಾನುರೂಪಞ್ಚ ತಪ್ಪೇತಿ ಸಮ್ಪವಾರೇತೀತಿ।
ಛಟ್ಠಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೭. ಸುಖಪತ್ಥನಾಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೭೬. ಸತ್ತಮೇ ಸುಖಾನೀತಿ ಸುಖನಿಮಿತ್ತಾನಿ। ಪತ್ಥಯಮಾನೋತಿ ಇಚ್ಛಮಾನೋ ಆಕಙ್ಖಮಾನೋ। ಸೀಲನ್ತಿ ಗಹಟ್ಠಸೀಲಂ ಪಬ್ಬಜಿತಸೀಲಞ್ಚ। ಗಹಟ್ಠೋ ಚೇ ಗಹಟ್ಠಸೀಲಂ, ಪಬ್ಬಜಿತೋ ಚೇ ಚತುಪಾರಿಸುದ್ಧಿಸೀಲನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ರಕ್ಖೇಯ್ಯಾತಿ ಪಸಂಸಾ ಮೇ ಆಗಚ್ಛತೂತಿ ‘‘ಮಮ ಕಲ್ಯಾಣೋ ಕಿತ್ತಿಸದ್ದೋ ಆಗಚ್ಛತೂ’’ತಿ ಇಚ್ಛನ್ತೋ ಪಣ್ಡಿತೋ ಸಪ್ಪಞ್ಞೋ ಸೀಲಂ ರಕ್ಖೇಯ್ಯ। ಸೀಲವತೋ ಹಿ ಗಹಟ್ಠಸ್ಸ ತಾವ ‘‘ಅಸುಕೋ ಅಸುಕಕುಲಸ್ಸ ಪುತ್ತೋ ಸೀಲವಾ ಕಲ್ಯಾಣಧಮ್ಮೋ ಸದ್ಧೋ ಪಸನ್ನೋ ದಾಯಕೋ ಕಾರಕೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಪರಿಸಮಜ್ಝೇ ಕಲ್ಯಾಣೋ ಕಿತ್ತಿಸದ್ದೋ ಅಬ್ಭುಗ್ಗಚ್ಛತಿ, ಪಬ್ಬಜಿತಸ್ಸ ‘‘ಅಸುಕೋ ನಾಮ ಭಿಕ್ಖು ಸೀಲವಾ ವತ್ತಸಮ್ಪನ್ನೋ ಸೋರತೋ ಸುಖಸಂವಾಸೋ ಸಗಾರವೋ ಸಪ್ಪತಿಸ್ಸೋ’’ತಿಆದಿನಾ…ಪೇ॰… ಅಬ್ಭುಗ್ಗಚ್ಛತೀತಿ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –
‘‘ಪುನ ಚಪರಂ, ಗಹಪತಯೋ, ಸೀಲವತೋ ಸೀಲಸಮ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಕಲ್ಯಾಣೋ ಕಿತ್ತಿಸದ್ದೋ ಅಬ್ಭುಗ್ಗಚ್ಛತೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೫.೨೧೩; ಉದಾ॰ ೭೬; ಮಹಾವ॰ ೨೮೫)।
ತಥಾ
‘‘ಆಕಙ್ಖೇಯ್ಯ ಚೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು – ‘ಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀನಂ ಪಿಯೋ ಚಸ್ಸಂ ಮನಾಪೋ, ಗರು ಚ ಭಾವನೀಯೋ ಚಾ’ತಿ, ಸೀಲೇಸ್ವೇವಸ್ಸ ಪರಿಪೂರಕಾರೀ’’ತಿಆದಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೬೫)।
ಭೋಗಾ ಮೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೂತಿ ಏತ್ಥ ಗಹಟ್ಠಸ್ಸ ತಾವ ಸೀಲವತೋ ಕಲ್ಯಾಣಧಮ್ಮಸ್ಸ ಯೇನ ಯೇನ ಸಿಪ್ಪಟ್ಠಾನೇನ ಜೀವಿಕಂ ಕಪ್ಪೇತಿ – ಯದಿ ಕಸಿಯಾ, ಯದಿ ವಣಿಜ್ಜಾಯ, ಯದಿ ರಾಜಪೋರಿಸೇನ, ತಂ ತಂ ಯಥಾಕಾಲಂ ಯಥಾವಿಧಿಞ್ಚ ಅತಿವಿಯ ಅಪ್ಪಮತ್ತಭಾವತೋ ಅಥಸ್ಸ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಚೇವ ಭೋಗಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಚ ಭೋಗಾ ಫಾತಿಂ ಗಮಿಸ್ಸನ್ತಿ। ಪಬ್ಬಜಿತಸ್ಸ ಪನ ಸೀಲಾಚಾರಸಮ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಅಪ್ಪಮಾದವಿಹಾರಿಸ್ಸ
‘‘ಪುನ ಚಪರಂ, ಗಹಪತಯೋ, ಸೀಲವಾ ಸೀಲಸಮ್ಪನ್ನೋ ಅಪ್ಪಮಾದಾಧಿಕರಣಂ ಮಹನ್ತಂ ಭೋಗಕ್ಖನ್ಧಂ ಅಧಿಗಚ್ಛತೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೫.೨೧೩; ಉದಾ॰ ೭೬; ಮಹಾವ॰ ೨೮೫)।
ತಥಾ –
‘‘ಆಕಙ್ಖೇಯ್ಯ ಚೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು – ‘ಲಾಭೀ ಅಸ್ಸ ಚೀವರಪಿಣ್ಡಪಾತಸೇನಾಸನಗಿಲಾನಪಚ್ಚಯಭೇಸಜ್ಜಪರಿಕ್ಖಾರಾನ’ನ್ತಿ, ಸೀಲೇಸ್ವೇವಸ್ಸ ಪರಿಪೂರಕಾರೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೬೫) ಚ –
ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ।
ಗಾಥಾಸು ಪತ್ಥಯಾನೋತಿ ಪತ್ಥಯನ್ತೋ। ತಯೋ ಸುಖೇತಿ ತೀಣಿ ಸುಖಾನಿ। ವಿತ್ತಲಾಭನ್ತಿ ಧನಲಾಭಂ, ಭೋಗುಪ್ಪತ್ತಿನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ವಿಸೇಸತೋ
ಇದಾನಿ ಪಸಂಸಾದಿಕಾರಣಸ್ಸ ಸೀಲಸ್ಸ ವಿಯ ಪಸಂಸಾದೀನಮ್ಪಿ ವಿಸೇಸಕಾರಣಂ ಪಾಪಮಿತ್ತಪರಿವಜ್ಜನಂ ಕಲ್ಯಾಣಮಿತ್ತಸೇವನಞ್ಚ ಆದೀನವಾನಿಸಂಸೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಅಕರೋನ್ತೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಸಙ್ಕಿಯೋತಿ ಪಾಪಸ್ಮಿಂ ಪರಿಸಙ್ಕಿತಬ್ಬೋ ‘‘ಅದ್ಧಾ ಇಮಿನಾ ಪಾಪಂ ಕತಂ ವಾ ಕರಿಸ್ಸತಿ ವಾ, ತಥಾ ಹೇಸ ಅಸ್ಸಾತಿ ಇಮಸ್ಸ ಪಾಪಜನಸೇವಿನೋ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಉಪರಿ, ಅಸ್ಸ ವಾ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಅವಣ್ಣೋ ಅಭೂತೋಪಿ ಪಾಪಜನಸೇವಿತಾಯ ರುಹತಿ ವಿರೂಳ್ಹಿಂ ವೇಪುಲ್ಲಂ ಆಪಜ್ಜತಿ ಪತ್ಥರತಿ। ಅಸ್ಸಾತಿ ವಾ ಭುಮ್ಮತ್ಥೇ ಸಾಮಿವಚನಂ, ತಸ್ಮಿಂ ಪುಗ್ಗಲೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸ ವೇ ತಾದಿಸಕೋ ಹೋತೀತಿ ಯೋ ಯಾದಿಸಂ ಪಾಪಮಿತ್ತಂ ವಾ ಕಲ್ಯಾಣಮಿತ್ತಂ ವಾ ಭಜತಿ ಉಪಸೇವತಿ ಚ, ಸೋ ಪುಗ್ಗಲೋ ಭೂಮಿಭಾಗವಸೇನ ಉದಕಂ ವಿಯ ತಾದಿಸೋವ ಹೋತಿ, ಪಾಪಧಮ್ಮೋ ಕಲ್ಯಾಣಧಮ್ಮೋ ವಾ ಹೋತಿ। ಕಸ್ಮಾ? ಸಹವಾಸೋ ಹಿ ತಾದಿಸೋ; ಯಸ್ಮಾ ಸಹವಾಸೋ ಸಂಸಗ್ಗೋ ಉಪರಾಗೋ ವಿಯ ಫಲಿಕಮಣೀಸು ಪುರಿಸಉಪನಿಸ್ಸಯಭೂತಂ
ಸೇವಮಾನೋ ಸೇವಮಾನನ್ತಿ ಪರಂ ಪಕತಿಸುದ್ಧಂ ಪುಗ್ಗಲಂ ಕಾಲೇನ ಕಾಲಂ ಅತ್ತಾನಂ ಸೇವಮಾನಂ ಸೇವಮಾನೋ ಭಜಮಾನೋ ಪಾಪಪುಗ್ಗಲೋ, ತೇನ ವಾ ಸೇವಿಯಮಾನೋ। ಸಮ್ಫುಟ್ಠೋ ಸಮ್ಫುಸನ್ತಿ ತೇನ ಪಕತಿಸುದ್ಧೇನ ಪುಗ್ಗಲೇನ ಸಹವಾಸೇನ ಸಂಸಗ್ಗೇನ ಸಮ್ಫುಟ್ಠೋ ಪಾಪಪುಗ್ಗಲೋ ಸಯಮ್ಪಿ, ತಥಾ ತಂ ಫುಸನ್ತೋ। ಸರೋ ದಿದ್ಧೋ ಕಲಾಪಂ ವಾತಿ ಯಥಾ ನಾಮ ಸರೋ ವಿಸೇನ ದಿದ್ಧೋ ಲಿತ್ತೋ ಸರಕಲಾಪಗತೋ ಸರಸಮೂಹಸಙ್ಖಾತಂ ಸರಕಲಾಪಂ ಅತ್ತನಾ ಫುಟ್ಠಂ ಅಲಿತ್ತಮ್ಪಿ ಉಪಲಿಮ್ಪತಿ, ಏವಂ ಪಾಪೇನ ಉಪಲೇಪಭಯಾ ಧೀರೋತಿ ಧಿತಿಸಮ್ಪನ್ನತ್ತಾ ಧೀರೋ ಪಣ್ಡಿತಪುರಿಸೋ ಪಾಪಸಹಾಯೋ ನ ಭವೇಯ್ಯ।
ಪೂತಿಮಚ್ಛಂ ಕುಸಗ್ಗೇನಾತಿ ಯಥಾ ಕುಚ್ಛಿತಭಾವೇನ ಪೂತಿಭೂತಂ ಮಚ್ಛಂ ಕುಸತಿಣಗ್ಗೇನ ಯೋ ಪುರಿಸೋ ಉಪನಯ್ಹತಿ ಪುಟಬನ್ಧವಸೇನ ಏವಂ ಬಾಲೂಪಸೇವನಾತಿ ಏವಂಸಮ್ಪದಾ ಬಾಲಜನೂಪಸೇವನಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಏವಂ ಧೀರೂಪಸೇವನಾತಿ ಯಥಾ ಅಸುರಭಿನೋಪಿ ಪತ್ತಾ ತಗರಸಮ್ಬನ್ಧೇನ ಸುರಭಿಂ ವಾಯನ್ತಿ, ಏವಂ ಪಣ್ಡಿತೂಪಸೇವನಾ ಪಕತಿಯಾ ಅಸೀಲವತೋ ಸೀಲಸಮಾದಾನಾದಿವಸೇನ ಸೀಲಗನ್ಧವಾಯನಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ಹೋತಿ।
ತಸ್ಮಾತಿ ಯಸ್ಮಾ ಅಕಲ್ಯಾಣಮಿತ್ತಸೇವನಾಯ ಕಲ್ಯಾಣಮಿತ್ತಸೇವನಾಯ ಚ ಅಯಂ ಏದಿಸೋ ಆದೀನವೋ ಆನಿಸಂಸೋ ಚ, ತಸ್ಮಾ ಪತ್ತಪುಟಸ್ಸೇವ ಪಲಾಸಪುಟಸ್ಸ ವಿಯ ದುಗ್ಗನ್ಧಸುಗನ್ಧವತ್ಥುಸಂಸಗ್ಗೇನ ಅಸಾಧುಸಾಧುಜನಸನ್ನಿಸ್ಸಯೇನ ಚ। ಞತ್ವಾ ಸಮ್ಪಾಕಮತ್ತನೋತಿ ಅತ್ತನೋ ದುಕ್ಖುದ್ರಯಂ ಸುಖುದ್ರಯಞ್ಚ ಫಲನಿಪ್ಫತ್ತಿಂ ಅಸನ್ತೇ ಪಾಪಮಿತ್ತೇ ನ ಉಪಸೇವೇಯ್ಯ, ಸನ್ತೇ ಉಪಸನ್ತೇ ವನ್ತದೋಸೇ ಪಸತ್ಥೇ ವಾ ಪಣ್ಡಿತೇ ಸೇವೇಯ್ಯ। ತಥಾ ಹಿ ಅಸನ್ತೋ ನಿರಯಂ ನೇನ್ತಿ, ಸನ್ತೋ ಪಾಪೇನ್ತಿ ಸುಗ್ಗತಿನ್ತಿ। ಇತಿ ಭಗವಾ ಪಠಮಗಾಥಾಯ ಯಥಾವುತ್ತಾನಿ ತೀಣಿ ಸುಖನಿಮಿತ್ತಾನಿ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ತತೋ ಪರಾಹಿ ಪಞ್ಚಹಿ ಗಾಥಾಹಿ ಪಟಿಪಕ್ಖಪರಿವಜ್ಜನೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಪಸಂಸಾಸುಖಸ್ಸ ಆಗಮನಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಓಸಾನಗಾಥಾಯ ತಿಣ್ಣಮ್ಪಿ ಸುಖಾನಂ ಆಗಮನಕಾರಣೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಓಸಾನಸುಖಂ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಸತ್ತಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೮. ಭಿದುರಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೭೭. ಅಟ್ಠಮೇ ಭಿದುರಾಯನ್ತಿ ಭಿದುರೋ ಅಯಂ। ಕಾಯೋತಿ ರೂಪಕಾಯೋ। ಸೋ ಹಿ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಾನಂ ಕೇಸಾದೀನಞ್ಚ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ತೇಭೂಮಕಂ ಕುಸಲಾದಿಚಿತ್ತಂ। ವಚನತ್ಥೋ ಪನ – ತಂ ತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ವಿಜಾನಾತೀತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ। ಯಞ್ಹಿ ಸಞ್ಜಾನನಪಜಾನನವಿಧುರಂ ಆರಮ್ಮಣವಿಜಾನನಂ ಉಪಲದ್ಧಿ, ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ। ವಿರಾಗಧಮ್ಮನ್ತಿ ವಿರಜ್ಜನಧಮ್ಮಂ, ಪಲುಜ್ಜನಸಭಾವನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಬ್ಬೇ ಉಪಧೀತಿ ಖನ್ಧೂಪಧಿ, ಕಿಲೇಸೂಪಧಿ, ಅಭಿಸಙ್ಖಾರೂಪಧಿ, ಪಞ್ಚಕಾಮಗುಣೂಪಧೀತಿ ಏತೇ ‘‘ಉಪಧೀಯತಿ ಏತ್ಥ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿ ಉಪಧಿಸಞ್ಞಿತಾ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಕಿಲೇಸಾಭಿಸಙ್ಖಾರಪಞ್ಚಕಾಮಗುಣಧಮ್ಮಾ ಹುತ್ವಾ ಅಭಾವಟ್ಠೇನ ಅನಿಚ್ಚಾ, ಉದಯಬ್ಬಯಪ್ಪಟಿಪೀಳನಟ್ಠೇನ ದುಕ್ಖಾ, ಜರಾಯ ಮರಣೇನ ಚಾತಿ ದ್ವಿಧಾ ವಿಪರಿಣಾಮೇತಬ್ಬಸಭಾವತಾಯ ಪಕತಿವಿಜಹನಟ್ಠೇನ ವಿಪರಿಣಾಮಧಮ್ಮಾ। ಏವಮೇತ್ಥ ಅನಿಚ್ಚದಸ್ಸನಸುಖತಾಯ ರೂಪಧಮ್ಮೇ ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚ ವಿಸುಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಪುನ ಉಪಧಿವಿಭಾಗೇನ ಸಬ್ಬೇಪಿ ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮೇ ಏಕಜ್ಝಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಅನಿಚ್ಚದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಮುಖೇನ ತಥಾಬುಜ್ಝನಕಾನಂ ಪುಗ್ಗಲಾನಂ ಅಜ್ಝಾಸಯೇನ ಸಮ್ಮಸನಚಾರೋ.ಕಥಿತೋ। ಕಾಮಞ್ಚೇತ್ಥ
ಗಾಥಾಯಂ ಉಪಧೀಸು ಭಯಂ ದಿಸ್ವಾತಿ ಉಪಧೀಸು ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಞಾಣವಸೇನ ಭಯಂ ದಿಸ್ವಾ, ತೇಸಂ ಭಾಯಿತಬ್ಬತಂ ಪಸ್ಸಿತ್ವಾ। ಇಮಿನಾ ಬಲವವಿಪಸ್ಸನಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಞಾಣಮೇವ ಹಿ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ವಿಸೇಸವಸೇನ ಆದೀನವಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಿಬ್ಬಿದಾನುಪಸ್ಸನಾತಿ ಚ ವುಚ್ಚತಿ। ಜಾತಿಮರಣಮಚ್ಚಗಾತಿ ಏವಂ ಸಮ್ಮಸನ್ತೋ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಮಗ್ಗೇನ ಘಟೇತ್ವಾ ಮಗ್ಗಪರಮ್ಪರಾಯ ಅರಹತ್ತಂ ಪತ್ತೋ ಜಾತಿಮರಣಂ ಅತೀತೋ ನಾಮ ಹೋತಿ। ಕಥಂ? ಸಮ್ಪತ್ವಾ ಪರಮಂ ಸನ್ತಿನ್ತಿ ಪರಮಂ ಉತ್ತಮಂ ಅನುತ್ತರಂ ಸನ್ತಿಂ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರೂಪಸಮಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಅಧಿಗನ್ತ್ವಾ। ಏವಂಭೂತೋ ಚ ಕಾಲಂ ಕಙ್ಖತಿ ಭಾವಿತತ್ತೋತಿ ಚತುನ್ನಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾನಂ ವಸೇನ ಭಾವನಾಭಿಸಮಯನಿಪ್ಫತ್ತಿಯಾ ಭಾವಿತಕಾಯಸೀಲಚಿತ್ತಪಞ್ಞತ್ತಾ ಭಾವಿತತ್ತೋ ಮರಣಂ ಜೀವಿತಞ್ಚ ಅನಭಿನನ್ದನ್ತೋ ಕೇವಲಂ ಅತ್ತನೋ ಖನ್ಧಪರಿನಿಬ್ಬಾನಕಾಲಂ ಕಙ್ಖತಿ ಉದಿಕ್ಖತಿ, ನ ತಸ್ಸ ಕತ್ಥಚಿ ಪತ್ಥನಾ ಹೋತೀತಿ। ತೇನಾಹ –
‘‘ನಾಭಿನನ್ದಾಮಿ ಮರಣಂ, ನಾಭಿನನ್ದಾಮಿ ಜೀವಿತಂ।
ಕಾಲಞ್ಚ ಪಟಿಕಙ್ಖಾಮಿ, ನಿಬ್ಬಿಸಂ ಭತಕೋ ಯಥಾ’’ತಿ॥ (ಥೇರಗಾ॰ ೬೦೬)।
ಅಟ್ಠಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೯. ಧಾತುಸೋಸಂಸನ್ದನಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೭೮. ನವಮೇ ಧಾತುಸೋತಿ ಧಾತುತೋ। ಧಾತೂತಿ ಚ ಅಜ್ಝಾಸಯಧಾತು ಅಜ್ಝಾಸಯಸಭಾವೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ, ಯೋ ಅಧಿಮುತ್ತೀತಿಪಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಸಂಸನ್ದನ್ತೀತಿ ತಾಯ ಧಾತುಸಭಾಗತಾಯ ಯಥಾಧಾತು ಯಥಾಅಜ್ಝಾಸಯಂ ಅಲ್ಲೀಯನ್ತಿ ಏಕತೋ ಹೋನ್ತಿ। ಸಮೇನ್ತೀತಿ ತಾಯ ಏವ ಸಮಾನಜ್ಝಾಸಯತಾಯ ಏಕಚಿತ್ತಾ ಹುತ್ವಾ ಸಮಾಗಚ್ಛನ್ತಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಭಜನ್ತಿ ಉಪಸಙ್ಕಮನ್ತಿ, ಅತ್ತನೋ ರುಚಿಭಾವಖನ್ತಿದಿಟ್ಠಿಯೋ ವಾ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಸಮೇ ಕರೋನ್ತಾ ಪವತ್ತನ್ತಿ। ಹೀನಾಧಿಮುತ್ತಿಕಾತಿ ಹೀನೇ ಕಾಮಗುಣಾದಿಕೇ ಅಧಿಮುತ್ತಿ ಏತೇಸನ್ತಿ ಹೀನಾಧಿಮುತ್ತಿಕಾ, ಹೀನಜ್ಝಾಸಯಾ। ಕಲ್ಯಾಣಾಧಿಮುತ್ತಿಕಾತಿ ಕಲ್ಯಾಣೇ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದಿಕೇ ಅಧಿಮುತ್ತಿ ಏತೇಸನ್ತಿ ಕಲ್ಯಾಣಾಧಿಮುತ್ತಿಕಾ, ಪಣೀತಜ್ಝಾಸಯಾ। ಸಚೇ ಹಿ ಆಚರಿಯುಪಜ್ಝಾಯಾ ನ ಸೀಲವನ್ತೋ ‘‘ಅತೀತಮ್ಪಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಸಂಕಿಲೇಸಧಮ್ಮೇಸು ಅಭಿನಿವಿಟ್ಠಾ ಹೀನಾಧಿಮುತ್ತಿಕಾ
ಇದಂ ಪನ ದುಸ್ಸೀಲಾನಂ ದುಸ್ಸೀಲಸೇವನಮೇವ, ಸೀಲವನ್ತಾನಂ ಸೀಲವನ್ತಸೇವನಮೇವ, ದುಪ್ಪಞ್ಞಾನಂ ದುಪ್ಪಞ್ಞಸೇವನಮೇವ, ಪಞ್ಞವನ್ತಾನಂ ಪಞ್ಞವನ್ತಸೇವನಮೇವ ಕೋ ನಿಯಾಮೇತೀತಿ? ಅಜ್ಝಾಸಯಧಾತು ನಿಯಾಮೇತಿ। ಸಮ್ಬಹುಲಾ ಕಿರ ಭಿಕ್ಖೂ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಗಾಮೇ ಭಿಕ್ಖಾಚಾರಂ ಚರನ್ತಿ। ತೇ ಮನುಸ್ಸಾ ಬಹುಂ ಭತ್ತಂ ಆಹರಿತ್ವಾ ಪತ್ತಾನಿ ಪೂರೇತ್ವಾ ‘‘ಯಥಾಸಭಾಗಂ ಪರಿಭುಞ್ಜಥಾ’’ತಿ ವತ್ವಾ ಉಯ್ಯೋಜೇಸುಂ। ಭಿಕ್ಖೂ ಆಹಂಸು ‘‘ಆವುಸೋ, ಮನುಸ್ಸಾ ಧಾತುಸಂಯುತ್ತಕಮ್ಮೇ ಪಯೋಜೇನ್ತೀ’’ತಿ। ಏವಂ ಅಜ್ಝಾಸಯಧಾತು ನಿಯಾಮೇತೀತಿ। ಧಾತುಸಂಯುತ್ತೇನ ಅಯಮತ್ಥೋ ದೀಪೇತಬ್ಬೋ – ಗಿಜ್ಝಕೂಟಪಬ್ಬತಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಗಿಲಾನಸೇಯ್ಯಾಯ ನಿಪನ್ನೋ ಭಗವಾ ಆರಕ್ಖತ್ಥಾಯ ಪರಿವಾರೇತ್ವಾ ವಸನ್ತೇಸು ಸಾರಿಪುತ್ತಮೋಗ್ಗಲ್ಲಾನಾದೀಸು ಏಕಮೇಕಂ ಅತ್ತನೋ ಪರಿಸಾಯ ಸದ್ಧಿಂ ಚಙ್ಕಮನ್ತಂ ಓಲೋಕೇತ್ವಾ ಭಿಕ್ಖೂ ಆಮನ್ತೇಸಿ ‘‘ಪಸ್ಸಥ ನೋ ತುಮ್ಹೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಾರಿಪುತ್ತಂ ಸಮ್ಬಹುಲೇಹಿ ಭಿಕ್ಖೂಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಚಙ್ಕಮನ್ತನ್ತಿ। ಏವಂ, ಭನ್ತೇ। ಸಬ್ಬೇ ಖೋ ಏತೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖೂ ಮಹಾಪಞ್ಞಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೯೯) ಸಬ್ಬಂ ವಿತ್ಥಾರೇತಬ್ಬಂ।
ಗಾಥಾಸು ಸಂಸಗ್ಗಾತಿ ಸಂಕಿಲೇಸತೋ ಸಹವಾಸಾದಿವಸೇನ ಸಮಾಯೋಗತೋ, ಅಥ ವಾ ದಸ್ಸನಸಂಸಗ್ಗೋ, ಸವನಸಂಸಗ್ಗೋ, ಸಮುಲ್ಲಾಪಸಂಸಗ್ಗೋ, ಸಮ್ಭೋಗಸಂಸಗ್ಗೋ, ಕಾಯಸಂಸಗ್ಗೋತಿ ಏವಂ ಪಞ್ಚವಿಧೇ ಸಂಸಗ್ಗೇ ಯತೋ ಕುತೋಚಿ ವನಥೋ ಜಾತೋತಿ ಕಿಲೇಸೋ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ಮಗ್ಗೇನ ಅಸಮೂಹತೋ। ಅಸಂಸಗ್ಗೇನ ಛಿಜ್ಜತೀತಿ ಸಂಸಗ್ಗಪಟಿಕ್ಖೇಪೇನ ಕಾಯವಿವೇಕಾದಿನಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಛಿಜ್ಜಿತ್ವಾ ಪುನ ಅಚ್ಚನ್ತಾಸಂಸಗ್ಗೇನ ಸಮುಚ್ಛೇದವಿವೇಕೇನ ಛಿಜ್ಜತಿ ಪಹೀಯತಿ। ಏತ್ತಾವತಾ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಹೀನಾಧಿಮುತ್ತಿಯಾ ಸಮುದಯೋ ಅತ್ಥಙ್ಗಮೋ ಚ ದಸ್ಸಿತೋ ಹೋತಿ।
ಯಸ್ಮಾ ‘‘ಪರಿತ್ತಂ ದಾರು’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ।
ತತ್ಥ ಪರಿತ್ತಂ ದಾರುನ್ತಿ ಖುದ್ದಕಂ ಕಟ್ಠಮಯಂ ಕುಲ್ಲಂ। ಯಥಾ ಸೀದೇ ಮಹಣ್ಣವೇತಿ ಯಥಾ ಖುದ್ದಕಂ ಕುಲ್ಲಂ ಆರುಹಿತ್ವಾ ಮಹಾಸಮುದ್ದಂ ತರಿತುಕಾಮೋ ತೀರಂ ಅಪ್ಪತ್ವಾ ಸಮುದ್ದಮಜ್ಝೇಯೇವ ಏವಂ ಕುಸೀತಂ ಆಗಮ್ಮ, ಸಾಧುಜೀವೀಪಿ ಸೀದತೀತಿ ಏವಮೇವ ಕುಸೀತಂ ವೀರಿಯಾರಮ್ಭರಹಿತಂ ಕಿಲೇಸವಸಿಕಂ ಪುಗ್ಗಲಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ತೇನ ಕತಸಂಸಗ್ಗೋ ಸಾಧುಜೀವೀಪಿ ಪರಿಸುದ್ಧಾಜೀವೋ ಪರಿಸುದ್ಧಸೀಲೋಪಿ ಸಮಾನೋ ಹೀನಸಂಸಗ್ಗತೋ ಉಪ್ಪನ್ನೇಹಿ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಾದೀಹಿ ಖಜ್ಜಮಾನೋ ಪಾರಂ ಗನ್ತುಂ ಅಸಮತ್ಥೋ ಸಂಸಾರಣ್ಣವೇಯೇವ ಸೀದತಿ। ತಸ್ಮಾತಿ ಯಸ್ಮಾ ಏವಂ ಅನತ್ಥಾವಹೋ ಕುಸೀತಸಂಸಗ್ಗೋ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ಆಗಮ್ಮ ಆಲಸಿಯಾನುಯೋಗೇನ ಕುಚ್ಛಿತಂ ಸೀದತೀತಿ ಕುಸೀತಂ। ತತೋ ಏವ ಹೀನವೀರಿಯಂ ನಿಬ್ಬೀರಿಯಂ ಅಕಲ್ಯಾಣಮಿತ್ತಂ ಪರಿವಜ್ಜೇಯ್ಯ। ಏಕನ್ತೇನೇವ ಪನ ಕಾಯವಿವೇಕಾದೀನಞ್ಚೇವ ತದಙ್ಗವಿವೇಕಾದೀನಞ್ಚ ವಸೇನ ಪವಿವಿತ್ತೇಹಿ, ತತೋ ಏವ ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಆರಕತ್ತಾ ಅರಿಯೇಹಿ ಪರಿಸುದ್ಧೇಹಿ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪಟಿಪೇಸಿತತ್ತಭಾವತೋ ಪಹಿತತ್ತೇಹಿ ಆರಮ್ಮಣಲಕ್ಖಣೂಪನಿಜ್ಝಾನಾನಂ ವಸೇನ ಝಾಯನತೋ ಝಾಯೀಹಿ ಸಬ್ಬಕಾಲಂ ಪಗ್ಗಹಿತವೀರಿಯತಾಯ ಆರದ್ಧವೀರಿಯೇಹಿ ಪಣ್ಡಿತೇಹಿ ಸಪ್ಪಞ್ಞೇಹಿಯೇವ ಸಹ ಆವಸೇಯ್ಯ ಸಂವಸೇಯ್ಯಾತಿ।
ನವಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೧೦. ಪರಿಹಾನಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೭೯. ದಸಮೇ ಪರಿಹಾನಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತೀತಿ ಅವುದ್ಧಿಯಾ ಭವನ್ತಿ, ಮಗ್ಗಾಧಿಗಮಸ್ಸ ಪರಿಪನ್ಥಾಯ ಹೋನ್ತಿ। ಅಧಿಗತಸ್ಸ ಪನ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಪರಿಹಾನಿ ನಾಮ ನತ್ಥಿ। ‘‘ತಯೋ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ಧಮ್ಮಾಧಿಟ್ಠಾನವಸೇನ ಉದ್ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮೇ ಪುಗ್ಗಲಾಧಿಟ್ಠಾನಾಯ ದೇಸನಾಯ ವಿಭಜನ್ತೋ ‘‘ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸೇಖೋ ಭಿಕ್ಖೂ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।
ತತ್ಥ ಕಮ್ಮಾರಾಮೋ। ಕಮ್ಮೇ ರತೋತಿ ಕಮ್ಮರತೋ। ಕಮ್ಮಾರಾಮತಂ ಕಮ್ಮಾಭಿರತಿಂ ಅನುಯುತ್ತೋ ಪಯುತ್ತೋತಿ ಕಮ್ಮಾರಾಮತಮನುಯುತ್ತೋ। ತತ್ಥ ಕಮ್ಮಂ ನಾಮ ಇತಿಕತ್ತಬ್ಬಂ ಕಮ್ಮಂ, ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ಚೀವರವಿಚಾರಣಂ, ಚೀವರಕರಣಂ, ಉಪತ್ಥಮ್ಭನಂ, ಪತ್ತತ್ಥವಿಕಂ, ಅಂಸಬನ್ಧನಂ, ಕಾಯಬನ್ಧನಂ, ಧಮಕರಣಂ, ಆಧಾರಕಂ, ಪಾದಕಥಲಿಕಂ, ಸಮ್ಮಜ್ಜನೀತಿ ಏವಮಾದೀನಂ ಉಪಕರಣಾನಂ ಕರಣಂ, ಯಞ್ಚ ವಿಹಾರೇ ಖಣ್ಡಫುಲ್ಲಾದಿಪಟಿಸಙ್ಖರಣಂ
‘‘ಯಾನಿ ಖೋ ಪನ ತಾನಿ ಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀನಂ ಉಚ್ಚಾವಚಾನಿ ಕಿಂಕರಣೀಯಾನಿ, ತತ್ಥ ದಕ್ಖೋ ಹೋತಿ ಅನಲಸೋ, ತತ್ರುಪಾಯಾಯ ವೀಮಂಸಾಯ ಸಮನ್ನಾಗತೋ, ಅಲಂ ಕಾತುಂ ಅಲಂ ಸಂವಿಧಾತು’’ನ್ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೪೫; ಅ॰ ನಿ॰ ೧೦.೧೮) –
ಆದಿನಾ ಸತ್ಥಾರಾ ಅನುಞ್ಞಾತಕರಣಮೇವ ಹೋತಿ।
ಭಸ್ಸಾರಾಮೋತಿ ಯೋ ಭಗವತಾ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತರಾಜಕಥಾದಿವಸೇನ ರತ್ತಿನ್ದಿವಂ ವೀತಿನಾಮೇತಿ, ಅಯಂ ಭಸ್ಸೇ ಪರಿಯನ್ತಕಾರೀ ನ ಹೋತೀತಿ ಭಸ್ಸಾರಾಮೋ ನಾಮ। ಯೋ ಪನ ರತ್ತಿಮ್ಪಿ ದಿವಾಪಿ ಧಮ್ಮಂ ಕಥೇತಿ, ಪಞ್ಹಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತಿ, ಅಯಂ ಅಪ್ಪಭಸ್ಸೋ ಭಸ್ಸೇ ಪರಿಯನ್ತಕಾರೀಯೇವ। ಕಸ್ಮಾ? ‘‘ಸನ್ನಿಪತಿತಾನಂ ವೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದ್ವಯಂ ಕರಣೀಯಂ – ಧಮ್ಮೀ ವಾ ಕಥಾ, ಅರಿಯೋ ವಾ ತುಣ್ಹೀಭಾವೋ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೭೩) ವುತ್ತವಿಧಿಂಯೇವ ಪಟಿಪನ್ನೋತಿ।
ನಿದ್ದಾರಾಮೋತಿ ಯೋ ಯಾವದತ್ಥಂ ಉದರಾವದೇಹಕಂ ಭುಞ್ಜಿತ್ವಾ ಸೇಯ್ಯಸುಖಂ, ಪಸ್ಸಸುಖಂ, ಮಿದ್ಧಸುಖಂ ಅನುಯುಞ್ಜತಿ, ಯೋ ಚ ಗಚ್ಛನ್ತೋಪಿ ನಿಸಿನ್ನೋಪಿ ಠಿತೋಪಿ ಥಿನಮಿದ್ಧಾಭಿಭೂತೋ ನಿದ್ದಾಯತಿ, ಅಯಂ ನಿದ್ದಾರಾಮೋ ನಾಮ। ಯಸ್ಸ ಪನ ಕರಜಕಾಯಗೇಲಞ್ಞೇನ ಚಿತ್ತಂ ಭವಙ್ಗಂ ಓತರತಿ, ನಾಯಂ ನಿದ್ದಾರಾಮೋ, ತೇನೇವಾಹ –
‘‘ಅಭಿಜಾನಾಮಿ ಖೋ ಪನಾಹಂ, ಅಗ್ಗಿವೇಸ್ಸನ, ಗಿಮ್ಹಾನಂ ಪಚ್ಛಿಮೇ ಮಾಸೇ ಪಚ್ಛಾಭತ್ತಂ ಪಿಣ್ಡಪಾತಪ್ಪಟಿಕ್ಕನ್ತೋ ಚತುಗ್ಗುಣಂ ಸಙ್ಘಾಟಿಂ ಪಞ್ಞಾಪೇತ್ವಾ ದಕ್ಖಿಣೇನ ಪಸ್ಸೇನ ಸತೋ ಸಮ್ಪಜಾನೋ ನಿದ್ದಂ ಓಕ್ಕಮಿತಾ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೩೮೭)।
ಏತ್ಥ
ಗಾಥಾಸು ಉದ್ಧತೋತಿ ಚಿತ್ತವಿಕ್ಖೇಪಕರೇನ ಉದ್ಧಚ್ಚೇನ ಉದ್ಧತೋ ಅವೂಪಸನ್ತೋ। ಅಪ್ಪಕಿಚ್ಚಸ್ಸಾತಿ ಅನುಞ್ಞಾತಸ್ಸಪಿ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಸ್ಸ ಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಯುತ್ತಪ್ಪಯುತ್ತಕಾಲೇಯೇವ ಕರಣತೋ ಅಪ್ಪಕಿಚ್ಚೋ ಅಸ್ಸ ಭವೇಯ್ಯ। ಅಪ್ಪಮಿದ್ಧೋತಿ ಅನುದ್ಧತೋತಿ ಭಸ್ಸಾರಾಮತಾಯ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕಚಿತ್ತವಿಕ್ಖೇಪಸ್ಸ ಅಭಸ್ಸಾರಾಮೋ ಹುತ್ವಾ ಪರಿವಜ್ಜನೇನ ನ ಉದ್ಧತೋ ವೂಪಸನ್ತಚಿತ್ತೋ, ಸಮಾಹಿತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸೇಸಂ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತನಯತ್ತಾ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ। ಇತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ವಗ್ಗೇ ಪಠಮದುತಿಯಪಞ್ಚಮಛಟ್ಠಸತ್ತಮಅಟ್ಠಮನವಮೇಸು ಸುತ್ತೇಸು ವಟ್ಟಂ ಕಥಿತಂ, ಇತರೇಸು ವಟ್ಟವಿವಟ್ಟಂ।
ದಸಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ತತಿಯವಗ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೪. ಚತುತ್ಥವಗ್ಗೋ
೧. ವಿತಕ್ಕಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೮೦. ಚತುತ್ಥವಗ್ಗಸ್ಸ ಅಕುಸಲವಿತಕ್ಕಾತಿ ಅಕೋಸಲ್ಲಸಮ್ಭೂತಾ ವಿತಕ್ಕಾ, ಮಿಚ್ಛಾವಿತಕ್ಕಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅನವಞ್ಞತ್ತಿಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋತಿ ಏತ್ಥ ಅನವಞ್ಞತ್ತೀತಿ ಅನವಞ್ಞಾ ಪರೇಹಿ ಅತ್ತನೋ ಅಹೀಳಿತತಾ ಅಪರಿಭೂತತಾ, ‘‘ಅಹೋ ವತ ಮಂ ಪರೇ ನ ಅವಜಾನೇಯ್ಯು’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಪವತ್ತೋ ಇಚ್ಛಾಚಾರೋ, ತಾಯ ಅನವಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ ಸಂಸಟ್ಠೋ, ತಂ ವಾ ಆರಬ್ಭ ಪವತ್ತೋ ಅನವಞ್ಞತ್ತಿಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ ವಿತಕ್ಕೋ। ತಸ್ಮಾ ‘‘ಕಥಂ ನು ಖೋ ಮಂ ಪರೇ ಗಹಟ್ಠಾ ಚೇವ ಪಬ್ಬಜಿತಾ ಚ ನ ಓರಕತೋ ದಹೇಯ್ಯು’’ನ್ತಿ ಸಮ್ಭಾವನಕಮ್ಯತಾಯ ಇಚ್ಛಾಚಾರೇ, ಠತ್ವಾ ಪವತ್ತಿತವಿತಕ್ಕಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ಲಾಭಸಕ್ಕಾರಸಿಲೋಕಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋತಿ ಚೀವರಾದಿಲಾಭೇನ ಚೇವ ಸಕ್ಕಾರೇನ ಚ ಕಿತ್ತಿಸದ್ದೇನ ಪರಾನುದ್ದಯತಾಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋತಿ ಪರೇಸು ಅನುದ್ದಯತಾಪತಿರೂಪಕೇನ ಗೇಹಸಿತಪೇಮೇನ ಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ। ಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ –
‘‘ಸಂಸಟ್ಠೋ ವಿಹರತಿ ರಾಜೂಹಿ ರಾಜಮಹಾಮತ್ತೇಹಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಹಿ ಗಹಪತಿಕೇಹಿ ತಿತ್ಥಿಯೇಹಿ ತಿತ್ಥಿಯಸಾವಕೇಹಿ ಸಹನನ್ದೀ ಸಹಸೋಕೀ, ಸುಖಿತೇಸು ಸುಖಿತೋ, ದುಕ್ಖಿತೇಸು ದುಕ್ಖಿತೋ, ಉಪ್ಪನ್ನೇಸು ಕಿಚ್ಚಕರಣೀಯೇಸು ಅತ್ತನಾವ ಯೋಗಂ ಆಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೩; ೪.೨೪೧; ವಿಭ॰ ೮೮೮)।
ಗಾಥಾಸು ಅನವಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ ಪುಗ್ಗಲೋ ಅನವಞ್ಞತ್ತಿಸಂಯುತ್ತೋ। ಲಾಭಸಕ್ಕಾರೇ ಲಾಭಸಕ್ಕಾರಗಾರವೋ। ಸುಖದುಕ್ಖೇಸು ಅಮಾ ಸಹ ಭವಾತಿ ಅಮಚ್ಚಾ, ಸಹಾಯಸದಿಸಾ ಉಪಟ್ಠಾಕಾ। ತೇಹಿ ಗೇಹಸಿತಪೇಮವಸೇನ ಸಹ ನನ್ದನಸೀಲೋ ಸಹನನ್ದೀ ಅಮಚ್ಚೇಹಿ, ಇಮಿನಾ ಪರಾನುದ್ದಯತಾಪಟಿಸಂಯುತ್ತಂ ವಿತಕ್ಕಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಆರಾ ಸಂಯೋಜನಕ್ಖಯಾತಿ ಇಮೇಹಿ ತೀಹಿ ವಿತಕ್ಕೇಹಿ ಅಭಿಭೂತೋ ಪುಗ್ಗಲೋ ಸಂಯೋಜನಕ್ಖಯತೋ ಅರಹತ್ತತೋ ದೂರೇ, ತಸ್ಸ ತಂ ದುಲ್ಲಭನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಪುತ್ತಪಸುನ್ತಿ ಪುತ್ತೇ ಚ ಪಸವೋ ಚ। ಪುತ್ತಸದ್ದೇನ ಚೇತ್ಥ ದಾರಾದಯೋ; ಪಸುಸದ್ದೇನ ಅಸ್ಸಮಹಿಂಸಖೇತ್ತವತ್ಥಾದಯೋ ವಿವಾಹೇತಿ ವಿವಾಹಕಾರಾಪನೇ। ಇಮಿನಾ ಆವಾಹೋಪಿ ಸಙ್ಗಹಿತೋ। ಸಂಹರಾನೀತಿ ಪರಿಗ್ಗಹಾನಿ, ಪರಿಕ್ಖಾರಸಙ್ಗಹಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಸನ್ಥವಾನೀ’’ತಿ ಚ ಪಠನ್ತಿ, ಮಿತ್ತಸನ್ಥವಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಬ್ಬತ್ಥ ಹಿತ್ವಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಭಬ್ಬೋ ಸೋ ತಾದಿಸೋ ಭಿಕ್ಖೂತಿ ಸೋ ಯಥಾವುತ್ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಪಪಞ್ಚಂ ಪರಿಚ್ಚಜಿತ್ವಾ ಯಥಾ ಸತ್ಥಾರಾ ವುತ್ತಾಯ ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ, ತಥಾ ಪಸ್ಸಿತಬ್ಬತೋ ತಾದಿಸೋ ಸಂಸಾರೇ ಭಯಂ ಇಕ್ಖತೀತಿ ಭಿಕ್ಖು ಉತ್ತಮಂ ಸಮ್ಬೋಧಿಂ ಅರಹತ್ತಂ ಪತ್ತುಂ ಅರಹತಿ।
ಪಠಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೨. ಸಕ್ಕಾರಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೮೧. ದುತಿಯೇ ಸಕ್ಕಾರೇನಾತಿ ಸಕ್ಕಾರೇನ ಹೇತುಭೂತೇನ, ಅಥ ವಾ ಸಕ್ಕಾರೇನಾತಿ ಸಕ್ಕಾರಹೇತುನಾ, ಸಕ್ಕಾರಹೇತುಕೇನ ವಾ। ಸಕ್ಕಾರಞ್ಹಿ ನಿಸ್ಸಾಯ ಅಭಿಭೂತಾತಿ ಅಜ್ಝೋತ್ಥಟಾ। ಪರಿಯಾದಿನ್ನಚಿತ್ತಾತಿ ಖೇಪಿತಚಿತ್ತಾ, ಇಚ್ಛಾಚಾರೇನ ಮಾನಮದಾದಿನಾ ಚ ಖಯಂ ಪಾಪಿತಕುಸಲಚಿತ್ತಾ। ಅಥ ವಾ ಪರಿಯಾದಿನ್ನಚಿತ್ತಾತಿ ಅಸಕ್ಕಾರೇನಾತಿ ಹೀಳೇತ್ವಾ ಪರಿಭವಿತ್ವಾ ಪರೇಹಿ ಅತ್ತನಿ ಪವತ್ತಿತೇನ ಅಸಕ್ಕಾರೇನ ಹೇತುನಾ, ಅಸಕ್ಕಾರಹೇತುಕೇನ ವಾ ಮಾನಾದಿನಾ। ಸಕ್ಕಾರೇನ ಚ ಅಸಕ್ಕಾರೇನ ಚಾತಿ ಕೇಹಿಚಿ ಪವತ್ತಿತೇನ ಸಕ್ಕಾರೇನ ಕೇಹಿಚಿ ಪವತ್ತಿತೇನ ಅಸಕ್ಕಾರೇನ ಚ। ಯೇ ಹಿ ಕೇಹಿಚಿ ಪಠಮಂ ಸಕ್ಕತಾ ಹುತ್ವಾ ತೇಹಿಯೇವ ಅಸಾರಭಾವಂ ಞತ್ವಾ ಪಚ್ಛಾ ಅಸಕ್ಕತಾ ಹೋನ್ತಿ, ತಾದಿಸೇ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸಕ್ಕಾರೇನ ಚ ಅಸಕ್ಕಾರೇನ ಚಾ’’ತಿ।
ಏತ್ಥ ಸಕ್ಕಾರೇನ ಅಭಿಭೂತಾ ದೇವದತ್ತಾದಯೋ ನಿದಸ್ಸೇತಬ್ಬಾ। ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ –
‘‘ಫಲಂ ವೇ ಕದಲಿಂ ಹನ್ತಿ, ಫಲಂ ವೇಳುಂ ಫಲಂ ನಳಂ।
ಸಕ್ಕಾರೋ ಕಾಪುರಿಸಂ ಹನ್ತಿ, ಗಬ್ಭೋ ಅಸ್ಸತರಿಂ ಯಥಾ’’ತಿ॥ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೮೩; ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೬೮; ಚೂಳವ॰ ೩೩೫)।
ಸಾಧೂನಂ
‘‘ಕಿಸಞ್ಹಿ ವಚ್ಛಂ ಅವಕಿರಿಯ ದಣ್ಡಕೀ,
ಉಚ್ಛಿನ್ನಮೂಲೋ ಸಜನೋ ಸರಟ್ಠೋ।
ಕುಕ್ಕುಳನಾಮೇ ನಿರಯಮ್ಹಿ ಪಚ್ಚತಿ,
ತಸ್ಸ ಫುಲಿಙ್ಗಾನಿ ಪತನ್ತಿ ಕಾಯೇ॥
‘‘ಯೋ
ಧಮ್ಮಂ ಭಣನ್ತೇ ಸಮಣೇ ಅದೂಸಕೇ।
ತಂ ನಾಳಿಕೇರಂ ಸುನಖಾ ಪರತ್ಥ,
ಸಙ್ಗಮ್ಮ ಖಾದನ್ತಿ ವಿಫನ್ದಮಾನಂ’’॥ (ಜಾ॰ ೨.೧೭.೭೦-೭೧)।
‘‘ಉಪಹಚ್ಚ ಮನಂ ಮಜ್ಝೋ, ಮಾತಙ್ಗಸ್ಮಿಂ ಯಸಸ್ಸಿನೇ।
ಸಪಾರಿಸಜ್ಜೋ ಉಚ್ಛಿನ್ನೋ, ಮಜ್ಝಾರಞ್ಞಂ ತದಾ ಅಹೂ’’ತಿ॥ (ಜಾ॰ ೨.೧೯.೯೬)।
ಸಕ್ಕಾರೇನ ಚ ಅಸಕ್ಕಾರೇನ ಚ ಅಭಿಭೂತಾ ಅಞ್ಞತಿತ್ಥಿಯಾ ನಾಟಪುತ್ತಾದಯೋ ನಿದಸ್ಸೇತಬ್ಬಾ।
ಗಾಥಾಸು ಉಭಯನ್ತಿ ಉಭಯೇನ ಸಕ್ಕಾರೇನ ಚ ಅಸಕ್ಕಾರೇನ ಚ। ಸಮಾಧಿ ನ ವಿಕಮ್ಪತೀತಿ ನ ಚಲತಿ, ಏಕಗ್ಗಭಾವೇನ ತಿಟ್ಠತಿ। ಕಸ್ಸ ಪನ ನ ಚಲತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಅಪ್ಪಮಾದವಿಹಾರಿನೋ’’ತಿ। ಯೋ ಪಮಾದಕರಧಮ್ಮಾನಂ ರಾಗಾದೀನಂ ಸುಟ್ಠು ಪಹೀನತ್ತಾ ಅಪ್ಪಮಾದವಿಹಾರೀ ಅರಹಾ, ತಸ್ಸ। ಸೋ ಹಿ ಲೋಕಧಮ್ಮೇಹಿ ನ ವಿಕಮ್ಪತಿ। ಸುಖುಮದಿಟ್ಠಿವಿಪಸ್ಸಕನ್ತಿ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಅತ್ಥಂ ಸುಖುಮಾಯ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಪಞ್ಞಾಯ ಅಭಿಣ್ಹಂ ಪವತ್ತವಿಪಸ್ಸನತ್ತಾ ಸುಖುಮದಿಟ್ಠಿವಿಪಸ್ಸಕಂ। ಉಪಾದಾನಕ್ಖಯಾರಾಮನ್ತಿ ಚತುನ್ನಂ ಉಪಾದಾನಾನಂ ಖಯಂ ಪರಿಯೋಸಾನಭೂತಂ ಅರಹತ್ತಫಲಂ ಆರಮಿತಬ್ಬಂ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಉಪಾದಾನಕ್ಖಯಾರಾಮಂ। ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ।
ದುತಿಯಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೩. ದೇವಸದ್ದಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೮೨. ತತಿಯೇ ದೇವೇಸೂತಿ ಠಪೇತ್ವಾ ಅರೂಪಾವಚರದೇವೇ ಚೇವ ಅಸಞ್ಞದೇವೇ ಚ ತದಞ್ಞೇಸು ಉಪಪತ್ತಿದೇವೇಸು। ದೇವಸದ್ದಾತಿ ದೇವಾನಂ ಪೀತಿಸಮುದಾಹಾರಸದ್ದಾ। ನಿಚ್ಛರನ್ತೀತಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಲಾಪಸಲ್ಲಾಪವಸೇನ ಪವತ್ತನ್ತಿ। ಸಮಯಾ ಸಮಯಂ ಉಪಾದಾಯಾತಿ ಸಮಯತೋ ಸಮಯಂ ಪಟಿಚ್ಚ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಯಸ್ಮಿಂ ಕಾಲೇ ಠಿತಾ ತೇ ದೇವಾ ತಂ ಕಾಲಂ ಆಗಮ್ಮ ನಂ ಪಸ್ಸಿಸ್ಸನ್ತಿ, ತತೋ ತಂ ಸಮಯಂ ಸಮ್ಪತ್ತಂ ಆಗಮ್ಮಾತಿ। ‘‘ಸಮಯಂ ಸಮಯಂ ಉಪಾದಾಯಾ’’ತಿ ಚ ಕೇಚಿ ಪಠನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇತಿ ಯದಾ ‘‘ಅಟ್ಠಿಕಙ್ಕಲೂಪಮಾ ಕಾಮಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೩೪; ಪಾಚಿ॰ ೪೧೭), ‘‘ಸಮ್ಬಾಧೋ ಘರಾವಾಸೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೧೯೧; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೧೫೪) ಚ ಕಾಮೇಸು ಘರಾವಾಸೇ ಚ ಆದೀನವಾ, ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ನೇಕ್ಖಮ್ಮೇ ಆನಿಸಂಸಾ ಚ ಸುದಿಟ್ಠಾ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ। ತದಾ ಹಿಸ್ಸ ಏಕನ್ತೇನ ಪಬ್ಬಜ್ಜಾಯ ಚಿತ್ತಂ ನಮತಿ। ಅರಿಯಸಾವಕೋತಿ ಅರಿಯಸ್ಸ ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಸಾವಕೋ, ಸಾವಕಭಾವಂ ಉಪಗನ್ತುಕಾಮೋ, ಅರಿಯಸಾವಕೋ ವಾ ಅವಸ್ಸಂಭಾವೀ ಕೇಸಮಸ್ಸುಂ ಓಹಾರೇತ್ವಾತಿ ಕೇಸೇ ಚ ಮಸ್ಸುಞ್ಚ ಓಹಾರೇತ್ವಾ ಅಪನೇತ್ವಾ। ಕಾಸಾಯಾನಿ ವತ್ಥಾನಿ ಅಚ್ಛಾದೇತ್ವಾತಿ ಕಸಾಯೇನ ರತ್ತತಾಯ ಕಾಸಾಯಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಂ ಚರನ್ತಾನಂ ಅನುಚ್ಛವಿಕಾನಿ ವತ್ಥಾನಿ ನಿವಾಸೇತ್ವಾ ಚೇವ ಪಾರುಪಿತ್ವಾ ಚ। ಅಗಾರಸ್ಮಾ ಅನಗಾರಿಯಂ ಪಬ್ಬಜ್ಜಾಯ ಚೇತೇತೀತಿ ಅಗಾರಸ್ಮಾ ಘರಾ ನಿಕ್ಖಮಿತ್ವಾ ಅನಗಾರಿಯಂ ಪಬ್ಬಜ್ಜಂ ಪಬ್ಬಜೇಯ್ಯನ್ತಿ ಪಬ್ಬಜ್ಜಾಯ ಚೇತೇತಿ ಪಕಪ್ಪೇತಿ, ಪಬ್ಬಜತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏತ್ಥ ಚ ಯಸ್ಮಾ ಅಗಾರಸ್ಸ ಹಿತಂ ಕಸಿವಣಿಜ್ಜಾದಿಕಮ್ಮಂ ಅಗಾರಿಯನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತಞ್ಚ ಪಬ್ಬಜ್ಜಾಯ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ಪಬ್ಬಜ್ಜಾ ಅನಗಾರಿಯನ್ತಿ ಞಾತಬ್ಬಾ।
ಮಾರೇನಾತಿ ಕಿಲೇಸಮಾರೇನ। ಸಙ್ಗಾಮಾಯ ಚೇತೇತೀತಿ ಯುಜ್ಝನತ್ಥಾಯ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಾದೇತಿ, ಮಾರಂ ಅಭಿವಿಜೇತುಂ ಸನ್ನಯ್ಹತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಏವರೂಪಸ್ಸ ಪಟಿಪಜ್ಜನಕಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ದೇವಪುತ್ತಮಾರೋಪಿ ಅನ್ತರಾಯಾಯ ಉಪಕ್ಕಮತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಸ್ಸಪಿ ವಸೇನ ಮಾರೇನಾತಿ ಏತ್ಥ ದೇವಪುತ್ತಮಾರೇನಾತಿಪಿ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ತಸ್ಸಾಪಿ ಅಯಂ ಇಚ್ಛಾವಿಘಾತಂ ಕರಿಸ್ಸತೇವಾತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಪಬ್ಬಜಿತದಿವಸತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಖುರಗ್ಗತೋ ವಾ ಪಟ್ಠಾಯ ಸೀಲಾನಿ ಸಮಾದಿಯನ್ತೋ ಪರಿಸೋಧೇನ್ತೋ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಸು ಕಮ್ಮಂ ಕರೋನ್ತೋ ಯಥಾರಹಂ ತದಙ್ಗಪ್ಪಹಾನವಿಕ್ಖಮ್ಭನಪ್ಪಹಾನಾನಂ ವಸೇನ ಕಿಲೇಸಮಾರಂ ಪರಿಪಾತೇತಿ ನಾಮ, ನ ಯುಜ್ಝತಿ ನಾಮ ಸಮ್ಪಹಾರಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಮಾರೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಸಙ್ಗಾಮಾಯ ಚೇತೇತೀ’’ತಿ।
ಸತ್ತನ್ನನ್ತಿ ಕೋಟ್ಠಾಸತೋ ಸತ್ತನ್ನಂ, ಪಭೇದತೋ ಪನ ತೇ ಸತ್ತತಿಂಸ ಹೋನ್ತಿ। ಕಥಂ? ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ, ಚತ್ತಾರೋ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಾ, ಚತ್ತಾರೋ ಇದ್ಧಿಪಾದಾ, ಪಞ್ಚಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ, ಪಞ್ಚ ಬಲಾನಿ, ಸತ್ತ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಾನನ್ತಿ ಬುಜ್ಝನಟ್ಠೇನ ಬೋಧೀತಿ ಲದ್ಧನಾಮಸ್ಸ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಮಗ್ಗಞಾಣಸ್ಸೇವ ವಾ ಪಕ್ಖೇ ಭವಾನಂ ಭಾವನಾನುಯೋಗಮನುಯುತ್ತೋತಿ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಉಸ್ಸುಕ್ಕಾಪೇತ್ವಾ ಅರಿಯಮಗ್ಗಭಾವನಾನುಯೋಗಮನುಯುತ್ತೋ। ವಿಪಸ್ಸನಾಕ್ಖಣೇ ಹಿ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾದಯೋ ಪರಿಯಾಯೇನ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಾ ನಾಮ, ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇಯೇವ ಪನ ತೇ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಾ ನಾಮ ಹೋನ್ತಿ।
ಆಸವಾನಂ ಖಯಾತಿ ಕಾಮಾಸವಾದೀನಂ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಆಸವಾನಂ ಖಯಾ। ಆಸವೇಸು ಹಿ ಖೀಣೇಸು ಸಬ್ಬೇ ಕಿಲೇಸಾ ಖೀಣಾಯೇವ ಹೋನ್ತಿ। ತೇನ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೋ ವುತ್ತೋ ಹೋತಿ। ಅನಾಸವನ್ತಿ ಆಸವವಿರಹಿತಂ। ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿಂ ಪಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತಿನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಚೇತೋವಚನೇನ ಅರಹತ್ತಫಲಸಮಾಧಿ, ಪಞ್ಞಾವಚನೇನ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಚ ಪಞ್ಞಾ ವುತ್ತಾ। ತತ್ಥ ಸಮಾಧಿ ರಾಗತೋ ವಿಮುತ್ತತ್ತಾ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿ, ಪಞ್ಞಾ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ವಿಮುತ್ತತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಭಗವತಾ –
‘‘ಯೋ ಹಿಸ್ಸ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಮಾಧಿ, ತದಸ್ಸ ಸಮಾಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ। ಯಾ ಹಿಸ್ಸ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಞ್ಞಾ, ತದಸ್ಸ ಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಂ। ಇತಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ರಾಗವಿರಾಗಾ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿ, ಅವಿಜ್ಜಾವಿರಾಗಾ ಪಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೫೧೬)।
ಅಪಿಚೇತ್ಥ ಸಮಥಫಲಂ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿ, ವಿಪಸ್ಸನಾಫಲಂ ಪಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ದಿಟ್ಠೇವ ಧಮ್ಮೇತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂಯೇವ ಅತ್ತಭಾವೇ। ಸಯಂ ಅಭಿಞ್ಞಾ ಸಚ್ಛಿಕತ್ವಾತಿ ಅತ್ತನಾಯೇವ ಅಭಿವಿಸಿಟ್ಠಾಯ ಪಞ್ಞಾಯ ಪಚ್ಚಕ್ಖಂ ಕತ್ವಾ ಅಪರಪ್ಪಚ್ಚಯೇನ ಞತ್ವಾ। ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತೀತಿ ಪಾಪುಣಿತ್ವಾ ಸಮ್ಪಾದೇತ್ವಾ ವಿಹರತಿ। ತಮೇವ ಸಙ್ಗಾಮಸೀಸಂ ಅಭಿವಿಜಿಯ ಅಜ್ಝಾವಸತೀತಿ ಮಾರಂ ಅಭಿವಿಜಿನಿತ್ವಾ ವಿಜಿತವಿಜಯತ್ತಾ ತೇನ ಕತಸಙ್ಗಾಮಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸ ಸೀಸಭೂತಂ ಅರಹತ್ತಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಇಸ್ಸರಿಯಟ್ಠಾನಂ, ಅಭಿಭವನ್ತೋ ಆವಸತಿ, ಸಮಾಪಜ್ಜತಿ ಇಚ್ಚೇವ ಅತ್ಥೋ। ಇಮೇ ಚ ದೇವಸದ್ದಾ ದಿಟ್ಠಸಚ್ಚೇಸು ದೇವೇಸು ಪವತ್ತನ್ತಿ, ವಿಸೇಸತೋ ಸುದ್ಧಾವಾಸದೇವೇಸೂತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ಗಾಥಾಸು ಮಹನ್ತನ್ತಿ ಸೀಲಾದಿಗುಣಮಹತ್ತೇನ ಮಹನ್ತಂ। ವೀತಸಾರದನ್ತಿ ಪುರಿಸಾಜಞ್ಞಾತಿ ಅಸ್ಸಾದೀಸು ಅಸ್ಸಾಜಾನೀಯಾದಯೋ ವಿಯ ಪುರಿಸೇಸು ಆಜಾನೀಯಭೂತಾ ದುಜ್ಜಯಮಜ್ಝಭೂತಿ ಪಚುರಜನೇಹಿ ಜೇತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಂ ಕಿಲೇಸವಾಹಿನಿಂ ಅಭಿಭವಿ ಅಜ್ಝೋತ್ಥರಿ। ‘‘ಅಜ್ಜಯೀ’’ತಿಪಿ ಪಠನ್ತಿ, ಅಜಿನೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಜೇತ್ವಾನ ಮಚ್ಚುನೋ ಸೇನಂ, ವಿಮೋಕ್ಖೇನ ಅನಾವರನ್ತಿ ಲೋಕತ್ತಯಾಭಿಬ್ಯಾಪನತೋ ದಿಯಡ್ಢಸಹಸ್ಸಾದಿವಿಭಾಗತೋ ಚ ವಿಪುಲತ್ತಾ ಅಞ್ಞೇಹಿ ಆವರಿತುಂ ಪಟಿಸೇಧೇತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯತ್ತಾ ಚ ಅನಾವರಂ, ಮಚ್ಚುನೋ ಮಾರಸ್ಸ ಸೇನಂ ವಿಮೋಕ್ಖೇನ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ಜೇತ್ವಾ ಯೋ ತ್ವಂ ದುಜ್ಜಯಂ ಅಜಯಿ, ತಸ್ಸ ನಮೋ, ತೇ ಪುರಿಸಾಜಞ್ಞಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ।
ಇತೀತಿ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರೇನ। ಹಿ-ಇತಿ ನಿಪಾತಮತ್ತಂ। ಏತಂ ಪತ್ತಮಾನಸಂ ಅಧಿಗತಾರಹತ್ತಂ ಖೀಣಾಸವಂ ದೇವತಾ ನಮಸ್ಸನ್ತೀತಿ ವುತ್ತಮೇವತ್ಥಂ ನಿಗಮನವಸೇನ ದಸ್ಸೇತಿ। ಅಥ ವಾ ಇತೀತಿ ಇಮಿನಾ ಕಾರಣೇನ। ಕಿಂ ಪನ ಏತಂ ಕಾರಣಂ? ನಮುಚಿಸೇನಾವಿಜಯೇನ ಪತ್ತಮಾನಸತ್ತಂ। ಇಮಿನಾ ಕಾರಣೇನ ತಂ ದೇವತಾ ನಮಸ್ಸನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇದಾನಿ ತಂ ಕಾರಣಂ ಫಲತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತಞ್ಹಿ ತಸ್ಸ ನ ಪಸ್ಸನ್ತಿ, ಯೇನ ಮಚ್ಚುವಸಂ ವಜೇ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಯಸ್ಮಾ ತಸ್ಸ ಪುರಿಸಾಜಞ್ಞಸ್ಸ ಪಣಿಧಾಯ ಗವೇಸನ್ತಾಪಿ ದೇವಾ ಅಣುಮತ್ತಮ್ಪಿ ತಂ ಕಾರಣಂ ನ ಪಸ್ಸನ್ತಿ, ಯೇನ ಸೋ ಮಚ್ಚುನೋ ಮರಣಸ್ಸ ವಸಂ ವಜೇ ಉಪಗಚ್ಛೇಯ್ಯ। ತಸ್ಮಾ ತಂ ವಿಸುದ್ಧಿದೇವಾ ನಮಸ್ಸನ್ತೀತಿ।
ತತಿಯಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೪. ಪಞ್ಚಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೮೩. ಚತುತ್ಥೇ ಯದಾತಿ ಯಸ್ಮಿಂ ಕಾಲೇ। ದೇವೋತಿ ಉಪಪತ್ತಿದೇವೋ। ತಯೋ ಹಿ ದೇವಾ – ಸಮ್ಮುತಿದೇವಾ, ಉಪಪತ್ತಿದೇವಾ, ವಿಸುದ್ಧಿದೇವಾತಿ। ತೇಸು ಸಮ್ಮುತಿದೇವಾ ನಾಮ ರಾಜಾನೋ ಖತ್ತಿಯಾ। ಉಪಪತ್ತಿದೇವಾ ನಾಮ ಚಾತುಮಹಾರಾಜಿಕತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ತದುಪರಿದೇವಾ। ವಿಸುದ್ಧಿದೇವಾ ನಾಮ ಖೀಣಾಸವಾ। ಇಧ ಪನ ಕಾಮಾವಚರದೇವೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ದೇವೋತಿ ಉಪಪತ್ತಿದೇವೋ’’ತಿ। ದೇವಕಾಯಾತಿ ದೇವಸಮೂಹತೋ, ದೇವಟ್ಠಾನತೋ ವಾ, ದೇವಲೋಕತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಮೂಹನಿವಾಸವಾಚಕೋ ಹಿ ಅಯಂ ಕಾಯಸದ್ದೋ। ಚವನಧಮ್ಮೋತಿ
ಪಞ್ಚಸ್ಸ ಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತೀತಿ ಅಸ್ಸ ಉಪಟ್ಠಿತಮರಣಸ್ಸ ದೇವಪುತ್ತಸ್ಸ ಪಞ್ಚ ಮರಣಸ್ಸ ಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಪಕಾಸಾನಿ ವಾ ಹೋನ್ತಿ। ಮಾಲಾ ಮಿಲಾಯನ್ತೀತಿ ತೇನ ಪಿಳನ್ಧಿತಮಾಲಾ ಮಜ್ಝನ್ಹಿಕಸಮಯೇ ಆತಪೇ ಖಿತ್ತಾ ವಿಯ ಮಿಲಾತಾ ವಿಹತಸೋಭಾ ಹೋನ್ತಿ।
ವತ್ಥಾನಿ ಕಿಲಿಸ್ಸನ್ತೀತಿ ಸರದಸಮಯೇ ವಿಗತವಲಾಹಕೇ ಆಕಾಸೇ ಅಬ್ಭುಸ್ಸಕ್ಕಮಾನಬಾಲಸೂರಿಯಸದಿಸಪ್ಪಭಾನಿ
ಕಚ್ಛೇಹಿ ಸೇದಾ ಮುಚ್ಚನ್ತೀತಿ ಸುಪರಿಸುದ್ಧಜಾತಿಮಣಿ ವಿಯ ಸುಸಿಕ್ಖಿತಸಿಪ್ಪಾಚರಿಯರಚಿತಸುವಣ್ಣಪಟಿಮಾ ವಿಯ ಚ ಪುಬ್ಬೇ ಸೇದಮಲಜಲ್ಲಿಕಾರಹಿತಸರೀರಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಖಣೇ ಉಭೋಹಿ ಕಚ್ಛೇಹಿ ಸೇದಧಾರಾ ಸನ್ದನ್ತಿ ಪಗ್ಘರನ್ತಿ। ನ ಕೇವಲಞ್ಚ ಕಚ್ಛೇಹಿಯೇವ, ಸಕಲಸರೀರತೋಪಿ ಪನಸ್ಸ ಸೇದಜಲಕಣ್ಣಿಕಾ ಮುಚ್ಚತಿಯೇವ, ಯೇನ ಆಮುತ್ತಮುತ್ತಾಜಾಲಗವಚ್ಛಿತೋ ವಿಯ ತಸ್ಸ ಕಾಯೋ ಹೋತಿ।
ಕಾಯೇ ದುಬ್ಬಣ್ಣಿಯಂ ಓಕ್ಕಮತೀತಿ ಪುಬ್ಬೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಥಾನುಭಾವಂ ಏಕಯೋಜನಂ ದ್ವಿಯೋಜನಂ ಯಾವ ದ್ವಾದಸಯೋಜನಮತ್ತಮ್ಪಿ ಪದೇಸಂ ಆಭಾಯ ಫರಿತ್ವಾ ವಿಜ್ಜೋತಮಾನೋ ಕಾಯೋ ಹೋತಿ ಖಣ್ಡಿಚ್ಚಪಾಲಿಚ್ಚಾದಿವಿರಹಿತೋ, ನ ಸೀತಂ ನ ಉಣ್ಹಂ ಉಪಘಾತಕಂ, ದೇವಧೀತಾ ಸೋಳಸವಸ್ಸುದ್ದೇಸಿಕಾ ವಿಯ ಹೋತಿ, ದೇವಪುತ್ತೋ ವೀಸತಿವಸ್ಸುದ್ದೇಸಿಕೋ ವಿಯ, ತಂ ಖಣಂಯೇವ ನಿಪ್ಪಭೇ ನಿತ್ತೇಜೇ ಕಾಯೇ ವಿರೂಪಭಾವೋ ಅನುಪವಿಸತಿ ಸಣ್ಠಾತಿ।
ಸಕೇ ದೇವೋ ದೇವಾಸನೇ ನಾಭಿರಮತೀತಿ ಅತ್ತನೋ ಅಚ್ಛರಾಗಣೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಕೀಳನಪರಿಚರಣಕದಿಬ್ಬಾಸನೇ ನ ರಮತಿ, ನ ಚಿತ್ತಸ್ಸಾದಂ ಲಭತಿ। ತಸ್ಸ ಕಿರ ಮನುಸ್ಸಗಣನಾಯ ಸತ್ತಹಿ ದಿವಸೇಹಿ ಮರಣಂ ಭವಿಸ್ಸತೀತಿ ಇಮಾನಿ ಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತಿ। ಸೋ ತೇಸಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ‘‘ಏವರೂಪಾಯ ನಾಮ ಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ವಿನಾ ಭವಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಬಲವಸೋಕಾಭಿಭೂತೋ ಹೋತಿ। ತೇನಸ್ಸ ಕಾಯೇ ಮಹಾಪರಿಳಾಹೋ
ಇಮಾನಿ ಪನ ಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಮಹಾಪುಞ್ಞಾನಂ ರಾಜರಾಜಮಹಾಮತ್ತಾದೀನಂಯೇವ ಉಕ್ಕಾಪಾತಭೂಮಿಚಾಲಚನ್ದಗ್ಗಾಹಾದೀನಿ ನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಪಞ್ಞಾಯನ್ತಿ, ನ ಸಬ್ಬೇಸಂ; ಏವಮೇವ ಮಹೇಸಕ್ಖದೇವಾನಂಯೇವ ಪಞ್ಞಾಯತಿ। ಉಪ್ಪನ್ನಾನಿ ಚ ತಾನಿ ‘‘ಇಮಾನಿ ಮರಣಸ್ಸ ಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಾನಿ ನಾಮಾ’’ತಿ ಕೇಚಿ ದೇವಾ ಜಾನನ್ತಿ, ನ ಸಬ್ಬೇ। ತತ್ಥ ಯೋ ಮನ್ದೇನ ಕುಸಲಕಮ್ಮೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತೋ, ಸೋ ‘‘ಇದಾನಿ ಕೋ ಜಾನಾತಿ, ‘ಕುಹಿಂ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಸ್ಸಾಮೀ’’’ತಿ ಭಾಯತಿ। ಯೋ ಪನ ಮಹಾಪುಞ್ಞೋ, ಸೋ ‘‘ಬಹುಂ ಮಯಾ ದಾನಂ ದಿನ್ನಂ, ಸೀಲಂ ರಕ್ಖಿತಂ, ಪುಞ್ಞಂ ಉಪಚಿತಂ, ಇತೋ ಚುತಸ್ಸ ಮೇ ಸುಗತಿಯೇವ ಪಾಟಿಕಙ್ಖಾ’’ತಿ ನ
ತೀಹಿ ವಾಚಾಹಿ ಅನುಮೋದೇನ್ತೀತಿ ಇದಾನಿ ವುಚ್ಚಮಾನೇಹಿ ತೀಹಿ ವಚನೇಹಿ ಅನುಮೋದೇನ್ತಿ, ಮೋದಂ ಪಮೋದಂ ಉಪ್ಪಾದೇನ್ತಿ, ಅಸ್ಸಾಸೇನ್ತಿ, ಅಭಿವದನವಸೇನ ವಾ ತಂಖಣಾನುರೂಪಂ ಪಮೋದಂ ಕರೋನ್ತಿ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಅನುಮೋದೇನ್ತೀ’’ತಿ ಪದಸ್ಸ ‘‘ಓವದನ್ತೀ’’ತಿ ವದನ್ತಿ। ಇತೋತಿ ದೇವಲೋಕತೋ। ಭೋತಿ ಆಲಪನಂ। ಸುಗತಿನ್ತಿ ಸುನ್ದರಗತಿಂ, ಮನುಸ್ಸಲೋಕಂ ಸನ್ಧಾಯ ವದನ್ತಿ। ಗಚ್ಛಾತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಗ್ಗಹಣವಸೇನ ಉಪೇಹಿ।
ಏವಂ ವುತ್ತೇತಿ ಏವಂ ತದಾ ತೇಹಿ ದೇವೇಹಿ ತಸ್ಸ ‘‘ಇತೋ ಭೋ ಸುಗತಿಂ ಗಚ್ಛಾ’’ತಿಆದಿನಾ ವತ್ತಬ್ಬವಚನೇ ಭಗವತಾ ವುತ್ತೇ ಅಞ್ಞತರೋ ನಾಮಗೋತ್ತೇನ ಅಪಾಕಟೋ ತಸ್ಸಂ ಪರಿಸಾಯಂ ನಿಸಿನ್ನೋ ಅನುಸನ್ಧಿಕುಸಲೋ ಏಕೋ ಭಿಕ್ಖು ‘‘ಏತೇ ಸುಗತಿಆದಯೋ ಭಗವತಾ ಅವಿಸೇಸತೋ ವುತ್ತಾ ಅವಿಭೂತಾ, ಹನ್ದ ತೇ ವಿಭೂತತರೇ ಕಾರಾಪೇಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಏತಂ ‘‘ಕಿಂನು ಖೋ, ಭನ್ತೇ’’ತಿಆದಿವಚನಂ ಅವೋಚ। ಸದ್ಧಾದಿಗುಣವಿಸೇಸಪಟಿಲಾಭಕಾರಣತೋ ದೇವೂಪಪತ್ತಿಹೇತುತೋ ಚ ಮನುಸ್ಸತ್ತಂ ದೇವಾನಂ ‘‘ಮನುಸ್ಸತ್ತಂ ಖೋ ಭಿಕ್ಖು ದೇವಾನಂ ಸುಗತಿಗಮನಸಙ್ಖಾತ’’ನ್ತಿ।
ಸುಗತಿಗಮನಸಙ್ಖಾತನ್ತಿ ‘‘ಸುಗತಿಗಮನ’’ನ್ತಿ ಸಮ್ಮಾ ಕಥಿತಂ, ವಣ್ಣಿತಂ ಥೋಮಿತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಂ ಮನುಸ್ಸಭೂತೋತಿ ಏತ್ಥ ಯನ್ತಿ ಕಿರಿಯಾಪರಾಮಸನಂ, ತೇನ ಪಟಿಲಭತೀತಿ ಏತ್ಥ ಪಟಿಲಭನಕಿರಿಯಾ ಆಮಸೀಯತಿ, ಯೋ ಸದ್ಧಾಪಟಿಲಾಭೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಮನುಸ್ಸಭೂತೋತಿ ಮನುಸ್ಸೇಸು ಉಪ್ಪನ್ನೋ, ಮನುಸ್ಸಭಾವಂ ವಾ ತಥಾಗತಪ್ಪವೇದಿತೇ ಧಮ್ಮವಿನಯೇತಿ ತಥಾಗತೇನ ಭಗವತಾ ದೇಸಿತೇ ಸಿಕ್ಖತ್ತಯಸಙ್ಗಹೇ ಸಾಸನೇ। ತಞ್ಹಿ ಧಮ್ಮತೋ ಅನಪೇತತ್ತಾ ಧಮ್ಮೋ ಚ, ಆಸಯಾನುರೂಪಂ ವಿನೇಯ್ಯಾನಂ ವಿನಯನತೋ ವಿನಯೋ ಚಾತಿ ಧಮ್ಮವಿನಯೋ, ಉಪನಿಸ್ಸಯಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ವಾ ಧಮ್ಮತೋ ಅನಪೇತತ್ತಾ ಧಮ್ಮಂ ಅಪ್ಪರಜಕ್ಖಜಾತಿಕಂ ವಿನೇತೀತಿ ಧಮ್ಮವಿನಯೋ। ಧಮ್ಮೇನೇವ ವಾ ವಿನಯೋ, ನ ದಣ್ಡಸತ್ಥೇಹೀತಿ ಧಮ್ಮವಿನಯೋ, ಧಮ್ಮಯುತ್ತೋ ವಾ ವಿನಯೋತಿ ಧಮ್ಮವಿನಯೋ, ಧಮ್ಮಾಯ ವಾ ಸಹ ಮಗ್ಗಫಲನಿಬ್ಬಾನಾಯ ವಿನಯೋತಿ ಧಮ್ಮವಿನಯೋ, ಮಹಾಕರುಣಾಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಾದಿಧಮ್ಮತೋ ವಾ ಪವತ್ತೋ ವಿನಯೋತಿ ಧಮ್ಮವಿನಯೋ। ಧಮ್ಮೋ ವಾ ಭಗವಾ ಧಮ್ಮಭೂತೋ ಧಮ್ಮಕಾಯೋ ಧಮ್ಮಸ್ಸಾಮೀ, ತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ವಿನಯೋ, ನ ತಕ್ಕಿಯಾನನ್ತಿ ಧಮ್ಮವಿನಯೋ, ಧಮ್ಮೇ ವಾ ಮಗ್ಗಫಲೇ ನಿಪ್ಫಾದೇತಬ್ಬವಿಸಯಭೂತೇ ವಾ ಪವತ್ತೋ ವಿನಯೋತಿ ಧಮ್ಮವಿನಯೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತಸ್ಮಿಂ ಧಮ್ಮವಿನಯೇ।
ಸದ್ಧಂ ಪಟಿಲಭತೀತಿ ‘‘ಸ್ವಾಕ್ಖಾತೋ ಭಗವತಾ ಧಮ್ಮೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಸದ್ಧಂ ಉಪ್ಪಾದೇತಿ। ಸದ್ಧೋ ಹಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಧಮ್ಮವಿನಯೇ ಯಥಾನುಸಿಟ್ಠಂ ಪಟಿಪಜ್ಜಮಾನೋ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಿಕಸಮ್ಪರಾಯಿಕಪರಮತ್ಥೇ ಆರಾಧೇಸ್ಸತಿ। ಸುಲದ್ಧಲಾಭಸಙ್ಖಾತನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಯಥಾ ಹಿರಞ್ಞಸುವಣ್ಣಖೇತ್ತವತ್ಥಾದಿಲಾಭೋ ಸತ್ತಾನಂ ಉಪಭೋಗಸುಖಂ ಆವಹತಿ, ಖುಪ್ಪಿಪಾಸಾದಿದುಕ್ಖಂ ಪಟಿಬಾಹತಿ, ಧನದಾಲಿದ್ದಿಯಂ ವೂಪಸಮೇತಿ, ಮುತ್ತಾದಿರತನಪಟಿಲಾಭಹೇತು ಹೋತಿ, ಲೋಕಸನ್ತತಿಞ್ಚ ಆವಹತಿ; ಏವಂ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಾ ಸದ್ಧಾಪಿ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಂ ವಿಪಾಕಸುಖಮಾವಹತಿ, ಸದ್ಧಾಧುರೇನ ಪಟಿಪನ್ನಾನಂ
‘‘ಸದ್ಧೋ ಸೀಲೇನ ಸಮ್ಪನ್ನೋ, ಯಸೋ ಭೋಗಸಮಪ್ಪಿತೋ।
ಯಂ ಯಂ ಪದೇಸಂ ಭಜತಿ, ತತ್ಥ ತತ್ಥೇವ ಪೂಜಿತೋ’’ತಿ॥ (ಧ॰ ಪ॰ ೩೦೩)।
ಏವಂ ಸದ್ಧಾಪಟಿಲಾಭಸ್ಸ ಸುಲದ್ಧಲಾಭತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಯಸ್ಮಾ ಪನಾಯಂ ಸದ್ಧಾಪಟಿಲಾಭೋ ಅನುಗಾಮಿಕೋ ಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣೋ ಸಬ್ಬಸಮ್ಪತ್ತಿಹೇತು, ಲೋಕಿಯಸ್ಸ ಚ ಹಿರಞ್ಞಸುವಣ್ಣಾದಿಧನಲಾಭಸ್ಸ ಕಾರಣಂ। ಸದ್ಧೋಯೇವ ಹಿ ದಾನಾದೀನಿ ಪುಞ್ಞಾನಿ ಕತ್ವಾ ಉಳಾರುಳಾರವಿತ್ತೂಪಕರಣಾನಿ ಅಧಿಗಚ್ಛತಿ, ತೇಹಿ ಚ ಅತ್ತನೋ
‘‘ಸದ್ಧಾ ಬನ್ಧತಿ ಪಾಥೇಯ್ಯಂ’’। (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೭೯)।
‘‘ಸದ್ಧಾ ದುತಿಯಾ ಪುರಿಸಸ್ಸ ಹೋತೀ’’ತಿ ಚ। (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೩೬, ೫೯)।
‘‘ಸದ್ಧೀಧ ವಿತ್ತಂ ಪುರಿಸಸ್ಸ ಸೇಟ್ಠ’’ನ್ತಿ ಚ। (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೭೩; ಸು॰ ನಿ॰ ೧೮೪)।
‘‘ಸದ್ಧಾಹತ್ಥೋ ಮಹಾನಾಗೋ’’ತಿ ಚ। (ಅ॰ ನಿ॰ ೬.೪೩; ಥೇರಗಾ॰ ೬೯೪)।
‘‘ಸದ್ಧಾ ಬೀಜಂ ತಪೋ ವುಟ್ಠೀ’’ತಿ ಚ। (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೯೭; ಸು॰ ನಿ॰ ೭೭)।
‘‘ಸದ್ಧೇಸಿಕೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅರಿಯಸಾವಕೋ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೭.೬೭) ಚ।
‘‘ಸದ್ಧಾಯ ತರತಿ ಓಘ’’ನ್ತಿ ಚ। (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪೬) –
ಅನೇಕೇಸು ಠಾನೇಸು ಅನೇಕೇಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಸದ್ಧಾ ಸಂವಣ್ಣಿತಾ।
ಇದಾನಿ ಯಾಯ ಸದ್ಧಾಯ ಸಾಸನೇ ಕುಸಲಧಮ್ಮೇಸು ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತೋ ನಾಮ ಹೋತಿ ನಿಯಾಮೋಕ್ಕನ್ತಿಯಾ, ತಂ ಸದ್ಧಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸಾ ಖೋ ಪನಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಅಸ್ಸಾತಿ ಇಮಸ್ಸ ಭವೇಯ್ಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ನಿವಿಟ್ಠಾತಿ ಅಭಿನಿವಿಟ್ಠಾ ಚಿತ್ತಸನ್ತಾನಂ ಅನುಪವಿಟ್ಠಾ। ಮೂಲಜಾತಾತಿ ಜಾತಮೂಲಾ। ಕಿಂ ಪನ ಸದ್ಧಾಯ ಮೂಲಂ ಪತಿಟ್ಠಿತಾತಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾಧಿಗಮೇನ ಕೇನಚಿ ಅಕಮ್ಪನೀಯಭಾವೇನ ಅವಟ್ಠಿತಾ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ದಳ್ಹಾ ಅಸಂಹಾರಿಯಾ’’ತಿ। ದಳ್ಹಾತಿ ಥಿರಾ। ಅಸಂಹಾರಿಯಾತಿ ಕೇನಚಿ ಸಂಹರಿತುಂ ವಾ ಹಾಪೇತುಂ ವಾ ಅಪನೇತುಂ ವಾ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಾ। ಇತಿ ತೇ ದೇವಾ ತಸ್ಸ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಸಮಧಿಗಮಂ ಆಸೀಸನ್ತಾ ಏವಂ ವದನ್ತಿ। ಅತ್ತನೋ ದೇವಲೋಕೇ ಕಾಮಸುಖೂಪಭೋಗಾರಹಮೇವ ಹಿ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಂ ತೇ ಇಚ್ಛನ್ತಿ। ತೇನಾಹ
ಗಾಥಾಸು ಪುಞ್ಞಕ್ಖಯಮರಣಮ್ಪಿ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯುಪಚ್ಛೇದೇನೇವ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಚವತಿ ಆಯುಸಙ್ಖಯಾ’’ತಿ। ಅನುಮೋದತನ್ತಿ ಅನುಮೋದನ್ತಾನಂ। ಮನುಸ್ಸಾನಂ ಸಹಬ್ಯತನ್ತಿ ನಿವಿಟ್ಠಸ್ಸಾತಿ ನಿವಿಟ್ಠಾ ಭವೇಯ್ಯ। ಯಾವಜೀವನ್ತಿ ಯಾವ ಜೀವಿತಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ, ಯಾವ ಪರಿನಿಬ್ಬಾನಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಅಪ್ಪಮಾಣನ್ತಿ ಸಕ್ಕಚ್ಚಂ ಬಹುಂ ಉಳಾರಂ ಬಹುಕ್ಖತ್ತುಞ್ಚ ಕರಣವಸೇನ ಪಮಾಣರಹಿತಂ। ನಿರೂಪಧಿನ್ತಿ ಕಿಲೇಸೂಪಧಿರಹಿತಂ, ಸುವಿಸುದ್ಧಂ ನಿಮ್ಮಲನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ತೇ ದೇವಾ ಮಹಗ್ಗತಕುಸಲಂ ನ ಇಚ್ಛನ್ತಿ ಕಾಮಲೋಕಸಮತಿಕ್ಕಮನತೋ, ಕಾಮಾವಚರಪುಞ್ಞಮೇವ ಇಚ್ಛನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಏವಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ – ‘‘ಇತೋ ದೇವಲೋಕತೋ ಚುತೋ ಮನುಸ್ಸೇಸು ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವಿಞ್ಞುತಂ ಪತ್ತೋ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದಿಂ ಸಬ್ಬಂ ದುಚ್ಚರಿತಂ ಪಹಾಯ ಕಾಯಸುಚರಿತಾದಿಂ ಸಬ್ಬಂ ಸುಚರಿತಂ ಉಳಾರಂ ವಿಪುಲಂ ಉಪಚಿನಿತ್ವಾ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ಆಗತಸದ್ಧೋ ಭವಾಹೀ’’ತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಲೋಕುತ್ತರೇಸು ಪಠಮಮಗ್ಗಂ ದುತಿಯಮಗ್ಗಮ್ಪಿ ವಾ ಇಚ್ಛನ್ತಿ ಅತ್ತನೋ ದೇವಲೋಕೂಪಪತ್ತಿಯಾ ಅನತಿವತ್ತನತೋ, ತಸ್ಮಾ ತೇಸಮ್ಪಿ ವಸೇನ ‘‘ಅಪ್ಪಮಾಣಂ ನಿರೂಪಧಿ’’ನ್ತಿಪದಾನಂ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ – ಪಮಾಣಕರಾನಂ ದಿಟ್ಠೇಕಟ್ಠಓಳಾರಿಕಕಾಮರಾಗಾದಿಕಿಲೇಸಾನಂ ಉಪಚ್ಛೇದೇನ ಅಪ್ಪಮಾಣಂ, ಸತ್ತಮಭವತೋ ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಾರಹಸ್ಸ ಖನ್ಧೂಪಧಿಸ್ಸ ತಂನಿಬ್ಬತ್ತಕಅಭಿಸಙ್ಖಾರೂಪಧಿಸ್ಸ ತಂತಂಮಗ್ಗವಜ್ಝಕಿಲೇಸೂಪಧಿಸ್ಸ ಚ ಪಹಾನೇನ ತೇಸಂ ಅನಿಬ್ಬತ್ತನತೋ ನಿರುಪಧಿಸಙ್ಖಾತನಿಬ್ಬಾನಸನ್ನಿಸ್ಸಿತತ್ತಾ ಚ ನಿರುಪಧೀತಿ।
ಏವಂ ಅಚ್ಚನ್ತಮೇವ ಅಪಾಯದ್ವಾರಪಿಧಾಯಕಂ ಕಮ್ಮಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಸಗ್ಗಸಮ್ಪತ್ತಿನಿಬ್ಬತ್ತಕಕಮ್ಮಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತತೋ ಓಪಧಿಕ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಓಪಧಿಕನ್ತಿ ಉಪಧಿವೇಪಕ್ಕಂ ಅತ್ತಭಾವಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಚೇವ ಭೋಗಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಚ ನಿಬ್ಬತ್ತಕನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಉಪಧೀತಿ ಹಿ ಅತ್ತಭಾವೋ ವುಚ್ಚತಿ। ಯಥಾಹ ‘‘ಸನ್ತೇಕಚ್ಚಾನಿ ಪಾಪಕಾನಿ ಕಮ್ಮಸಮಾದಾನಾನಿ ಉಪಧಿಸಮ್ಪತ್ತಿಪಟಿಬಾಹಿತಾನಿ ನ ವಿಪಚ್ಚನ್ತೀ’’ತಿ ದಾನೇನ। ದಾನಞ್ಹಿ ಇತರೇಹಿ ಸುಕರನ್ತಿ ಏವಂ ವುತ್ತಂ। ದಾನೇನಾತಿ ವಾ ಪದೇನ ಅಭಯದಾನಮ್ಪಿ ವುತ್ತಂ, ನ ಆಮಿಸದಾನಮೇವಾತಿ ಸೀಲಸ್ಸಾಪಿ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ತೇ ದೇವಾ ಅಸುರಕಾಯಹಾನಿಂ ಏಕನ್ತೇನೇವ ದೇವಕಾಯಪಾರಿಪೂರಿಞ್ಚ ಇಚ್ಛನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಸ್ಸ ಉಪಾಯಂ ‘‘ಅಞ್ಞೇಪಿ ಮಚ್ಚೇ ಸದ್ಧಮ್ಮೇ, ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯೇ ನಿವೇಸಯಾ’’ತಿ ಧಮ್ಮದಾನೇ ನಿಯೋಜೇನ್ತಿ। ಯದಾ ವಿದೂತಿ ಯಸ್ಮಿಂ ಕಾಲೇ ದೇವಾ ದೇವಂ ಚವನ್ತಂ ವಿದೂ ವಿಜಾನೇಯ್ಯುಂ, ತದಾ ಇಮಾಯ ಯಥಾವುತ್ತಾಯ ಅನುಕಮ್ಪಾಯ ದುಕ್ಖಾಪನಯನಕಮ್ಯತಾಯ ‘‘ದೇವ, ಇಮೇ ದೇವಕಾಯೇ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜನವಸೇನ ಏಹಿ ಆಗಚ್ಛಾಹೀ’’ತಿ ಚ ಅನುಮೋದೇನ್ತೀತಿ।
ಚತುತ್ಥಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೫. ಬಹುಜನಹಿತಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೮೪. ಪಞ್ಚಮೇ ಲೋಕೇತಿ ಏತ್ಥ ತಯೋ ಲೋಕಾ – ಸತ್ತಲೋಕೋ, ಸಙ್ಖಾರಲೋಕೋ, ಓಕಾಸಲೋಕೋತಿ। ತೇಸು ಇನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧಾನಂ ರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾನಞ್ಚ ಸನ್ತಾನವಸೇನ ವತ್ತಮಾನಾನಂ ಸಮೂಹೋ ಸತ್ತಲೋಕೋ, ಪಥವೀಪಬ್ಬತಾದಿಭೇದೋ ಓಕಾಸಲೋಕೋ, ಉಭಯೇಪಿ ಖನ್ಧಾ ಸಙ್ಖಾರಲೋಕೋ। ತೇಸು ಸತ್ತಲೋಕೋ ಇಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ। ತಸ್ಮಾ ಲೋಕೇತಿ ಸತ್ತಲೋಕೇ। ತತ್ಥಾಪಿ ನ ದೇವಲೋಕೇ, ನ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ, ಮನುಸ್ಸಲೋಕೇ। ಮನುಸ್ಸಲೋಕೇಪಿ ನ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ಚಕ್ಕವಾಳೇ, ಇಮಸ್ಮಿಂಯೇವ ಚಕ್ಕವಾಳೇ। ತತ್ರಾಪಿ ನ ಸಬ್ಬಟ್ಠಾನೇಸು, ‘‘ಪುರತ್ಥಿಮಾಯ ದಿಸಾಯ ಗಜಙ್ಗಲಂ ನಾಮ ನಿಗಮೋ, ತಸ್ಸ ಅಪರೇನ ಮಹಾಸಾಲಾ, ತತೋ ಪರಂ ಪಚ್ಚನ್ತಿಮಾ ಜನಪದಾ, ಓರತೋ ಮಜ್ಝೇ; ಪುರತ್ಥಿಮದಕ್ಖಿಣಾಯ ದಿಸಾಯ ಸಲ್ಲವತೀ ನಾಮ ನದೀ, ತತೋ ಪರಂ ಪಚ್ಚನ್ತಿಮಾ ಜನಪದಾ, ಓರತೋ ಮಜ್ಝೇ; ದಕ್ಖಿಣಾಯ ದಿಸಾಯ ಸೇತಕಣ್ಣಿಕಂ ನಾಮ ನಿಗಮೋ, ತತೋ ಪರಂ ಪಚ್ಚನ್ತಿಮಾ ಜನಪದಾ
ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಇದಂ ಪನ ಉಭಯಮ್ಪಿ ವಿಪ್ಪಕತವಚನಮೇವ, ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಾ ಬಹುಜನಹಿತತ್ಥಾಯ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ನ ಅಞ್ಞೇನ ಕಾರಣೇನಾತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಏವರೂಪಞ್ಹೇತ್ಥ ಸದ್ದಲಕ್ಖಣಂ ನ ಸಕ್ಕಾ ಅಞ್ಞೇನ ಸದ್ದಲಕ್ಖಣೇನ ಪಟಿಬಾಹಿತುಂ।
ಅಪಿಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ನಾಮ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ನಾಮ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ನಾಮಾತಿ ಅಯಂ ಪಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ತಥಾಗತೋ ಹಿ ಮಹಾಭಿನೀಹಾರಂ ಕರೋನ್ತೋ, ಬುದ್ಧಕರೇ ಧಮ್ಮೇ ಪರಿಯೇಸನ್ತೋ, ಪಾರಮಿಯೋ ಪೂರೇನ್ತೋ, ಪಞ್ಚ ಮಹಾಪರಿಚ್ಚಾಗೇ ಪರಿಚ್ಚಜನ್ತೋ, ಞಾತತ್ಥಚರಿಯಂ ಚರನ್ತೋ, ಲೋಕತ್ಥಚರಿಯಂ, ಬುದ್ಧತ್ಥಚರಿಯಂ ಕೋಟಿಂ ಪಾಪೇನ್ತೋ, ಪಾರಮಿಯೋ ಪೂರೇತ್ವಾ ತುಸಿತಭವನೇ ತಿಟ್ಠನ್ತೋ, ತತೋ ಓತರಿತ್ವಾ ಚರಿಮಭವೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಗಣ್ಹನ್ತೋ, ಅಗಾರಮಜ್ಝೇ ವಸನ್ತೋ, ಅಭಿನಿಕ್ಖಮನ್ತೋ, ಮಹಾಪಧಾನಂ ಪದಹನ್ತೋ, ಪರಿಪಕ್ಕಞಾಣೋ ಬೋಧಿಮಣ್ಡಂ ಆರುಯ್ಹ ಮಾರಬಲಂ ವಿಧಮೇನ್ತೋ ಪಠಮಯಾಮೇ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಂ ಅನುಸ್ಸರನ್ತೋ, ಮಜ್ಝಿಮಯಾಮೇ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಂ ವಿಸೋಧೇನ್ತೋ, ಪಚ್ಛಿಮಯಾಮೇ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೇ ಞಾಣಂ ಓತಾರೇತ್ವಾ ಅನೇಕಾಕಾರಂ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರೇ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತೋ ಯಾವ ಅನಾಗಾಮಿಫಲಂ ಸಚ್ಛಿಕರೋನ್ತೋಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ಏವ ನಾಮ, ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ನಾಮ, ಅರಹತ್ತಫಲಕ್ಖಣೇ ಪನ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ನಾಮ। ಬುದ್ಧಾನಞ್ಹಿ ಸಾವಕಾನಂ ವಿಯ ನ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಇದ್ಧಿವಿಧಞಾಣಾದೀನಂ ಉಪ್ಪಾದನಕಿಚ್ಚಂ ಅತ್ಥಿ, ಸಹೇವ ಪನ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೇನ ಸಕಲೋಪಿ ಬುದ್ಧಗುಣರಾಸಿ ಆಗತೋವ ನಾಮ ಹೋತಿ। ತಸ್ಮಾ
ಸಾವಕೋಪಿ ಖೀಣಾಸವೋ ಸಾವಕಬೋಧಿಯಾ ಹೇತುಭೂತೇ ಪುಞ್ಞಸಮ್ಭಾರೇ ಸಮ್ಭರನ್ತೋ ಪುಬ್ಬಯೋಗಂ ಪುಬ್ಬಚರಿಯಂ ಗತಪಚ್ಚಾಗತವತ್ತಂ ಪೂರೇನ್ತೋ ಚರಿಮಭವೇ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತೋ ಅನುಕ್ಕಮೇನ ವಿಞ್ಞುತಂ ಪತ್ವಾ ಸಂಸಾರೇ ಆದೀನವಂ ದಿಸ್ವಾ ಪಬ್ಬಜ್ಜಾಯ ಚೇತಯಮಾನೋ ಪಬ್ಬಜ್ಜಂ ಮತ್ಥಕಂ ಪಾಪೇತ್ವಾ ಸೀಲಾದೀನಿ ಪರಿಪೂರೇನ್ತೋ ಧುತಧಮ್ಮೇ ಸಮಾದಾಯ ವತ್ತಮಾನೋ ಜಾಗರಿಯಂ ಅನುಯುಞ್ಜನ್ತೋ ಞಾಣಾನಿ ನಿಬ್ಬತ್ತೇನ್ತೋ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಪಟ್ಠಪೇತ್ವಾ ಹೇಟ್ಠಿಮಮಗ್ಗೇ ಅಧಿಗಚ್ಛನ್ತೋಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ಏವ ನಾಮ, ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ನಾಮ, ಅರಹತ್ತಫಲಕ್ಖಣೇ ಪನ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ನಾಮ। ಸೇಕ್ಖೋ ಪನ ಪುಬ್ಬೂಪನಿಸ್ಸಯತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಗೋತ್ರಭುಞಾಣಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ನಾಮ, ಪಠಮಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ನಾಮ, ಪಠಮಫಲಕ್ಖಣತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ನಾಮ। ಏತ್ತಾವತಾ ‘‘ತಯೋಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪುಗ್ಗಲಾ ಲೋಕೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀ’’ತಿ ಪದಾನಂ ಅತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ ಹೋತಿ।
ಇದಾನಿ ಬಹುಜನಹಿತಾಯಾತಿಆದೀಸು ಬಹುಜನಹಿತಾಯಾತಿ ಮಹಾಜನಸ್ಸ ಹಿತತ್ಥಾಯ। ಬಹುಜನಸುಖಾಯಾತಿ ಮಹಾಜನಸ್ಸ ಸುಖತ್ಥಾಯ। ಲೋಕಾನುಕಮ್ಪಾಯಾತಿ ಸತ್ತಲೋಕಸ್ಸ ಅನುಕಮ್ಪಂ ಪಟಿಚ್ಚ। ಕತರಸತ್ತಲೋಕಸ್ಸಾತಿ
ಅಪಿಚ ಬಹುಜನಹಿತಾಯಾತಿ ಬಹುಜನಸ್ಸ ಹಿತತ್ಥಾಯ, ನೇಸಂ ಪಞ್ಞಾಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಿಕಸಮ್ಪರಾಯಿಕಹಿತೂಪದೇಸಕೋತಿ। ಬಹುಜನಸುಖಾಯಾತಿ ಬಹುಜನಸ್ಸ ಸುಖತ್ಥಾಯ, ಚಾಗಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಉಪಕರಣಸುಖಸಮ್ಪದಾಯಕೋತಿ। ಲೋಕಾನುಕಮ್ಪಾಯಾತಿ ಲೋಕಸ್ಸ ಅನುಕಮ್ಪನತ್ಥಾಯ, ಮೇತ್ತಾಕರುಣಾಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಮಾತಾಪಿತರೋ ವಿಯ ಲೋಕಸ್ಸ ರಕ್ಖಿತಾ ಗೋಪಿತಾತಿ। ಅತ್ಥಾಯ ಹಿತಾಯ ಸುಖಾಯ ದೇವಮನುಸ್ಸಾನನ್ತಿ ಇಧ ದೇವಮನುಸ್ಸಗ್ಗಹಣೇನ ಭಬ್ಬಪುಗ್ಗಲೇ ವೇನೇಯ್ಯಸತ್ತೇ ಏವ ಗಹೇತ್ವಾ ತೇಸಂ ನಿಬ್ಬಾನಮಗ್ಗಫಲಾಧಿಗಮಾಯ ತಥಾಗತಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ದಸ್ಸಿತಾ ಪಠಮವಾರೇ, ದುತಿಯತತಿಯವಾರೇಸು ಪನ ಅರಹತೋ ಸೇಕ್ಖಸ್ಸ ಚ ವಸೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ತತ್ಥ ಅತ್ಥಾಯಾತಿ ಇಮಿನಾ ಪರಮತ್ಥಾಯ, ನಿಬ್ಬಾನಾಯಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಹಿತಾಯಾತಿ ತಂಸಮ್ಪಾಪಕಮಗ್ಗತ್ಥಾಯಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ನಿಬ್ಬಾನಸಮ್ಪಾಪಕಮಗ್ಗತೋ ಹಿ ಉತ್ತರಿಂ ಹಿತಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ। ಸುಖಾಯಾತಿ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಸುಖತ್ಥಾಯಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ, ತತೋ ಉತ್ತರಿ ಸುಖಾಭಾವತೋ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ‘‘ಅಯಂ ಸಮಾಧಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಸುಖೋ ಚೇವ ಆಯತಿಞ್ಚ ಸುಖವಿಪಾಕೋ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೫೫; ಅ॰ ನಿ॰ ೫.೨೭; ವಿಭ॰ ೮೦೪)।
ತಥಾಗತೋತಿಆದೀನಂ ವಿಜ್ಜಾಚರಣಸಮ್ಪನ್ನೋತಿಆದೀಸು ತಿಸ್ಸೋಪಿ ವಿಜ್ಜಾ ಭಯಭೇರವೇ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೩೪ ಆದಯೋ) ಆಗತನಯೇನ, ಛಪಿ ವಿಜ್ಜಾ ಛಳಭಿಞ್ಞಾವಸೇನ, ಅಟ್ಠಪಿ ವಿಜ್ಜಾ ಅಮ್ಬಟ್ಠಸುತ್ತೇ ಆಗತಾತಿ ವಿಜ್ಜಾಹಿ, ಸೀಲಸಂವರಾದೀಹಿ, ಪನ್ನರಸಹಿ ಚರಣಧಮ್ಮೇಹಿ ಚ, ಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣೇಹಿ ಸಮ್ಪನ್ನೋ ಸಮನ್ನಾಗತೋತಿ ವಿಜ್ಜಾಚರಣಸಮ್ಪನ್ನೋ। ಸೋಭನಗಮನತ್ತಾ, ಸುನ್ದರಂ ಠಾನಂ ಗತತ್ತಾ, ಸಮ್ಮಾ ಗತತ್ತಾ, ಸಮ್ಮಾ ಗದತ್ತಾ ಚ ಸುಗತೋ। ಸಬ್ಬಥಾ ವಿದಿತಲೋಕತ್ತಾ ಲೋಕವಿದೂ। ನತ್ಥಿ ಏತಸ್ಸ ಉತ್ತರೋತಿ ಅನುತ್ತರೋ। ಪುರಿಸದಮ್ಮೇ ಪುರಿಸದಮ್ಮಸಾರಥಿ। ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಿಕಸಮ್ಪರಾಯಿಕಪರಮತ್ಥೇಹಿ ಯಥಾರಹಂ ಅನುಸಾಸತೀತಿ ಸತ್ಥಾ। ಸಬ್ಬಸ್ಸಾಪಿ ನೇಯ್ಯಸ್ಸ ಸಬ್ಬಪ್ಪಕಾರೇನ ಬುದ್ಧೋತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಸಙ್ಖೇಪೋ, ವಿತ್ಥಾರೋ ಪನ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗತೋ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೧.೧೩೨-೧೩೩) ಗಹೇತಬ್ಬೋ।
ಸೋ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ ಆದಿ…ಪೇ॰… ಪರಿಯೋಸಾನಕಲ್ಯಾಣನ್ತಿ ಸೋ ಭಗವಾ ಸತ್ತೇಸು ಕಾರುಞ್ಞಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಹಿತ್ವಾಪಿ ಅನುತ್ತರಂ ವಿವೇಕಸುಖಂ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ। ತಞ್ಚ ಖೋ ಅಪ್ಪಂ ವಾ ಬಹುಂ ವಾ ದೇಸೇನ್ತೋ ಆದಿಕಲ್ಯಾಣಾದಿಪ್ಪಕಾರಮೇವ ದೇಸೇತಿ। ಕಥಂ? ಏಕಗಾಥಾಪಿ ಹಿ ಸಮನ್ತಭದ್ದಕತ್ತಾ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪಠಮಪಾದೇನ ಆದಿಕಲ್ಯಾಣಾ, ದುತಿಯತತಿಯೇಹಿ ಮಜ್ಝೇಕಲ್ಯಾಣಾ, ಪಚ್ಛಿಮೇನ ಪರಿಯೋಸಾನಕಲ್ಯಾಣಾ। ಏಕಾನುಸನ್ಧಿಕಂ ಸುತ್ತಂ ನಿದಾನೇನ ಆದಿಕಲ್ಯಾಣಂ, ನಿಗಮನೇನ ಪರಿಯೋಸಾನಕಲ್ಯಾಣಂ, ಸೇಸೇನ ಮಜ್ಝೇಕಲ್ಯಾಣಂ। ನಾನಾನುಸನ್ಧಿಕಂ ಸುತ್ತಂ ಪಠಮೇನ ಅನುಸನ್ಧಿನಾ ಆದಿಕಲ್ಯಾಣಂ, ಪಚ್ಛಿಮೇನ ಪರಿಯೋಸಾನಕಲ್ಯಾಣಂ, ಸೇಸೇಹಿ ಮಜ್ಝೇಕಲ್ಯಾಣಂ। ಸಕಲೋಪಿ ವಾ ಸಾಸನಧಮ್ಮೋ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ಥಭೂತೇನ ಸೀಲೇನ ಆದಿಕಲ್ಯಾಣೋ, ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಮಗ್ಗಫಲೇಹಿ ಮಜ್ಝೇಕಲ್ಯಾಣೋ, ನಿಬ್ಬಾನೇನ ಪರಿಯೋಸಾನಕಲ್ಯಾಣೋ। ಸೀಲಸಮಾಧೀಹಿ ವಾ ಆದಿಕಲ್ಯಾಣೋ, ವಿಪಸ್ಸನಾಮಗ್ಗೇಹಿ ಮಜ್ಝೇಕಲ್ಯಾಣೋ, ಫಲನಿಬ್ಬಾನೇಹಿ ಪರಿಯೋಸಾನಕಲ್ಯಾಣೋ। ಬುದ್ಧಸುಬುದ್ಧತಾಯ ವಾ ಆದಿಕಲ್ಯಾಣೋ, ಧಮ್ಮಸುಧಮ್ಮತಾಯ ಮಜ್ಝೇಕಲ್ಯಾಣೋ, ಸಙ್ಘಸುಪ್ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಪರಿಯೋಸಾನಕಲ್ಯಾಣೋ। ತಂ ಸುತ್ವಾ ತಥತ್ತಾಯ ಪಟಿಪನ್ನೇನ ಅಧಿಗನ್ತಬ್ಬಾಯ ಅಭಿಸಮ್ಬೋಧಿಯಾ ವಾ ಆದಿಕಲ್ಯಾಣೋ, ಪಚ್ಚೇಕಬೋಧಿಯಾ ಮಜ್ಝೇಕಲ್ಯಾಣೋ, ಸಾವಕಬೋಧಿಯಾ ಪರಿಯೋಸಾನಕಲ್ಯಾಣೋ। ಸುಯ್ಯಮಾನೋ ಚೇಸ ನೀವರಣವಿಕ್ಖಮ್ಭನತೋ ಸವನೇನಪಿ ಕಲ್ಯಾಣಮೇವ ಆವಹತೀತಿ ಆದಿಕಲ್ಯಾಣೋ, ಪಟಿಪಜ್ಜಿಯಮಾನೋ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಸುಖಾವಹನತೋ ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾಪಿ
ಯಂ ಪನ ಭಗವಾ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇನ್ತೋ ಸಾಸನಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಂ ಮಗ್ಗಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಞ್ಚ ಪಕಾಸೇತಿ, ನಾನಾನಯೇಹಿ ದೀಪೇತಿ, ತಂ ಯಥಾನುರೂಪಂ ಅತ್ಥಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸಾತ್ಥಂ, ಬ್ಯಞ್ಜನಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸಬ್ಯಞ್ಜನಂ। ಸಙ್ಕಾಸನ, ಪಕಾಸನ, ವಿವರಣ, ವಿಭಜನ, ಉತ್ತಾನೀಕರಣ ಪಞ್ಞತ್ತಿಅತ್ಥಪದಸಮಾಯೋಗತೋ ಸಾತ್ಥಂ, ಅಕ್ಖರಪದಬ್ಯಞ್ಜನಾಕಾರನಿರುತ್ತಿನಿದ್ದೇಸಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸಬ್ಯಞ್ಜನಂ, ಅತ್ಥಗಮ್ಭೀರತಾಪಟಿವೇಧಗಮ್ಭೀರತಾಹಿ ವಾ ಸಾತ್ಥಂ, ಧಮ್ಮಗಮ್ಭೀರತಾದೇಸನಾಗಮ್ಭೀರತಾಹಿ ಸಬ್ಯಞ್ಜನಂ। ಅತ್ಥಪಟಿಭಾನಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾವಿಸಯತೋ ವಾ ಸಾತ್ಥಂ, ಧಮ್ಮನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾವಿಸಯತೋ ಸಬ್ಯಞ್ಜನಂ। ಪಣ್ಡಿತವೇದನೀಯತೋ ಪರಿಕ್ಖಕಜನಪ್ಪಸಾದಕನ್ತಿ ಸಾತ್ಥಂ, ಸದ್ಧೇಯ್ಯತೋ ಲೋಕಿಯಜನಪ್ಪಸಾದಕನ್ತಿ ಸಬ್ಯಞ್ಜನಂ। ಗಮ್ಭೀರಾಧಿಪ್ಪಾಯತೋ ಸಾತ್ಥಂ, ಉತ್ತಾನಪದತೋ ಸಬ್ಯಞ್ಜನಂ। ಉಪನೇತಬ್ಬಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ ಸಕಲಪರಿಪುಣ್ಣಭಾವೇನ ಕೇವಲಪರಿಪುಣ್ಣಂ, ಅಪನೇತಬ್ಬಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ ಪರಿಸುದ್ಧಂ, ಅಪಿಚ ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಅಧಿಗಮಬ್ಯತ್ತಿತೋ ಸಾತ್ಥಂ, ಪರಿಯತ್ತಿಯಾ ಆಗಮಬ್ಯತ್ತಿತೋ ಸಬ್ಯಞ್ಜನಂ, ಸೀಲಾದಿಪಞ್ಚಧಮ್ಮಕ್ಖನ್ಧಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ಪರಿಪುಣ್ಣಂ, ನಿರುಪಕ್ಕಿಲೇಸತೋ ನಿತ್ಥರಣತ್ಥಾಯ ಪವತ್ತಿತೋ ಲೋಕಾಮಿಸನಿರಪೇಕ್ಖತೋ ಚ ಪರಿಸುದ್ಧಂ, ಸಿಕ್ಖತ್ತಯಪರಿಗ್ಗಹಿತತ್ತಾ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತೇಹಿ ಸೇಟ್ಠೇಹಿ ಚರಿತಬ್ಬತೋ ತೇಸಂ ಚರಿಯಭಾವತೋ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಂ। ತಸ್ಮಾ ‘‘ಸಾತ್ಥಂ ಸಬ್ಯಞ್ಜನಂ…ಪೇ॰… ಪಕಾಸೇತೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಪಠಮೋತಿ ಗಣನಾನುಪುಬ್ಬತೋ ಸಬ್ಬಲೋಕುತ್ತಮಭಾವತೋ ಚ ಪಠಮೋ ಪುಗ್ಗಲೋ।
ತಸ್ಸೇವ ಸತ್ಥು ಸಾವಕೋತಿ ತಸ್ಸೇವ ಯಥಾವುತ್ತಗುಣಸ್ಸ ಸತ್ಥು ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಧಮ್ಮದೇಸನಾಯ ಸವನನ್ತೇ ಜಾತೋ ಧಮ್ಮಸೇನಾಪತಿಸದಿಸೋ ಸಾವಕೋ, ನ ಪೂರಣಾದಿ ವಿಯ ಪಟಿಞ್ಞಾಮತ್ತೇನ ಸತ್ಥು ಸಾವಕೋ। ಪಾಟಿಪದೋತಿ ಪಟಿಪದಾಸಙ್ಖಾತೇನ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ಅರಿಯಾಯ ಜಾತಿಯಾ ಜಾತೋ ಭವೋತಿ ಪಾಟಿಪದೋ, ಅನಿಟ್ಠಿತಪಟಿಪತ್ತಿಕಿಚ್ಚೋ ಪಟಿಪಜ್ಜಮಾನೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸುತ್ತಗೇಯ್ಯಾದಿ ಪರಿಯತ್ತಿಧಮ್ಮೋ ಬಹುಂ ಸುತೋ ಏತೇನಾತಿ ಬಹುಸ್ಸುತೋ। ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರಾದಿಸೀಲೇನ ಸೀಲವತೂಪಪನ್ನೋ। ಇತಿ ಭಗವಾ ‘‘ಲೋಕಾನುಕಮ್ಪಾ ನಾಮ ಹಿತಜ್ಝಾಸಯೇನ ಧಮ್ಮದೇಸನಾ, ಸಾ ಚ ಇಮೇಸು ಏವ ತೀಸು ಪುಗ್ಗಲೇಸು ಪಟಿಬದ್ಧಾ’’ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸೇಸಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ।
ಗಾಥಾಸು ತಸ್ಸನ್ವಯೋತಿ ತಸ್ಸೇವ ಸತ್ಥು ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಧಮ್ಮದೇಸನಾಯ ಚ ಅನುಗಮನೇನ ತಸ್ಸನ್ವಯೋ ಅನುಜಾತೋ। ಅವಿಜ್ಜನ್ಧಕಾರಂ ವಿಧಮಿತ್ವಾ ಸಪರಸನ್ತಾನೇಸು ಧಮ್ಮಾಲೋಕಸಙ್ಖಾತಾಯ ಪಭಾಯ ಕರಣತೋ ಪಭಙ್ಕರಾ। ಧಮ್ಮಮುದೀರಯನ್ತಾತಿ ಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮಂ ಕಥೇನ್ತಾ। ಅಪಾಪುರನ್ತೀತಿ ಉಗ್ಘಾಟೇನ್ತಿ। ಅಮತಸ್ಸ ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ। ದ್ವಾರಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗಂ। ಯೋಗಾತಿ ಕಾಮಯೋಗಾದಿತೋ। ಸತ್ಥವಾಹೇನಾತಿ ವೇನೇಯ್ಯಸತ್ಥವಾಹನತೋ ಭವಕನ್ತಾರನಿತ್ಥರಣತೋ ಸತ್ಥವಾಹೋ, ಭಗವಾ, ತೇನ ಸತ್ಥವಾಹೇನ। ಸುದೇಸಿತಂ ಮಗ್ಗಮನುಕ್ಕಮನ್ತೀತಿ ತೇನ ಸಮ್ಮಾ ದೇಸಿತಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗಂ ತಸ್ಸ ದೇಸನಾನುಸಾರೇನ ಅನುಗಚ್ಛನ್ತಿ ಪಟಿಪಜ್ಜನ್ತಿ। ಇಧೇವಾತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂಯೇವ ಅತ್ತಭಾವೇ। ಸೇಸಂ ಉತ್ತಾನಮೇವ।
ಪಞ್ಚಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೬. ಅಸುಭಾನುಪಸ್ಸೀಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೮೫. ಛಟ್ಠೇ ಅಸುಭಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ಅಸುಭಂ ಅನುಪಸ್ಸನ್ತಾ ದ್ವತ್ತಿಂಸಾಕಾರವಸೇನ ಚೇವ ಉದ್ಧುಮಾತಕಾದೀಸು ಗಹಿತನಿಮಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪಸಂಹರಣವಸೇನ ಚ ಕಾಯಸ್ಮಿಂ ಅಸುಭಂ ಅಸುಭಾಕಾರಂ ಅನುಪಸ್ಸಕಾ ಹುತ್ವಾ ವಿಹರಥ। ಆನಾಪಾನಸ್ಸತೀತಿ ಆನಾಪಾನೇ ಸತಿ, ತಂ ಆರಬ್ಭ ಪವತ್ತಾ ಸತಿ, ಅಸ್ಸಾಸಪಸ್ಸಾಸಪರಿಗ್ಗಾಹಿಕಾ
ವೋತಿ ತುಮ್ಹಾಕಂ। ಅಜ್ಝತ್ತನ್ತಿ ಇಧ ಗೋಚರಜ್ಝತ್ತಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ। ಪರಿಮುಖನ್ತಿ ಅಭಿಮುಖಂ। ಸೂಪಟ್ಠಿತಾತಿ ಸುಟ್ಠು ಉಪಟ್ಠಿತಾ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಆನಾಪಾನಸ್ಸತಿ ಚ ತುಮ್ಹಾಕಂ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಾಭಿಮುಖಂ ಸುಟ್ಠು ಉಪಟ್ಠಿತಾ ಪರಿಮುಖನ್ತಿ ಪರಿಗ್ಗಹಿತನಿಯ್ಯಾನಂ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಯಂ – ‘‘ಪರೀತಿ ಪರಿಗ್ಗಹಟ್ಠೋ, ಮುಖನ್ತಿ ನಿಯ್ಯಾನಟ್ಠೋ
ಏವಂ ಸಙ್ಖೇಪೇನೇವ ರಾಗಚರಿತವಿತಕ್ಕಚರಿತಾನಂ ಸಪ್ಪಾಯಂ ಪಟಿಕೂಲಮನಸಿಕಾರಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಸಮಥಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಞ್ಚ ಉಪದಿಸಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಸುದ್ಧವಿಪಸ್ಸನಾಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಮೇವ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರೇಸು ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸಿನೋ ವಿಹರಥಾ’’ತಿ ಆಹ। ತತ್ಥ ಅನಿಚ್ಚಂ, ಅನಿಚ್ಚಲಕ್ಖಣಂ, ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾ, ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ಇದಂ ಚತುಕ್ಕಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಹುತ್ವಾ, ಅಭಾವತೋ, ಉದಯಬ್ಬಯಯೋಗತೋ, ತಾವಕಾಲಿಕತೋ, ನಿಚ್ಚಪಟಿಕ್ಖೇಪತೋ ಚ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಂ ಅನಿಚ್ಚಂ ನಾಮ। ತಸ್ಸ ಯೋ ಹುತ್ವಾ ಅಭಾವಾಕಾರೋ, ತಂ ಅನಿಚ್ಚಲಕ್ಖಣಂ ನಾಮ। ತಂ ಆರಬ್ಭ ಪವತ್ತಾ ವಿಪಸ್ಸನಾ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾ। ತಂ ಅನಿಚ್ಚನ್ತಿ ವಿಪಸ್ಸಕೋ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸೀ। ಏತ್ಥ ಚ ಏಕಾದಸವಿಧಾ ಅಸುಭಕಥಾ ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ ಪಾಪೇತ್ವಾ, ಸೋಳಸವತ್ಥುಕಾ ಚ ಆನಾಪಾನಕಥಾ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಂ ಪಾಪೇತ್ವಾ, ವಿಪಸ್ಸನಾಕಥಾ ಚ ವಿತ್ಥಾರತೋ ವತ್ತಬ್ಬಾ, ಸಾ ಪನ ಸಬ್ಬಾಕಾರತೋ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೇ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೭೩೭-೭೪೦) ಕಥಿತಾತಿ ತತ್ಥ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ಇದಾನಿ ಅಸುಭಾನುಪಸ್ಸನಾದೀಹಿ ನಿಪ್ಫಾದೇತಬ್ಬಂ ಫಲವಿಸೇಸಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಸುಭಾನುಪಸ್ಸೀನ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಸುಭಾಯ ಧಾತುಯಾತಿ ಸುಭಭಾವೇ, ಸುಭನಿಮಿತ್ತೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ರಾಗಾನುಸಯೋತಿ ಸುಭಾರಮ್ಮಣೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಾರಹೋ ಕಾಮರಾಗಾನುಸಯೋ। ಸೋ ಕೇಸಾದೀಸು ಉದ್ಧುಮಾತಕಾದೀಸು ವಾ ಅಸುಭಾನುಪಸ್ಸೀನಂ ಅಸುಭನಿಮಿತ್ತಂ ಗಹೇತ್ವಾ ತತ್ಥ ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತ್ವಾ ತಂ ಪಾದಕಂ ಕತ್ವಾ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಪಟ್ಠಪೇತ್ವಾ ಅಧಿಗತೇನ ಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೇನ ಪಹೀಯತಿ, ಸಬ್ಬಸೋ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದೀಯತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ‘‘ಅಸುಭಾ ಭಾವೇತಬ್ಬಾ ಕಾಮರಾಗಸ್ಸ ಪಹಾನಾಯಾ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೯.೩; ಉದಾ॰ ೩೧)। ಬಾಹಿರಾತಿ ಬಹಿದ್ಧಾವತ್ಥುಕತ್ತಾ ಅನತ್ಥಾವಹತ್ತಾ ಚ ಬಾಹಿರಾ ಬಹಿಭೂತಾ। ವಿತಕ್ಕಾಸಯಾತಿ ಕಾಮಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಿಮಿಚ್ಛಾವಿತಕ್ಕಾ। ತೇ ವಿಘಾತಪಕ್ಖಿಕಾತಿ ದುಕ್ಖಭಾಗಿಯಾ, ಇಚ್ಛಾವಿಘಾತನಿಬ್ಬತ್ತನಕಾ ವಾ। ತೇ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ
ಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾ, ಸಾ ಪಹೀಯತೀತಿ ಯಾ ಸಚ್ಚಸಭಾವಪಟಿಚ್ಛಾದಿನೀ ಸಬ್ಬಾನತ್ಥಕಾರೀ ಸಕಲಸ್ಸ ವಟ್ಟದುಕ್ಖಸ್ಸ ಮೂಲಭೂತಾ ಅವಿಜ್ಜಾ, ಸಾ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸೀನಂ ವಿಹರತಂ ಸಮುಚ್ಛಿಜ್ಜತಿ। ಇದಂ ಕಿರ ಭಗವತಾ ಅನಿಚ್ಚಾಕಾರತೋ ವುಟ್ಠಿತಸ್ಸ ಸುಕ್ಖವಿಪಸ್ಸಕಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ತಸ್ಸಾಯಂ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ – ತೇಭೂಮಕೇಸು ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರೇಸು ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ಸಮ್ಮಸನಂ ಪಟ್ಠಪೇತ್ವಾ ವಿಪಸ್ಸನ್ತಾನಂ ಯದಾ ಅನಿಚ್ಚನ್ತಿ ಪವತ್ತಮಾನಾ ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನೀವಿಪಸ್ಸನಾ ಮಗ್ಗೇನ ಘಟೀಯತಿ, ಅನುಕ್ಕಮೇನ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತೇಸಂ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸೀನಂ ವಿಹರತಂ ಅವಿಜ್ಜಾ ಅನವಸೇಸತೋ ಪಹೀಯತಿ, ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗವಿಜ್ಜಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ। ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸೀನಂ ವಿಹರತನ್ತಿ ಇದಂ ಅನಿಚ್ಚಲಕ್ಖಣಸ್ಸ ತೇಸಂ ಪಾಕಟಭಾವತೋ ಇತರಸ್ಸ ಲಕ್ಖಣದ್ವಯಸ್ಸ ಗಹಣೇ ಉಪಾಯಭಾವತೋ ವಾ ವುತ್ತಂ, ನ ಪನ ಏಕಸ್ಸೇವ ಲಕ್ಖಣಸ್ಸ ಅನುಪಸ್ಸಿತಬ್ಬತೋ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ‘‘ಯದನಿಚ್ಚಂ ತಂ ದುಕ್ಖಂ, ಯಂ ದುಕ್ಖಂ ತದನತ್ತಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೧೫)। ಅಪರಮ್ಪಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಿನೋ ಹಿ, ಮೇಘಿಯ, ಅನತ್ತಸಞ್ಞಾ ಸಣ್ಠಾತಿ, ಅನತ್ತಸಞ್ಞೀ ಅಸ್ಮಿಮಾನಸಮುಗ್ಘಾತಂ ಪಾಪುಣಾತೀ’’ತಿ।
ಗಾಥಾಸು ಆನಾಪಾನೇ ಪಟಿಸ್ಸತೋತಿ ಆನಾಪಾನನಿಮಿತ್ತಸ್ಮಿಂ ಪಟಿ ಪಟಿ ಸತೋ, ಉಪಟ್ಠಿತಸ್ಸತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಸ್ಸನ್ತಿ ಆತಾಪೀ ಸಬ್ಬದಾತಿ ಅನ್ತರಾವೋಸಾನಂ ಅನಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಅಸುಭಾನುಪಸ್ಸನಾದೀಸು ಸತತಂ ಆತಾಪೀ ಯುತ್ತಪ್ಪಯುತ್ತೋ, ತತೋ ಏವ ಯತೋ ವಾಯಮಮಾನೋ, ನಿಯತೋ ವಾ ಸಮ್ಮತ್ತನಿಯಾಮೇನ ತತ್ಥ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರಸಮಥೇ ನಿಬ್ಬಾನೇ ಅರಹತ್ತಫಲವಿಮುತ್ತಿಯಾ ವಿಮುಚ್ಚತಿ। ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ।
ಛಟ್ಠಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೭. ಧಮ್ಮಾನುಧಮ್ಮಪಟಿಪನ್ನಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೮೬. ಸತ್ತಮೇ ಧಮ್ಮಾನುಧಮ್ಮಪಟಿಪನ್ನಸ್ಸಾತಿ ಏತ್ಥ ಧಮ್ಮೋ ನಾಮ ನವವಿಧೋ ಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮೋ, ತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅನುಧಮ್ಮೋ ಸೀಲವಿಸುದ್ಧಿಆದಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪಟಿಪದಾಧಮ್ಮೋ, ತಂ ಧಮ್ಮಾನುಧಮ್ಮಂ ಪಟಿಪನ್ನಸ್ಸ ಅಧಿಗನ್ತುಂ ಪಟಿಪಜ್ಜಮಾನಸ್ಸ। ಅಯಮನುಧಮ್ಮೋ ಹೋತೀತಿ ಅಯಂ ಅನುಚ್ಛವಿಕಸಭಾವೋ ಪತಿರೂಪಸಭಾವೋ ಹೋತಿ। ವೇಯ್ಯಾಕರಣಾಯಾತಿ ಕಥನಾಯ। ಧಮ್ಮಾನುಧಮ್ಮಪಟಿಪನ್ನೋಯನ್ತಿ ಯನ್ತಿ ಕರಣತ್ಥೇ ಪಚ್ಚತ್ತವಚನಂ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಯೇನ ಅನುಧಮ್ಮೇನ ತಂ ಧಮ್ಮಾನುಧಮ್ಮಂ ಪಟಿಪನ್ನೋತಿ ಬ್ಯಾಕರಮಾನೋ ಸಮ್ಮದೇವ ಬ್ಯಾಕರೋನ್ತೋ ನಾಮ ಸಿಯಾ, ನ ತತೋನಿದಾನಂ ವಿಞ್ಞೂಹಿ ಗರಹಿತಬ್ಬೋ ಸಿಯಾತಿ। ಯನ್ತಿ ವಾ ಕಿರಿಯಾಪರಾಮಸನಂ, ತೇನೇತಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಯದಿದಂ ಧಮ್ಮಸ್ಸೇವ ಭಾಸನಂ, ಧಮ್ಮವಿತಕ್ಕಸ್ಸೇವ ಚ ವಿತಕ್ಕನಂ ತದುಭಯಾಭಾವೇ ಞಾಣುಪೇಕ್ಖಾಯ, ಅಯಂ ಧಮ್ಮಾನುಧಮ್ಮಪಟಿಪನ್ನಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ತಥಾರೂಪೋ ಅಯನ್ತಿ ಕಥನಾಯಾನುರೂಪಹೇತು ಅನುಚ್ಛವಿಕಕಾರಣಂ। ಭಾಸಮಾನೋ ಧಮ್ಮಂಯೇವ ಭಾಸೇಯ್ಯಾತಿ ಕಥೇನ್ತೋ ಚೇ ದಸಕಥಾವತ್ಥುಧಮ್ಮಂಯೇವ ಕಥೇಯ್ಯ, ನ ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖಮಹಿಚ್ಛತಾದಿಅಧಮ್ಮಂ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –
‘‘ಯಾಯಂ ಕಥಾ ಅಭಿಸಲ್ಲೇಖಿಕಾ ಚೇತೋವಿವರಣಸಪ್ಪಾಯಾ ಏಕನ್ತನಿಬ್ಬಿದಾಯ ವಿರಾಗಾಯ ನಿರೋಧಾಯ ಉಪಸಮಾಯ ಅಭಿಞ್ಞಾಯ ಸಮ್ಬೋಧಾಯ ನಿಬ್ಬಾನಾಯ ಸಂವತ್ತತಿ। ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ಅಪ್ಪಿಚ್ಛಕಥಾ, ಸನ್ತುಟ್ಠಿಕಥಾ, ಪವಿವೇಕಕಥಾ, ಅಸಂಸಗ್ಗಕಥಾ, ವೀರಿಯಾರಮ್ಭಕಥಾ, ಸೀಲಕಥಾ, ಸಮಾಧಿಕಥಾ, ಪಞ್ಞಾಕಥಾ, ವಿಮುತ್ತಿಕಥಾ, ವಿಮುತ್ತಿಞಾಣದಸ್ಸನಕಥಾ
ಅಭಿಸಲ್ಲೇಖಿಕಾಯ ಕಥಾಯ ಲಾಭೀ ಏವ ಹಿ ತಂ ಭಾಸೇಯ್ಯ। ಏತೇನ ಕಲ್ಯಾಣಮಿತ್ತಸಮ್ಪದಾ ದಸ್ಸಿತಾ।
ಧಮ್ಮವಿತಕ್ಕನ್ತಿ ನೇಕ್ಖಮ್ಮವಿತಕ್ಕಾದಿಂ ಧಮ್ಮತೋ ಅನಪೇತಂ ವಿತಕ್ಕಯತೋ ‘‘ಸೀಲಾದಿಪಟಿಪದಂ ಪರಿಪೂರೇಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಉಪರೂಪರಿ ಉಸ್ಸಾಹೋ ಅಭಿವಡ್ಢಿಸ್ಸತಿ। ಸೋ ಪನ ವಿತಕ್ಕೋ ಸೀಲಾದೀನಂ ಅನುಪಕಾರಧಮ್ಮೇ ವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಉಪಕಾರಧಮ್ಮೇ ಅನುಬ್ರೂಹನವಸೇನ ಹಾನಭಾಗಿಯಭಾವಂ ಅಪನೇತ್ವಾ ಠಿತಿಭಾಗಿಯಭಾವೇಪಿ ಅಟ್ಠತ್ವಾ ವಿಸೇಸಭಾಗಿಯತಂ ನಿಬ್ಬೇಧಭಾಗಿಯತಞ್ಚ ಪಾಪನವಸೇನ ಪವತ್ತಿಯಾ ಅನೇಕಪ್ಪಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ನೋ ಅಧಮ್ಮವಿತಕ್ಕನ್ತಿ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಂ ನೋ ವಿತಕ್ಕೇಯ್ಯಾತಿ ತದುಭಯಂ ವಾ ಪನಾತಿ ಯದೇತಂ ಪರೇಸಂ ಅನುಗ್ಗಹಣತ್ಥಂ ಧಮ್ಮಭಾಸನಂ ಅತ್ತನೋ ಅನುಗ್ಗಹಣತ್ಥಂ ಧಮ್ಮವಿತಕ್ಕನಞ್ಚ ವುತ್ತಂ। ಅಥ ವಾ ಪನ ತಂ ಉಭಯಂ ಅಭಿನಿವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಅಪ್ಪಟಿಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಅಕತ್ವಾ। ಉಪೇಕ್ಖಕೋತಿ
ಗಾಥಾಸು ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಧಮ್ಮೋ ಆರಮಿತಬ್ಬಟ್ಠೇನ ಆರಾಮೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಧಮ್ಮಾರಾಮೋ। ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಧಮ್ಮೇ ರತೋತಿ ಧಮ್ಮರತೋ। ತಸ್ಸೇವ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪುನಪ್ಪುನಂ ವಿಚಿನ್ತನತೋ ಧಮ್ಮಂ ಅನುವಿಚಿನ್ತಯಂ ತಂ ಧಮ್ಮಂ ಆವಜ್ಜೇನ್ತೋ, ಮನಸಿ ಕರೋನ್ತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅನುಸ್ಸರನ್ತಿ ತಮೇವ ಧಮ್ಮಂ ಉಪರೂಪರಿಭಾವನಾವಸೇನ ಅನುಸ್ಸರನ್ತೋ। ಅಥ ವಾ ವಿಮುತ್ತಾಯತನಸೀಸೇ ಠತ್ವಾ ಪರೇಸಂ ದೇಸನಾವಸೇನ ಸೀಲಾದಿಧಮ್ಮೋ ಆರಮಿತಬ್ಬಟ್ಠೇನ ಆರಾಮೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಧಮ್ಮಾರಾಮೋ। ತಥೇವ ತಸ್ಮಿಂ ಧಮ್ಮೇ ರತೋ ಅಭಿರತೋತಿ ಧಮ್ಮರತೋ। ತೇಸಂಯೇವ ಸೀಲಾದಿಧಮ್ಮಾನಂ ಗತಿಯೋ ಸಮನ್ವೇಸನ್ತೋ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಾದೀನಂ ಓಕಾಸಂ ಅದತ್ವಾ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಿಧಮ್ಮಂಯೇವ ಅನುವಿಚಿನ್ತನತೋ ಧಮ್ಮಂ ಅನುವಿಚಿನ್ತಯಂ ಸದ್ಧಮ್ಮಾತಿ ಸತ್ತತಿಂಸಪ್ಪಭೇದಾ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮಾ ನವವಿಧಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮಾ ಚ ನ ಪರಿಹಾಯತಿ, ನ ಚಿರಸ್ಸೇವ ತಂ ಅಧಿಗಚ್ಛತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಇದಾನಿ ತಸ್ಸ ಅನುಸ್ಸರಣವಿಧಿಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಚರಂ ವಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಚರಂ ವಾತಿ ಭಿಕ್ಖಾಚಾರವಸೇನ ಚಙ್ಕಮನವಸೇನ ಚ ಚರನ್ತೋ ವಾ। ಯದಿ ವಾ ತಿಟ್ಠನ್ತಿ ತಿಟ್ಠನ್ತೋ ವಾ ನಿಸಿನ್ನೋ ವಾ, ಉದ ವಾ ಸಯನ್ತಿ ಸಯನ್ತೋ ವಾ। ಏವಂ ಚತೂಸುಪಿ ಇರಿಯಾಪಥೇಸು। ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಸಮಯಂ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ಯಥಾವುತ್ತೇ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಸಙ್ಖಾತೇ ಗೋಚರಜ್ಝತ್ತೇ ಅತ್ತನೋ ಚಿತ್ತಂ ರಾಗಾದಿಕಿಲೇಸಾನಂ ವೂಪಸಮನವಸೇನ ಪಜಹನವಸೇನ ಸಮಯಂ ಸಮೇನ್ತೋ। ಸನ್ತಿಮೇವಾಧಿಗಚ್ಛತೀತಿ ಅಚ್ಚನ್ತಸನ್ತಿಂ ನಿಬ್ಬಾನಮೇವ ಪಾಪುಣಾತೀತಿ।
ಸತ್ತಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೮. ಅನ್ಧಕರಣಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೮೭. ಅಟ್ಠಮೇ ಅಕುಸಲವಿತಕ್ಕಾತಿ ಅಕೋಸಲ್ಲಸಮ್ಭೂತಾ ವಿತಕ್ಕಾ। ಅನ್ಧಕರಣಾತಿಆದೀಸು ಯಸ್ಸ ಸಯಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ತಂ ಯಥಾಭೂತದಸ್ಸನನಿವಾರಣೇನ ಅನ್ಧಂ ಕರೋನ್ತೀತಿ ಅನ್ಧಕರಣಾ। ನ ಪಞ್ಞಾಚಕ್ಖುಂ ಕರೋನ್ತೀತಿ ಅಚಕ್ಖುಕರಣಾ। ಅಞ್ಞಾಣಂ ಕರೋನ್ತೀತಿ ಅಞ್ಞಾಣಕರಣಾ। ಪಞ್ಞಾನಿರೋಧಿಕಾತಿ ವಿಘಾತಪಕ್ಖಿಕಾ। ಕಿಲೇಸನಿಬ್ಬಾನಂ ನ ಸಂವತ್ತಯನ್ತೀತಿ ಅನಿಬ್ಬಾನಸಂವತ್ತನಿಕಾ।
ಕಾಮವಿತಕ್ಕೋತಿ ಕಾಮಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ ವಿತಕ್ಕೋ। ಸೋ ಹಿ ಕಿಲೇಸಕಾಮಸಹಿತೋ ಹುತ್ವಾ ವತ್ಥುಕಾಮೇಸು ಪವತ್ತತಿ। ಬ್ಯಾಪಾದಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ ವಿತಕ್ಕೋ ಬ್ಯಾಪಾದವಿತಕ್ಕೋ। ವಿಹಿಂಸಾಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ ವಿಹಿಂಸಾವಿತಕ್ಕೋ। ಇಮೇ ದ್ವೇ ಚ ಸತ್ತೇಸುಪಿ ಸಙ್ಖಾರೇಸುಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ। ಕಾಮವಿತಕ್ಕೋ ಹಿ ಪಿಯಮನಾಪೇ ಸತ್ತೇ ವಾ ಸಙ್ಖಾರೇ ವಾ ವಿತಕ್ಕೇನ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಬ್ಯಾಪಾದವಿತಕ್ಕೋ ಅಪ್ಪಿಯೇ ಅಮನಾಪೇ ಸತ್ತೇ ವಾ ಸಙ್ಖಾರೇ ವಾ ಕುಜ್ಝಿತ್ವಾ ಓಲೋಕನಕಾಲತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ನಾಸನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ವಿಹಿಂಸಾವಿತಕ್ಕೋ ಸಙ್ಖಾರೇಸು ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಸಙ್ಖಾರಾ ದುಕ್ಖಾಪೇತಬ್ಬಾ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ‘‘ಇಮೇ ಸತ್ತಾ ಹಞ್ಞನ್ತು ವಾ ಬಜ್ಝನ್ತು ವಾ ಉಚ್ಛಿಜ್ಜನ್ತು ವಾ ವಿನಸ್ಸನ್ತು ವಾ ಮಾ ವಾ ಅಹೇಸು’’ನ್ತಿ ಚಿನ್ತನಕಾಲೇ ಪನ ಸತ್ತೇಸು ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ।
ಇಮೇಯೇವ ಪನ ಕಾಮಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಯೋ। ಅತ್ಥತೋ ಹಿ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಾದೀನಂ ಕಾಮಸಙ್ಕಪ್ಪಾದೀನಞ್ಚ ನಾನಾಕರಣಂ ನತ್ಥಿ, ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಪನ ಸಞ್ಞಾದಯೋ ಕಾಮಸಞ್ಞಾದಯೋ। ಕಾಮಧಾತುಆದೀನಂ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಪಾಳಿಯಂ –
‘‘ಕಾಮಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ ತಕ್ಕೋ ವಿತಕ್ಕೋ…ಪೇ॰… ಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ, ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಕಾಮಧಾತು, ಸಬ್ಬೇಪಿ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಕಾಮಧಾತು। ಬ್ಯಾಪಾದಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ ತಕ್ಕೋ ವಿತಕ್ಕೋ…ಪೇ॰… ಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ, ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಬ್ಯಾಪಾದಧಾತು। ದಸಸು ಆಘಾತವತ್ಥೂಸು ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಆಘಾತೋ ಪಟಿಘಾತೋ…ಪೇ॰… ಅನತ್ತಮನತಾ ಚಿತ್ತಸ್ಸ, ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಬ್ಯಾಪಾದಧಾತು। ವಿಹಿಂಸಾಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ ತಕ್ಕೋ ವಿತಕ್ಕೋ ಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ
ಆಗತತ್ತಾ ವಿಸೇಸೋ ಲಬ್ಭತಿ।
ತತ್ಥ ದ್ವೇ ಕಥಾ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಿಕಾ ಚ ಅಸಮ್ಭಿನ್ನಾ ಚ। ತತ್ಥ ಕಾಮಧಾತುಯಾ ಗಹಿತಾಯ ಇತರಾ ದ್ವೇಪಿ ಗಹಿತಾ ನಾಮ ಹೋನ್ತಿ। ತತೋ ಪನ ನೀಹರಿತ್ವಾ ಅಯಂ ಬ್ಯಾಪಾದಧಾತು, ಅಯಂ ವಿಹಿಂಸಾಧಾತೂತಿ ದಸ್ಸೇತೀತಿ ಅಯಂ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಿಕಾ ನಾಮ। ಕಾಮಧಾತುಂ ಕಥೇನ್ತೋ ಪನ ಭಗವಾ ಬ್ಯಾಪಾದಧಾತುಂ ಬ್ಯಾಪಾದಧಾತುಟ್ಠಾನೇ
ಸುಕ್ಕಪಕ್ಖೇ ವುತ್ತವಿಪರಿಯಾಯೇನ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ನೇಕ್ಖಮ್ಮಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ ವಿತಕ್ಕೋ ನೇಕ್ಖಮ್ಮವಿತಕ್ಕೋ। ಸೋ ಅಸುಭಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಕಾಮಾವಚರೋ ಹೋತಿ, ಅಸುಭಜ್ಝಾನೇ ರೂಪಾವಚರೋ, ತಂ ಝಾನಂ ಪಾದಕಂ ಕತ್ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನಮಗ್ಗಫಲಕಾಲೇ ಲೋಕುತ್ತರೋ। ಅಬ್ಯಾಪಾದಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ ವಿತಕ್ಕೋ ಅಬ್ಯಾಪಾದವಿತಕ್ಕೋ। ಸೋ ಮೇತ್ತಾಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಅವಿಹಿಂಸಾವಿತಕ್ಕೋ। ಸೋ ಕರುಣಾಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಕಾಮಾವಚರೋ, ಕರುಣಾಜ್ಝಾನೇ ರೂಪಾವಚರೋ, ತಂ ಝಾನಂ ಪಾದಕಂ ಕತ್ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನಮಗ್ಗಫಲಕಾಲೇ ಲೋಕುತ್ತರೋ। ಯದಾ ಪನ ಅಲೋಭೋ ಸೀಸಂ ಹೋತಿ, ತದಾ ಇತರೇ ದ್ವೇ ತದನ್ವಾಯಿಕಾ ಹೋನ್ತಿ। ಯದಾ ಮೇತ್ತಾ ಸೀಸಂ ಹೋತಿ, ತದಾ ಇತರೇ ದ್ವೇ ತದನ್ವಾಯಿಕಾ ಹೋನ್ತಿ। ಯದಾ ಕರುಣಾ ಸೀಸಂ ಹೋತಿ, ತದಾ ಇತರೇ ದ್ವೇ ತದನ್ವಾಯಿಕಾ ಹೋನ್ತಿ।
ಇಮೇಯೇವ ಪನ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಯೋ। ಅತ್ಥತೋ ಹಿ ನೇಕ್ಖಮ್ಮವಿತಕ್ಕಾದೀನಂ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸಙ್ಕಪ್ಪಾದೀನಞ್ಚ ನಾನಾಕರಣಂ ನತ್ಥಿ, ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಪನ ಸಞ್ಞಾದಯೋ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸಞ್ಞಾದಯೋ। ನೇಕ್ಖಮ್ಮಧಾತುಆದೀನಂ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಪಾಳಿಯಂ –
‘‘ನೇಕ್ಖಮ್ಮಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ ತಕ್ಕೋ ವಿತಕ್ಕೋ ಸಙ್ಕಪ್ಪೋ, ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಧಾತು, ಸಬ್ಬೇಪಿ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಧಾತು। ಅಬ್ಯಾಪಾದಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ ತಕ್ಕೋ ವಿತಕ್ಕೋ ಸಙ್ಕಪ್ಪೋ, ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಅಬ್ಯಾಪಾದಧಾತು। ಯಾ ಸತ್ತೇಸು ಮೇತ್ತಿ ಮೇತ್ತಾಯನಾ ಮೇತ್ತಾಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿ
ಆಗತತ್ತಾ ವಿಸೇಸೋ ಲಬ್ಭತಿ। ಇಧಾಪಿ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಿಕಾ, ಅಸಮ್ಭಿನ್ನಾತಿ ದ್ವೇ ಕಥಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಸೇಸಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ।
ಗಾಥಾಸು ವಿತಕ್ಕಯೇತಿ ವಿತಕ್ಕೇಯ್ಯ। ನಿರಾಕರೇತಿ ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನತೋ ನೀಹರೇಯ್ಯ ವಿನೋದೇಯ್ಯ, ಪಜಹೇಯ್ಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸವೇ ವಿತಕ್ಕಾನಿ ವಿಚಾರಿತಾನಿ, ಸಮೇತಿ ವುಟ್ಠೀವ ರಜಂ ಸಮೂಹತನ್ತಿ ಯಥಾ ನಾಮ ಗಿಮ್ಹಾನಂ ಪಚ್ಛಿಮೇ ಮಾಸೇ ಪಥವಿಯಂ ಸಮೂಹತಂ ಸಮನ್ತತೋ ಉಟ್ಠಿತಂ ರಜಂ ಮಹತೋ ಅಕಾಲಮೇಘಸ್ಸ ವಸ್ಸತೋ ವುಟ್ಠಿ ವಿತಕ್ಕೂಪಸಮೇನ ಚೇತಸಾ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಮಿಚ್ಛಾವಿತಕ್ಕಾನಂ ಉಪಸಮನತೋ ವಿತಕ್ಕೂಪಸಮೇನ ಇಧೇವ ದಿಟ್ಠೇವ ಧಮ್ಮೇ, ಸನ್ತಿಪದಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ, ಸಮಜ್ಝಗಾ ಸಮಧಿಗತೋ ಹೋತೀತಿ।
ಅಟ್ಠಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೯. ಅನ್ತರಾಮಲಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೮೮. ನವಮೇ ಅನ್ತರಾಮಲಾತಿ ಏತ್ಥ ಅನ್ತರಾಸದ್ದೋ –
‘‘ನದೀತೀರೇಸು ಸಣ್ಠಾನೇ, ಸಭಾಸು ರಥಿಯಾಸು ಚ।
ಜನಾ ಸಙ್ಗಮ್ಮ ಮನ್ತೇನ್ತಿ, ಮಞ್ಚ ತಞ್ಚ ಕಿಮನ್ತರ’’ನ್ತಿ॥ –
ಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೨೨೮) ಕಾರಣೇ ಆಗತೋ। ‘‘ಅದ್ದಸಾ ಮಂ, ಭನ್ತೇ, ಅಞ್ಞತರಾ ಇತ್ಥೀ ವಿಜ್ಜನ್ತರಿಕಾಯ ಭಾಜನಂ ಧೋವನ್ತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೧೪೯) ಖಣೇ। ‘‘ಅಪಿಚಾಯಂ ತಪೋದಾ ದ್ವಿನ್ನಂ ಮಹಾನಿರಯಾನಂ ಅನ್ತರಿಕಾಯ ಆಗಚ್ಛತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಪಾರಾ॰ ೨೩೧) ವಿವರೇ।
‘‘ಪೀತವತ್ಥೇ ಪೀತಧಜೇ, ಪೀತಾಲಙ್ಕಾರಭೂಸಿತೇ।
ಪೀತನ್ತರಾಹಿ ವಗ್ಗೂಹಿ, ಅಪಿಳನ್ಧಾವ ಸೋಭಸೀ’’ತಿ॥ –
ಆದೀಸು ಅನ್ತರಾ। ಯಸ್ಮಿಂ ಸನ್ತಾನೇ ಉಪ್ಪನ್ನಾ, ತಸ್ಸ ಮಲಿನಭಾವಕರಣತೋ ಮಲಾ। ತತ್ಥ ಮಲಂ ನಾಮ ದುವಿಧಂ – ಸರೀರಮಲಂ, ಚಿತ್ತಮಲನ್ತಿ। ತೇಸು ಸರೀರಮಲಂ ಸೇದಜಲ್ಲಿಕಾದಿ ಸರೀರೇ ನಿಬ್ಬತ್ತಂ, ತತ್ಥ ಲಗ್ಗಂ ಆಗನ್ತುಕರಜಞ್ಚ, ತಂ ಉದಕೇನಪಿ ನೀಹರಣೀಯಂ, ನ ತಥಾ ಸಂಕಿಲೇಸಿಕಂ। ಚಿತ್ತಮಲಂ ಪನ ರಾಗಾದಿಸಂಕಿಲೇಸಿಕಂ, ತಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇಹೇವ ನೀಹರಣೀಯಂ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಪೋರಾಣೇಹಿ –
‘‘ರೂಪೇನ ಸಂಕಿಲಿಟ್ಠೇನ, ಸಂಕಿಲಿಸ್ಸನ್ತಿ ಮಾಣವಾ।
ರೂಪೇ ಸುದ್ಧೇ ವಿಸುಜ್ಝನ್ತಿ, ಅನಕ್ಖಾತಂ ಮಹೇಸಿನಾ॥
‘‘ಚಿತ್ತೇನ
ಚಿತ್ತೇ ಸುದ್ಧೇ ವಿಸುಜ್ಝನ್ತಿ, ಇತಿ ವುತ್ತಂ ಮಹೇಸಿನಾ’’ತಿ॥ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೩೭೩; ಮ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೧೦೬)।
ತೇನಾಹ ಭಗವಾ ‘‘ಚಿತ್ತಸಂಕಿಲೇಸಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತ್ತಾ ಸಂಕಿಲಿಸ್ಸನ್ತಿ, ಚಿತ್ತವೋದಾನಾ ವಿಸುಜ್ಝನ್ತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೧೦೦)। ತಸ್ಮಾ ಭಗವಾ ಇಧಾಪಿ
ಯಥಾ ಚೇತೇ ಲೋಭಾದಯೋ ಸತ್ತಾನಂ ಚಿತ್ತೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಮಲಿನಭಾವಕರಾ ನಾನಪ್ಪಕಾರಸಂಕಿಲೇಸವಿಧಾಯಕಾತಿ ಅನ್ತರಾಮಲಾ, ಏವಂ ಏಕತೋ ಭುಞ್ಜಿತ್ವಾ, ಏಕತೋ ಸಯಿತ್ವಾ, ಓತಾರಗವೇಸೀ ಅಮಿತ್ತಸತ್ತು ವಿಯ ಚಿತ್ತೇ ಏವ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಸತ್ತಾನಂ ನಾನಾವಿಧಅನತ್ಥಾವಹಾ, ನಾನಪ್ಪಕಾರದುಕ್ಖನಿಬ್ಬತ್ತಕಾತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಅನ್ತರಾಅಮಿತ್ತಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಮಿತ್ತಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಅಮಿತ್ತಾ, ಸಪತ್ತಕಿಚ್ಚಕರಣತೋ ಸಪತ್ತಾ, ಹಿಂಸನತೋ ವಧಕಾ, ಉಜುವಿಪಚ್ಚನೀಕತೋ ಪಚ್ಚತ್ಥಿಕಾ।
ತತ್ಥ ದ್ವೀಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ಲೋಭಾದೀನಂ ಅಮಿತ್ತಾದಿಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ವೇರೀಪುಗ್ಗಲೋ ಹಿ ಅನ್ತರಂ ಲಭಮಾನೋ ಅತ್ತನೋ ವೇರಿಸ್ಸ ಸತ್ಥೇನ ವಾ ಸೀಸಂ ಪಾತೇತಿ, ಉಪಾಯೇನ ವಾ ಮಹನ್ತಂ ಅನತ್ಥಂ ಉಪ್ಪಾದೇತಿ। ಇಮೇ ಚ ಲೋಭಾದಯೋ ಪಞ್ಞಾಸಿರಪಾತನೇನ ಯೋನಿಸಮ್ಪಟಿಪಾದನೇನ ಚ ತಾದಿಸಂ ತತೋ ಬಲವತರಂ ಅನತ್ಥಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇನ್ತಿ। ಕಥಂ? ಚಕ್ಖುದ್ವಾರಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಇಟ್ಠಾದೀಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಆಪಾಥಗತೇಸು ಯಥಾರಹಂ ತಾನಿ ಆರಬ್ಭ ಲೋಭಾದಯೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಏತ್ತಾವತಾಸ್ಸ ಪಞ್ಞಾಸಿರಂ
‘‘ದಿಸೋ ದಿಸಂ ಯನ್ತಂ ಕಯಿರಾ, ವೇರೀ ವಾ ಪನ ವೇರಿನಂ।
ಮಿಚ್ಛಾಪಣಿಹಿತಂ ಚಿತ್ತಂ, ಪಾಪಿಯೋ ನಂ ತತೋ ಕರೇ’’ತಿ॥ (ಧ॰ ಪ॰ ೪೨; ಉದಾ॰ ೩೩)।
ಗಾಥಾಸು ಅನತ್ಥಜನನೋ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –
‘‘ಯದಪಿ ಲುದ್ಧೋ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತಿ ಕಾಯೇನ ವಾಚಾಯ ಮನಸಾ ತದಪಿ ಅಕುಸಲಂ; ಯದಪಿ ಲುದ್ಧೋ ಲೋಭೇನ ಅಭಿಭೂತೋ
ಅಪರಮ್ಪಿ ವುತ್ತಂ –
‘‘ರತ್ತೋ ಖೋ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣ, ರಾಗೇನ ಅಭಿಭೂತೋ ಪರಿಯಾದಿನ್ನಚಿತ್ತೋ ಅತ್ತಬ್ಯಾಬಾಧಾಯಪಿ ಚೇತೇತಿ, ಪರಬ್ಯಾಬಾಧಾಯಪಿ ಚೇತೇತಿ, ಉಭಯಬ್ಯಾಬಾಧಾಯಪಿ ಚೇತೇತಿ, ಚೇತಸಿಕಮ್ಪಿ ದುಕ್ಖಂ ದೋಮನಸ್ಸಂ ಪಟಿಸಂವೇದೇತೀ’’ತಿಆದಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೫೪)।
ಚಿತ್ತಪ್ಪಕೋಪನೋತಿ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖೋಭನೋ। ಲೋಭೋ ಹಿ ಲೋಭನೀಯೇ ವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ಚಿತ್ತಂ ಖೋಭೇನ್ತೋ ಪಕೋಪೇನ್ತೋ ವಿಪರಿಣಾಮೇನ್ತೋ ವಿಕಾರಂ ಭಯಮನ್ತರತೋ ಜಾತಂ, ತಂ ಜನೋ ನಾವಬುಜ್ಝತೀತಿ ತಂ ಲೋಭಸಙ್ಖಾತಂ ಅನ್ತರತೋ ಅಬ್ಭನ್ತರೇ ಅತ್ತನೋ ಚಿತ್ತೇಯೇವ ಜಾತಂ ಅನತ್ಥಜನನಚಿತ್ತಪ್ಪಕೋಪನಾದಿಂ ಭಯಂ ಭಯಹೇತುಂ ಅಯಂ ಬಾಲಮಹಾಜನೋ ನಾವಬುಜ್ಝತಿ ನ ಜಾನಾತೀತಿ।
ಲುದ್ಧೋ ಅತ್ಥಂ ನ ಜಾನಾತೀತಿ ಅತ್ತತ್ಥಪರತ್ಥಾದಿಭೇದಂ ಅತ್ಥಂ ಹಿತಂ ಲುದ್ಧಪುಗ್ಗಲೋ ಯಥಾಭೂತಂ ನ ಜಾನಾತಿ। ಧಮ್ಮಂ ನ ಪಸ್ಸತೀತಿ ದಸಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥಧಮ್ಮಮ್ಪಿ ಲುದ್ಧೋ ಲೋಭೇನ ಅಭಿಭೂತೋ ಪರಿಯಾದಿನ್ನಚಿತ್ತೋ ನ ಪಸ್ಸತಿ ಪಚ್ಚಕ್ಖತೋ ನ ಜಾನಾತಿ, ಪಗೇವ ಉತ್ತರಿಮನುಸ್ಸಧಮ್ಮಂ। ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ –
‘‘ರತ್ತೋ ಖೋ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣ, ರಾಗೇನ ಅಭಿಭೂತೋ ಪರಿಯಾದಿನ್ನಚಿತ್ತೋ ಅತ್ತತ್ಥಮ್ಪಿ ಯಥಾಭೂತಂ ನ ಪಜಾನಾತಿ, ಪರತ್ಥಮ್ಪಿ ಯಥಾಭೂತಂ ನ ಪಜಾನಾತಿ, ಉಭಯತ್ಥಮ್ಪಿ ಯಥಾಭೂತಂ ನ ಪಜಾನಾತೀ’’ತಿಆದಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೫೫)।
ಅನ್ಧತಮನ್ತಿ ಅನ್ಧಭಾವಕರಂ ತಮಂ। ಯನ್ತಿ ಯತ್ಥ। ಭುಮ್ಮತ್ಥೇ ಹಿ ಏತಂ ಪಚ್ಚತ್ತವಚನಂ। ಯಸ್ಮಿಂ ಕಾಲೇ ಲೋಭೋ ಸಹತೇ ಅಭಿಭವತಿ ನರಂ, ಅನ್ಧತಮಂ ತದಾ ಹೋತೀತಿ। ಯನ್ತಿ ವಾ ಕಾರಣವಚನಂ। ಯಸ್ಮಾ ಯನ್ತಿ ಕಿರಿಯಾಪರಾಮಸನಂ, ‘‘ಲೋಭೋ ಸಹತೇ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಯದೇತಂ ಲೋಭಸ್ಸ ಸಹನಂ ಅಭಿಭವನಂ ವುತ್ತಂ। ಏತಂ ಅನ್ಧಭಾವಕರಸ್ಸ ತಮಸ್ಸ ಗಮನಂ ಉಪ್ಪಾದೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ
ಯೋ ಚ ಲೋಭಂ ಪಹನ್ತ್ವಾನಾತಿ ಯೋ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ತದಙ್ಗವಸೇನ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನವಸೇನ ಚ ಯಥಾರಹಂ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಹಿ ಲೋಭಂ ಪಜಹಿತ್ವಾ ತಥಾ ಪಜಹನಹೇತು ಲೋಭನೇಯ್ಯೇ ದಿಬ್ಬೇಪಿ ರೂಪಾದಿಕೇ ಉಪಟ್ಠಿತೇ ನ ಲುಬ್ಭತಿ, ಬಲವವಿಪಸ್ಸನಾನುಭಾವೇನ ಲೋಭೋ ಪಹೀಯತೇ ತಮ್ಹಾತಿ ತಸ್ಮಾ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಾ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ಲೋಭೋ ಪಹೀಯತಿ ಪಜಹೀಯತಿ, ಅಚ್ಚನ್ತಮೇವ ಪರಿಚ್ಚಜೀಯತಿ। ಯಥಾ ಕಿಂ? ಉದಬಿನ್ದೂವ ಪೋಕ್ಖರಾತಿ ಪದುಮಿನಿಪಣ್ಣತೋ ಉದಕಬಿನ್ದು ವಿಯ। ಸೇಸಗಾಥಾನಮ್ಪಿ ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ತಥಾ
‘‘ಯದಪಿ ದುಟ್ಠೋ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತಿ ಕಾಯೇನ ವಾಚಾಯ ಮನಸಾ ತದಪಿ ಅಕುಸಲಂ; ಯದಪಿ ದುಟ್ಠೋ ದೋಸೇನ ಅಭಿಭೂತೋ ಪರಿಯಾದಿನ್ನಚಿತ್ತೋ ಪರಸ್ಸ ಅಸತಾ ದುಕ್ಖಂ ಉಪ್ಪಾದೇತಿ ವಧೇನ ವಾ ಬನ್ಧೇನ ವಾ ಜಾನಿಯಾ ವಾ ಗರಹಾಯ ವಾ ಪಬ್ಬಾಜನಾಯ ವಾ ಬಲವಮ್ಹಿ ಬಲತ್ಥೋ ಇತಿ, ತದಪಿ ಅಕುಸಲಂ। ಇತಿಸ್ಸಮೇ ದೋಸಜಾ ದೋಸನಿದಾನಾ ದೋಸಸಮುದಯಾ ದೋಸಪಚ್ಚಯಾ ಅನೇಕೇ ಪಾಪಕಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಮ್ಭವನ್ತೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೭೦)।
ತಥಾ –
‘‘ದುಟ್ಠೋ ಖೋ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣ, ದೋಸೇನ ಅಭಿಭೂತೋ ಪರಿಯಾದಿನ್ನಚಿತ್ತೋ ಅತ್ತಬ್ಯಾಬಾಧಾಯಪಿ ಚೇತೇತಿ, ಪರಬ್ಯಾಬಾಧಾಯಪಿ ಚೇತೇತಿ, ಉಭಯಬ್ಯಾಬಾಧಾಯಪಿ ಚೇತೇತಿ ಚೇತಸಿಕಮ್ಪಿ ದುಕ್ಖಂ ದೋಮನಸ್ಸಂ ಪಟಿಸಂವೇದೇತೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೫೫)।
ತಥಾ –
‘‘ದುಟ್ಠೋ ಖೋ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣ, ದೋಸೇನ ಅಭಿಭೂತೋ ಪರಿಯಾದಿನ್ನಚಿತ್ತೋ ಅತ್ತತ್ಥಮ್ಪಿ ಯಥಾಭೂತಂ ನ ಪಜಾನಾತಿ
ಆದಿಸುತ್ತಪದಾನುಸಾರೇನ ಅನತ್ಥಜನನತಾ ಅತ್ಥಹಾನಿಹೇತುತಾ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ತಥಾ ಮೋಹಸ್ಸ ‘‘ಯದಪಿ ಮೂಳ್ಹೋ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತಿ ಕಾಯೇನ ವಾಚಾಯ ಮನಸಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೭೦), ‘‘ಮೂಳ್ಹೋ ಖೋ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣ, ಮೋಹೇನ ಅಭಿಭೂತೋ ಪರಿಯಾದಿನ್ನಚಿತ್ತೋ ಅತ್ತಬ್ಯಾಬಾಧಾಯಪಿ ಚೇತೇತೀ’’ತಿಆದಿನಾ(ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೫೫), ‘‘ಅತ್ತತ್ಥಮ್ಪಿ ಯಥಾಭೂತಂ ನ ಪಜಾನಾತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೫೫) ಚ ಆಗತಸುತ್ತಪದಾನುಸಾರೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ತಾಲಪಕ್ಕಂವ ಬನ್ಧನಾತಿ ತಾಲಫಲಂ ವಿಯ ಉಸುಮುಪ್ಪಾದೇನ ವಣ್ಟತೋ, ತತಿಯಮಗ್ಗಞಾಣುಪ್ಪಾದೇನ ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತತೋ ದೋಸೋ ಪಹೀಯತಿ, ಪರಿಚ್ಚಜೀಯತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಮೋಹಂ ವಿಹನ್ತಿ ಸೋ ಸಬ್ಬನ್ತಿ ಸೋ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲೋ ಸಬ್ಬಂ ಆದಿಚ್ಚೋವುದಯಂ ತಮನ್ತಿ ಆದಿಚ್ಚೋ ವಿಯ ಉದಯಂ ಉಗ್ಗಚ್ಛನ್ತೋ ತಮಂ ಅನ್ಧಕಾರಂ।
ನವಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೧೦. ದೇವದತ್ತಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೮೯. ದಸಮೇ ತೀಹಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅಸದ್ಧಮ್ಮೇಹಿ ಅಭಿಭೂತೋತಿ ಕಾ ಉಪ್ಪತ್ತಿ? ದೇವದತ್ತೇ ಹಿ ಅವೀಚಿಮಹಾನಿರಯಂ ಪವಿಟ್ಠೇ ದೇವದತ್ತಪಕ್ಖಿಯಾ ಅಞ್ಞತಿತ್ಥಿಯಾ ಚ ‘‘ಸಮಣೇನ ಗೋತಮೇನ ಅಭಿಸಪಿತೋ ದೇವದತ್ತೋ ಪಥವಿಂ ಪವಿಟ್ಠೋ’’ತಿ ಅಬ್ಭಾಚಿಕ್ಖಿಂಸು। ತಂ ಸುತ್ವಾ ಸಾಸನೇ ಅನಭಿಪ್ಪಸನ್ನಾ ಮನುಸ್ಸಾ ‘‘ಸಿಯಾ ನು ಖೋ ಏತದೇವಂ, ಯಥಾ ಇಮೇ ಭಣನ್ತೀ’’ತಿ ಆಸಙ್ಕಂ ಉಪ್ಪಾದೇಸುಂ। ತಂ ಪವತ್ತಿಂ ಭಿಕ್ಖೂ ಭಗವತೋ ಆರೋಚೇಸುಂ। ಅಥ ಭಗವಾ ‘‘ನ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಥಾಗತಾ ಕಸ್ಸಚಿ ಅಭಿಸಪಂ ದೇನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ನ ದೇವದತ್ತೋ ಮಯಾ ಅಭಿಸಪಿತೋ, ಅತ್ತನೋ ಕಮ್ಮೇನೇವ ನಿರಯಂ ಪವಿಟ್ಠೋ’’ತಿ ವತ್ವಾ ತೇಸಂ ಮಿಚ್ಛಾಗಾಹಂ ಪಟಿಸೇಧೇನ್ತೋ ಇಮಾಯ ಅಟ್ಠುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಇದಂ ಸುತ್ತಂ ಅಭಾಸಿ।
ತತ್ಥ ಅಸದ್ಧಮ್ಮೇಹೀತಿ ಅಸತಂ ಧಮ್ಮೇಹಿ, ಅಸನ್ತೇಹಿ ವಾ ಧಮ್ಮೇಹಿ। ಅತೇಕಿಚ್ಛೋತಿ ಬುದ್ಧೇಹಿಪಿ ಅನಿವತ್ತನೀಯತ್ತಾ ಅವೀಚಿನಿಬ್ಬತ್ತಿಯಾ ತಿಕಿಚ್ಛಾಭಾವತೋ ಅತೇಕಿಚ್ಛೋ, ಅತಿಕಿಚ್ಛನೀಯೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಸನ್ತಗುಣಸಮ್ಭಾವನಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಪವತ್ತಾ ಪಾಪಾ ಇಚ್ಛಾ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಪಾಪಿಚ್ಛೋ, ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಪಾಪಿಚ್ಛತಾ ಪಾಪಮಿತ್ತತಾ, ತಾಯ। ಉತ್ತರಿಕರಣೀಯೇತಿ ಝಾನಾಭಿಞ್ಞಾಹಿ ಉತ್ತರಿಕರಣೀಯೇ ಅಧಿಗನ್ತಬ್ಬೇ ಮಗ್ಗಫಲೇ ಅನಧಿಗತೇ ಸತಿ ಏವ, ತಂ ಅನಧಿಗನ್ತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಓರಮತ್ತಕೇನಾತಿ ಅಪ್ಪಮತ್ತಕೇನ ಝಾನಾಭಿಞ್ಞಾಮತ್ತೇನ। ವಿಸೇಸಾಧಿಗಮೇನಾತಿ ಉತ್ತರಿಮನುಸ್ಸಧಮ್ಮಾಧಿಗಮೇನ। ಅನ್ತರಾತಿ ವೋಸಾನಂ ಆಪಾದೀತಿ ಅಕತಕಿಚ್ಚೋವ ಸಮಾನೋ ‘‘ಕತಕಿಚ್ಚೋಮ್ಹೀ’’ತಿ ಮಞ್ಞಮಾನೋ ಸಮಣಧಮ್ಮತೋ ವಿಗಮಂ ಆಪಜ್ಜಿ। ಇತಿ ಭಗವಾ ಇಮಿನಾ ಸುತ್ತೇನ ವಿಸೇಸತೋ ಪುಥುಜ್ಜನಭಾವೇ ಆದೀನವಂ ಪಕಾಸೇಸಿ ಭಾರಿಯೋ ಪುಥುಜ್ಜನಭಾವೋ, ಯತ್ರ ಹಿ ನಾಮ ಝಾನಾಭಿಞ್ಞಾಪರಿಯೋಸಾನಾ
ಗಾಥಾಸು ಮಾತಿ ಪಟಿಸೇಧೇ ನಿಪಾತೋ। ಜಾತೂತಿ ಏಕಂಸೇನ। ಕೋಚೀತಿ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಕವಚನಂ। ಲೋಕಸ್ಮಿನ್ತಿ ಸತ್ತಲೋಕೇ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸತ್ತಲೋಕೇ ಕೋಚಿ ಪುಗ್ಗಲೋ ಏಕಂಸೇನ ಪಾಪಿಚ್ಛೋ ಮಾ ಹೋತೂ’’ತಿ। ತದಮಿನಾಪಿ ಜಾನಾಥ, ಪಾಪಿಚ್ಛಾನಂ ಯಥಾ ಗತೀತಿ ಪಾಪಿಚ್ಛಾನಂ ಪುಗ್ಗಲಾನಂ ಯಥಾ ಗತಿ ಯಾದಿಸೀ ನಿಪ್ಫತ್ತಿ, ಯಾದಿಸೋ ಅಭಿಸಮ್ಪರಾಯೋ, ತಂ ಇಮಿನಾಪಿ ಕಾರಣೇನ ಜಾನಾಥಾತಿ ದೇವದತ್ತಂ ನಿದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಏವಮಾಹ। ಪಣ್ಡಿತೋತಿ ಸಮಞ್ಞಾತೋತಿ ಪರಿಯತ್ತಿಬಾಹುಸಚ್ಚೇನ ಪಣ್ಡಿತೋತಿ ಞಾತೋ। ಭಾವಿತತ್ತೋತಿ ಸಮ್ಮತೋತಿ ಝಾನಾಭಿಞ್ಞಾಹಿ ಭಾವಿತಚಿತ್ತೋತಿ ಸಮ್ಭಾವಿತೋ। ತಥಾ ಹಿ ಸೋ ಪುಬ್ಬೇ ‘‘ಮಹಿದ್ಧಿಕೋ ಗೋಧಿಪುತ್ತೋ, ಮಹಾನುಭಾವೋ ಗೋಧಿಪುತ್ತೋ’’ತಿ ಧಮ್ಮಸೇನಾಪತಿನಾಪಿ ಪಸಂಸಿತೋ ಅಹೋಸಿ। ಜಲಂವ ಯಸಸಾ ಅಟ್ಠಾ, ದೇವದತ್ತೋತಿ ವಿಸ್ಸುತೋತಿ ಅತ್ತನೋ ಕಿತ್ತಿಯಾ ಪರಿವಾರೇನ ಜಲನ್ತೋ ವಿಯ ಓಭಾಸೇನ್ತೋ ವಿಯ ಠಿತೋ ದೇವದತ್ತೋತಿ ಏವಂ ವಿಸ್ಸುತೋ ಪಾಕಟೋ ಅಹೋಸಿ। ‘‘ಮೇ ಸುತ್ತ’’ನ್ತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ಮಯಾ ಸುತಂ ಸುತಮತ್ತಂ, ಕತಿಪಾಹೇನೇವ ಅತಥಾಭೂತತ್ತಾ ತಸ್ಸ ತಂ ಪಣ್ಡಿಚ್ಚಾದಿ ಸವನಮತ್ತಮೇವಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಸೋ ಸಮಾನಮನುಚಿಣ್ಣೋ, ಆಸಜ್ಜ ನಂ ತಥಾಗತನ್ತಿ ಸೋ ಏವಂಭೂತೋ ದೇವದತ್ತೋ ‘‘ಬುದ್ಧೋಪಿ ಸಕ್ಯಪುತ್ತೋ, ಅಹಮ್ಪಿ ಸಕ್ಯಪುತ್ತೋ, ಬುದ್ಧೋಪಿ ಸಮಣೋ, ಅಹಮ್ಪಿ ಸಮಣೋ, ಬುದ್ಧೋಪಿ ಇದ್ಧಿಮಾ, ಅಹಮ್ಪಿ ಇದ್ಧಿಮಾ, ಬುದ್ಧೋಪಿ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಕೋ, ಅಹಮ್ಪಿ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಕೋ, ಬುದ್ಧೋಪಿ ದಿಬ್ಬಸೋತಕೋ, ಅಹಮ್ಪಿ ದಿಬ್ಬಸೋತಕೋ, ಬುದ್ಧೋಪಿ ಅವೀಚಿನಿರಯಂ ಪತ್ತೋ, ಚತುದ್ವಾರಂ ಭಯಾನಕನ್ತಿ ಜಾಲಾನಂ ತತ್ಥ ಉಪ್ಪನ್ನಸತ್ತಾನಂ ವಾ ನಿರನ್ತರತಾಯ ‘‘ಅವೀಚೀ’’ತಿ ಲದ್ಧನಾಮಂ ಚತೂಸು ಪಸ್ಸೇಸು ಚತುಮಹಾದ್ವಾರಯೋಗೇನ ಚತುದ್ವಾರಂ ಅತಿಭಯಾನಕಂ ಮಹಾನಿರಯಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಗ್ಗಹಣವಸೇನ ಪತ್ತೋ। ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ –
‘‘ಚತುಕ್ಕಣ್ಣೋ ಚತುದ್ವಾರೋ, ವಿಭತ್ತೋ ಭಾಗಸೋ ಮಿತೋ।
ಅಯೋಪಾಕಾರಪರಿಯನ್ತೋ, ಅಯಸಾ ಪಟಿಕುಜ್ಜಿತೋ॥
‘‘ತಸ್ಸ ಅಯೋಮಯಾ ಭೂಮಿ, ಜಲಿತಾ ತೇಜಸಾ ಯುತಾ।
ಸಮನ್ತಾ ಯೋಜನಸತಂ, ಫರಿತ್ವಾ ತಿಟ್ಠತಿ ಸಬ್ಬದಾ’’ತಿ॥ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೨೫೦; ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೩೬; ಪೇ॰ ವ॰ ೬೯೩-೬೯೪; ಜಾ॰ ೨.೧೯.೮೬-೮೭)।
ಅದುಟ್ಠಸ್ಸಾತಿ ಅದುಟ್ಠಚಿತ್ತಸ್ಸ। ದುಬ್ಭೇತಿ ದೂಸೇಯ್ಯ। ತಮೇವ ಪಾಪಂ ಫುಸತೀತಿ ತಮೇವ ಅದುಟ್ಠದುಬ್ಭಿಂ ಪಾಪಪುಗ್ಗಲಂ ಪಾಪಂ ನಿಹೀನಂ ಪಾಪಫಲಂ ಫುಸತಿ ಪಾಪುಣಾತಿ ಅಭಿಭವತಿ। ಭೇಸ್ಮಾತಿ ವಿಪುಲಭಾವೇನ ಗಮ್ಭೀರಭಾವೇನ ಚ ಭಿಂಸಾಪೇನ್ತೋ ವಿಯ, ವಿಪುಲಗಮ್ಭೀರೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ವಾದೇನಾತಿ ದೋಸೇನ। ವಿಹಿಂಸತೀತಿ ಬಾಧತಿ ಆಸಾದೇತಿ। ವಾದೋ ತಮ್ಹಿ ನ ರೂಹತೀತಿ ತಸ್ಮಿಂ ತಥಾಗತೇ ಪರೇನ ಆರೋಪಿಯಮಾನೋ ದೋಸೋ ನ ರುಹತಿ, ನ ತಿಟ್ಠತಿ, ವಿಸಕುಮ್ಭೋ ವಿಯ ಸಮುದ್ದಸ್ಸ, ನ ತಸ್ಸ ವಿಕಾರಂ ಜನೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಏವಂ ಛಹಿ ಗಾಥಾಹಿ ಪಾಪಿಚ್ಛತಾದಿಸಮನ್ನಾಗತಸ್ಸ ನಿರಯೂಪಗಭಾವದಸ್ಸನೇನ ‘‘ತಾದಿಸಂ ಮಿತ್ತ’’ನ್ತಿ ಓಸಾನಗಾಥಮಾಹ। ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಯಸ್ಸ ಸಮ್ಮಾ ಪಟಿಪನ್ನಸ್ಸ ಮಗ್ಗಾನುಗೋ ಪಟಿಪತ್ತಿಮಗ್ಗಂ ಅನುಗತೋ ಸಮ್ಮಾ ಪಟಿಪನ್ನೋ ಅಪ್ಪಿಚ್ಛತಾದಿಗುಣಸಮನ್ನಾಗಮೇನ ಸಕಲವಟ್ಟದುಕ್ಖಸ್ಸ ಖಯಂ ಪರಿಯೋಸಾನಂ ಪಾಪುಣೇಯ್ಯ। ತಾದಿಸಂ ಬುದ್ಧಂ ವಾ ಬುದ್ಧಸಾವಕಂ ವಾ ಪಣ್ಡಿತೋ ಸಪ್ಪಞ್ಞೋ, ಅತ್ತನೋ ಮಿತ್ತಂ ಕುಬ್ಬೇಥ ತೇನ ಮೇತ್ತಿಕಂ ಕರೇಯ್ಯ, ತಞ್ಚ ಸೇವೇಯ್ಯ ತಮೇವ ಪಯಿರುಪಾಸೇಯ್ಯಾತಿ।
ಇತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ವಗ್ಗೇ ಛಟ್ಠಸತ್ತಮಸುತ್ತೇಸು ವಿವಟ್ಟಂ ಕಥಿತಂ, ಇತರೇಸು ವಟ್ಟವಿವಟ್ಟಂ ಕಥಿತಂ।
ದಸಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಚತುತ್ಥವಗ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೫. ಪಞ್ಚಮವಗ್ಗೋ
೧. ಅಗ್ಗಪ್ಪಸಾದಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೯೦. ಪಞ್ಚಮವಗ್ಗಸ್ಸ ಅಗ್ಗಪ್ಪಸಾದಾತಿ ಏತ್ಥ ಅಯಂ ಅಗ್ಗಸದ್ದೋ ಆದಿಕೋಟಿಕೋಟ್ಠಾಸಸೇಟ್ಠೇಸು ದಿಸ್ಸತಿ। ತಥಾ ಹೇಸ ‘‘ಅಜ್ಜತಗ್ಗೇ, ಸಮ್ಮ ದೋವಾರಿಕ, ಆವರಾಮಿ ದ್ವಾರಂ ನಿಗಣ್ಠಾನಂ ನಿಗಣ್ಠೀನಂ (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೭೦)। ಅಜ್ಜತಗ್ಗೇ ಪಾಣುಪೇತಂ ಸರಣಂ ಗತ’’ನ್ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೨೫೦; ಪಾರಾ॰ ೧೫) ಚ ಆದೀಸು ಆದಿಮ್ಹಿ ದಿಸ್ಸತಿ। ‘‘ತೇನೇವ ಅಙ್ಗುಲಗ್ಗೇನ ತಂ ಅಙ್ಗುಲಗ್ಗಂ ಪರಾಮಸೇಯ್ಯ (ಕಥಾ॰ ೪೪೧)। ಉಚ್ಛಗ್ಗಂ ವೇಳಗ್ಗ’’ನ್ತಿ ಚ ಆದೀಸು ಕೋಟಿಯಂ। ‘‘ಅಮ್ಬಿಲಗ್ಗಂ ವಾ ಮಧುರಗ್ಗಂ ವಾ ತಿತ್ತಕಗ್ಗಂ ವಾ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೩೭೪)। ಅನುಜಾನಾಮಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವಿಹಾರಗ್ಗೇನ ವಾ ಪರಿವೇಣಗ್ಗೇನ ವಾ ಭಾಜೇತು’’ನ್ತಿ (ಚೂಳವ॰ ೩೧೮) ಚ ಆದೀಸು ಕೋಟ್ಠಾಸೇ। ‘‘ಅಯಂ ಇಮೇಸಂ ಚತುನ್ನಂ ಪುಗ್ಗಲಾನಂ ಅಗ್ಗೋ ಚ ಸೇಟ್ಠೋ ಚ ಉತ್ತಮೋ ಚ ಪವರೋ ಚ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೯೫)। ಅಗ್ಗೋಹಮಸ್ಮಿ ಲೋಕಸ್ಸಾ’’ತಿ ಚ ಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೩೧; ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೨೦೭) ಸೇಟ್ಠೇ। ಸ್ವಾಯಮಿಧಾಪಿ ಸೇಟ್ಠೇಯೇವ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ತಸ್ಮಾ ಅಗ್ಗೇಸು ಸೇಟ್ಠೇಸು ಪಸಾದಾ, ಅಗ್ಗಭೂತಾ ಸೇಟ್ಠಭೂತಾ ವಾ ಪಸಾದಾ ಅಗ್ಗಪ್ಪಸಾದಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಪುರಿಮಸ್ಮಿಞ್ಚ ಅತ್ಥೇ ಅಗ್ಗಸದ್ದೇನ ಬುದ್ಧಾದಿರತನತ್ತಯಂ ವುಚ್ಚತಿ। ತೇಸು ಭಗವಾ ತಾವ ಅಸದಿಸಟ್ಠೇನ, ಗುಣವಿಸಿಟ್ಠಟ್ಠೇನ, ಅಸಮಸಮಟ್ಠೇನ ಚ ಅಗ್ಗೋ। ಸೋ ಹಿ ಮಹಾಭಿನೀಹಾರಂ ದಸನ್ನಂ
‘‘ಏಕಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ
‘‘ಏಕಪುಗ್ಗಲೋ
‘‘ಏಕಪುಗ್ಗಲೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಲೋಕೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಬಹುಜನ…ಪೇ॰… ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ।
‘‘ಏಕಪುಗ್ಗಲೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಲೋಕೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಅದುತಿಯೋ ಅಸಹಾಯೋ ಅಪ್ಪಟಿಮೋ ಅಪ್ಪಟಿಸಮೋ ಅಪ್ಪಟಿಭಾಗೋ ಅಪ್ಪಟಿಪುಗ್ಗಲೋ ಅಸಮೋ ಅಸಮಸಮೋ ದ್ವಿಪದಾನಂ ಅಗ್ಗೋ। ಕತಮೋ ಏಕಪುಗ್ಗಲೋ? ತಥಾಗತೋ ಅರಹಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೧.೧೭೦-೧೭೨, ೧೭೪)।
ಧಮ್ಮಸಙ್ಘಾಪಿ ಅಞ್ಞಧಮ್ಮಸಙ್ಘೇಹಿ ಅಸದಿಸಟ್ಠೇನ ವಿಸಿಟ್ಠಗುಣತಾಯ ದುಲ್ಲಭಪಾತುಭಾವಾದಿನಾ ಚ ಅಗ್ಗಾ। ತಥಾ ಹಿ ತೇಸಂ ಸ್ವಾಕ್ಖಾತತಾದಿಸುಪ್ಪಟಿಪನ್ನತಾದಿಗುಣವಿಸೇಸೇಹಿ ಅಞ್ಞಧಮ್ಮಸಙ್ಘಾ ಸದಿಸಾ ಅಪ್ಪತರನಿಹೀನಾ ವಾ ನತ್ಥಿ, ಕುತೋ ಸೇಟ್ಠಾ। ಸಯಮೇವ ಚ ಪನ ತೇಹಿ ವಿಸಿಟ್ಠಗುಣತಾಯ ಸೇಟ್ಠಾ। ತಥಾ ದುಲ್ಲಭುಪ್ಪಾದಅಚ್ಛರಿಯಭಾವಬಹುಜನಹಿತಸುಖಾವಹಾ ಅದುತಿಯಅಸಹಾಯಾದಿಸಭಾವಾ ಚ ತೇ। ಯದಗ್ಗೇನ ಹಿ ಭಗವಾ ದುಲ್ಲಭಪಾತುಭಾವೋ, ತದಗ್ಗೇನ ಧಮ್ಮಸಙ್ಘಾಪೀತಿ। ಅಚ್ಛರಿಯಾದಿಭಾವೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಏವಂ ಅಗ್ಗೇಸು ಸೇಟ್ಠೇಸು ಉತ್ತಮೇಸು ಪವರೇಸು ಗುಣವಿಸಿಟ್ಠೇಸು ಪಸಾದಾತಿ ಅಗ್ಗಪ್ಪಸಾದಾ।
ದುತಿಯಸ್ಮಿಂ ಪನ ಅತ್ಥೇ ಯಥಾವುತ್ತೇಸು ಅಗ್ಗೇಸು ಬುದ್ಧಾದೀಸು ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಅಗ್ಗಭೂತಾ ಪಸಾದಾ ಅಗ್ಗಪ್ಪಸಾದಾ। ಯೇ ಪನ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ಆಗತಾ ಅವೇಚ್ಚಪ್ಪಸಾದಾ, ತೇ ಏಕನ್ತೇನೇವ ಅಗ್ಗಭೂತಾ ಪಸಾದಾತಿ ಅಗ್ಗಪ್ಪಸಾದಾ। ಯಥಾಹ ‘‘ಇಧ
ಯಾವತಾತಿ ಯತ್ತಕಾ। ಸತ್ತಾತಿ ಪಾಣಿನೋ। ಅಪದಾತಿ ಅಪಾದಕಾ। ದ್ವಿಪದಾತಿ ದ್ವಿಪಾದಕಾ। ಸೇಸಪದದ್ವಯೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ವಾ-ಸದ್ದೋ ಸಮುಚ್ಚಯತ್ಥೋ, ನ ವಿಕಪ್ಪತ್ಥೋ। ಯಥಾ ‘‘ಅನುಪ್ಪನ್ನೋ ವಾ ಕಾಮಾಸವೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಉಪ್ಪನ್ನೋ ವಾ ಕಾಮಾಸವೋ ಪವಡ್ಢತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೭) ಏತ್ಥ ಅನುಪ್ಪನ್ನೋ ಚ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಥಾ ಚ ‘‘ಭೂತಾನಂ ವಾ ಸತ್ತಾನಂ ಠಿತಿಯಾ ಸಮ್ಭವೇಸೀನಂ ವಾ ಅನುಗ್ಗಹಾಯಾ’’ತಿ
ರೂಪಿನೋತಿ ರೂಪವನ್ತೋ। ನ ರೂಪಿನೋತಿ ಅರೂಪಿನೋ। ಸಞ್ಞಿನೋತಿ ಸಞ್ಞಾವನ್ತೋ। ನ ಸಞ್ಞಿನೋತಿ ಅಸಞ್ಞಿನೋ। ನೇವಸಞ್ಞಿನಾಸಞ್ಞಿನೋ ನಾಮ ಭವಗ್ಗಪರಿಯಾಪನ್ನಾ। ಏತ್ತಾವತಾ ಚ ಕಾಮಭವೋ, ರೂಪಭವೋ, ಅರೂಪಭವೋ, ಏಕವೋಕಾರಭವೋ, ಚತುವೋಕಾರಭವೋ, ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೋ, ಸಞ್ಞೀಭವೋ, ಅಸಞ್ಞೀಭವೋ, ನೇವಸಞ್ಞೀನಾಸಞ್ಞೀಭವೋತಿ ನವವಿಧೇಪಿ ಭವೇ ಸತ್ತೇ ಅನವಸೇಸತೋ ಪರಿಯಾದಿಯಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇಸಿ ಧಮ್ಮರಾಜಾ। ಏತ್ಥ ಹಿ ರೂಪಿಗ್ಗಹಣೇನ ಕಾಮಭವೋ ರೂಪಭವೋ ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೋ ಏಕವೋಕಾರಭವೋ ಚ ದಸ್ಸಿತೋ, ಅರೂಪಿಗ್ಗಹಣೇನ ಅರೂಪಭವೋ ಚತುವೋಕಾರಭವೋ ಚ ದಸ್ಸಿತೋ। ಸಞ್ಞೀಭವಾದಯೋ ಪನ ಸರೂಪೇನೇವ ದಸ್ಸಿತಾ। ಅಪದಾದಿಗ್ಗಹಣೇನ ಕಾಮಭವಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವಸಞ್ಞೀಭವಾನಂ ಏಕದೇಸೋ ದಸ್ಸಿತೋತಿ।
ಕಸ್ಮಾ
ಅಗ್ಗೋ ವಿಪಾಕೋ ಹೋತೀತಿ ಅಗ್ಗೇ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೇ ಪಸನ್ನಾನಂ ಯೋ ಪಸಾದೋ, ಸೋ ಅಗ್ಗೋ ಸೇಟ್ಠೋ ಉತ್ತಮೋ
‘‘ಯೇ ಕೇಚಿ ಬುದ್ಧಂ ಸರಣಂ ಗತಾಸೇ, ನ ತೇ ಗಮಿಸ್ಸನ್ತಿ ಅಪಾಯಭೂಮಿಂ।
ಪಹಾಯ ಮಾನುಸಂ ದೇಹಂ, ದೇವಕಾಯಂ ಪರಿಪೂರೇಸ್ಸನ್ತಿ॥ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೩೩೨; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೩೭)।
‘‘ಬುದ್ಧೋತಿ ಕಿತ್ತಯನ್ತಸ್ಸ, ಕಾಯೇ ಭವತಿ ಯಾ ಪೀತಿ।
ವರಮೇವ ಹಿ ಸಾ ಪೀತಿ, ಕಸಿಣೇನಪಿ ಜಮ್ಬುದೀಪಸ್ಸ॥
‘‘ಸತಂ ಹತ್ಥೀ ಸತಂ ಅಸ್ಸಾ, ಸತಂ ಅಸ್ಸತರೀ ರಥಾ।
ಸತಂ ಕಞ್ಞಾಸಹಸ್ಸಾನಿ, ಆಮುಕ್ಕಮಣಿಕುಣ್ಡಲಾ।
ಏಕಸ್ಸ ಪದವೀತಿಹಾರಸ್ಸ, ಕಲಂ ನಾಗ್ಘನ್ತಿ ಸೋಳಸಿಂ’’॥ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪೨; ಚೂಳವ॰ ೩೦೫)।
‘‘ಸಾಧು
ಏವಮಾದೀನಂ ಸುತ್ತಪದಾನಂ ವಸೇನ ಪಸಾದಸ್ಸ ಫಲವಿಸೇಸಯೋಗೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ತಸ್ಮಾ ಸೋ ಅಪಾಯದುಕ್ಖವಿನಿವತ್ತನೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಸಮ್ಪತ್ತಿಭವೇಸು ಸುಖವಿಪಾಕದಾಯಕೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಲೋಕುತ್ತರೋ ಪನ ಸಾಮಞ್ಞಫಲವಿಪಾಕದಾಯಕೋ ವಟ್ಟದುಕ್ಖವಿನಿವತ್ತಕೋ ಚ। ಸಬ್ಬೋಪಿ ಚಾಯಂ ಪಸಾದೋ ಪರಮ್ಪರಾಯ ವಟ್ಟದುಕ್ಖಂ ವಿನಿವತ್ತೇತಿಯೇವ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –
‘‘ಯಸ್ಮಿಂ
ಧಮ್ಮಾತಿ ಸಭಾವಧಮ್ಮಾ। ಸಙ್ಖತಾತಿ ಸಮೇಚ್ಚ ಸಮ್ಭುಯ್ಯ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಕತಾತಿ ಸಙ್ಖತಾ, ಸಪ್ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮಾ। ಹೇತೂಹಿ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಚ ನ ಕೇಹಿಚಿ ಕತಾತಿ ಅಸಙ್ಖತಾ, ಅಪ್ಪಚ್ಚಯನಿಬ್ಬಾನಂ। ಸಙ್ಖತಾನಂ ಪಟಿಯೋಗಿಭಾವೇನ ‘‘ಅಸಙ್ಖತಾ’’ತಿ ಪುಥುವಚನಂ। ವಿರಾಗೋ ತೇಸಂ ಅಗ್ಗಮಕ್ಖಾಯತೀತಿ ತೇಸಂ ಸಙ್ಖತಾಸಙ್ಖತಧಮ್ಮಾನಂ ಯೋ ವಿರಾಗಸಙ್ಖಾತೋ ಅಸಙ್ಖತಧಮ್ಮೋ, ಸೋ ಸಭಾವೇನೇವ ಸಣ್ಹಸುಖುಮಭಾವತೋ ಸನ್ತತರಪಣೀತತರಭಾವತೋ ಗಮ್ಭೀರಾದಿಭಾವತೋ ಮದನಿಮ್ಮದನಾದಿಭಾವತೋ ಚ ಅಗ್ಗಂ ಸೇಟ್ಠಂ ಉತ್ತಮಂ ಪವರನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಯದಿದನ್ತಿ ನಿಪಾತೋ, ಯೋ ಅಯನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಮದನಿಮ್ಮದನೋತಿಆದೀನಿ ಸಬ್ಬಾನಿ ನಿಬ್ಬಾನವೇವಚನಾನಿಯೇವ। ತಥಾ ಹಿ ತಂ ಆಗಮ್ಮ ಮಾನಮದಪುರಿಸಮದಾದಿಕೋ ಸಬ್ಬೋ ಮದೋ ನಿಮ್ಮದೀಯತಿ ಪಮದ್ದೀಯತಿ, ಕಾಮಪಿಪಾಸಾದಿಕಾ ಸಬ್ಬಾ ಪಿಪಾಸಾ ವಿನೀಯತಿ, ಕಾಮಾಲಯಾದಿಕಾ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಆಲಯಾ ಸಮುಗ್ಘಾತೀಯನ್ತಿ, ಸಬ್ಬೇಪಿ ಕಮ್ಮವಟ್ಟಕಿಲೇಸವಟ್ಟವಿಪಾಕವಟ್ಟಾ ಉಪಚ್ಛಿಜ್ಜನ್ತಿ, ಅಟ್ಠಸತಭೇದಾ ನಿಬ್ಬಾನಂ।
ಅಗ್ಗೋ ವಿಪಾಕೋ ಹೋತೀತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ –
‘‘ಯೇ ಕೇಚಿ ಧಮ್ಮಂ ಸರಣಂ ಗತಾಸೇ…ಪೇ॰…॥ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೩೩೨; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೩೭)।
‘‘ಧಮ್ಮೋತಿ ಕಿತ್ತಯನ್ತಸ್ಸ, ಕಾಯೇ ಭವತಿ ಯಾ ಪೀತಿ…ಪೇ॰…॥
‘‘ಸಾಧು ಖೋ, ದೇವಾನಮಿನ್ದ, ಧಮ್ಮಂ ಸರಣಗಮನಂ ಹೋತಿ। ಧಮ್ಮಂ ಸರಣಗಮನಹೇತು ಖೋ, ದೇವಾನಮಿನ್ದ, ಏವಮಿಧೇಕಚ್ಚೇ…ಪೇ॰… ದಿಬ್ಬೇಹಿ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬೇಹೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೩೪೧) –
ಏವಮಾದೀನಂ
‘‘ಯಾವತಾ
‘‘ಮಗ್ಗಾನಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಸೇಟ್ಠೋ’’ತಿ ಚ। (ಧ॰ ಪ॰ ೨೭೩)।
ಸಙ್ಘಾ ವಾ ಗಣಾ ವಾತಿ ಜನಸಮೂಹಸಙ್ಖಾತಾ ಯಾವತಾ ಲೋಕೇ ಸಙ್ಘಾ ವಾ ಗಣಾ ವಾ। ತಥಾಗತಸಾವಕಸಙ್ಘೋತಿ ಅಟ್ಠಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಸಮೂಹಸಙ್ಖಾತೋ ದಿಟ್ಠಿಸೀಲಸಾಮಞ್ಞೇನ ಸಂಹತೋ ತಥಾಗತಸ್ಸ ಸಾವಕಸಙ್ಘೋ। ತೇಸಂ ಅಗ್ಗಮಕ್ಖಾಯತೀತಿ ಅತ್ತನೋ ಸೀಲಸಮಾಧಿಪಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತಿಆದಿಗುಣವಿಸೇಸೇನ ತೇಸಂ ಸಙ್ಘಾನಂ ಅಗ್ಗೋ ಸೇಟ್ಠೋ ಉತ್ತಮೋ ಪವರೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಯದಿದನ್ತಿ ಯಾನಿ ಇಮಾನಿ। ಚತ್ತಾರಿ ಪುರಿಸಯುಗಾನೀತಿ ಯುಗಳವಸೇನ ಪಠಮಮಗ್ಗಟ್ಠೋ ಪಠಮಫಲಟ್ಠೋತಿ ಇದಮೇಕಂ ಯುಗಳಂ, ಯಾವ ಚತುತ್ಥಮಗ್ಗಟ್ಠೋ ಅಟ್ಠ ಪುರಿಸಪುಗ್ಗಲಾತಿ ಪುರಿಸಪುಗ್ಗಲವಸೇನ ಏಕೋ ಪಠಮಮಗ್ಗಟ್ಠೋ ಏಕೋ ಪಠಮಫಲಟ್ಠೋತಿ ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಅಟ್ಠ ಪುರಿಸಪುಗ್ಗಲಾ। ಏತ್ಥ ಚ ಪುರಿಸೋತಿ ವಾ ಪುಗ್ಗಲೋತಿ ವಾ ಏಕತ್ಥಾನಿ ಏತಾನಿ ಪದಾನಿ, ವೇನೇಯ್ಯವಸೇನ ಪನೇವಂ ವುತ್ತಂ। ಏಸ ಭಗವತೋ ಸಾವಕಸಙ್ಘೋತಿ ಯಾನಿಮಾನಿ ಯುಗವಸೇನ ಚತ್ತಾರಿ ಪುರಿಸಯುಗಾನಿ, ಪಾಟೇಕ್ಕತೋ ಅಟ್ಠ ಪುರಿಸಪುಗ್ಗಲಾ, ಏಸ ಭಗವತೋ ಸಾವಕಸಙ್ಘೋ।
ಆಹುನೇಯ್ಯೋತಿಆದೀಸು ಆನೇತ್ವಾ ಹುನಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಆಹುನಂ, ದೂರತೋಪಿ ಆಗನ್ತ್ವಾ ಸೀಲವನ್ತೇಸು ದಾತಬ್ಬನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಚತುನ್ನಂ ಪಚ್ಚಯಾನಮೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ಮಹಪ್ಫಲಭಾವಕರಣತೋ ತಂ ಆಹುನಂ ಪಟಿಗ್ಗಹೇತುಂ ಯುತ್ತೋತಿ ಆಹುನೇಯ್ಯೋ। ಅಥ ವಾ ದೂರತೋಪಿ ಆಗನ್ತ್ವಾ ಸಬ್ಬಂ ಸಾಪತೇಯ್ಯಮ್ಪಿ ಏತ್ಥ ಹುನಿತಬ್ಬಂ, ಸಕ್ಕಾದೀನಮ್ಪಿ ಆಹವನಂ ಅರಹತೀತಿ ವಾ ಆಹವನೀಯೋ। ಯೋ ಚಾಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಂ ಆಹವನೀಯೋ ನಾಮ ಅಗ್ಗಿ, ಯತ್ಥ ಹುತಂ ಮಹಪ್ಫಲನ್ತಿ ತೇಸಂ ಲದ್ಧಿ, ಸೋ ಚೇ ಹುತಸ್ಸ ಮಹಪ್ಫಲತಾಯ ಆಹವನೀಯೋ, ಸಙ್ಘೋವ ಆಹವನೀಯೋ। ಸಙ್ಘೇ ಹುತಞ್ಹಿ ಮಹಪ್ಫಲಂ ಹೋತಿ। ಯಥಾಹ –
‘‘ಯೋ
ಏಕಞ್ಚ ಭಾವಿತತ್ತಾನಂ, ಮುಹುತ್ತಮಪಿ ಪೂಜಯೇ।
ಸಾ ಏವ ಪೂಜನಾ ಸೇಯ್ಯೋ, ಯಞ್ಚೇ ವಸ್ಸಸತಂ ಹುತ’’ನ್ತಿ॥ (ಧ॰ ಪ॰ ೧೦೭)।
ತಯಿದಂ ನಿಕಾಯನ್ತರೇ ‘‘ಆಹವನೀಯೋ’’ತಿ ಪದಂ ಇಧ ‘‘ಆಹುನೇಯ್ಯೋ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಪದೇನ ಅತ್ಥತೋ ಏಕಂ, ಬ್ಯಞ್ಜನತೋ ಪನ ಕಿಞ್ಚಿಮತ್ತಮೇವ ನಾನಂ, ತಸ್ಮಾ ಏವಮತ್ಥವಣ್ಣನಾ ಕತಾ।
ಪಾಹುನೇಯ್ಯೋತಿ
‘‘ದಕ್ಖಿಣಾ’’ತಿ ಪರಲೋಕಂ ಸದ್ದಹಿತ್ವಾ ದಾತಬ್ಬದಾನಂ, ತಂ ದಕ್ಖಿಣಂ ಅರಹತಿ ದಕ್ಖಿಣಾಯ ವಾ ಹಿತೋ ಮಹಪ್ಫಲಭಾವಕರಣೇನ ವಿಸೋಧನತೋತಿ ದಕ್ಖಿಣೇಯ್ಯೋ। ಉಭೋ ಹತ್ಥೇ ಸಿರಸಿ ಪತಿಟ್ಠಪೇತ್ವಾ ಸಬ್ಬಲೋಕೇನ ಕರಿಯಮಾನಂ ಅಞ್ಜಲಿಕಮ್ಮಂ ಅರಹತೀತಿ ಅಞ್ಜಲಿಕರಣೀಯೋ। ಅನುತ್ತರಂ ಪುಞ್ಞಕ್ಖೇತ್ತಂ ಲೋಕಸ್ಸಾತಿ ಸಬ್ಬಲೋಕಸ್ಸ ಅಸದಿಸಂ ಪುಞ್ಞವಿರೂಹನಟ್ಠಾನಂ। ಯಥಾ ಹಿ ರತ್ತಸಾಲೀನಂ ವಾ ಯವಾನಂ ವಾ ವಿರೂಹನಟ್ಠಾನಂ ‘‘ರತ್ತಸಾಲಿಕ್ಖೇತ್ತಂ ಯವಕ್ಖೇತ್ತ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಂ ಸಙ್ಘೋ ಸದೇವಕಸ್ಸ ಲೋಕಸ್ಸ ಪುಞ್ಞವಿರೂಹನಟ್ಠಾನಂ। ಸಙ್ಘಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಹಿ ಲೋಕಸ್ಸ ನಾನಪ್ಪಕಾರಹಿತಸುಖನಿಬ್ಬತ್ತಕಾನಿ ಪುಞ್ಞಾನಿ ವಿರೂಹನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸಙ್ಘೋ ಅನುತ್ತರಂ ಪುಞ್ಞಕ್ಖೇತ್ತಂ ಲೋಕಸ್ಸ। ಇಧಾಪಿ –
‘‘ಯೇ ಕೇಚಿ ಸಙ್ಘಂ ಸರಣಂ ಗತಾಸೇ…ಪೇ॰…॥ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೩೩೨; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೩೭)।
‘‘ಸಙ್ಘೋತಿ ಕಿತ್ತಯನ್ತಸ್ಸ, ಕಾಯೇ ಭವತಿ ಯಾ ಪೀತಿ…ಪೇ॰…’’॥
‘‘ಸಾಧು
ಆದೀನಂ ಸುತ್ತಪದಾನಂ ವಸೇನ ಸಙ್ಘೇ ಪಸಾದಸ್ಸ ಫಲವಿಸೇಸಯೋಗೋ, ತೇನಸ್ಸ ಅಗ್ಗತಾ ಅಗ್ಗವಿಪಾಕತಾ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ತಥಾ ಅನುತ್ತರಿಯಪಟಿಲಾಭೋ ಸತ್ತಮಭವಾದಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ವಟ್ಟದುಕ್ಖಸಮುಚ್ಛೇದೋ ಅನುತ್ತರಸುಖಾಧಿಗಮೋತಿ ಏವಮಾದಿಉಳಾರಫಲನಿಪ್ಫಾದನವಸೇನ ಅಗ್ಗವಿಪಾಕತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ಗಾಥಾಸು ಅಗ್ಗತೋತಿ ಅಗ್ಗೇ ರತನತ್ತಯೇ, ಅಗ್ಗಭಾವತೋ ವಾ ಪಸನ್ನಾನಂ। ಅಗ್ಗಂ ಧಮ್ಮನ್ತಿ ಅಗ್ಗಸಭಾವಂ ಬುದ್ಧಸುಬುದ್ಧತಂ ಧಮ್ಮಸುಧಮ್ಮತಂ ವಿಜಾನತಂ ವಿಜಾನನ್ತಾನಂ। ಏವಂ ಸಾಧಾರಣತೋ ಅಗ್ಗಪ್ಪಸಾದವತ್ಥುಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಅಸಾಧಾರಣತೋ ತಂ ವಿಭಾಗೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಗ್ಗೇ ಬುದ್ಧೇ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಪಸನ್ನಾನನ್ತಿ ಅವೇಚ್ಚಪ್ಪಸಾದೇನ ಇತರಪ್ಪಸಾದೇನ ಚ ಪಸನ್ನಾನಂ ಅಧಿಮುತ್ತಾನಂ। ವಿರಾಗೂಪಸಮೇತಿ ವಿರಾಗೇ ಉಪಸಮೇ ಚ, ಸಬ್ಬಸ್ಸ ರಾಗಸ್ಸ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಅಚ್ಚನ್ತವಿರಾಗಹೇತುಭೂತೇ ಅಚ್ಚನ್ತಉಪಸಮಹೇತುಭೂತೇ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸುಖೇತಿ ವಟ್ಟದುಕ್ಖಕ್ಖಯಭಾವೇನ ಸಙ್ಖಾರೂಪಸಮಸುಖಭಾವೇನ ಚ ಸುಖೇ।
ಅಗ್ಗಸ್ಮಿಂ ದಾನಂ ದದತನ್ತಿ ಅಗ್ಗೇ ರತನತ್ತಯೇ ದಾನಂ ದೇನ್ತಾನಂ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮಂ ಪರಿಚ್ಚಜನ್ತಾನಂ। ತತ್ಥ ಧರಮಾನಂ ಭಗವನ್ತಂ ಚತೂಹಿ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಾ ಪೂಜೇನ್ತಾ ಸಕ್ಕರೋನ್ತಾ ಪರಿನಿಬ್ಬುತಞ್ಚ ಭಗವನ್ತಂ ಉದ್ದಿಸ್ಸ ಧಾತುಚೇತಿಯಾದಿಕೇ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಾ ಪೂಜೇನ್ತಾ ಸಕ್ಕರೋನ್ತಾ ಬುದ್ಧೇ ದಾನಂ ದದನ್ತಿ ನಾಮ। ‘‘ಧಮ್ಮಂ ಪೂಜೇಸ್ಸಾಮಾ’’ತಿ ಧಮ್ಮಧರೇ ಪುಗ್ಗಲೇ ಚತೂಹಿ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಾ ಪೂಜೇನ್ತಾ ಸಕ್ಕರೋನ್ತಾ ಧಮ್ಮಞ್ಚ ಚಿರಟ್ಠಿತಿಕಂ ಕರೋನ್ತಾ ಧಮ್ಮೇ ದಾನಂ ದದನ್ತಿ ನಾಮ। ತಥಾ ಅರಿಯಸಙ್ಘಂ ಚತೂಹಿ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಾ ಪೂಜೇನ್ತಾ ಸಕ್ಕರೋನ್ತಾ ತಂ ಉದ್ದಿಸ್ಸ ಇತರಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ತಥಾ ಪಟಿಪಜ್ಜನ್ತಾ ಸಙ್ಘೇ ದಾನಂ ದದನ್ತಿ ನಾಮ। ಅಗ್ಗಂ ಪುಞ್ಞಂ ಪವಡ್ಢತೀತಿ ಏವಂ ರತನತ್ತಯೇ ಪಸನ್ನೇನ ಚೇತಸಾ ಉಳಾರಂ ಪರಿಚ್ಚಾಗಂ ಉಳಾರಞ್ಚ ಪೂಜಾಸಕ್ಕಾರಂ ಪವತ್ತೇನ್ತಾನಂ ದಿವಸೇ ದಿವಸೇ ಅಗ್ಗಂ ಉಳಾರಂ ಕುಸಲಂ ಉಪಚೀಯತಿ। ಇದಾನಿ ತಸ್ಸ ಪುಞ್ಞಸ್ಸ ಅಗ್ಗವಿಪಾಕತಾಯ ಅಗ್ಗಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಗ್ಗಂ ಆಯೂ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಅಗ್ಗಂ ಆಯೂತಿ ದಿಬ್ಬಂ ವಾ ಮಾನುಸಂ ವಾ ಅಗ್ಗಂ ಉಳಾರತಮಂ ಆಯು। ಪವಡ್ಢತೀತಿ ಉಪರೂಪರಿ ಬ್ರೂಹತಿ। ವಣ್ಣೋತಿ ರೂಪಸಮ್ಪದಾ। ಯಸೋತಿ ಕಿತ್ತೀತಿ ಥುತಿಘೋಸೋ। ಸುಖನ್ತಿ ಕಾಯಿಕಂ ಚೇತಸಿಕಞ್ಚ ಸುಖಂ। ಬಲನ್ತಿ ಕಾಯಬಲಂ ಞಾಣಬಲಞ್ಚ।
ಅಗ್ಗಸ್ಸ ದಾತಾತಿ ಅಗ್ಗಸ್ಸ ರತನತ್ತಯಸ್ಸ ದಾತಾ, ಅಥ ವಾ ಅಗ್ಗಸ್ಸ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮಸ್ಸ ದಾನಂ ಉಳಾರಂ ಕತ್ವಾ ತತ್ಥ ಪುಞ್ಞಂ ಪವತ್ತೇತಾ। ಅಗ್ಗಧಮ್ಮಸಮಾಹಿತೋತಿ ಅಗ್ಗೇನ ಪಸಾದಧಮ್ಮೇನ ದಾನಾದಿಧಮ್ಮೇನ ಚ ಸಮಾಹಿತೋ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಅಚಲಪ್ಪಸಾದಯುತ್ತೋ, ತಸ್ಸ ವಾ ವಿಪಾಕಭೂತೇಹಿ ಬಹುಜನಸ್ಸ ಪಿಯಮನಾಪತಾದಿಧಮ್ಮೇಹಿ ಯುತ್ತೋ। ಅಗ್ಗಪ್ಪತ್ತೋ ಪಮೋದತೀತಿ ಯತ್ಥ ಯತ್ಥ ಸತ್ತನಿಕಾಯೇ ಉಪ್ಪನ್ನೋ, ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಅಗ್ಗಭಾವಂ ಸೇಟ್ಠಭಾವಂ ಅಧಿಗತೋ, ಅಗ್ಗಭಾವಂ ವಾ ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗಫಲಂ ಅಧಿಗತೋ ಪಮೋದತಿ ಅಭಿರಮತಿ ಪರಿತುಸ್ಸತೀತಿ।
ಪಠಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೨. ಜೀವಿಕಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೯೧. ದುತಿಯಂ ‘‘ಅನ್ತಮಿದಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ’’ತಿ ಇಮಂ ದೇಸನಂ ದೇಸೇಸಿ।
ತತ್ರಾಯಂ ಅನ್ತಸದ್ದೋ ‘‘ಸನ್ತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಏಕೇ ಸಮಣಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಪುಬ್ಬನ್ತಕಪ್ಪಿಕಾ ಪುಬ್ಬನ್ತಾನುದಿಟ್ಠಿನೋ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೨೯) ಕೋಟ್ಠಾಸೇ ಆಗತೋ। ‘‘ಅನ್ತಮಕಾಸಿ ದುಕ್ಖಸ್ಸ, ಅನ್ತವಾ ಅಯಂ ಲೋಕೋ ಪರಿವಟುಮೋ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೫೫) ಪರಿಚ್ಛೇದೇ। ‘‘ಹರಿತನ್ತಂ ವಾ ಪಥನ್ತಂ ವಾ ಸೇಲನ್ತಂ ವಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೩೦೪) ಮರಿಯಾದಾಯಂ। ‘‘ಅನ್ತಂ ಅನ್ತಗುಣ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೩೭೭; ಖು॰ ಪಾ॰ ೩.ದ್ವತ್ತಿಂಸಾಕಾರ) ಸರೀರಾವಯವೇ ‘‘ಚರನ್ತಿ ಲೋಕೇ ಪರಿವಾರಛನ್ನಾ, ಅನ್ತೋ ಅಸುದ್ಧಾ ಬಹಿ ಸೋಭಮಾನಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೨೨; ಮಹಾನಿ॰ ೧೯೧) ಚಿತ್ತೇ। ‘‘ಅಪ್ಪೇಕಚ್ಚಾನಿ ಉಪ್ಪಲಾನಿ ವಾ ಪದುಮಾನಿ ವಾ ಪುಣ್ಡರೀಕಾನಿ ವಾ ಉದಕೇ ಜಾತಾನಿ ಉದಕೇ ಸಂವಡ್ಢಾನಿ ಉದಕಾನುಗ್ಗತಾನಿ ಅನ್ತೋ ನಿಮುಗ್ಗಪೋಸೀನೀ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೬೯; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೭೨; ಮಹಾವ॰ ೯) ಅಬ್ಭನ್ತರೇ।
‘‘ಮಿಗಾನಂ ಕೋಟ್ಠುಕೋ ಅನ್ತೋ, ಪಕ್ಖೀನಂ ಪನ ವಾಯಸೋ।
ಏರಣ್ಡೋ ಅನ್ತೋ ರುಕ್ಖಾನಂ, ತಯೋ ಅನ್ತಾ ಸಮಾಗತಾ’’ತಿ॥ (ಜಾ॰ ೧.೩.೧೩೫) –
ಆದೀಸು ಲಾಮಕೇ। ಇಧಾಪಿ ಲಾಮಕೇ ಏವ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ತಸ್ಮಾ ಅನ್ತಮಿದಂ ಭಿಕ್ಖವೇ ಜೀವಿಕಾನನ್ತಿ ಭಿಕ್ಖವೇ ಯದಿದಂ ಪಿಣ್ಡೋಲ್ಯನ್ತಿ ಯಂ ಇದಂ ಪಿಣ್ಡಪರಿಯೇಸನೇನ ಭಿಕ್ಖಾಚರಿಯಾಯ ಜೀವಿಕಂ ಕಪ್ಪೇನ್ತಸ್ಸ ಜೀವಿತಂ। ಅಯಂ ಪನೇತ್ಥ ಪದತ್ಥೋ – ಪಿಣ್ಡಾಯ ಉಲತೀತಿ ಪಿಣ್ಡೋಲೋ, ತಸ್ಸ ಕಮ್ಮಂ ಪಿಣ್ಡೋಲ್ಯಂ, ಪಿಣ್ಡಪರಿಯೇಸನೇನ ಜೀವಿಕಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಅಭಿಸಾಪೋತಿ ಅಕ್ಕೋಸೋ। ಕುಪಿತಾ ಹಿ ಮನುಸ್ಸಾ ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚತ್ಥಿಕಂ ‘‘ಪಿಲೋತಿಕಖಣ್ಡಂ ನಿವಾಸೇತ್ವಾ ಕಪಾಲಹತ್ಥೋ ಪಿಣ್ಡಂ ಪರಿಯೇಸಮಾನೋ ಚರೇಯ್ಯಾಸೀ’’ತಿ ಅಕ್ಕೋಸನ್ತಿ। ಅಥ ವಾ ‘‘ಕಿಂ ತುಯ್ಹಂ ಅಕಾತಬ್ಬಂ ಅತ್ಥಿ, ಯೋ ತ್ವಂ ಏವಂ ಬಲವೀರಿಯೂಪಪನ್ನೋಪಿ ಹಿರೋತ್ತಪ್ಪಂ ಪಹಾಯ ಕಪಣೋ ಪಿಣ್ಡೋಲೋ ವಿಚರಸಿ ಪತ್ತಪಾಣೀ’’ತಿ ಏವಮ್ಪಿ ಅಕ್ಕೋಸನ್ತಿಯೇವ। ತಞ್ಚ ಖೋ ಏತನ್ತಿ ತಂ ಏತಂ ಅಭಿಸಪಮ್ಪಿ ಸಮಾನಂ ಪಿಣ್ಡೋಲ್ಯಂ। ಕುಲಪುತ್ತಾ ಉಪೇನ್ತಿ ಅತ್ಥವಸಿಕಾತಿ ಮಮ ಸಾಸನೇ ಜಾತಿಕುಲಪುತ್ತಾ ಚ ಆಚಾರಕುಲಪುತ್ತಾ ಚ ಅತ್ಥವಸಿಕಾ ಕಾರಣವಸಿಕಾ ಹುತ್ವಾ ಕಾರಣವಸಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಉಪೇನ್ತಿ ಉಪಗಚ್ಛನ್ತಿ।
ರಾಜಾಭಿನೀತಾತಿಆದೀಸು ಯೇ ರಞ್ಞೋ ಸನ್ತಕಂ ಖಾದಿತ್ವಾ ರಞ್ಞಾ ಬನ್ಧನಾಗಾರೇ ಬನ್ಧಾಪಿತಾ ಪಲಾಯಿತ್ವಾ ಪಬ್ಬಜನ್ತಿ, ತೇ ರಞ್ಞಾ ಬನ್ಧನಂ ಅಭಿನೀತತ್ತಾ ರಾಜಾಭಿನೀತಾ ನಾಮ। ಯೇ ಪನ ಚೋರೇಹಿ ಅಟವಿಯಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಏಕಚ್ಚೇಸು ಮಾರಿಯಮಾನೇಸು ಚೋರಾಭಿನೀತಾ ನಾಮ ಚೋರೇಹಿ ಮಾರೇತಬ್ಬತಂ ಅಭಿನೀತತ್ತಾ। ಯೇ ಪನ ಇಣಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಪಟಿದಾತುಂ ಅಸಕ್ಕೋನ್ತಾ ಪಲಾಯಿತ್ವಾ ಪಬ್ಬಜನ್ತಿ, ತೇ ಇಣಟ್ಟಾ ನಾಮ। ತಞ್ಚ ಖೋ ಏತಂ ಪಿಣ್ಡೋಲ್ಯಂ ಕುಲಪುತ್ತಾ ಮಮ ಸಾಸನೇ ನೇವ ರಾಜಾಭಿನೀತಾ…ಪೇ॰… ನ ಆಜೀವಿಕಾಪಕತಾ ಉಪೇನ್ತಿ, ಅಪಿಚ ಖೋ ‘‘ಓತಿಣ್ಣಮ್ಹಾ ಜಾತಿಯಾ…ಪೇ॰… ಪಞ್ಞಾಯೇಥಾ’’ತಿ ಉಪೇನ್ತೀತಿ ಪದಸಮ್ಬನ್ಧೋ।
ತತ್ಥ ಓತಿಣ್ಣಮ್ಹಾತಿ ಓತಿಣ್ಣಾ ಅಮ್ಹಾ। ಜಾತಿಯಾತಿಆದೀಸು ತಮ್ಹಿ ತಮ್ಹಿ ಸತ್ತನಿಕಾಯೇ ಖನ್ಧಾನಂ ಪಠಮಾಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಿ ಜಾತಿ, ಪರಿಪಾಕೋ ಜರಾ, ಭೇದೋ ಮರಣಂ। ಞಾತಿರೋಗಭೋಗಸೀಲದಿಟ್ಠಿಬ್ಯಸನೇಹಿ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ಸನ್ತಾಪೋ ಅನ್ತೋ ನಿಜ್ಝಾನಂ ಸೋಕೋ, ತೇಹಿ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ವಚೀವಿಪ್ಪಲಾಪೋ ಪರಿದೇವೋ। ಅನಿಟ್ಠಫೋಟ್ಠಬ್ಬಪಟಿಹತಕಾಯಸ್ಸ ಕಾಯಪೀಳನಂ ದುಕ್ಖಂ, ಆಘಾತವತ್ಥೂಸು ಉಪಹತಚಿತ್ತಸ್ಸ ಚೇತೋಪೀಳನಂ ದೋಮನಸ್ಸಂ। ಞಾತಿಬ್ಯಸನಾದೀಹಿ ಏವ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ಪರಿದೇವೇನಪಿ ಅಧಿವಾಸೇತುಂ ಅಸಮತ್ಥಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸನ್ತಾಪಸಮುಟ್ಠಿತೋ ಭುಸೋ ಆಯಾಸೋ ಉಪಾಯಾಸೋ। ಏತೇಹಿ ಜಾತಿಆದೀಹಿ ಓತಿಣ್ಣಾ ದುಕ್ಖೋತಿಣ್ಣಾ, ತೇಹಿ ಜಾತಿಆದಿದುಕ್ಖೇಹಿ ಅನ್ತೋ ಅನುಪವಿಟ್ಠಾ। ದುಕ್ಖಪರೇತಾತಿ ತೇಹಿ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖವತ್ಥೂಹಿ ಅಪ್ಪೇವ ನಾಮ…ಪೇ॰… ಪಞ್ಞಾಯೇಥಾತಿ ಇಮಸ್ಸ ಸಕಲಸ್ಸ ವಟ್ಟದುಕ್ಖರಾಸಿಸ್ಸ
ಸೋ ಚ ಹೋತಿ ಅಭಿಜ್ಝಾಲೂತಿ ಇದಂ ಯೋ ಕುಲಪುತ್ತೋ ‘‘ದುಕ್ಖಸ್ಸನ್ತಂ ಕರಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಪುಬ್ಬೇ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಾದೇತ್ವಾ ಪಬ್ಬಜಿತೋ ಅಪರಭಾಗೇ ತಂ ಪಬ್ಬಜ್ಜಂ ತಥಾರೂಪಂ ಕಾತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ, ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಅಭಿಜ್ಝಾಲೂತಿ ಪರಭಣ್ಡಾನಂ ಅಭಿಜ್ಝಾಯಿತಾ। ತಿಬ್ಬಸಾರಾಗೋತಿ ಬಲವರಾಗೋ। ಬ್ಯಾಪನ್ನಚಿತ್ತೋತಿ ಬ್ಯಾಪಾದೇನ ಪೂತಿಭೂತತ್ತಾ ವಿಪನ್ನಚಿತ್ತೋ। ಪದುಟ್ಠಮನಸಙ್ಕಪ್ಪೋತಿ ತಿಖಿಣಸಿಙ್ಗೋ ವಿಯ ಚಣ್ಡಗೋಣೋ ಪರೇಸಂ ಉಪಘಾತವಸೇನ ದುಟ್ಠಚಿತ್ತೋ। ಮುಟ್ಠಸ್ಸತೀತಿ ಭತ್ತನಿಕ್ಖಿತ್ತಕಾಕೋ ವಿಯ, ಮಂಸನಿಕ್ಖಿತ್ತಸುನಖೋ ವಿಯ ಚ ನಟ್ಠಸ್ಸತಿ, ಇಧ ಕತಂ ಏತ್ಥ ನ ಸರತಿ। ಅಸಮ್ಪಜಾನೋತಿ ನಿಪ್ಪಞ್ಞೋ ಖನ್ಧಾದಿಪರಿಚ್ಛೇದರಹಿತೋ। ಅಸಮಾಹಿತೋತಿ ಚಣ್ಡಸೋತೇ ಬದ್ಧನಾವಾ ವಿಯ ಅಸಣ್ಠಿತೋ। ವಿಬ್ಭನ್ತಚಿತ್ತೋತಿ ಪನ್ಥಾರುಳ್ಹಮಿಗೋ ವಿಯ ಭನ್ತಮನೋ। ಪಾಕತಿನ್ದ್ರಿಯೋತಿ ಯಥಾ ಗಿಹೀ
ಛವಾಲಾತನ್ತಿ ಛವಾನಂ ದಡ್ಢಟ್ಠಾನೇ ಅಲಾತಂ। ಉಭತೋಪದಿತ್ತಂ ಮಜ್ಝೇ ಗೂಥಗತನ್ತಿ ಪಮಾಣೇನ ಅಟ್ಠಙ್ಗುಲಮತ್ತಂ ಉಭತೋ ದ್ವೀಸು ಕೋಟೀಸು ಆದಿತ್ತಂ ಮಜ್ಝೇ ಗೂಥಮಕ್ಖಿತಂ। ನೇವ ಗಾಮೇತಿ ಸಚೇ ಹಿ ತಂ ಯುಗನಙ್ಗಲಗೋಪಾನಸಿಪಕ್ಖಪಾಸಕಾದೀನಂ ಅತ್ಥಾಯ ಉಪನೇತುಂ ಸಕ್ಕಾ ಅಸ್ಸ ಗಾಮೇ ಕಟ್ಠತ್ಥಂ ಫರೇಯ್ಯ। ಸಚೇ ಖೇತ್ತಕುಟಿಯಾ ಕಟ್ಠತ್ಥರಮಞ್ಚಕಾದೀನಂ ಅತ್ಥಾಯ ಉಪನೇತುಂ ಸಕ್ಕಾ ಅಸ್ಸ, ಅರಞ್ಞೇ ಕಟ್ಠತ್ಥಂ ಫರೇಯ್ಯ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಉಭಯತ್ಥಾಪಿ ನ ಸಕ್ಕಾ, ತಸ್ಮಾ ಏವಂ ವುತ್ತಂ। ತಥೂಪಮಾಹನ್ತಿ ತಥೂಪಮಂ ಛವಾಲಾತಸದಿಸಂ ಅಹಂ ಇಮಂ ಯಥಾವುತ್ತಪುಗ್ಗಲಂ ವದಾಮಿ। ಗಿಹಿಭೋಗಾ ಚ ಪರಿಹೀನೋತಿ ಯೋ ಅಗಾರೇ ವಸನ್ತೇಹಿ ಗಿಹೀಹಿ ದಾಯಜ್ಜೇ ಭಾಜಿಯಮಾನೇ ಅಞ್ಞಥಾ ಚ ಭೋಗೋ ಲದ್ಧಬ್ಬೋ ಅಸ್ಸ, ತತೋ ಚ ಪರಿಹೀನೋ। ಸಾಮಞ್ಞತ್ಥಞ್ಚಾತಿ ಆಚರಿಯುಪಜ್ಝಾಯಾನಂ ಓವಾದೇ ಠತ್ವಾ ಪರಿಯತ್ತಿಪಟಿವೇಧವಸೇನ ಪತ್ತಬ್ಬಂ ಸಾಮಞ್ಞತ್ಥಞ್ಚ ನ ಪರಿಪೂರೇತಿ। ಇಮಂ ಪನ ಉಪಮಂ ಸತ್ಥಾ ನ ದುಸ್ಸೀಲಸ್ಸ ವಸೇನ ಆಹರಿ
ಗಾಥಾಸು ಗಿಹಿಭೋಗಾತಿ ಕಾಮಸುಖಸಮ್ಭೋಗತೋ। ಪರಿಹೀನೋತಿ ಜೀನೋ। ಸಾಮಞ್ಞತ್ಥನ್ತಿ ಪಟಿವೇಧಬಾಹುಸಚ್ಚಞ್ಚೇವ ಪರಿಯತ್ತಿಬಾಹುಸಚ್ಚಞ್ಚ। ತಾದಿಸೋ ಹಿ ಅಸುತಂ ಸೋತುಂ ಸುತಂ ಪರಿಯೋದಾಪೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ ಅಲಸಭಾವತೋ। ದುಟ್ಠು ಭಗೋತಿ ದುಬ್ಭಗೋ, ಅಲಕ್ಖಿಕೋ ಕಾಳಕಣ್ಣಿಪುರಿಸೋ। ಪರಿಧಂಸಮಾನೋತಿ ವಿನಸ್ಸಮಾನೋ। ಪಕಿರೇತೀತಿ ವಿಕಿರೇತಿ ವಿದ್ಧಂಸೇತಿ। ಸಬ್ಬಮೇತಂ ಭಾವಿನೋ ಸಾಮಞ್ಞತ್ಥಸ್ಸ ಛವಾಲಾತಂವ ನಸ್ಸತೀತಿ ಸೋ ತಾದಿಸೋ ಪುಗ್ಗಲೋ ಯಥಾವುತ್ತಂ ಛವಾಲಾತಂ ವಿಯ ಕಸ್ಸಚಿ ಅನುಪಯುಜ್ಜಮಾನೋ ಏವ ನಸ್ಸತಿ ಉಭತೋ ಪರಿಭಟ್ಠಭಾವತೋ। ಏವಂ ‘‘ಕಾಯವಾಚಾಹಿ ಅಕತವೀತಿಕ್ಕಮೋಪಿ ಚಿತ್ತಂ ಅವಿಸೋಧೇನ್ತೋ ನಸ್ಸತಿ, ಪಗೇವ ಕತವೀತಿಕ್ಕಮೋ ದುಸ್ಸೀಲೋ’’ತಿ ತಸ್ಸ ಅಪಾಯದುಕ್ಖಭಾಗಿಭಾವದಸ್ಸನೇನ ದುಸ್ಸೀಲೇ ಆದೀನವಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ತತೋ ಸತ್ತೇ ವಿವೇಚೇತುಕಾಮೋ ‘‘ಕಾಸಾವಕಣ್ಠಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಗಾಥಾದ್ವಯಮಾಹ। ತಸ್ಸತ್ಥೋ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತೋ ಏವ।
ದುತಿಯಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೩. ಸಙ್ಘಾಟಿಕಣ್ಣಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೯೨. ತತಿಯೇ ಸಙ್ಘಾಟಿಕಣ್ಣೇತಿ ಚೀವರಕೋಟಿಯಂ। ಗಹೇತ್ವಾತಿ ಪರಾಮಸಿತ್ವಾ। ಅನುಬನ್ಧೋ ಅಸ್ಸಾತಿ ಅನುಗತೋ ಭವೇಯ್ಯ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ‘‘ಭಿಕ್ಖವೇ, ಇಧೇಕಚ್ಚೋ ಭಿಕ್ಖು ಅತ್ತನೋ ಹತ್ಥೇನ ಮಯಾ ಪಾರುತಸ್ಸ ಸುಗತಮಹಾಚೀವರಸ್ಸ ಕಣ್ಣೇ ಪರಾಮಸನ್ತೋ ವಿಯ ಮಂ ಅನುಗಚ್ಛೇಯ್ಯ, ಏವಂ ಮಯ್ಹಂ ಆಸನ್ನತರೋ ಹುತ್ವಾ ವಿಹರೇಯ್ಯಾ’’ತಿ। ಪಾದೇ ಪಾದಂ ನಿಕ್ಖಿಪನ್ತೋತಿ ಗಚ್ಛನ್ತಸ್ಸ ಮಮ ಪಾದೇ ಪಾದಂ ನಿಕ್ಖಿತ್ತಟ್ಠಾನೇ ಪಾದುದ್ಧಾರಣಾನನ್ತರಂ ಅತ್ತನೋ ಪಾದಂ ನಿಕ್ಖಿಪನ್ತೋ। ಉಭಯೇನಾಪಿ ‘‘ಠಾನಗಮನಾದೀಸು ಅವಿಜಹನ್ತೋ ಸಬ್ಬಕಾಲಂ ಮಯ್ಹಂ ಸಮೀಪೇ ಏವ ವಿಹರೇಯ್ಯ ಚೇಪೀ’’ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸೋ ಆರಕಾವ ಮಯ್ಹಂ, ಅಹಞ್ಚ ತಸ್ಸಾತಿ ಸೋ ಭಿಕ್ಖು ಮಯಾ ವುತ್ತಂ ಪಟಿಪದಂ ಅಪೂರೇನ್ತೋ ಮಮ ದೂರೇಯೇವ, ಅಹಞ್ಚ ತಸ್ಸ ದೂರೇಯೇವ। ಏತೇನ ಮಂಸಚಕ್ಖುನಾ ತಥಾಗತದಸ್ಸನಂ ರೂಪಕಾಯಸಮೋಧಾನಞ್ಚ
‘‘ಕಿಂ ತೇ, ವಕ್ಕಲಿ, ಇಮಿನಾ ಪೂತಿಕಾಯೇನ ದಿಟ್ಠೇನ? ಯೋ ಖೋ, ವಕ್ಕಲಿ, ಧಮ್ಮಂ ಪಸ್ಸತಿ ಸೋ ಮಂ ಪಸ್ಸತಿ; ಯೋ ಮಂ ಪಸ್ಸತಿ, ಸೋ ಧಮ್ಮಂ ಪಸ್ಸತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೮೭)।
‘‘ಧಮ್ಮಭೂತೋ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತೋ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೦೩; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೩.೫) ಚ।
‘‘ಧಮ್ಮಕಾಯೋ ಇತಿಪಿ, ಬ್ರಹ್ಮಕಾಯೋ ಇತಿಪೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೧೧೮) ಚ ಆದಿ।
ಯೋಜನಸತೇತಿ
ಗಾಥಾಸು ಮಹಿಚ್ಛೋತಿ ಕಾಮೇಸು ತಿಬ್ಬಸಾರಾಗತಾಯ ಮಹಾಇಚ್ಛೋ। ವಿಘಾತವಾತಿ ಪದುಟ್ಠಮನಸಙ್ಕಪ್ಪತಾಯ ಸತ್ತೇಸು ಆಘಾತವಸೇನ ಮಹಿಚ್ಛತಾಯ ಇಚ್ಛಿತಾಲಾಭೇನ ಚ ವಿಘಾತವಾ। ಏಜಾನುಗೋತಿ ಏಜಾಸಙ್ಖಾತಾಯ ತಣ್ಹಾಯ ಅನಿಬ್ಬುತೋ। ರೂಪಾದಿವಿಸಯಾನಂ ಅಭಿಕಙ್ಖನೇನ ಗಿದ್ಧೋ। ಪಸ್ಸ ಯಾವಞ್ಚ ಆರಕಾತಿ ಅನೇಜಸ್ಸ ನಿಬ್ಬುತಸ್ಸ ವೀತಗೇಧಸ್ಸ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಓಕಾಸವಸೇನ ಸಮೀಪೇಪಿ ಸಮಾನೋ ಮಹಿಚ್ಛೋ ವಿಘಾತವಾ ಏಜಾನುಗೋ ಅನಿಬ್ಬುತೋ ಗಿದ್ಧೋ ಬಾಲಪುಥುಜ್ಜನೋ ಧಮ್ಮಸಭಾವತೋ ಯತ್ತಕಂ ದೂರೇ, ತಸ್ಸ ಸೋ ದೂರಭಾವೋ ಪಸ್ಸ, ವತ್ತುಮ್ಪಿ ನ ಸುಕರನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –
‘‘ನಭಞ್ಚ ದೂರೇ ಪಥವೀ ಚ ದೂರೇ,
ಪಾರಂ ಸಮುದ್ದಸ್ಸ ತಥಾಹು ದೂರೇ।
ತತೋ ಹವೇ ದೂರತರಂ ವದನ್ತಿ,
ಸತಞ್ಚ ಧಮ್ಮೋ ಅಸತಞ್ಚ ರಾಜಾ’’ತಿ॥ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೪೭; ಜಾ॰ ೨.೨೧.೪೧೪)।
ಧಮ್ಮಮಭಿಞ್ಞಾಯಾತಿ ಧಮ್ಮಮಞ್ಞಾಯಾತಿ ತಮೇವ ಧಮ್ಮಂ ಅಪರಭಾಗೇ ಮಗ್ಗಞಾಣೇನ ಪರಿಞ್ಞಾದಿವಸೇನ ಯಥಾಮರಿಯಾದಂ ಜಾನಿತ್ವಾ। ಪಣ್ಡಿತೋತಿ ಪಟಿವೇಧಬಾಹುಸಚ್ಚೇನ ಪಣ್ಡಿತೋ। ರಹದೋವ ನಿವಾತೇ ಚಾತಿ ನಿವಾತಟ್ಠಾನೇ ರಹದೋ ವಿಯ ಅನೇಜೋ ಕಿಲೇಸಚಲನರಹಿತೋ ಉಪಸಮ್ಮತಿ, ಯಥಾ ಸೋ ರಹದೋ ನಿವಾತಟ್ಠಾನೇ ವಾತೇನ ಅನಬ್ಭಾಹತೋ ಸನ್ನಿಸಿನ್ನೋವ ಹೋತಿ, ಏವಂ ಅಯಮ್ಪಿ ಸಬ್ಬಥಾಪಿ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಕಿಲೇಸೋ ಕಿಲೇಸಚಲನರಹಿತೋ ಅರಹತ್ತಫಲಸಮಾಧಿನಾ ವೂಪಸಮ್ಮತಿ, ಸಬ್ಬಕಾಲಂ ಉಪಸನ್ತಸಭಾವೋವ ಹೋತಿ। ಅನೇಜೋತಿ ಸೋ ಏವಂ ಅನೇಜಾದಿಸಭಾವೋ ಅರಹಾ ಅನೇಜಾದಿಸಭಾವಸ್ಸ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಓಕಾಸತೋ ದೂರೇಪಿ ಸಮಾನೋ ಧಮ್ಮಸಭಾವತೋ ಅದೂರೇ ಸನ್ತಿಕೇ ಏವಾತಿ।
ತತಿಯಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೪. ಅಗ್ಗಿಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೯೩. ಚತುತ್ಥೇ
ಗಾಥಾಸು ಕಾಮೇಸು ಮುಚ್ಛಿತೇತಿ ವತ್ಥುಕಾಮೇಸು ಪಾತಬ್ಯತಾವಸೇನ ಮುಚ್ಛಂ ಬಾಲ್ಯಂ ಪಮಾದಂ ಮಿಚ್ಛಾಚಾರಂ ಆಪನ್ನೇ। ಬ್ಯಾಪನ್ನೇತಿ ನರೇ ಪಾಣಾತಿಪಾತಿನೋತಿ ಇದಂ ದೋಸಗ್ಗಿಸ್ಸ। ಅರಿಯಧಮ್ಮೇ ಅಕೋವಿದೇತಿ ಯೇ ಖನ್ಧಾಯತನಾದೀಸು ಸಬ್ಬೇನ ಸಬ್ಬಂ ಉಗ್ಗಹಪರಿಪುಚ್ಛಾಯ ಮನಸಿಕಾರರಹಿತಾ ಅರಿಯಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅಕುಸಲಾ, ತೇ ಸಮ್ಮೋಹೇನ ಅಭಿಭೂತಾ ವಿಸೇಸೇನ ಸಮ್ಮೂಳ್ಹಾ ನಾಮಾತಿ ವುತ್ತಾ। ಏತೇ ಅಗ್ಗೀ ಅಜಾನನ್ತಾತಿ ‘‘ಏತೇ ರಾಗಗ್ಗಿಆದಯೋ ಇಧ ಚೇವ ಸಮ್ಪರಾಯೇ ಚ ಅನುದಹನ್ತೀ’’ತಿ ಅಜಾನನ್ತಾ ಪರಿಞ್ಞಾಭಿಸಮಯವಸೇನ ಪಹಾನಾಭಿಸಮಯವಸೇನ ಚ ಅಪ್ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತಾ। ಸಕ್ಕಾಯಾಭಿರತಾತಿ ಸಕ್ಕಾಯೇ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕೇ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಿಮಾನನನ್ದನಾಭಿರತಾ। ವಡ್ಢಯನ್ತೀತಿ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜನೇನ ವಡ್ಢಯನ್ತಿ ಆಚಿನನ್ತಿ। ನಿರಯನ್ತಿ ಅಟ್ಠವಿಧಂ ಮಹಾನಿರಯಂ, ಸೋಳಸವಿಧಂ ಉಸ್ಸದನಿರಯನ್ತಿ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ನಿರಯಂ। ತಿರಚ್ಛಾನಞ್ಚ ಯೋನಿಯೋತಿ ತಿರಚ್ಛಾನಯೋನಿಯೋ ಚ। ಅಸುರನ್ತಿ ಅಸುರಕಾಯಂ ಪೇತ್ತಿವಿಸಯಞ್ಚ ವಡ್ಢಯನ್ತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ।
ಏತ್ತಾವತಾ ರಾಗಗ್ಗಿಆದೀನಂ ಇಧ ಚೇವ ಸಮ್ಪರಾಯೇ ಚ ಅನುದಹನಭಾವದಸ್ಸನಮುಖೇನ ವಟ್ಟಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ನೇಸಂ ನಿಬ್ಬಾಪನೇನ ವಿವಟ್ಟಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯೇ ಚ ರತ್ತಿನ್ದಿವಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಯುತ್ತಾತಿ ಭಾವನಾನುಯೋಗವಸೇನ ಯುತ್ತಾ। ಕತ್ಥ? ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸಾಸನೇ। ತೇನ ಅಞ್ಞಸಾಸನೇ ರಾಗಗ್ಗಿಆದೀನಂ ನಿಬ್ಬಾಪನಾಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ತಥಾ ಹಿ ಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣಂ ತೇಸಂ ನಿಬ್ಬಾಪನವಿಧಿಂ ಅಸುಭಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಸಙ್ಖೇಪೇನೇವ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ –
‘‘ತೇ
ದೋಸಗ್ಗಿಂ ಪನ ಮೇತ್ತಾಯ, ನಿಬ್ಬಾಪೇನ್ತಿ ನರುತ್ತಮಾ।
ಮೋಹಗ್ಗಿಂ ಪನ ಪಞ್ಞಾಯ, ಯಾಯಂ ನಿಬ್ಬೇಧಗಾಮಿನೀ’’ತಿ॥ –
ಆಹ ಅಸುಭಸಞ್ಞಿನೋತಿ ದ್ವತ್ತಿಂಸಾಕಾರವಸೇನ ಚೇವ ಉದ್ಧುಮಾತಕಾದಿವಸೇನ ಚ ಅಸುಭಭಾವನಾನುಯೋಗೇನ ಅಸುಭಸಞ್ಞಿನೋ। ಮೇತ್ತಾಯಾತಿ ಪಞ್ಞಾಯಾತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಪಞ್ಞಾಸಹಿತಾಯ ಮಗ್ಗಪಞ್ಞಾಯ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಯಾಯಂ ನಿಬ್ಬೇಧಗಾಮಿನೀ’’ತಿ। ಸಾ ಹಿ ಕಿಲೇಸಕ್ಖನ್ಧಂ ವಿನಿವಿಜ್ಝನ್ತೀ ಗಚ್ಛತಿ ಪವತ್ತತೀತಿ ನಿಬ್ಬೇಧಗಾಮಿನೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಅಸೇಸಂ ಪರಿನಿಬ್ಬನ್ತೀತಿ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೇನ ಅಸೇಸಂ ರಾಗಗ್ಗಿಆದಿಂ ನಿಬ್ಬಾಪೇತ್ವಾ ಸಉಪಾದಿಸೇಸಾಯ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತುಯಾ ಠಿತಾ ಪಞ್ಞಾವೇಪುಲ್ಲಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ನಿಪಕಾ ಪುಬ್ಬೇವ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನೇನ ಸಬ್ಬಸೋ ಕೋಸಜ್ಜಸ್ಸ ಸುಪ್ಪಹೀನತ್ತಾ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಸಮಾಪಜ್ಜನೇನ ಅಕಿಲಾಸುಭಾವೇನ ಚ ರತ್ತಿನ್ದಿವಮತನ್ದಿತಾ ಚರಿಮಕಚಿತ್ತನಿರೋಧೇನ ಅನುಪಾದಿಸೇಸಾಯ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತುಯಾ ಅಸೇಸಂ ಪರಿನಿಬ್ಬನ್ತಿ। ತತೋ ಚ ಅಸೇಸಂ ನಿಸ್ಸೇಸಂ ವಟ್ಟದುಕ್ಖಂ ಅಚ್ಚಗುಂ ಅತಿಕ್ಕಮಂಸು।
ಏವಂ ಯೇ ರಾಗಗ್ಗಿಆದಿಕೇ ನಿಬ್ಬಾಪೇನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಅನುಪಾದಿಸೇಸನಿಬ್ಬಾನೇನ ನಿಬ್ಬುತಿಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಪಟಿವಿದ್ಧಗುಣೇಹಿ ಥೋಮೇನ್ತೋ ಓಸಾನಗಾಥಮಾಹ। ತತ್ಥ ಅರಿಯದ್ದಸಾತಿ ಅರಿಯೇಹಿ ಬುದ್ಧಾದೀಹಿ ಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಂ ಕಿಲೇಸೇಹಿ ವಾ ಆರಕತ್ತಾ ಅರಿಯಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ, ಅರಿಯಂ ಚತುಸಚ್ಚಮೇವ ವಾ ದಿಟ್ಠವನ್ತೋತಿ ಅರಿಯದ್ದಸಾ। ವೇದಸ್ಸ ಮಗ್ಗಞಾಣಸ್ಸ, ತೇನ ವಾ ವೇದೇನ ಸಂಸಾರಸ್ಸ ಪರಿಯೋಸಾನಂ ಗತಾತಿ ವೇದಗುನೋ। ಸಮ್ಮದಞ್ಞಾಯಾತಿ ಸಮ್ಮದೇವ ಸಬ್ಬಂ ಆಜಾನಿತಬ್ಬಂ ಕುಸಲಾದಿಂ ಖನ್ಧಾದಿಞ್ಚ ಜಾನಿತ್ವಾ। ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ।
ಚತುತ್ಥಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೫. ಉಪಪರಿಕ್ಖಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೯೪. ಪಞ್ಚಮೇ ತಥಾ ತಥಾತಿ ತೇನ ತೇನ ಪಕಾರೇನ। ಉಪಪರಿಕ್ಖೇಯ್ಯಾತಿ ವೀಮಂಸೇಯ್ಯ ಪರಿತುಲೇಯ್ಯ ಸಮ್ಮಸೇಯ್ಯ ವಾ। ಯಥಾ ಯಥಾಸ್ಸ ಉಪಪರಿಕ್ಖತೋತಿ ಯಥಾ ಯಥಾ ಅಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಉಪಪರಿಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ। ಬಹಿದ್ಧಾ ಚಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಅವಿಕ್ಖಿತ್ತಂ ಅವಿಸಟನ್ತಿ ಬಹಿದ್ಧಾ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕವಿಕ್ಖೇಪಾಭಾವತೋ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಅಸಣ್ಠಿತನ್ತಿ ಯಸ್ಮಾ ವೀರಿಯೇ ಮನ್ದಂ ವಹನ್ತೇ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಬಲವಭಾವತೋ ಕೋಸಜ್ಜಾಭಿಭವೇನ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಗೋಚರಜ್ಝತ್ತಸಙ್ಖಾತೇ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಾರಮ್ಮಣೇ ಸಙ್ಕೋಚವಸೇನ ಠಿತತ್ತಾ ಸಣ್ಠಿತಂ ನಾಮ ಹೋತಿ, ವೀರಿಯಸಮತಾಯ ಪನ ಯೋಜಿತಾಯ ಅಸಣ್ಠಿತಂ ಹೋತಿ ವೀಥಿಂ ಪಟಿಪನ್ನಂ। ತಸ್ಮಾ ಯಥಾ ಯಥಾಸ್ಸ ಉಪಪರಿಕ್ಖತೋ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಅಸಣ್ಠಿತಂ ಅಸ್ಸ, ವೀಥಿಪಟಿಪನ್ನಂ ಸಿಯಾ, ತಥಾ ತಥಾ ಉಪಪರಿಕ್ಖೇಯ್ಯ। ಅನುಪಾದಾಯ ನ ಪರಿತಸ್ಸೇಯ್ಯಾತಿ ಯಥಾ ಯಥಾಸ್ಸ ಉಪಪರಿಕ್ಖತೋ ‘‘ಏತಂ ಮಮ, ಏಸೋ ಮೇ ಅತ್ತಾ’’ತಿ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಿಗ್ಗಾಹವಸೇನ ರೂಪಾದೀಸು ಕಞ್ಚಿ ಸಙ್ಖಾರಂ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ತತೋ ಏವ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಿಗ್ಗಾಹವಸೇನ ನ ಪರಿತಸ್ಸೇಯ್ಯ, ತಥಾ ತಥಾ ಉಪಪರಿಕ್ಖೇಯ್ಯಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಕಥಂ ಪನ ಉಪಪರಿಕ್ಖತೋ ತಿವಿಧಮ್ಪೇತಂ ಸಿಯಾತಿ? ಉದ್ಧಚ್ಚಪಕ್ಖಿಯೇ ಕೋಸಜ್ಜಪಕ್ಖಿಯೇ ಚ ಧಮ್ಮೇ ವಜ್ಜೇನ್ತೋ ವೀರಿಯಸಮತಂ ಯೋಜೇತ್ವಾ ಪುಬ್ಬೇವ ವಿಪಸ್ಸನುಪಕ್ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಚಿತ್ತಂ ವಿಸೋಧೇತ್ವಾ ಯಥಾ ಸಮ್ಮದೇವ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ವಿಪಸ್ಸನಾವೀಥಿಂ ಪಟಿಪಜ್ಜತಿ, ತಥಾ ಸಮ್ಮಸತೋ।
ಇತಿ ಭಗವಾ ಚತುಸಚ್ಚಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಿಕಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಅನುಕ್ಕಮೇನ ಪಟಿಪದಾಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿಯಾ ಆರದ್ಧಾಯ ಅಚ್ಚಾರದ್ಧವೀರಿಯಅತಿಸಿಥಿಲವೀರಿಯವಿಪಸ್ಸನುಪಕ್ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ವಿಸೋಧನೂಪಾಯಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ತಥಾ ವಿಸೋಧಿತೇ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣೇ ನ ಚಿರಸ್ಸೇವ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಮಗ್ಗೇನ ಘಟೇತ್ವಾ ಸಕಲವಟ್ಟದುಕ್ಖಸಮತಿಕ್ಕಮಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಬಹಿದ್ಧಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ ವಿಞ್ಞಾಣೇ’’ತಿಆದಿಮಾಹ, ತಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ। ಯಂ ಪನ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಆಯತಿಂ ಜಾತಿಜರಾಮರಣದುಕ್ಖಸಮುದಯಸಮ್ಭವೋ ನ ಹೋತೀ’’ತಿ, ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಏವಂ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಮಗ್ಗೇನ ಘಟೇತ್ವಾ ಮಗ್ಗಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಅಗ್ಗಮಗ್ಗೇನ ಅನವಸೇಸತೋ ಕಿಲೇಸೇಸು ಖೀಣೇಸು ಆಯತಿಂ ಅನಾಗತೇ ಜಾತಿಜರಾಮರಣಸಕಲವಟ್ಟದುಕ್ಖಸಮುದಯಸಙ್ಖಾತೋ ಸಮ್ಭವೋ ಉಪ್ಪಾದೋ ಚ ನ ಹೋತಿ, ಜಾತಿಸಙ್ಖಾತೋ ವಾ ದುಕ್ಖಸಮುದಯೋ ಜರಾಮರಣಸಙ್ಖಾತೋ ದುಕ್ಖಸಮ್ಭವೋ ಚ ನ ಹೋತಿ।
ಗಾಥಾಯಂ ಸತ್ತಸಙ್ಗಪ್ಪಹೀನಸ್ಸಾತಿ ತಣ್ಹಾಸಙ್ಗೋ, ದಿಟ್ಠಿಸಙ್ಗೋ, ಮಾನಸಙ್ಗೋ, ಕೋಧಸಙ್ಗೋ, ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಗೋ, ಕಿಲೇಸಸಙ್ಗೋ, ದುಚ್ಚರಿತಸಙ್ಗೋತಿ ಇಮೇಸಂ ಸತ್ತನ್ನಂ ಸಙ್ಗಾನಂ ಪಹೀನತ್ತಾ ಸತ್ತಸಙ್ಗಪ್ಪಹೀನಸ್ಸ। ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಸತ್ತಾನುಸಯಾ ಏವ ಸತ್ತ ಸಙ್ಗಾ’’ತಿ ವದನ್ತಿ। ನೇತ್ತಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಸಾತಿ ಛಿನ್ನಭವನೇತ್ತಿಕಸ್ಸ ವಿಕ್ಖೀಣೋ ಜಾತಿಸಂಸಾರೋತಿ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಜಾಯನವಸೇನ ಪವತ್ತಿಯಾ ಜಾತಿಹೇತುಕತ್ತಾ ಚ ಜಾತಿಭೂತೋ ಸಂಸಾರೋತಿ ಜಾತಿಸಂಸಾರೋ, ಸೋ ಭವನೇತ್ತಿಯಾ ಛಿನ್ನತ್ತಾ ವಿಕ್ಖೀಣೋ ಪರಿಕ್ಖೀಣೋ, ತತೋ ಏವ ನತ್ಥಿ ತಸ್ಸ ಪುನಬ್ಭವೋತಿ।
ಪಞ್ಚಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೬. ಕಾಮೂಪಪತ್ತಿಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೯೫. ಛಟ್ಠೇ ಕಾಮೂಪಪತ್ತಿಯೋತಿ ಕಾಮಪಟಿಲಾಭಾ ಕಾಮಪಟಿಸೇವನಾ ವಾ। ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಿತಕಾಮಾತಿ ನಿಬದ್ಧಕಾಮಾ ನಿಬದ್ಧಾರಮ್ಮಣಾ ಯಥಾ ತಂ ಮನುಸ್ಸಾ। ಮನುಸ್ಸಾ ಹಿ ನಿಬದ್ಧವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ವಸಂ ವತ್ತೇನ್ತಿ। ಯತ್ಥ ಪಟಿಬದ್ಧಚಿತ್ತಾ ಹೋನ್ತಿ, ಸತಮ್ಪಿ ಸಹಸ್ಸಮ್ಪಿ ದತ್ವಾ ತಮೇವ ಮಾತುಗಾಮಂ ಆನೇತ್ವಾ ನಿಬದ್ಧಭೋಗಂ ಭುಞ್ಜನ್ತಿ। ಏಕಚ್ಚೇ ಚ ದೇವಾ। ಚಾತುಮಹಾರಾಜಿಕತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಹಿ ಚತುದೇವಲೋಕವಾಸಿನೋ ನಿಬದ್ಧವತ್ಥುಸ್ಮಿಂಯೇವ ವಸಂ ವತ್ತೇನ್ತಿ। ಪಞ್ಚಸಿಖವತ್ಥು ಚೇತ್ಥ ನಿದಸ್ಸನಂ। ತಥಾ ಏಕಚ್ಚೇ ಆಪಾಯಿಕೇ ನೇರಯಿಕೇ ಠಪೇತ್ವಾ ಸೇಸಅಪಾಯಸತ್ತಾಪಿ ನಿಬದ್ಧವತ್ಥುಸ್ಮಿಂಯೇವ ವಸಂ ವತ್ತೇನ್ತಿ। ಮಚ್ಛಾ ಹಿ ಅತ್ತನೋ ಮಚ್ಛಿಯಾ, ಕಚ್ಛಪೋ ಕಚ್ಛಪಿಯಾತಿ ಏವಂ ಸಬ್ಬೇಪಿ ತಿರಚ್ಛಾನಾ ಪೇತಾ ವಿನಿಪಾತಿಕಾ ನಿಮ್ಮಾನರತಿನೋತಿ ಸಯಂ ನಿಮ್ಮಿತೇ ನಿಮ್ಮಾನೇ ರತಿ ಏತೇಸನ್ತಿ ನಿಮ್ಮಾನರತಿನೋ। ತೇ ಹಿ ನೀಲಪೀತಾದಿವಸೇನ ಯಾದಿಸಂ ಯಾದಿಸಂ ರೂಪಂ ಇಚ್ಛನ್ತಿ, ತಾದಿಸಂ ತಾದಿಸಂ ನಿಮ್ಮಿನಿತ್ವಾ ರಮನ್ತಿ ಆಯಸ್ಮತೋ ಅನುರುದ್ಧಸ್ಸ ಪುರತೋ ಮನಾಪಕಾಯಿಕಾ ದೇವತಾ ವಿಯ। ಪರನಿಮ್ಮಿತವಸವತ್ತಿನೋತಿ ಪರೇಹಿ ನಿಮ್ಮಿತೇ ಕಾಮೇ ವಸಂ ವತ್ತೇನ್ತೀತಿ ಪರನಿಮ್ಮಿತವಸವತ್ತಿನೋ। ತೇಸಞ್ಹಿ ಮನಂ ಞತ್ವಾ ಪರೇ ಯಥಾರುಚಿತಂ ಕಾಮಭೋಗಂ ನಿಮ್ಮಿನನ್ತಿ, ತೇ ತತ್ಥ ವಸಂ ವತ್ತೇನ್ತಿ। ಕಥಂ ತೇ ಪರಸ್ಸ ಮನಂ ಜಾನನ್ತೀತಿ? ಪಕತಿಸೇವನಾವಸೇನ। ಯಥಾ ಹಿ ಕುಸಲೋ ಸೂದೋ ರಞ್ಞೋ ಭುಞ್ಜನ್ತಸ್ಸ ಯಂ ಯಂ ರುಚ್ಚತಿ, ತಂ ತಂ ಜಾನಾತಿ, ಏವಂ ಪಕತಿಯಾ ಅಭಿರುಚಿತಾರಮ್ಮಣಂ ಞತ್ವಾ ತಾದಿಸೇಯೇವ ನಿಮ್ಮಿನನ್ತಿ, ತೇ ತತ್ಥ ವಸಂ
‘‘ಛ ಏತೇ ಕಾಮಾವಚರಾ, ಸಬ್ಬಕಾಮಸಮಿದ್ಧಿನೋ।
ಸಬ್ಬೇಸಂ ಏಕಸಙ್ಖಾತಂ, ಆಯು ಭವತಿ ಕಿತ್ತಕ’’ನ್ತಿ॥ (ವಿಭ॰ ೧೦೨೩)।
ಗಾಥಾಸು ಯೇ ಚಞ್ಞೇತಿ ಯೇ ಯಥಾವುತ್ತದೇವೇಹಿ ಅಞ್ಞೇ ಚ ಕಾಮಭೋಗಿನೋ ಮನುಸ್ಸಾ ಚೇವ ಏಕಚ್ಚೇ ಅಪಾಯೂಪಗಾ ಚ ಸಬ್ಬೇ ತೇ। ಇತ್ಥಭಾವಞ್ಞಥಾಭಾವನ್ತಿ ಇಮಂ ಯಥಾಪಟಿಲದ್ಧತ್ತಭಾವಞ್ಚೇವ, ಉಪಪತ್ತಿಭವನ್ತರಸಙ್ಖಾತಂ ಇತೋ ಅಞ್ಞಥಾಭಾವಞ್ಚಾತಿ ದ್ವಿಪ್ಪಭೇದಂ ಸಂಸಾರಂ ನಾತಿವತ್ತರೇ ನ ಅತಿಕ್ಕಮನ್ತಿ। ಸಬ್ಬೇ ಪರಿಚ್ಚಜೇ ಕಾಮೇತಿ ದಿಬ್ಬಾದಿಭೇದೇ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಕಾಮೇ ವತ್ಥುಕಾಮೇ ಚ ಕಿಲೇಸಕಾಮೇ ಚ ಪರಿಚ್ಚಜೇಯ್ಯ। ಕಿಲೇಸಕಾಮೇ ಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೇನ ಪಜಹನ್ತೋಯೇವ ಹಿ ವತ್ಥುಕಾಮೇ ಪರಿಚ್ಚಜತಿ ನಾಮ। ಪಿಯರೂಪಸಾತಗಧಿತನ್ತಿ ಛೇತ್ವಾ ಸೋತಂ ದುರಚ್ಚಯನ್ತಿ ಅಞ್ಞೇಹಿ ದುರಚ್ಚಯಂ ದುರತಿಕ್ಕಮಂ ತಣ್ಹಾಸೋತಂ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೇನ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ। ಸೇಸಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯಮೇವಾತಿ।
ಛಟ್ಠಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೭. ಕಾಮಯೋಗಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೯೬. ಸತ್ತಮೇ ಕಾಮಯೋಗಯುತ್ತೋತಿ ಪಞ್ಚಕಾಮಗುಣಿಕೋ ರಾಗೋ ಕಾಮಯೋಗೋ, ತೇನ ಯುತ್ತೋ ಕಾಮಯೋಗಯುತ್ತೋ, ಅಸಮುಚ್ಛಿನ್ನಕಾಮರಾಗಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸು ಛನ್ದರಾಗೋ ಭವಯೋಗೋ, ತಥಾ ಝಾನನಿಕನ್ತಿ ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಸಹಗತೋ ಚ ರಾಗೋ, ತೇನ ಯುತ್ತೋ ಭವಯೋಗಯುತ್ತೋ, ಅಪ್ಪಹೀನಭವರಾಗೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಆಗಾಮೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಠಿತೋಪಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಗ್ಗಹಣವಸೇನ ಇಮಂ ಮನುಸ್ಸಲೋಕಂ ಆಗಮನಸೀಲೋ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಆಗನ್ತಾ ಇತ್ಥತ್ತ’’ನ್ತಿ। ಮನುಸ್ಸತ್ತಭಾವಸಙ್ಖಾತಂ ಇತ್ಥಭಾವಂ ಆಗಮನಧಮ್ಮೋ
ಕಾಮಯೋಗವಿಸಂಯುತ್ತೋತಿ ಏತ್ಥ ಅಸುಭಜ್ಝಾನಮ್ಪಿ ಕಾಮಯೋಗವಿಸಂಯೋಗೋ, ತಂ ಪಾದಕಂ ಕತ್ವಾ ಅಧಿಗತೋ ಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೋ ಏಕನ್ತೇನೇವ ಕಾಮಯೋಗವಿಸಂಯೋಗೋ ನಾಮ, ತಸ್ಮಾ ತತಿಯಮಗ್ಗಫಲೇ ಠಿತೋ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲೋ ‘‘ಕಾಮಯೋಗವಿಸಂಯುತ್ತೋ’’ತಿ ವುತ್ತೋ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸು ಛನ್ದರಾಗೋ ಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೇನ ನ ಪಹೀಯತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸೋ ಅಪ್ಪಹೀನಭವಯೋಗತ್ತಾ ‘‘ಭವಯೋಗಯುತ್ತೋ’’ತಿ ವುತ್ತೋ। ಅನಾಗಾಮೀತಿ ಕಾಮಲೋಕಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಗ್ಗಹಣವಸೇನ ಅನಾಗಮನತೋ ಅನಾಗಾಮೀ। ಕಾಮಯೋಗವಿಸಂಯೋಗವಸೇನೇವ ಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಅನವಸೇಸಓರಮ್ಭಾಗಿಯಸಂಯೋಜನಸಮುಗ್ಘಾತೇನ ಅಜ್ಝತ್ತಸಂಯೋಜನಾಭಾವಸಿದ್ಧಿತೋ ಇತ್ಥತ್ತಂ ಅನಾಗನ್ತ್ವಾ ಹೋತಿ, ತತ್ಥ ಪರಿನಿಬ್ಬಾಯೀ ಅನಾವತ್ತಿಧಮ್ಮೋ। ಯಸ್ಸ ಪನ ಅನವಸೇಸಂ ಭವಯೋಗೋ ಪಹೀನೋ, ತಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಾಯೋಗಾದಿಅವಸಿಟ್ಠಕಿಲೇಸಾಪಿ ತದೇಕಟ್ಠಭಾವತೋ ಪಹೀನಾ ಏವ ಹೋನ್ತೀತಿ
ಗಾಥಾಸು ಉಭಯನ್ತಿ ಉಭಯೇನ, ಕಾಮಯೋಗೇನ, ಭವಯೋಗೇನ ಚ ಸಂಯುತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸತ್ತಾ ಗಚ್ಛನ್ತಿ ಸಂಸಾರನ್ತಿ ಪುಥುಜ್ಜನಾ ಸೋತಾಪನ್ನಾ ಸಕದಾಗಾಮಿನೋತಿ ಇಮೇ ತಿವಿಧಾ ಸತ್ತಾ ಕಾಮಯೋಗಭವಯೋಗಾನಂ ಅಪ್ಪಹೀನತ್ತಾ ಗಚ್ಛನ್ತಿ ಸಂಸಾರನ್ತಿ। ತತೋ ಏವ ಜಾತಿಮರಣಗಾಮಿನೋ ಹೋನ್ತಿ। ಏತ್ಥ ಏಕಬೀಜೀ, ಕೋಲಂಕೋಲೋ, ಸತ್ತಕ್ಖತ್ತುಪರಮೋತಿ ತೀಸು ಸೋತಾಪನ್ನೇಸು ಸಬ್ಬಮುದು ಸತ್ತಕ್ಖತ್ತುಪರಮೋ, ಸೋ ಅಟ್ಠಮಂ ಭವಂ ನ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತಿ, ಅತ್ತನೋ
‘‘ಕಾಮಯೋಗೇನ ಸಂಯುತ್ತಾ, ಭವಯೋಗೇನ ಚೂಭಯಂ।
ಸತ್ತಾ ಗಚ್ಛನ್ತಿ ಸಂಸಾರಂ, ಜಾತಿಮರಣಗಾಮಿನೋ’’ತಿ॥
ಕಾಮೇ ಪಹನ್ತ್ವಾನಾತಿ ಕಾಮರಾಗಸಙ್ಖಾತೇ ಕಿಲೇಸಕಾಮೇ ಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೇನ ಪಜಹಿತ್ವಾ। ಛಿನ್ನಸಂಸಯಾತಿ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ನಕಙ್ಖಾ, ತಞ್ಚ ಖೋ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೇನೇವ। ವಣ್ಣಭಣನತ್ಥಂ ಪನ ಚತುತ್ಥಮಗ್ಗಸ್ಸ ಏವಂ ‘‘ಖೀಣಮಾನಪುನಬ್ಭವಾ’’ತಿ। ಸಬ್ಬಸೋ ಖೀಣೋ ನವವಿಧೋಪಿ ಮಾನೋ ಆಯತಿಂ ಪುನಬ್ಭವೋ ಚ ಏತೇಸನ್ತಿ ಖೀಣಮಾನಪುನಬ್ಭವಾ। ಮಾನಗ್ಗಹಣೇನ ಚೇತ್ಥ ತದೇಕಟ್ಠತಾಯ ಲಕ್ಖಣವಸೇನ ವಾ ಸಬ್ಬೋ ಚತುತ್ಥಮಗ್ಗವಜ್ಝೋ ಕಿಲೇಸೋ ಗಹಿತೋತಿ। ಖೀಣಮಾನತಾಯ ಚ ಸಉಪಾದಿಸೇಸಾ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತು ವುತ್ತಾ ಹೋತಿ, ಖೀಣಪುನಬ್ಭವತಾಯ ಅನುಪಾದಿಸೇಸಾ। ಸೇಸಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ।
ಸತ್ತಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೮. ಕಲ್ಯಾಣಸೀಲಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೯೭. ಅಟ್ಠಮೇ ಕಲ್ಯಾಣಸೀಲೋತಿ ಸುನ್ದರಸೀಲೋ, ಪಸತ್ಥಸೀಲೋ, ಪರಿಪುಣ್ಣಸೀಲೋ। ತತ್ಥ ಸೀಲಪಾರಿಪೂರೀ ದ್ವೀಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಹೋತಿ ಸಮ್ಮದೇವ ಸೀಲವಿಪತ್ತಿಯಾ ಆದೀನವದಸ್ಸನೇನ, ಸೀಲಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಚ ಆನಿಸಂಸದಸ್ಸನೇನ। ಇಧ ಪನ ಸಬ್ಬಪರಿಬನ್ಧವಿಪ್ಪಮುತ್ತಸ್ಸ ಸಬ್ಬಾಕಾರಪರಿಪುಣ್ಣಸ್ಸ ಮಗ್ಗಸೀಲಸ್ಸ ಫಲಸೀಲಸ್ಸ ಚ ವಸೇನ ಕಲ್ಯಾಣತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಕಲ್ಯಾಣಧಮ್ಮೋತಿ ಸಬ್ಬೇ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮಾ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ, ತಸ್ಮಾ ಕಲ್ಯಾಣಾ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾದಿಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮಾ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಕಲ್ಯಾಣಧಮ್ಮೋ। ಕಲ್ಯಾಣಪಞ್ಞೋತಿ ಚ ಮಗ್ಗಫಲಪಞ್ಞಾವಸೇನೇವ
ಕೇವಲೀತಿ ಏತ್ಥ ಕೇವಲಂ ವುಚ್ಚತಿ ಕೇನಚಿ ಅವೋಮಿಸ್ಸಕತಾಯ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖತವಿವಿತ್ತಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ, ತಸ್ಸ ಅಧಿಗತತ್ತಾ ಅರಹಾ ಕೇವಲೀ। ಅಥ ವಾ ಪಹಾನಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ಪರಿಯೋಸಾನಅನವಜ್ಜಧಮ್ಮಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ಚ ಕಲ್ಯಾಣಕಟ್ಠೇನ ಅಬ್ಯಾಸೇಕಸುಖತಾಯ ಚ ಕೇವಲಂ ಅರಹತ್ತಂ, ತದಧಿಗಮೇನ ಕೇವಲೀ ಖೀಣಾಸವೋ। ಮಗ್ಗಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯವಾಸಂ ವಸಿತ್ವಾ ಪರಿಯೋಸಾಪೇತ್ವಾ ಠಿತೋತಿ ವುಸಿತವಾ। ಉತ್ತಮೇಹಿ ಅಗ್ಗಭೂತೇಹಿ ವಾ ಅಸೇಕ್ಖಧಮ್ಮೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾ ‘‘ಉತ್ತಮಪುರಿಸೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ।
ಸೀಲವಾತಿ ಏತ್ಥ ಕೇನಟ್ಠೇನ ಸೀಲಂ? ಸೀಲನಟ್ಠೇನ ಸೀಲಂ। ಕಿಮಿದಂ ಸೀಲನಂ ನಾಮ? ಸಮಾಧಾನಂ, ಸುಸೀಲ್ಯವಸೇನ ಕಾಯಕಮ್ಮಾದೀನಂ ಅವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ ಉಪಧಾರಣಂ, ಝಾನಾದಿಕುಸಲಧಮ್ಮಾನಂ ಪತಿಟ್ಠಾನವಸೇನ ಆಧಾರಭಾವೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಸ್ಮಾ ಸೀಲತಿ, ಸೀಲೇತೀತಿ ವಾ ಸೀಲಂ। ಅಯಂ ತಾವ ಸದ್ದಲಕ್ಖಣನಯೇನ ಸೀಲಟ್ಠೋ। ಅಪರೇ ಪನ ‘‘ಸಿರಟ್ಠೋ ಸೀಲಟ್ಠೋ, ಸೀತಲಟ್ಠೋ ಸೀಲಟ್ಠೋ, ಸಿವಟ್ಠೋ ಸೀಲವಾ, ಚತುಪಾರಿಸುದ್ಧಿಸೀಲವಸೇನ ಸೀಲಸಮ್ಪನ್ನೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ತತ್ಥ ಯಂ ಜೇಟ್ಠಕಸೀಲಂ ‘‘ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರಸಂವುತೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಏಕಚ್ಚಾನಂ ಆಚರಿಯಾನಂ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
ಅಪರೇನ ಪನ ಭಣನ್ತಿ – ಉಭಯತ್ಥಾಪಿ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರೋ ಭಗವತಾ ವುತ್ತೋ। ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರೋ ಏವ ಹಿ ಸೀಲಂ, ಇತರೇಸು ಇನ್ದ್ರಿಯಸಂವರೋ ಛದ್ವಾರರಕ್ಖಣಮತ್ತಮೇವ, ಆಜೀವಪಾರಿಸುದ್ಧಿ ಧಮ್ಮೇನ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪಾದನಮತ್ತಮೇವ, ಪಚ್ಚಯಸನ್ನಿಸ್ಸಿತಂ ಪಟಿಲದ್ಧಪಚ್ಚಯೇ ‘‘ಇದಮತ್ಥ’’ನ್ತಿ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಪರಿಭುಞ್ಜನಮತ್ತಮೇವ। ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರೋವ ಸೀಲಂ। ಯಸ್ಸ ಸೋ ಭಿನ್ನೋ, ಸೋ ಸೀಸಚ್ಛಿನ್ನೋ ಪುರಿಸೋ ವಿಯ ಹತ್ಥಪಾದೇ ‘‘ಸೇಸಾನಿ ರಕ್ಖಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ನ ವತ್ತಬ್ಬೋ। ಯಸ್ಸ ಪನ ಸೋ ಅರೋಗೋ, ಅಚ್ಛಿನ್ನಸೀಸೋ ವಿಯ ಪುರಿಸೋ, ತಾನಿ ಪುನ ಪಾಕತಿಕಾನಿ ಕತ್ವಾ ರಕ್ಖಿತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ। ತಸ್ಮಾ ಸೀಲವಾತಿ ಇಮಿನಾ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸೀಲಮೇವ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ತಂ ವಿತ್ಥಾರೇತುಂ ‘‘ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರಸಂವುತೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತನ್ತಿ।
ತತ್ಥ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖನ್ತಿ ಸಿಕ್ಖಾಪದಸೀಲಂ। ತಞ್ಹಿ ಯೋ ನಂ ಪಾತಿ ರಕ್ಖತಿ, ತಂ ಮೋಕ್ಖೇತಿ ಮೋಚೇತಿ ಆಪಾಯಿಕಾದೀಹಿ ದುಕ್ಖೇಹೀತಿ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಂ। ಸಂವರಣಂ ಸಂವರೋ, ಕಾಯವಾಚಾಹಿ ಅವೀತಿಕ್ಕಮೋ। ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಮೇವ ಸಂವರೋ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರೋ, ತೇನ ಸಂವುತೋ ಪಿಹಿತಕಾಯವಾಚೋತಿ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರಸಂವುತೋ। ಇದಮಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಸೀಲೇ ಪತಿಟ್ಠಿತಭಾವಪರಿದೀಪನಂ। ವಿಹರತೀತಿ ತದನುರೂಪವಿಹಾರಸಮಙ್ಗಿಭಾವಪರಿದೀಪನಂ। ಆಚಾರಗೋಚರಸಮ್ಪನ್ನೋತಿ ಹೇಟ್ಠಾ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರಸ್ಸ, ಉಪರಿ ವಿಸೇಸಾನುಯೋಗಸ್ಸ ಚ ಉಪಕಾರಕಧಮ್ಮಪರಿದೀಪನಂ। ಅಣುಮತ್ತೇಸು ವಜ್ಜೇಸು ಭಯದಸ್ಸಾವೀತಿ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸೀಲತೋ ಅಚವನಧಮ್ಮತಾಪರಿದೀಪನಂ। ಸಮಾದಾಯಾತಿ ಸಿಕ್ಖಾಪದಾನಂ ಅನವಸೇಸತೋ ಆದಾನಪರಿದೀಪನಂ। ಸಿಕ್ಖತೀತಿ ಸಿಕ್ಖಾಯ ಸಮಙ್ಗಿಭಾವಪರಿದೀಪನಂ। ಸಿಕ್ಖಾಪದೇಸೂತಿ ಸಿಕ್ಖಿತಬ್ಬಧಮ್ಮಪರಿದೀಪನಂ।
ಅಪರೋ ನಯೋ – ಕಿಲೇಸಾನಂ ಬಲವಭಾವತೋ ಪಾಪಕಿರಿಯಾಯ ಸುಕರಭಾವತೋ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯಾಯ ಚ ದುಕ್ಕರಭಾವತೋ ಬಹುಕ್ಖತ್ತುಂ ಅಪಾಯೇಸು ಪತನಸೀಲೋತಿ ಪಾತೀ, ಪುಥುಜ್ಜನೋ। ಅನಿಚ್ಚತಾಯ ವಾ ಭವಾದೀಸು ಕಮ್ಮವೇಗಕ್ಖಿತ್ತೋ ಘಟಿಯನ್ತಂ ವಿಯ ಅನವಟ್ಠಾನೇನ ಪರಿಬ್ಭಮನತೋ ಗಮನಸೀಲೋತಿ ಪಾತೀ, ಮರಣವಸೇನ ವಾ ತಮ್ಹಿ ತಮ್ಹಿ ಸತ್ತನಿಕಾಯೇ ಅತ್ತಭಾವಸ್ಸ ಪಾತನಸೀಲೋತಿ ಪಾತೀ, ಸತ್ತಸನ್ತಾನೋ, ಚಿತ್ತಮೇವ ವಾ। ತಂ ಪಾತಿನಂ ಸಂಸಾರದುಕ್ಖತೋ ಮೋಕ್ಖೇತೀತಿ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖೋ। ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಹಿ ವಿಮೋಕ್ಖೇನ ಸತ್ತೋ ವಿಮುತ್ತೋ
ಅಥ
ಅಥ ವಾ ಪಇತಿ ಪಕಾರೇ, ಅತೀತಿ ಅಚ್ಚನ್ತತ್ಥೇ ನಿಪಾತೋ। ತಸ್ಮಾ ಪಕಾರೇಹಿ ಅಚ್ಚನ್ತಂ ಮೋಕ್ಖೇತೀತಿ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖೋ। ಇದಞ್ಹಿ ಸೀಲಂ ಸಯಂ ತದಙ್ಗವಸೇನ, ಸಮಾಧಿಸಹಿತಂ ಪಞ್ಞಾಸಹಿತಞ್ಚ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನವಸೇನ ಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ಚ ಅಚ್ಚನ್ತಂ ಮೋಕ್ಖೇತಿ ಮೋಚೇತೀತಿ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಂ। ಪತಿ ಪತಿ ಮೋಕ್ಖೋತಿ ವಾ
ಸಂವರತಿ ಸಂವರೋ, ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಮೇವ ಸಂವರೋತಿ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರೋ। ಅತ್ಥತೋ ಪನ ತತೋ ತತೋ ವೀತಿಕ್ಕಮಿತಬ್ಬತೋ ವಿರತಿಯೋ ಚೇತನಾ ವಾ, ತೇನ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರೇನ ಉಪೇತೋ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರಸಂವುತೋತಿ ವುತ್ತೋ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ವಿಭಙ್ಗೇ –
‘‘ಇಮಿನಾ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರೇನ ಉಪೇತೋ ಹೋತಿ ಸಮುಪೇತೋ ಉಪಗತೋ ಸಮುಪಗತೋ ಸಮ್ಪನ್ನೋ ಸಮನ್ನಾಗತೋ। ತೇನ ವುಚ್ಚತಿ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರಸಂವುತೋ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೫೧೧)।
ವಿಹರತೀತಿ ಇರಿಯಾಪಥವಿಹಾರೇನ ವಿಹರತಿ, ಇರಿಯತಿ, ವತ್ತತಿ। ಆಚಾರಗೋಚರಸಮ್ಪನ್ನೋತಿ ವೇಳುದಾನಾದಿಮಿಚ್ಛಾಜೀವಸ್ಸ ಕಾಯಪಾಗಬ್ಭಿಯಾದೀನಞ್ಚ ಅಕರಣೇನ, ಸಬ್ಬಸೋ ಅನಾಚಾರಂ ವಜ್ಜೇತ್ವಾ ‘‘ಕಾಯಿಕೋ ಅವೀತಿಕ್ಕಮೋ, ವಾಚಸಿಕೋ ಅವೀತಿಕ್ಕಮೋ’’ತಿ ಏವಂ ವುತ್ತಭಿಕ್ಖುಸಾರುಪ್ಪಆಚಾರಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ವೇಸಿಯಾದಿಅಗೋಚರಂ ವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಪಿಣ್ಡಪಾತಾದಿಅತ್ಥಂ ಉಪಸಙ್ಕಮಿತುಂ ಯುತ್ತಟ್ಠಾನಸಙ್ಖಾತಗೋಚರೇನ ಚ ಸಮ್ಪನ್ನತ್ತಾ ಆಚಾರಗೋಚರಸಮ್ಪನ್ನೋ। ಅಪಿಚ ಯೋ ಭಿಕ್ಖು ಸತ್ಥರಿ ಸಗಾರವೋ ಸಪ್ಪತಿಸ್ಸೋ ಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀಸು ಸಗಾರವೋ ಸಪ್ಪತಿಸ್ಸೋ ಹಿರೋತ್ತಪ್ಪಸಮ್ಪನ್ನೋ ಸುನಿವತ್ಥೋ ಸುಪಾರುತೋ ಪಾಸಾದಿಕೇನ ಅಭಿಕ್ಕನ್ತೇನ ಪಟಿಕ್ಕನ್ತೇನ ಆಲೋಕಿತೇನ ವಿಲೋಕಿತೇನ ಸಮಿಞ್ಜಿತೇನ ಪಸಾರಿತೇನ ಓಕ್ಖಿತ್ತಚಕ್ಖು ಇರಿಯಾಪಥಸಮ್ಪನ್ನೋ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಸು ಗುತ್ತದ್ವಾರೋ ಭೋಜನೇ ಮತ್ತಞ್ಞೂ ಜಾಗರಿಯಾನುಯುತ್ತೋ ಸತಿಸಮ್ಪಜಞ್ಞೇನ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಅಪ್ಪಿಚ್ಛೋ ಸನ್ತುಟ್ಠೋ ಪವಿವಿತ್ತೋ ಅಸಂಸಟ್ಠೋ ಆಭಿಸಮಾಚಾರಿಕೇಸು ಸಕ್ಕಚ್ಚಕಾರೀ ಗರುಚಿತ್ತೀಕಾರಬಹುಲೋ ವಿಹರತಿ, ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಆಚಾರಸಮ್ಪನ್ನೋ।
ಗೋಚರೋ ಉಪನಿಸ್ಸಯಗೋಚರೋ। ಯೋ ಭಿಕ್ಖು ಅನ್ತರಘರಂ ಪವಿಟ್ಠೋ ವೀಥಿಂ ಪಟಿಪನ್ನೋ ಓಕ್ಖಿತ್ತಚಕ್ಖು ಯುಗಮತ್ತದಸ್ಸಾವೀ ಸಂವುತೋ ಗಚ್ಛತಿ, ನ ಹತ್ಥಿಂ ಆರಕ್ಖಗೋಚರೋ। ಉಪನಿಬನ್ಧಗೋಚರೋ ಪನ ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ, ಯತ್ಥ ಭಿಕ್ಖು ಅತ್ತನೋ ಚಿತ್ತಂ ಉಪನಿಬನ್ಧತಿ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಭಗವತಾ –
‘‘ಕೋ ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖುನೋ ಗೋಚರೋ ಸಕೋ ಪೇತ್ತಿಕೋ ವಿಸಯೋ? ಯದಿದಂ – ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೩೭೨)।
ಇತಿ ಆಚಾರಗೋಚರಸಮ್ಪನ್ನೋ।
ಅಣುಮತ್ತೇಸು ವಜ್ಜೇಸು ಭಯದಸ್ಸಾವೀತಿ ಅಪ್ಪಮತ್ತಕೇಸು ಅಣುಪ್ಪಮಾಣೇಸು ಅಸಞ್ಚಿಚ್ಚ ಆಪನ್ನಸೇಖಿಯಅಕುಸಲಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾದಿಭೇದೇಸು ವಜ್ಜೇಸು ಭಯದಸ್ಸನಸೀಲೋ। ಯೋ ಹಿ ಭಿಕ್ಖು ಪರಮಾಣುಮತ್ತಂ ವಜ್ಜಂ ಅಟ್ಠಸಟ್ಠಿಯೋಜನಸತಸಹಸ್ಸುಬ್ಬೇಧಸಿನೇರುಪಬ್ಬತರಾಜಸದಿಸಂ ಕತ್ವಾ ಪಸ್ಸತಿ, ಯೋಪಿ ಭಿಕ್ಖು ಸಬ್ಬಲಹುಕಂ ದುಬ್ಭಾಸಿತಮತ್ತಂ ಪಾರಾಜಿಕಸದಿಸಂ ಕತ್ವಾ ಪಸ್ಸತಿ, ಅಯಂ ಅಣುಮತ್ತೇಸು ವಜ್ಜೇಸು ಭಯದಸ್ಸಾವೀ ನಾಮ। ಸಮಾದಾಯ ಸಿಕ್ಖತಿ ಸಿಕ್ಖಾಪದೇಸೂತಿ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಸಿಕ್ಖಾಪದೇಸು ಸಿಕ್ಖಿತಬ್ಬಂ, ತಂ ಸಬ್ಬೇನ ಸಬ್ಬಂ ಸಬ್ಬಥಾ ಸಬ್ಬಂ ಅನವಸೇಸಂ ಸಮಾದಿಯಿತ್ವಾ ಸಿಕ್ಖತಿ ವತ್ತತಿ, ಪೂರೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇತಿ ಕಲ್ಯಾಣಸೀಲೋತಿ ಇಮಿನಾ ಪಕಾರೇನ ಕಲ್ಯಾಣಸೀಲೋ ಸಮಾನೋ। ಪುಗ್ಗಲಾಧಿಟ್ಠಾನವಸೇನ ಹಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಂ ಸೀಲಂ ‘‘ಏವಂ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಕಲ್ಯಾಣಸೀಲೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಪುಗ್ಗಲಾಧಿಟ್ಠಾನವಸೇನೇವ ನಿಗಮೇತ್ವಾ ‘‘ಕಲ್ಯಾಣಧಮ್ಮೋ’’ತಿ ಏತ್ಥ ವುತ್ತಧಮ್ಮೇ ನಿದ್ದಿಸಿತುಕಾಮೇನ ‘‘ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಇದಂ ಸೀಲಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ಪುನ ‘‘ಇತಿ ಕಲ್ಯಾಣಸೀಲೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಸತ್ತನ್ನಂ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಾನನ್ತಿಆದಿ ಸಬ್ಬಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತತ್ಥಮೇವ। ಪುನ ಕಲ್ಯಾಣಸೀಲೋತಿಆದಿ ನಿಗಮನಂ।
ಗಾಥಾಸು ದುಕ್ಕಟನ್ತಿ ದುಟ್ಠು ಕತಂ, ದುಚ್ಚರಿತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಹಿರಿಮನನ್ತಿ ಹಿರಿಮನ್ತಂ ಹಿರಿಸಮ್ಪನ್ನಂ, ಸಬ್ಬಸೋ ಪಾಪಪವತ್ತಿಯಾ ಜಿಗುಚ್ಛನಸಭಾವನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಹಿರಿಮನನ್ತಿ ವಾ ಹಿರಿಸಹಿತಚಿತ್ತಂ। ಹಿರಿಗ್ಗಹಣೇನೇವ ಚೇತ್ಥ ಓತ್ತಪ್ಪಮ್ಪಿ ಗಹಿತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಹಿರೋತ್ತಪ್ಪಗ್ಗಹಣೇನ ಚ ಸಬ್ಬಸೋ ದುಚ್ಚರಿತಾಭಾವಸ್ಸ ಹೇತುಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಕಲ್ಯಾಣಸೀಲತಂ ಹೇತುತೋ ವಿಭಾವೇತಿ। ಸಮ್ಬೋಧೀತಿ ಸಮ್ಬೋಧಿಗಾಮಿನೋ, ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಕಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅನುಸ್ಸದನ್ತಿ ರಾಗುಸ್ಸದಾದಿರಹಿತಂ। ‘‘ತಥಾವಿಧ’’ನ್ತಿಪಿ ಪಠನ್ತಿ। ‘‘ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಕಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಭಾವನಾನುಯೋಗಮನುಯುತ್ತೋ’’ತಿ ಯಥಾ ಯಥಾ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತಂ, ತಥಾವಿಧಂ ತಾದಿಸನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ದುಕ್ಖಸ್ಸಾತಿ ವಟ್ಟದುಕ್ಖಸ್ಸ, ವಟ್ಟದುಕ್ಖಹೇತುನೋ ವಾ। ಇಧೇವ ಖಯಮತ್ತನೋತಿ ಆಸವಕ್ಖಯಾಧಿಗಮೇನ ಅತ್ತನೋ ವಟ್ಟದುಕ್ಖಹೇತುನೋ ಸಮುದಯಪಕ್ಖಿಯಸ್ಸ ಕಿಲೇಸಗಣಸ್ಸ ಇಧೇವ ಇಮಸ್ಮಿಂಯೇವ ಅತ್ತಭಾವೇ ಖಯಂ ಅನುಪ್ಪಾದಂ ಪಜಾನಾತಿ, ವಟ್ಟದುಕ್ಖಸ್ಸೇವ ವಾ ಇಧೇವ ಚರಿಮಕಚಿತ್ತನಿರೋಧೇನ ಖಯಂ ಖೀಣಭಾವಂ ಪಜಾನಾತಿ। ತೇಹಿ ಧಮ್ಮೇಹಿ ಸಮ್ಪನ್ನನ್ತಿ ತೇಹಿ ಯಥಾವುತ್ತಸೀಲಾದಿಧಮ್ಮೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತಂ। ಅಸಿತನ್ತಿ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಿನಿಸ್ಸಯಾನಂ ಪಹೀನತ್ತಾ ಅಸಿತಂ, ಕತ್ಥಚಿ ಅನಿಸ್ಸಿತಂ। ಸಬ್ಬಲೋಕಸ್ಸಾತಿ ಸಬ್ಬಸ್ಮಿಂ ಸತ್ತಲೋಕೇ। ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ।
ಅಟ್ಠಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೯. ದಾನಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೯೮. ನವಮೇ ದಾನನ್ತಿ ದಾತಬ್ಬಂ, ಸವತ್ಥುಕಾ ವಾ ಚೇತನಾ ದಾನಂ, ಸಮ್ಪತ್ತಿಪರಿಚ್ಚಾಗಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ಆಮಿಸದಾನನ್ತಿ ಚತ್ತಾರೋ ಪಚ್ಚಯಾ ದೇಯ್ಯಭಾವವಸೇನ ಆಮಿಸದಾನಂ ನಾಮ। ತೇ ಹಿ ತಣ್ಹಾದೀಹಿ ಆಮಸಿತಬ್ಬತೋ ಆಮಿಸನ್ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ತೇಸಂ ವಾ ಪರಿಚ್ಚಾಗಚೇತನಾ ಆಮಿಸದಾನಂ। ಧಮ್ಮದಾನನ್ತಿ ಇಧೇಕಚ್ಚೋ ‘‘ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅಕುಸಲಾ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಸಾವಜ್ಜಾ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅನವಜ್ಜಾ, ಇಮೇ ವಿಞ್ಞುಗರಹಿತಾ, ಇಮೇ ವಿಞ್ಞುಪ್ಪಸತ್ಥಾ; ಇಮೇ ಸಮತ್ತಾ ಸಮಾದಿನ್ನಾ ಅಹಿತಾಯ ದುಕ್ಖಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ, ಇಮೇ ಹಿತಾಯ ಸುಖಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತೀ’’ತಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥೇ ವಿಭಜನ್ತೋ ಕಮ್ಮಕಮ್ಮವಿಪಾಕೇ ಇಧಲೋಕಪರಲೋಕೇ ಪಚ್ಚಕ್ಖತೋ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ವಿಯ ಪಾಕಟಂ ಕರೋನ್ತೋ ಅಕುಸಲೇಹಿ ಧಮ್ಮೇಹಿ ನಿವತ್ತಾಪೇನ್ತೋ, ಕುಸಲೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಪತಿಟ್ಠಾಪೇನ್ತೋ, ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ, ಇದಂ ಧಮ್ಮದಾನಂ। ಯೋ ಪನ ‘‘ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾ ಏತದಗ್ಗನ್ತಿ ಏತಂ ಅಗ್ಗಂ। ಯದಿದನ್ತಿ ಯಂ ಇದಂ ಧಮ್ಮದಾನಂ ವುತ್ತಂ, ಏತಂ ಇಮೇಸು ದ್ವೀಸು ದಾನೇಸು ಅಗ್ಗಂ ಸೇಟ್ಠಂ ಉತ್ತಮಂ। ವಿವಟ್ಟಗಾಮಿಧಮ್ಮದಾನಞ್ಹಿ ನಿಸ್ಸಾಯ ಸಬ್ಬಾನತ್ಥತೋ ಪರಿಮುಚ್ಚತಿ, ಸಕಲಂ ವಟ್ಟದುಕ್ಖಂ ಅತಿಕ್ಕಮತಿ। ಲೋಕಿಯಂ ಪನ ಧಮ್ಮದಾನಂ ಸಬ್ಬೇಸಂ ದಾನಾನಂ ನಿದಾನಂ ಸಬ್ಬಸಮ್ಪತ್ತೀನಂ ಮೂಲಂ। ತೇನಾಹ –
‘‘ಸಬ್ಬದಾನಂ ಧಮ್ಮದಾನಂ ಜಿನಾತಿ, ಸಬ್ಬರಸಂ ಧಮ್ಮರಸೋ ಜಿನಾತಿ।
ಸಬ್ಬರತಿಂ ಧಮ್ಮರತೀ ಜಿನಾತಿ, ತಣ್ಹಕ್ಖಯೋ ಸಬ್ಬದುಕ್ಖಂ ಜಿನಾತೀ’’ತಿ॥ (ಧ॰ ಪ॰ ೩೫೪) –
ಅಭಯದಾನಮೇತ್ಥ ಧಮ್ಮದಾನೇನೇವ ಸಙ್ಗಹಿತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ।
ಸಾಧಾರಣಭೋಗಿತಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಅತ್ತನಾ ಪರಿಭುಞ್ಜಿತಬ್ಬತೋ ಚತುಪಚ್ಚಯತೋ ಸಯಮೇವ ಅಭುಞ್ಜಿತ್ವಾ ಪರೇಸಂ ಸಂವಿಭಜನಂ ಆಮಿಸಸಂವಿಭಾಗೋ। ಸಾಧಾರಣಭೋಗಿತಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನೇವ ಅತ್ತನಾ ವಿದಿತಸ್ಸ ಅಧಿಗತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅಪ್ಪೋಸ್ಸುಕ್ಕೋ ಅಹುತ್ವಾ ಪರೇಸಂ ಉಪದೇಸೋ ಧಮ್ಮಸಂವಿಭಾಗೋ। ಚತೂಹಿ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಚತೂಹಿ ಚ ಸಙ್ಗಹವತ್ಥೂಹಿ ಪರೇಸಂ ಅನುಗ್ಗಣ್ಹನಂ ಅನುಕಮ್ಪನಂ ಆಮಿಸಾನುಗ್ಗಹೋ। ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಧಮ್ಮೇನ ಪರೇಸಂ ಅನುಗ್ಗಣ್ಹನಂ ಅನುಕಮ್ಪನಂ ಧಮ್ಮಾನುಗ್ಗಹೋ। ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ।
ಗಾಥಾಸು ಯಮಾಹು ದಾನಂ ಪರಮನ್ತಿ ಯಂ ದಾನಂ ಚಿತ್ತಖೇತ್ತದೇಯ್ಯಧಮ್ಮಾನಂ ಉಳಾರಭಾವೇನ ಪರಮಂ ಉತ್ತಮಂ, ಭೋಗಸಮ್ಪತ್ತಿಆದೀನಂ ವಾ ಪೂರಣತೋ ಫಲನತೋ, ಪರಸ್ಸ ವಾ ಲೋಭಮಚ್ಛರಿಯಾದಿಕಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖಸ್ಸ ಮದ್ದನತೋ ಅನುತ್ತರನ್ತಿ ಯಂ ದಾನಂ ಚೇತನಾದಿಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸಾತಿಸಯಪವತ್ತಿಯಾ ಅಗ್ಗಭಾವೇನ ಅಗ್ಗವಿಪಾಕತ್ತಾ ಚ ಉತ್ತರರಹಿತಂ ಅನುತ್ತರಭಾವಸಾಧನಂ ಚಾತಿ ಆಹು। ಯಂ ಸಂವಿಭಾಗನ್ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ‘‘ಪರಮಂ ಅನುತ್ತರ’’ನ್ತಿ ಪದದ್ವಯಂ ಆನೇತ್ವಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಅವಣ್ಣಯೀತಿ ಕಿತ್ತಯಿ, ‘‘ಭೋಜನಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದದಮಾನೋ ದಾಯಕೋ ಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಾನಂ ಪಞ್ಚ ಠಾನಾನಿ ದೇತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ಅ॰ ನಿ॰ ೫.೩೭), ‘‘ಏವಂ ‘‘ಅಗ್ಗಮ್ಹೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಅಗ್ಗಮ್ಹೀತಿ ಸೀಲಾದಿಗುಣವಿಸೇಸಯೋಗೇನ ಸೇಟ್ಠೇ ಅನುತ್ತರೇ ಪುಞ್ಞಕ್ಖೇತ್ತೇ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೇ ಅರಿಯಸಙ್ಘೇ ಚ। ಪಸನ್ನಚಿತ್ತೋತಿ
‘‘ನತ್ಥಿ ಚಿತ್ತೇ ಪಸನ್ನಮ್ಹಿ, ಅಪ್ಪಕಾ ನಾಮ ದಕ್ಖಿಣಾ।
ತಥಾಗತೇ ವಾ ಸಮ್ಬುದ್ಧೇ, ಅಥ ವಾ ತಸ್ಸ ಸಾವಕೇ’’ತಿ॥ (ವಿ॰ ವ॰ ೮೦೪; ನೇತ್ತಿ॰ ೯೫)।
ವಿಞ್ಞೂತಿ ಸಪ್ಪಞ್ಞೋ। ಪಜಾನನ್ತಿ ಸಮ್ಮದೇವ ದಾನಫಲಂ ದಾನಾನಿಸಂಸಂ ಪಜಾನನ್ತೋ। ಕೋ ನ ಯಜೇಥ ಕಾಲೇತಿ ಯುತ್ತಪ್ಪತ್ತಕಾಲೇ ಕೋ ನಾಮ ದಾನಂ ನ ದದೇಯ್ಯ? ಸದ್ಧಾ, ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮೋ, ಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಾತಿ ಇಮೇಸಂ ತಿಣ್ಣಂ ಸಮ್ಮುಖಿಭೂತಕಾಲೇಯೇವ ಹಿ ದಾನಂ ಸಮ್ಭವತಿ, ನ ಅಞ್ಞಥಾ, ಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಾನಂ ವಾ ದಾತುಂ ಯುತ್ತಕಾಲೇ।
ಏವಂ ಪಠಮಗಾಥಾಯ ಆಮಿಸದಾನಸಂವಿಭಾಗಾನುಗ್ಗಹೇ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಧಮ್ಮದಾನಸಂವಿಭಾಗಾನುಗ್ಗಹೇ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯೇ ಚೇವ ಭಾಸನ್ತೀ’’ತಿ ದುತಿಯಗಾಥಮಾಹ। ತತ್ಥ ಉಭಯನ್ತಿ ‘‘ಭಾಸನ್ತಿ ಸುಣನ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಾ ದೇಸಕಾ ಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಾತಿ ಉಭಯಂ। ಅಯಂ ಪನೇತ್ಥ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ – ಯೇ ಸುಗತಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಸಾಸನೇ ಸದ್ಧಮ್ಮೇ ಪಸನ್ನಚಿತ್ತಾ ವಿಮುತ್ತಾಯತನಸೀಸೇ ಠತ್ವಾ ದೇಸೇನ್ತಿ ಪಟಿಗ್ಗಣ್ಹನ್ತಿ ಚ, ತೇಸಂ ದೇಸಕಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಾನಂ ಸೋ ಧಮ್ಮದಾನಧಮ್ಮಸಂವಿಭಾಗಧಮ್ಮಾನುಗ್ಗಹಸಙ್ಖಾತೋ ಅತ್ಥೋ। ಪರಮತ್ಥಸಾಧನತೋ ಪರಮೋ। ತಣ್ಹಾಸಂಕಿಲೇಸಾದಿಸಬ್ಬಸಂಕಿಲೇಸಮಲವಿಸೋಧನೇನ ವಿಸುಜ್ಝತಿ। ಕೀದಿಸಾನಂ? ಯೇ ಅಪ್ಪಮತ್ತಾ ಸುಗತಸ್ಸ ಸಾಸನೇ। ಯೇ ಚ –
‘‘ಸಬ್ಬಪಾಪಸ್ಸ ಅಕರಣಂ, ಕುಸಲಸ್ಸ ಉಪಸಮ್ಪದಾ।
ಸಚಿತ್ತಪರಿಯೋದಪನಂ, ಏತಂ ಬುದ್ಧಾನ ಸಾಸನ’’ನ್ತಿ॥ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೯೦; ಧ॰ ಪ॰ ೧೮೩) –
ಸಙ್ಖೇಪತೋ ವಿಸುಜ್ಝತಿ, ಅರಹತ್ತಫಲವಿಸುದ್ಧಿಯಾ ಅತಿವಿಯ ವೋದಾಯತೀತಿ।
ನವಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೧೦. ತೇವಿಜ್ಜಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
೯೯. ದಸಮೇ ಧಮ್ಮೇನಾತಿ ಞಾಯೇನ, ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪತ್ತಿಸಙ್ಖಾತೇನ ಹೇತುನಾ ಕಾರಣೇನ। ಯಾಯ ಹಿ ಪಟಿಪದಾಯ ತೇವಿಜ್ಜೋ ಹೋತಿ, ಸಾ ಪಟಿಪದಾ ಇಧ ಧಮ್ಮೋತಿ ತೇವಿಜ್ಜನ್ತಿ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿಞಾಣಾದೀಹಿ ತೀಹಿ ವಿಜ್ಜಾಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತಂ। ಬ್ರಾಹ್ಮಣನ್ತಿ ಬಾಹಿತಪಾಪಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ। ಪಞ್ಞಾಪೇಮೀತಿ ‘‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ’’ತಿ ಜಾನಾಪೇಮಿ ಪತಿಟ್ಠಪೇಮಿ। ನಾಞ್ಞಂ ಲಪಿತಲಾಪನಮತ್ತೇನಾತಿ ಅಞ್ಞಂ ಜಾತಿಮತ್ತಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಅಟ್ಠಕಾದೀಹಿ ಲಪಿತಮತ್ತವಿಪ್ಪಲಪನಮತ್ತೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ನ ಪಞ್ಞಾಪೇಮೀತಿ। ಅಥ ವಾ ಲಪಿತಲಾಪನಮತ್ತೇನಾತಿ ಮನ್ತಾನಂ ಅಜ್ಝೇನಅಜ್ಝಾಪನಮತ್ತೇನ। ಉಭಯಥಾಪಿ ಯಂ ಪನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಸಾಮವೇದಾದಿವೇದತ್ತಯಅಜ್ಝೇನೇನ ತೇವಿಜ್ಜಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ವದನ್ತಿ, ತಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ। ಭಗವತಾ ಹಿ ‘‘ಪರಮತ್ಥತೋ ಅತೇವಿಜ್ಜಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂಯೇವ ಚೇತೇ ಭೋವಾದಿನೋ ಅವಿಜ್ಜಾನಿವುತಾ ‘ತೇವಿಜ್ಜೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ’ತಿ ವದನ್ತಿ, ಏವಂ ಪನ ತೇವಿಜ್ಜೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ತಥಾ ಬುಜ್ಝನಕಾನಂ ಪುಗ್ಗಲಾನಂ ಅಜ್ಝಾಸಯೇನ ಅಯಂ ದೇಸನಾ ಆರದ್ಧಾ।
ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ವಿಜ್ಜಾಸಮ್ಪನ್ನೋ ಚರಣಸಮ್ಪನ್ನೋಯೇವ ಹೋತಿ ಚರಣಸಮ್ಪದಾಯ ವಿನಾ ವಿಜ್ಜಾಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಅಭಾವತೋ, ತಸ್ಮಾ ಚರಣಸಮ್ಪದಂ ಅನ್ತೋಗಧಂ ಕತ್ವಾ ವಿಜ್ಜಾಸೀಸೇನೇವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಪಞ್ಞಾಪೇತುಕಾಮೋ ‘‘ಧಮ್ಮೇನಾಹಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತೇವಿಜ್ಜಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಪಞ್ಞಾಪೇಮೀ’’ತಿ ದೇಸನಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತ್ವಾ ‘‘ಕಥಞ್ಚಾಹಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮೇನ ತೇವಿಜ್ಜಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಪಞ್ಞಾಪೇಮೀ’’ತಿ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಯ ಪುಚ್ಛಂ ಕತ್ವಾ ಪುಗ್ಗಲಾಧಿಟ್ಠಾನಾಯ ದೇಸನಾಯ ವಿಜ್ಜತ್ತಯಂ ವಿಭಜನ್ತೋ ‘‘ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖೂ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।
ತತ್ಥ ಅನೇಕವಿಹಿತನ್ತಿ ಅನೇಕವಿಧಂ, ಅನೇಕೇಹಿ ವಾ ಪಕಾರೇಹಿ ಪವತ್ತಿತಂ, ಸಂವಣ್ಣಿತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸನ್ತಿ ನಿವುತ್ಥನ್ತಿ ಅಜ್ಝಾವುತ್ಥಂ ಅನುಭೂತಂ, ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿರುದ್ಧಂ, ನಿವುತ್ಥಧಮ್ಮಂ ವಾ ನಿವುತ್ಥಂ, ಗೋಚರನಿವಾಸೇನ ನಿವುತ್ಥಂ, ಅತ್ತನೋ ವಿಞ್ಞಾಣೇನ ವಿಞ್ಞಾತಂ ಪರವಿಞ್ಞಾಣವಿಞ್ಞಾತಮ್ಪಿ ವಾ ಛಿನ್ನವಟುಮಕಾನುಸ್ಸರಣಾದೀಸು। ಅನುಸ್ಸರತೀತಿ ‘‘ಏಕಮ್ಪಿ ಜಾತಿಂ ದ್ವೇಪಿ ಜಾತಿಯೋ’’ತಿ ಏವಂ ಜಾತಿಪಟಿಪಾಟಿವಸೇನ
ಸೇಯ್ಯಥಿದನ್ತಿ ಆರದ್ಧಪ್ಪಕಾರದಸ್ಸನತ್ಥೇ ನಿಪಾತೋ। ತೇನೇವ ಯ್ವಾಯಂ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸೋ ಆರದ್ಧೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಸ ಪಕಾರಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಏಕಮ್ಪಿ ಜಾತಿ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಏಕಮ್ಪಿ ಜಾತಿನ್ತಿ ಏಕಮ್ಪಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಮೂಲಕಂ ಚುತಿಪರಿಯೋಸಾನಂ ಏಕಭವಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ಖನ್ಧಸನ್ತಾನಂ। ಏಸ ನಯೋ ದ್ವೇಪಿ ಜಾತಿಯೋತಿಆದೀಸು। ಅನೇಕೇಪಿ ಸಂವಟ್ಟಕಪ್ಪೇತಿಆದೀಸು ಪನ ಪರಿಹಾಯಮಾನೋ ಕಪ್ಪೋ ಸಂವಟ್ಟಕಪ್ಪೋ
ತತ್ಥ ತಯೋ ಸಂವಟ್ಟಾ – ತೇಜೋಸಂವಟ್ಟೋ, ಆಪೋಸಂವಟ್ಟೋ, ವಾಯೋಸಂವಟ್ಟೋತಿ। ತಿಸ್ಸೋ ಸಂವಟ್ಟಸೀಮಾ – ಆಭಸ್ಸರಾ, ಸುಭಕಿಣ್ಹಾ, ವೇಹಪ್ಫಲಾತಿ। ಯದಾ ಕಪ್ಪೋ ತೇಜೇನ ಸಂವಟ್ಟತಿ, ಆಭಸ್ಸರತೋ ಹೇಟ್ಠಾ ಅಗ್ಗಿನಾ ಡಯ್ಹತಿ। ಯದಾ ಉದಕೇನ ಸಂವಟ್ಟತಿ, ಸುಭಕಿಣ್ಹತೋ ಹೇಟ್ಠಾ ಉದಕೇನ ವಿಲೀಯತಿ। ಯದಾ ವಾತೇನ ಸಂವಟ್ಟತಿ, ವೇಹಪ್ಫಲತೋ ಹೇಟ್ಠಾ ವಾತೇನ ವಿದ್ಧಂಸಿಯತಿ। ವಿತ್ಥಾರತೋ ಪನ ಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಚಕ್ಕವಾಳಂ ಏಕತೋ ವಿನಸ್ಸತಿ। ಇತಿ ಏವರೂಪೋ ಅಯಂ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಂ ಅನುಸ್ಸರನ್ತೋ ಭಿಕ್ಖು ಅನೇಕೇಪಿ ಸಂವಟ್ಟಕಪ್ಪೇ ಅನೇಕೇಪಿ ವಿವಟ್ಟಕಪ್ಪೇ ಅನೇಕೇಪಿ ಸಂವಟ್ಟವಿವಟ್ಟಕಪ್ಪೇ ಅನುಸ್ಸರತಿ। ಕಥಂ? ಅಮುತ್ರಾಸಿನ್ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ।
ತತ್ಥ ಅಮುತ್ರಾಸಿನ್ತಿ ಅಮುಮ್ಹಿ ಸಂವಟ್ಟಕಪ್ಪೇ ಅಮುಮ್ಹಿ ಭವೇ ವಾ ಯೋನಿಯಾ ವಾ ಗತಿಯಾ ವಾ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಯಾ ವಾ ಸತ್ತಾವಾಸೇ ವಾ ಸತ್ತನಿಕಾಯೇ ವಾ ಅಹಮಹೋಸಿಂ। ಏವಂನಾಮೋತಿ ಏವಂಗೋತ್ತೋತಿ ಗೋತಮೋ ವಾ ಕಸ್ಸಪೋ ವಾ। ಏವಂವಣ್ಣೋತಿ ಓದಾತೋ ವಾ ಸಾಮೋ ವಾ। ಏವಮಾಹಾರೋತಿ ಸಾಲಿಮಂಸೋದನಾಹಾರೋ ವಾ ಪವತ್ತಫಲಭೋಜನೋ ವಾ। ಏವಂಸುಖದುಕ್ಖಪ್ಪಟಿಸಂವೇದೀತಿ ಅನೇಕಪ್ಪಕಾರಾನಂ ಕಾಯಿಕಚೇತಸಿಕಾನಂ ಸಾಮಿಸನಿರಾಮಿಸಾದಿಪ್ಪಭೇದಾನಂ ವಾ ಸುಖದುಕ್ಖಾನಂ ಪಟಿಸಂವೇದೀ। ಏವಮಾಯುಪರಿಯನ್ತೋತಿ ಏವಂ ವಸ್ಸಸತಪರಿಮಾಣಾಯುಪರಿಯನ್ತೋ ವಾ ಚತುರಾಸೀತಿಕಪ್ಪಸತಸಹಸ್ಸಪರಿಮಾಣಾಯುಪರಿಯನ್ತೋ ವಾ। ಸೋ ತತೋ ಚುತೋ ಅಮುತ್ರ ಉದಪಾದಿನ್ತಿ ಸೋಹಂ ತತೋ ಭವತೋ ಯೋನಿತೋ ಗತಿತೋ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿತೋ ಸತ್ತಾವಾಸತೋ ಸತ್ತನಿಕಾಯತೋ ವಾ ಚುತೋ ಪುನ ಅಮುಕಸ್ಮಿಂ ನಾಮ ಭವೇ ಯೋನಿಯಾ ಗತಿಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಯಾ ಸತ್ತಾವಾಸೇ ಸತ್ತನಿಕಾಯೇ ವಾ ಉದಪಾದಿಂ। ತತ್ರಾಪಾಸಿನ್ತಿ ಅಥ ತತ್ರಪಿ ಏವಂನಾಮೋತಿಆದಿ ವುತ್ತನಯಮೇವ।
ಅಥ ತತ್ರಾಪಾಸಿನ್ತಿ ತತ್ರಪಿ ಭವೇ…ಪೇ॰… ಸತ್ತನಿಕಾಯೇ ವಾ ಆಸಿಂ। ಏವಂನಾಮೋತಿ ದತ್ತೋ ವಾ ಮಿತ್ತೋ ವಾ, ಏವಂಗೋತ್ತೋತಿ ವಾಸೇಟ್ಠೋ ವಾ ಕಸ್ಸಪೋ ವಾ। ಏವಂವಣ್ಣೋತಿ ಕಾಳೋ ವಾ ಓದಾತೋ ವಾ। ಏವಮಾಹಾರೋತಿ ಸುಧಾಹಾರೋ ವಾ ಸಾಲಿಓದನಾದಿಆಹಾರೋ ವಾ। ಏವಂಸುಖದುಕ್ಖಪ್ಪಟಿಸಂವೇದೀತಿ ದಿಬ್ಬಸುಖಪ್ಪಟಿಸಂವೇದೀ ವಾ ಮಾನುಸಸುಖದುಕ್ಖಪ್ಪಟಿಸಂವೇದೀ ವಾ। ಏವಮಾಯುಪರಿಯನ್ತೋತಿ ಏವಂ ತಂತಂಪರಮಾಯುಪರಿಯನ್ತೋ। ಸೋ ತತೋ ಚುತೋತಿ ಸೋಹಂ ತತೋ ಭವಾದಿತೋ ಚುತೋ। ಇಧೂಪಪನ್ನೋತಿ ಇಧ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಚರಿಮಭವೇ ಮನುಸ್ಸೋ ಹುತ್ವಾ ಉಪಪನ್ನೋ ನಿಬ್ಬತ್ತೋ।
ಇತೀತಿ ಏವಂ। ಸಾಕಾರಂ ಸಉದ್ದೇಸನ್ತಿ ನಾಮಗೋತ್ತಾದಿವಸೇನ ಸಉದ್ದೇಸಂ, ವಣ್ಣಾದಿವಸೇನ ಸಾಕಾರಂ। ನಾಮಗೋತ್ತೇನ ಅಯಮಸ್ಸ ಪಠಮಾ ವಿಜ್ಜಾ ಅಧಿಗತಾತಿ ಅಯಂ ಇಮಿನಾ ಭಿಕ್ಖುನಾ ಪಠಮಂ ಅಧಿಗಮವಸೇನ ಪಠಮಾ, ವಿದಿತಕರಣಟ್ಠೇನ ವಿಜ್ಜಾ ಅಧಿಗತಾ ಸಚ್ಛಿಕತಾ ಹೋತಿ। ಕಿಂ ಪನಾಯಂ ವಿದಿತಂ ಕರೋತಿ? ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಂ। ಅವಿಜ್ಜಾತಿ ತಸ್ಸೇವ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಸ್ಸ ಅವಿದಿತಕರಣಟ್ಠೇನ ತಸ್ಸ ಪಟಿಚ್ಛಾದಕಮೋಹೋ ವುಚ್ಚತಿ। ತಮೋತಿ ಸ್ವೇವ ಮೋಹೋ ಪಟಿಚ್ಛಾದಕಟ್ಠೇನ ತಮೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಆಲೋಕೋತಿ ಸಾ ಏವ ವಿಜ್ಜಾ ಓಭಾಸಕರಣಟ್ಠೇನ ಆಲೋಕೋ। ಏತ್ಥ ಚ ವಿಜ್ಜಾ ಅಧಿಗತಾತಿ ಅಯಂ ಅತ್ಥೋ, ಸೇಸಂ ಪಸಂಸಾವಚನಂ। ಯೋಜನಾ ಪನೇತ್ಥ – ಅಯಂ ಖೋ ತೇನ ಭಿಕ್ಖುನಾ ವಿಜ್ಜಾ ಅಧಿಗತಾ, ತಸ್ಸ ಅಧಿಗತವಿಜ್ಜಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಾ ವಿಹತಾ, ವಿನಟ್ಠಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕಸ್ಮಾ? ಯಸ್ಮಾ ವಿಜ್ಜಾ ಉಪ್ಪನ್ನಾತಿ। ಸೇಸಪದದ್ವಯೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ।
ಯಥಾ ತನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಯಥಾತಿ ಓಪಮ್ಮತ್ಥೇ, ತನ್ತಿ ನಿಪಾತಮತ್ತಂ। ಸತಿಯಾ ಅವಿಪ್ಪವಾಸೇನ ಅಪ್ಪಮತ್ತಸ್ಸ। ವೀರಿಯಾತಾಪೇನ ಆತಾಪಿನೋ। ಕಾಯೇ ಚ ಜೀವಿತೇ ಚ ಅನಪೇಕ್ಖತಾಯ ಪಹಿತತ್ತಸ್ಸ ಪೇಸಿತಚಿತ್ತಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಯಥಾ ಅಪ್ಪಮತ್ತಸ್ಸ ಆತಾಪಿನೋ ಪಹಿತತ್ತಸ್ಸ ವಿಹರತೋ ಅವಿಜ್ಜಾ ವಿಹಞ್ಞೇಯ್ಯ, ವಿಜ್ಜಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯ, ತಮೋ ವಿಹಞ್ಞೇಯ್ಯ, ಆಲೋಕೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯ; ಏವಮೇವ ತಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಅವಿಜ್ಜಾ ವಿಹತಾ, ವಿಜ್ಜಾ ಉಪ್ಪನ್ನಾ
ದಿಬ್ಬೇನ ಚಕ್ಖುನಾತಿ ಏತ್ಥ ಯಂ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ತಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತಮೇವ। ವಿಸುದ್ಧೇನಾತಿ ಚುತೂಪಪಾತದಸ್ಸನೇನ ದಿಟ್ಠಿವಿಸುದ್ಧಿಹೇತುಭಾವತೋ ವಿಸುದ್ಧಂ। ಯೋ ಹಿ ಚುತಿಮತ್ತಮೇವ ಪಸ್ಸತಿ ನ ಉಪಪಾತಂ, ಸೋ ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಂ ಗಣ್ಹಾತಿ। ಯೋ ಉಪಪಾತಮತ್ತಮೇವ ಪಸ್ಸತಿ ನ ಚುತಿಂ, ಸೋ ನವಸತ್ತಪಾತುಭಾವದಿಟ್ಠಿಂ ಗಣ್ಹಾತಿ। ಯೋ ಪನ ತದುಭಯಂ ಪಸ್ಸತಿ, ಸೋ ಯಸ್ಮಾ ದುವಿಧಮ್ಪಿ ತಂ ದಿಟ್ಠಿಗತಂ ಅತಿವತ್ತತಿ, ತಸ್ಮಾಸ್ಸ ತಂ ದಸ್ಸನಂ ದಿಟ್ಠಿವಿಸುದ್ಧಿಹೇತು ಹೋತಿ, ತದುಭಯಮ್ಪಾಯಂ ಬುದ್ಧಪುತ್ತೋ ಪಸ್ಸತಿ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಚುತೂಪಪಾತದಸ್ಸನೇನ ದಿಟ್ಠಿವಿಸುದ್ಧಿಹೇತುಭಾವತೋ ವಿಸುದ್ಧಂ। ಯಥಾಹ ‘‘ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸೋತಿ – ಇತಿ ವಿದಿತ್ವಾ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಂ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಂ ಪಜಹಿಂ, ಅಮನಸಿಕಾರೋ…ಪೇ॰… ಥಿನಮಿದ್ಧಂ, ಛಮ್ಭಿತತ್ತಂ, ಉಪ್ಪಿಲ್ಲಂ, ದುಟ್ಠುಲ್ಲಂ, ಅಚ್ಚಾರದ್ಧವೀರಿಯಂ, ಅತಿಲೀನವೀರಿಯಂ, ಅಭಿಜಪ್ಪಾ, ನಾನತ್ತಸಞ್ಞಾ, ಅತಿನಿಜ್ಝಾಯಿತತ್ತಂ ರೂಪಾನಂ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸೋ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೨೪೨) ಏವಂ ವುತ್ತೇಹಿ ಏಕಾದಸಹಿ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಅನುಪಕ್ಕಿಲಿಟ್ಠತ್ತಾ ವಿಸುದ್ಧಂ। ಮನುಸ್ಸೂಪಚಾರಂ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ರೂಪದಸ್ಸನೇನ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಮಾನುಸಕಂ, ಮಂಸಚಕ್ಖುಂ ವಾ ಅತಿಕ್ಕನ್ತತ್ತಾ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಮಾನುಸಕಂ। ತೇನ ದಿಬ್ಬೇನ ಚಕ್ಖುನಾ ವಿಸುದ್ಧೇನ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಮಾನುಸಕೇನ। ಸತ್ತೇ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಮನುಸ್ಸಮಂಸಚಕ್ಖುನಾ ವಿಯ ಸತ್ತೇ ಪಸ್ಸತಿ ದಕ್ಖತಿ ಆಲೋಕೇತಿ।
ಚವಮಾನೇ ಉಪಪಜ್ಜಮಾನೇತಿ ಏತ್ಥ ಚುತಿಕ್ಖಣೇ ಉಪಪತ್ತಿಕ್ಖಣೇ ವಾ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುನಾಪಿ ದಟ್ಠುಂ ನ ಸಕ್ಕಾ। ಯೇ ಪನ ಆಸನ್ನಚುತಿಕಾ ಇದಾನಿ ಚವಿಸ್ಸನ್ತಿ, ತೇ ಚವಮಾನಾ। ಯೇ ಚ ಗಹಿತಪಟಿಸನ್ಧಿಕಾ ಸಮ್ಪತಿನಿಬ್ಬತ್ತಾ ವಾ, ತೇ ಉಪಪಜ್ಜಮಾನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ। ತೇ ಏವರೂಪೇ ಚವಮಾನೇ ಉಪಪಜ್ಜಮಾನೇ ಚ ಪಸ್ಸತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಹೀನೇತಿ ಮೋಹನಿಸ್ಸನ್ದಯುತ್ತತ್ತಾ ಹೀನಾನಂ ಜಾತಿಕುಲಭೋಗಾದೀನಂ ವಸೇನ ಹೀಳಿತೇ ಪರಿಭೂತೇ। ಪಣೀತೇತಿ ಅಮೋಹನಿಸ್ಸನ್ದಯುತ್ತತ್ತಾ ತಬ್ಬಿಪರೀತೇ। ಸುವಣ್ಣೇತಿ ಅದೋಸನಿಸ್ಸನ್ದಯುತ್ತತ್ತಾ ಇಟ್ಠಕನ್ತಮನಾಪವಣ್ಣಯುತ್ತೇ। ದುಬ್ಬಣ್ಣೇತಿ ದೋಸನಿಸ್ಸನ್ದಯುತ್ತತ್ತಾ ಅನಿಟ್ಠಅಕನ್ತಾಮನಾಪವಣ್ಣಯುತ್ತೇ। ಅಭಿರೂಪೇ ವಿರೂಪೇತಿಪಿ ಅತ್ಥೋ। ಸುಗತೇತಿ ಸುಗತಿಗತೇ, ಅಲೋಭನಿಸ್ಸನ್ದಯುತ್ತತ್ತಾ ವಾ ಅಡ್ಢೇ ಮಹದ್ಧನೇ। ದುಗ್ಗತೇತಿ ದುಗ್ಗತಿಗತೇ, ಲೋಭನಿಸ್ಸನ್ದಯುತ್ತತ್ತಾ ವಾ ದಲಿದ್ದೇ ಅಪ್ಪನ್ನಪಾನಭೋಜನೇ। ಯಥಾಕಮ್ಮೂಪಗೇತಿ ಯಂ ಯಂ ಕಮ್ಮಂ ಉಪಚಿತಂ, ತೇನ ತೇನ ಉಪಗತೇ
ತಸ್ಸ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತೇನಾತಿಆದೀಸು ಯಂ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ತಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯಮೇವ। ಇಧ ವಿಜ್ಜಾತಿ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಞಾಣವಿಜ್ಜಾ। ಅವಿಜ್ಜಾತಿ ಸತ್ತಾನಂ ಚುತಿಪಟಿಸನ್ಧಿಚ್ಛಾದಿಕಾ ಅವಿಜ್ಜಾ। ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ।
ತತಿಯವಾರೇ ವಿಜ್ಜಾತಿ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಞಾಣವಿಜ್ಜಾ। ಅವಿಜ್ಜಾತಿ ಚತುಸಚ್ಚಪ್ಪಟಿಚ್ಛಾದಿಕಾ ಅವಿಜ್ಜಾ। ಸೇಸಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯತ್ತಾ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ। ಏವಂ ಖೋತಿಆದಿ ನಿಗಮನಂ।
ಗಾಥಾಸು ಅಯಂ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ – ಯೋ ಯಥಾವುತ್ತಂ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಂ ಅವೇತಿ ಅವಗಚ್ಛತಿ, ವುತ್ತನಯೇನ ಪಾಕಟಂ ಕತ್ವಾ ಜಾನಾತಿ। ‘‘ಯೋವೇದೀ’’ತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ಯೋ ಅವೇದಿ ವಿದಿತಂ ಕತ್ವಾ ಠಿತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಛಬ್ಬೀಸತಿದೇವಲೋಕಸಙ್ಖಾತಂ ಸಗ್ಗಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಅಪಾಯಞ್ಚ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುನಾ ಪಸ್ಸತಿ। ಅಥೋತಿ ತತೋ ಪರಂ ಜಾತಿಕ್ಖಯಸಙ್ಖಾತಂ ಅರಹತ್ತಂ ನಿಬ್ಬಾನಮೇವ ವಾ ಪತ್ತೋ ಅಧಿಗತೋ। ತತೋ ಏವ ಅಭಿಞ್ಞಾ ಅಭಿವಿಸಿಟ್ಠಾಯ ಮಗ್ಗಪಞ್ಞಾಯ ಜಾನಿತಬ್ಬಂ ಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮಂ ಜಾನಿತ್ವಾ ಕಿಚ್ಚವೋಸಾನೇನ ವೋಸಿತೋ ನಿಟ್ಠಾನಪ್ಪತ್ತೋ। ಮೋನೇಯ್ಯಧಮ್ಮಸಮನ್ನಾಗಮೇನ ಮುನಿ, ಖೀಣಾಸವೋ ಯಸ್ಮಾ ಏತಾಹಿ ಯಥಾವುತ್ತಾಹಿ ತೀಹಿ ವಿಜ್ಜಾಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾ ತತೋ ತತಿಯವಿಜ್ಜಾಯ ಸಬ್ಬಥಾ ಬಾಹಿತಪಾಪತ್ತಾ ಚ ತೇವಿಜ್ಜೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನಾಮ ಹೋತಿ। ತಸ್ಮಾ ತಮೇವ ಅಹಂ ತೇವಿಜ್ಜಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ತೇವಿಜ್ಜಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ನ ವದಾಮಿ, ತೇವಿಜ್ಜೋತಿ ತಂ ನ ಕಥೇಮೀತಿ।
ಇತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ವಗ್ಗೇ ದುತಿಯಸುತ್ತೇ ವಟ್ಟಂ ಕಥಿತಂ, ಪಞ್ಚಮಅಟ್ಠಮದಸಮಸುತ್ತೇಸು ವಿವಟ್ಟಂ ಕಥಿತಂ, ಇತರೇಸು ವಟ್ಟವಿವಟ್ಟಂ ಕಥಿತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
ದಸಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಪಞ್ಚಮವಗ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಪರಮತ್ಥದೀಪನಿಯಾ ಖುದ್ದಕನಿಕಾಯ-ಅಟ್ಠಕಥಾಯ
ಇತಿವುತ್ತಕಸ್ಸ ತಿಕನಿಪಾತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।