೪. ಇನ್ದ್ರಿಯಕಥಾ
೧. ಪಠಮಸುತ್ತನ್ತನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೧೮೪. ಇದಾನಿ ಏವಂ ಮೇ ಸುತನ್ತಿಆದಿಮಾಹ।
ತತ್ಥ ಏವನ್ತಿ ನಿಪಾತಪದಂ। ಮೇತಿಆದೀನಿ ನಾಮಪದಾನಿ। ವಿಹರತೀತಿ ಏತ್ಥ ವಿ-ಇತಿ ಉಪಸಗ್ಗಪದಂ, ಹರತೀತಿ ಆಖ್ಯಾತಪದನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ತಾವ ನಯೇನ ಪದವಿಭಾಗೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ಅತ್ಥತೋ ಪನ ಉಪಮೂಪದೇಸಗರಹಪಸಂಸನಾಕಾರವಚನಗ್ಗಹಣೇಸು ಏವಂ-ಸದ್ದೋ ದಿಸ್ಸತಿ ನಿದಸ್ಸನತ್ಥೇ ಚ ಅವಧಾರಣತ್ಥೇ ಚ। ಇಧ ಪನ ಏವಂಸದ್ದೋ ಆಕಾರತ್ಥೇ ನಿದಸ್ಸನತ್ಥೇ ಚ ವಿಞ್ಞುಜನೇನ ಪವುತ್ತೋ, ತಥೇವ ಅವಧಾರಣತ್ಥೇ ಚ।
ತತ್ಥ ಆಕಾರತ್ಥೇನ ಏವಂಸದ್ದೇನ ಏತಮತ್ಥಂ ದೀಪೇತಿ – ನಾನಾನಯನಿಪುಣಮನೇಕಜ್ಝಾಸಯಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಅತ್ಥಬ್ಯಞ್ಜನಸಮ್ಪನ್ನಂ ವಿವಿಧಪಾಟಿಹಾರಿಯಂ ಧಮ್ಮತ್ಥದೇಸನಾಪಟಿವೇಧಗಮ್ಭೀರಂ ಸಬ್ಬಸತ್ತಾನಂ ಸಕಸಕಭಾಸಾನುರೂಪತೋ ಸೋತಪಥಮಾಗಚ್ಛನ್ತಂ ತಸ್ಸ ಭಗವತೋ ವಚನಂ ಸಬ್ಬಪ್ಪಕಾರೇನ ಕೋ ಸಮತ್ಥೋ ವಿಞ್ಞಾತುಂ, ಸಬ್ಬಥಾಮೇನ ಪನ ಸೋತುಕಾಮತಂ ಜನೇತ್ವಾಪಿ ಏವಂ ಮೇ ಸುತಂ, ಮಯಾಪಿ ಏಕೇನಾಕಾರೇನ ಸುತನ್ತಿ।
ನಿದಸ್ಸನತ್ಥೇನ ‘‘ನಾಹಂ ಸಯಮ್ಭೂ, ನ ಮಯಾ ಇದಂ ಸಚ್ಛಿಕತ’’ನ್ತಿ ಅತ್ತಾನಂ ಪರಿಮೋಚೇನ್ತೋ ‘‘ಏವಂ ಮೇ ಸುತಂ, ಮಯಾಪಿ ಏವಂ ಸುತ’’ನ್ತಿ ಇದಾನಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಕಲಂ ಸುತ್ತಂ ನಿದಸ್ಸೇತಿ।
ಅವಧಾರಣತ್ಥೇನ
ಮೇಸದ್ದೋ ಕರಣಸಮ್ಪದಾನಸಾಮಿಅತ್ಥೇಸು ದಿಸ್ಸತಿ। ಇಧ ಪನ ‘‘ಮಯಾ ಸುತಂ, ಮಮ ಸುತ’’ನ್ತಿ ಚ ಅತ್ಥದ್ವಯೇ ಯುಜ್ಜತಿ।
ಸುತನ್ತಿ ಅಯಂಸದ್ದೋ ಸಉಪಸಗ್ಗೋ ಅನುಪಸಗ್ಗೋ ಚ ವಿಸ್ಸುತಗಮನಕಿಲಿನ್ನಉಪಚಿತಅನುಯೋಗಸೋತವಿಞ್ಞೇಯ್ಯೇಸು ದಿಸ್ಸತಿ ವಿಞ್ಞಾತೇಪಿ ಚ ಸೋತದ್ವಾರಾನುಸಾರೇನ। ಇಧ ಪನಸ್ಸ ಸೋತದ್ವಾರಾನುಸಾರೇನ ಉಪಧಾರಿತನ್ತಿ ವಾ ಉಪಧಾರಣನ್ತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ। ಮೇ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಹಿ ಮಯಾತಿಅತ್ಥೇ ಸತಿ ‘‘ಏವಂ ಮಯಾ ಸುತಂ ಸೋತದ್ವಾರಾನುಸಾರೇನ ಉಪಧಾರಿತ’’ನ್ತಿ ಯುಜ್ಜತಿ, ಮಮಾತಿಅತ್ಥೇ ಸತಿ ‘‘ಏವಂ ಮಮ ಸುತಂ ಸೋತದ್ವಾರಾನುಸಾರೇನ ಉಪಧಾರಣ’’ನ್ತಿ ಯುಜ್ಜತಿ।
ಅಪಿಚ ‘‘ಏವಂ ಮೇ ಸುತ’’ನ್ತಿ ಅತ್ತನಾ ಉಪ್ಪಾದಿತಭಾವಂ ಅಪ್ಪಟಿಜಾನನ್ತೋ ಪುರಿಮಸವನಂ ವಿವರನ್ತೋ ‘‘ಸಮ್ಮುಖಾ ಪಟಿಗ್ಗಹಿತಮಿದಂ ಮಯಾ ತಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಚತುವೇಸಾರಜ್ಜವಿಸಾರದಸ್ಸ ದಸಬಲಧರಸ್ಸ ಆಸಭಟ್ಠಾನಟ್ಠಾಯಿನೋ ಸೀಹನಾದನಾದಿನೋ ಸಬ್ಬಸತ್ತುತ್ತಮಸ್ಸ ಧಮ್ಮಿಸ್ಸರಸ್ಸ ಧಮ್ಮರಾಜಸ್ಸ ಧಮ್ಮಾಧಿಪತಿನೋ ಧಮ್ಮದೀಪಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸರಣಸ್ಸ ಸದ್ಧಮ್ಮವರಚಕ್ಕವತ್ತಿನೋ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ ವಚನಂ, ನ ಏತ್ಥ ಅತ್ಥೇ ವಾ ಧಮ್ಮೇ ವಾ ಪದೇ ವಾ ಬ್ಯಞ್ಜನೇ ವಾ ಕಙ್ಖಾ ವಾ ವಿಮತಿ ವಾ ಕಾತಬ್ಬಾ’’ತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಧಮ್ಮೇ ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಂ ವಿನಾಸೇತಿ, ಸದ್ಧಾಸಮ್ಪದಂ ಉಪ್ಪಾದೇತೀತಿ। ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –
‘‘ವಿನಾಸಯತಿ ಅಸ್ಸದ್ಧಂ, ಸದ್ಧಂ ವಡ್ಢೇತಿ ಸಾಸನೇ।
ಏವಂ ಮೇ ಸುತಮಿಚ್ಚೇವಂ, ವದಂ ಗೋತಮಸಾವಕೋ’’ತಿ॥
ಏಕನ್ತಿ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದನಿದ್ದೇಸೋ। ಸಮಯನ್ತಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನನಿದ್ದೇಸೋ। ಏಕಂ ಸಮಯನ್ತಿ ಅನಿಯಮಿತಪರಿದೀಪನಂ। ತತ್ಥ ಸಮಯಸದ್ದೋ –
ಸಮವಾಯೇ
ಪಟಿಲಾಭೇ ಪಹಾನೇ ಚ, ಪಟಿವೇಧೇ ಚ ದಿಸ್ಸತಿ॥
ಇಧ
ತತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಏತೇಸು ಸಂವಚ್ಛರಾದೀಸು ಸಮಯೇಸು ಯಂ ಯಂ ಸುತ್ತಂ ಯಮ್ಹಿ ಯಮ್ಹಿ ಸಂವಚ್ಛರೇ ಉತುಮ್ಹಿ ಮಾಸೇ ಪಕ್ಖೇ ರತ್ತಿಭಾಗೇ ದಿವಸಭಾಗೇ ವಾ ವುತ್ತಂ, ಸಬ್ಬಂ ತಂ ಥೇರಸ್ಸ ಸುವಿದಿತಂ ಸುವವತ್ಥಾಪಿತಂ ಪಞ್ಞಾಯ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ‘‘ಏವಂ ಮೇ ಸುತಂ ಅಸುಕಸಂವಚ್ಛರೇ ಅಸುಕಉತುಮ್ಹಿ ಅಸುಕಮಾಸೇ ಅಸುಕಪಕ್ಖೇ ಅಸುಕರತ್ತಿಭಾಗೇ ಅಸುಕದಿವಸಭಾಗೇ ವಾ’’ತಿ ಏವಂ ವುತ್ತೇ ನ ಸಕ್ಕಾ ಸುಖೇನ ಧಾರೇತುಂ ವಾ ಉದ್ದಿಸಿತುಂ ವಾ ಉದ್ದಿಸಾಪೇತುಂ ವಾ, ಬಹು ಚ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಏಕೇನೇವ ಪದೇನ ತಮತ್ಥಂ ಸಮೋಧಾನೇತ್ವಾ ‘‘ಏಕಂ ಸಮಯ’’ನ್ತಿ ಆಹ।
ಯೇ ವಾ ಇಮೇ ಗಬ್ಭೋಕ್ಕನ್ತಿಸಮಯೋ ಜಾತಿಸಮಯೋ ಸಂವೇಗಸಮಯೋ ಅಭಿನಿಕ್ಖಮನಸಮಯೋ ದುಕ್ಕರಕಾರಿಕಸಮಯೋ ಮಾರವಿಜಯಸಮಯೋ ಅಭಿಸಮ್ಬೋಧಿಸಮಯೋ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಸುಖವಿಹಾರಸಮಯೋ ದೇಸನಾಸಮಯೋ ಪರಿನಿಬ್ಬಾನಸಮಯೋತಿಏವಮಾದಯೋ ಭಗವತೋ ದೇವಮನುಸ್ಸೇಸು ಅತಿವಿಯ ಪಕಾಸಾ ಅನೇಕಕಾಲಪ್ಪಭೇದಾ ಏವ ಸಮಯಾ, ತೇಸು ಸಮಯೇಸು ದೇಸನಾಸಮಯಸಙ್ಖಾತಂ ಏಕಂ ಸಮಯನ್ತಿ ದೀಪೇತಿ। ಯೋ ಚಾಯಂ ಞಾಣಕರುಣಾಕಿಚ್ಚಸಮಯೇಸು ಕರುಣಾಕಿಚ್ಚಸಮಯೋ, ಅತ್ತಹಿತಪರಹಿತಪಟಿಪತ್ತಿಸಮಯೇಸು ಪರಹಿತಪಟಿಪತ್ತಿಸಮಯೋ, ಸನ್ನಿಪತಿತಾನಂ ಕರಣೀಯದ್ವಯಸಮಯೇಸು ಧಮ್ಮಿಕಥಾಸಮಯೋ, ದೇಸನಾಪಟಿಪತ್ತಿಸಮಯೇಸು ದೇಸನಾಸಮಯೋ, ತೇಸುಪಿ ಸಮಯೇಸು ಅಞ್ಞತರಂ ಸಮಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಏಕಂ ಸಮಯ’’ನ್ತಿ ಆಹ।
ಯಸ್ಮಾ ಪನ ‘‘ಏಕಂ ಸಮಯ’’ನ್ತಿ ಅಚ್ಚನ್ತಸಂಯೋಗತ್ಥೋ ಸಮ್ಭವತಿ। ಯಞ್ಹಿ ಸಮಯಂ ಭಗವಾ ಇಮಂ ಅಞ್ಞಂ ವಾ ಸುತ್ತನ್ತಂ ದೇಸೇಸಿ, ಅಚ್ಚನ್ತಮೇವ ತಂ ಸಮಯಂ ಕರುಣಾವಿಹಾರೇನ ವಿಹಾಸಿ, ತಸ್ಮಾ ತದತ್ಥಜೋತನತ್ಥಂ ಇಧ ಉಪಯೋಗವಚನನಿದ್ದೇಸೋ ಕತೋತಿ।
ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –
‘‘ತಂ ತಂ ಅತ್ಥಮಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ, ಭುಮ್ಮೇನ ಕರಣೇನ ಚ।
ಅಞ್ಞತ್ರ ಸಮಯೋ ವುತ್ತೋ, ಉಪಯೋಗೇನ ಸೋ ಇಧಾ’’ತಿ॥
ಪೋರಾಣಾ
ಭಗವಾತಿ ಗರು। ಗರುಞ್ಹಿ ಲೋಕೇ ‘‘ಭಗವಾ’’ತಿ ವದನ್ತಿ। ಅಯಞ್ಚ ಸಬ್ಬಗುಣವಿಸಿಟ್ಠತಾಯ ಸಬ್ಬಸತ್ತಾನಂ ಗರು, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಭಗವಾ’’ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಪೋರಾಣೇಹಿಪಿ ವುತ್ತಂ –
‘‘ಭಗವಾತಿ
ಗರು ಗಾರವಯುತ್ತೋ ಸೋ, ಭಗವಾ ತೇನ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ॥
ಅಪಿಚ –
‘‘ಭಾಗ್ಯವಾ ಭಗ್ಗವಾ ಯುತ್ತೋ, ಭಗೇಹಿ ಚ ವಿಭತ್ತವಾ।
ಭತ್ತವಾ ವನ್ತಗಮನೋ, ಭವೇಸು ಭಗವಾ ತತೋ’’ತಿ॥ –
ಇಮಿಸ್ಸಾಪಿ ಗಾಥಾಯ ವಸೇನ ಅಸ್ಸ ಪದಸ್ಸ ವಿತ್ಥಾರತೋ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಸೋ ಚ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೇ ಬುದ್ಧಾನುಸ್ಸತಿನಿದ್ದೇಸೇ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೧.೧೨೩ ಆದಯೋ) ವುತ್ತೋಯೇವ।
ಏತ್ತಾವತಾ ಚೇತ್ಥ ಏವನ್ತಿ ವಚನೇನ ದೇಸನಾಸಮ್ಪತ್ತಿಂ ನಿದ್ದಿಸತಿ, ಮೇ ಸುತನ್ತಿ ಸಾವಕಸಮ್ಪತ್ತಿಂ, ಏಕಂ ಸಮಯನ್ತಿ ಕಾಲಸಮ್ಪತ್ತಿಂ, ಭಗವಾತಿ ದೇಸಕಸಮ್ಪತ್ತಿಂ।
ಸಾವತ್ಥಿಯನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಚ ಸವತ್ಥಸ್ಸ ಇಸಿನೋ ನಿವಾಸಟ್ಠಾನಭೂತಾ ನಗರೀ ಸಾವತ್ಥೀ, ಯಥಾ ಕಾಕನ್ದೀ ಮಾಕನ್ದೀತಿ ಏವಂ ತಾವ ಅಕ್ಖರಚಿನ್ತಕಾ। ಅಟ್ಠಕಥಾಚರಿಯಾ ಪನ ಭಣನ್ತಿ – ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಮನುಸ್ಸಾನಂ ಉಪಭೋಗಪರಿಭೋಗಂ ಸಬ್ಬಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೀತಿ ಸಾವತ್ಥೀ, ಸತ್ಥಸಮಾಯೋಗೇ ಚ ಕಿಂ ಭಣ್ಡಮತ್ಥೀತಿ ಪುಚ್ಛಿತೇ ಸಬ್ಬಮತ್ಥೀತಿಪಿ ವಚನಮುಪಾದಾಯ ಸಾವತ್ಥೀ।
‘‘ಸಬ್ಬದಾ ಸಬ್ಬೂಪಕರಣಂ, ಸಾವತ್ಥಿಯಂ ಸಮೋಹಿತಂ।
ತಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬಮುಪಾದಾಯ, ಸಾವತ್ಥೀತಿ ಪವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ॥ –
ತಸ್ಸಂ ಸಾವತ್ಥಿಯಂ। ಸಮೀಪತ್ಥೇ ಭುಮ್ಮವಚನಂ। ವಿಹರತೀತಿ ಅವಿಸೇಸೇನ ಇರಿಯಾಪಥದಿಬ್ಬಬ್ರಹ್ಮಅರಿಯವಿಹಾರೇಸು
ಜೇತವನೇತಿ
ಅನಾಥಪಿಣ್ಡಿಕಸ್ಸ ಆರಾಮೇತಿ ಸುದತ್ತೋ ನಾಮ ಸೋ ಗಹಪತಿ ಮಾತಾಪಿತೂಹಿ ಕತನಾಮವಸೇನ। ಸಬ್ಬಕಾಮಸಮಿದ್ಧತಾಯ ಪನ ವಿಗತಮಚ್ಛೇರತಾಯ ಕರುಣಾದಿಗುಣಸಮಙ್ಗಿತಾಯ ಚ ನಿಚ್ಚಕಾಲಂ ಅನಾಥಾನಂ ಪಿಣ್ಡಮದಾಸಿ, ತೇನ ಅನಾಥಪಿಣ್ಡಿಕೋತಿ ಸಙ್ಖಂ ಗತೋ। ಆರಮನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಪಾಣಿನೋ, ವಿಸೇಸೇನ ವಾ ಪಬ್ಬಜಿತಾತಿ ಆರಾಮೋ, ತಸ್ಸ ಪುಪ್ಫಫಲಾದಿಸೋಭಾಯ ನಾತಿದೂರನಚ್ಚಾಸನ್ನತಾದಿಪಞ್ಚವಿಧಸೇನಾಸನಙ್ಗಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಚ ತತೋ ತತೋ ಆಗಮ್ಮ ರಮನ್ತಿ ಅಭಿರಮನ್ತಿ, ಅನುಕ್ಕಣ್ಠಿತಾ ಹುತ್ವಾ ನಿವಸನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾಯ ವಾ ಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಗತೇಪಿ ಅತ್ತನೋ ಅಬ್ಭನ್ತರಂ ಆನೇತ್ವಾ ರಮಾಪೇತೀತಿ ಆರಾಮೋ। ಸೋ ಹಿ ಅನಾಥಪಿಣ್ಡಿಕೇನ ಗಹಪತಿನಾ ಜೇತಸ್ಸ ರಾಜಕುಮಾರಸ್ಸ ಹತ್ಥತೋ ಅಟ್ಠಾರಸಹಿ ಹಿರಞ್ಞಕೋಟೀಹಿ ಕೋಟಿಸನ್ಥರೇನ ಕೀಣಿತ್ವಾ ಅಟ್ಠಾರಸಹಿ ಹಿರಞ್ಞಕೋಟೀಹಿ ಸೇನಾಸನಾನಿ ಕಾರಾಪೇತ್ವಾ ಅಟ್ಠಾರಸಹಿ ಹಿರಞ್ಞಕೋಟೀಹಿ ವಿಹಾರಮಹಂ ನಿಟ್ಠಾಪೇತ್ವಾ ಏವಂ ಚತುಪಞ್ಞಾಸಹಿರಞ್ಞಕೋಟಿಪರಿಚ್ಚಾಗೇನ ಬುದ್ಧಪ್ಪಮುಖಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುಸಙ್ಘಸ್ಸ ನಿಯ್ಯಾದಿತೋ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಅನಾಥಪಿಣ್ಡಿಕಸ್ಸ ಆರಾಮೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತಸ್ಮಿಂ ಅನಾಥಪಿಣ್ಡಿಕಸ್ಸ ಆರಾಮೇ।
ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಜೇತವನೇ’’ತಿವಚನಂ ಪುರಿಮಸಾಮಿಪರಿಕಿತ್ತನಂ, ‘‘ಅನಾಥಪಿಣ್ಡಿಕಸ್ಸ ಆರಾಮೇ’’ತಿ ಪಚ್ಛಿಮಸಾಮಿಪರಿಕಿತ್ತನಂ। ಕಿಮೇತೇಸಂ ಪರಿಕಿತ್ತನೇ ಪಯೋಜನನ್ತಿ? ಪುಞ್ಞಕಾಮಾನಂ ದಿಟ್ಠಾನುಗತಿಆಪಜ್ಜನಂ। ತತ್ಥ ಹಿ ದ್ವಾರಕೋಟ್ಠಕಪಾಸಾದಮಾಪನೇ ಭೂಮಿವಿಕ್ಕಯಲದ್ಧಾ ಅಟ್ಠಾರಸ ಹಿರಞ್ಞಕೋಟಿಯೋ
ತತ್ಥ ಸಿಯಾ – ಯದಿ ತಾವ ಭಗವಾ ಸಾವತ್ಥಿಯಂ ವಿಹರತಿ, ‘‘ಜೇತವನೇ ಅನಾಥಪಿಣ್ಡಿಕಸ್ಸ ಆರಾಮೇ’’ತಿ ನ ವತ್ತಬ್ಬಂ। ಅಥ ತತ್ಥ ವಿಹರತಿ, ‘‘ಸಾವತ್ಥಿಯ’’ನ್ತಿ ನ ವತ್ತಬ್ಬಂ। ನ ಹಿ ಸಕ್ಕಾ ಉಭಯತ್ಥ ಏಕಂ ಸಮಯಂ ವಿಹರಿತುನ್ತಿ। ನ
ತತ್ಥ ಸಾವತ್ಥಿಕಿತ್ತನೇನ ಆಯಸ್ಮಾ ಸಾರಿಪುತ್ತೋ ಭಗವತೋ ಗಹಟ್ಠಾನುಗ್ಗಹಕರಣಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ಜೇತವನಾದಿಕಿತ್ತನೇನ ಪಬ್ಬಜಿತಾನುಗ್ಗಹಕರಣಂ। ತಥಾ ಪುರಿಮೇನ ಪಚ್ಚಯಗ್ಗಹಣತೋ ಅತ್ತಕಿಲಮಥಾನುಯೋಗವಿವಜ್ಜನಂ, ಪಚ್ಛಿಮೇನ ವತ್ಥುಕಾಮಪ್ಪಹಾನತೋ ಕಾಮಸುಖಲ್ಲಿಕಾನುಯೋಗವಿವಜ್ಜನೂಪಾಯಂ। ಅಥ ವಾ ಪುರಿಮೇನ ಚ ಧಮ್ಮದೇಸನಾಭಿಯೋಗಂ, ಪಚ್ಛಿಮೇನ ವಿವೇಕಾಧಿಮುತ್ತಿಂ। ಪುರಿಮೇನ ಕರುಣಾಯ ಉಪಗಮನಂ, ಪಚ್ಛಿಮೇನ ಪಞ್ಞಾಯ ಅಪಗಮನಂ। ಪುರಿಮೇನ ಸತ್ತಾನಂ ಹಿತಸುಖನಿಪ್ಫಾದನಾಧಿಮುತ್ತತಂ, ಪಚ್ಛಿಮೇನ ಪರಹಿತಸುಖಕರಣೇ ನಿರುಪಲೇಪತಂ। ಪುರಿಮೇನ ಧಮ್ಮಿಕಸುಖಾಪರಿಚ್ಚಾಗನಿಮಿತ್ತಂ ಫಾಸುವಿಹಾರಂ, ಪಚ್ಛಿಮೇನ ಉತ್ತರಿಮನುಸ್ಸಧಮ್ಮಾನುಯೋಗನಿಮಿತ್ತಂ। ಪುರಿಮೇನ ಮನುಸ್ಸಾನಂ ಉಪಕಾರಬಹುಲತಂ, ಪಚ್ಛಿಮೇನ ದೇವಾನಂ। ಪುರಿಮೇನ ಲೋಕೇ ಜಾತಸ್ಸ ಲೋಕೇ ಸಂವದ್ಧಭಾವಂ, ಪಚ್ಛಿಮೇನ ಲೋಕೇನ ಅನುಪಲಿತ್ತತಂ। ಪುರಿಮೇನ ‘‘ಏಕಪುಗ್ಗಲೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಲೋಕೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಬಹುಜನಹಿತಾಯ ಬಹುಜನಸುಖಾಯ ಲೋಕಾನುಕಮ್ಪಾಯ ಅತ್ಥಾಯ ಹಿತಾಯ ಸುಖಾಯ ದೇವಮನುಸ್ಸಾನಂ। ಕತಮೋ ಏಕಪುಗ್ಗಲೋ? ತಥಾಗತೋ ಅರಹಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೧.೧೭೦) ವಚನತೋ ಯದತ್ಥಂ ಭಗವಾ ಉಪ್ಪನ್ನೋ, ತದತ್ಥಪರಿದೀಪನಂ, ಪಚ್ಛಿಮೇನ ಯತ್ಥ ಉಪ್ಪನ್ನೋ, ತದನುರೂಪವಿಹಾರಪರಿದೀಪನಂ। ಭಗವಾ ಹಿ ಪಠಮಂ ಲುಮ್ಬಿನಿವನೇ, ದುತಿಯಂ ಬೋಧಿಮಣ್ಡೇತಿ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ವನೇಯೇವ ಉಪ್ಪನ್ನೋ, ತೇನಸ್ಸ ವನೇಯೇವ ವಿಹಾರಂ ದಸ್ಸೇತೀತಿ ಏವಮಾದಿನಾ ನಯೇನೇತ್ಥ ಅತ್ಥಯೋಜನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ತತ್ರಾತಿ ಖೋತಿ ಪದಪೂರಣಮತ್ತೇ ಅವಧಾರಣತ್ಥೇ ಆದಿಕಾಲತ್ಥೇ ವಾ ನಿಪಾತೋ। ಭಗವಾತಿ ಲೋಕಗರುದೀಪನಂ। ಭಿಕ್ಖೂತಿ ಕಥಾಸವನಯುತ್ತಪುಗ್ಗಲವಚನಂ। ಅಪಿಚೇತ್ಥ ‘‘ಭಿಕ್ಖಕೋತಿ ಭಿಕ್ಖು, ಭಿಕ್ಖಾಚರಿಯಂ ಅಜ್ಝುಪಗತೋತಿ ಭಿಕ್ಖೂ’’ತಿಆದಿನಾ (ವಿಭ॰ ೫೧೦; ಪಾರಾ॰ ೪೫) ನಯೇನ ವಚನತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಆಮನ್ತೇಸೀತಿ ಆಲಪಿ ಅಭಾಸಿ ಸಮ್ಬೋಧೇಸಿ, ಅಯಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ। ಅಞ್ಞತ್ರ ಭಿಕ್ಖವೋತಿ ಆಮನ್ತನಾಕಾರದೀಪನಂ। ತೇನ ತೇಸಂ ಭಿಕ್ಖೂನಂ ಭಿಕ್ಖನಸೀಲತಾಭಿಕ್ಖನಧಮ್ಮತಾಭಿಕ್ಖನೇಸಾಧುಕಾರಿತಾದಿಗುಣಯೋಗಸಿದ್ಧೇನ ವಚನೇನ ಹೀನಾಧಿಕಜನಸೇವಿತಂ ವುತ್ತಿಂ ಪಕಾಸೇನ್ತೋ ಉದ್ಧತದೀನಭಾವನಿಗ್ಗಹಂ ಕರೋತಿ। ‘‘ಭಿಕ್ಖವೋ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಚ ಕರುಣಾವಿಪ್ಫಾರಸೋಮ್ಮಹದಯನಯನನಿಪಾತಪುಬ್ಬಙ್ಗಮೇನ ವಚನೇನ ತೇ ಅತ್ತನೋ ಮುಖಾಭಿಮುಖೇ ಕರೋನ್ತೋ ತೇನೇವ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾದೀಪಕೇನ ವಚನೇನ ನೇಸಂ ಸೋತುಕಮ್ಯತಂ ಜನೇತಿ। ತೇನೇವ ಚ ಸಮ್ಬೋಧನತ್ಥೇನ ವಚನೇನ ಸಾಧುಕಸವನಮನಸಿಕಾರೇಪಿ ತೇ ನಿಯೋಜೇತಿ। ಸಾಧುಕಸವನಮನಸಿಕಾರಾಯತ್ತಾ ಹಿ ಸಾಸನಸಮ್ಪತ್ತಿ।
ಅಪರೇಸು ದೇವಮನುಸ್ಸೇಸು ವಿಜ್ಜಮಾನೇಸು ಕಸ್ಮಾ ಭಿಕ್ಖೂಯೇವ ಆಮನ್ತೇಸೀತಿ ಚೇ? ಜೇಟ್ಠಸೇಟ್ಠಾಸನ್ನಸದಾಸನ್ನಿಹಿತಭಾಜನಭಾವತೋ। ಸಬ್ಬಪರಿಸಸಾಧಾರಣಾ ಹಿ ಭಗವತೋ ಧಮ್ಮದೇಸನಾ। ಪರಿಸಾಯ ಚ ಜೇಟ್ಠಾ ಭಿಕ್ಖೂ ಪಠಮುಪ್ಪನ್ನತ್ತಾ, ಸೇಟ್ಠಾ ಅನಗಾರಿಯಭಾವಂ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ಸತ್ಥು ಚರಿಯಾನುವಿಧಾಯಕತ್ತಾ ಸಕಲಸಾಸನಪಟಿಗ್ಗಾಹಕತ್ತಾ ಚ, ಆಸನ್ನಾ ತತ್ಥ ನಿಸಿನ್ನೇಸು ಸತ್ಥುಸನ್ನಿಕತ್ತಾ, ಸದಾಸನ್ನಿಹಿತಾ ಸತ್ಥುಸನ್ತಿಕಾವಚರತ್ತಾ, ಧಮ್ಮದೇಸನಾಯ ಚ ತೇ ಏವ ಭಾಜನಂ ಯಥಾನುಸಿಟ್ಠಂ ಪಟಿಪತ್ತಿಸಬ್ಭಾವತೋ।
ತತ್ಥ ಸಿಯಾ – ಕಿಮತ್ಥಂ ಪನ ಭಗವಾ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇನ್ತೋ ಪಠಮಂ ಭಿಕ್ಖೂ ಆಮನ್ತೇಸಿ, ನ ಧಮ್ಮಮೇವ ದೇಸೇಸೀತಿ? ಸತಿಜನನತ್ಥಂ। ಪರಿಸಾಯ ಹಿ ಭಿಕ್ಖೂ ಅಞ್ಞಂ ಚಿನ್ತೇನ್ತಾಪಿ ವಿಕ್ಖಿತ್ತಚಿತ್ತಾಪಿ ಧಮ್ಮಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಾಪಿ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಮನಸಿಕರೋನ್ತಾಪಿ ನಿಸಿನ್ನಾ ಹೋನ್ತಿ, ತೇ ಅನಾಮನ್ತೇತ್ವಾ ಧಮ್ಮೇ ದೇಸಿಯಮಾನೇ ‘‘ಅಯಂ ದೇಸನಾ ಕಿಂನಿದಾನಾ ಕಿಂಪಚ್ಚಯಾ ಕತಮಾಯ ಅತ್ಥುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ದೇಸಿತಾ’’ತಿ ಸಲ್ಲಕ್ಖೇತುಂ ಅಸಕ್ಕೋನ್ತಾ ವಿಕ್ಖೇಪಂ ಆಪಜ್ಜೇಯ್ಯುಂ, ದುಗ್ಗಹಿತಂ ವಾ ಗಣ್ಹೇಯ್ಯುಂ
ಭದನ್ತೇತಿ ಗಾರವವಚನಮೇತಂ, ಸತ್ಥುನೋ ಪಟಿವಚನದಾನಂ ವಾ। ಅಪಿಚೇತ್ಥ ‘‘ಭಿಕ್ಖವೋ’’ತಿ ವದಮಾನೋ ಭಗವಾ ತೇ ಭಿಕ್ಖೂ ಆಲಪತಿ, ‘‘ಭದನ್ತೇ’’ತಿ ವದಮಾನಾ ತೇ ಭಗವನ್ತಂ ಪಚ್ಚಾಲಪನ್ತಿ। ತಥಾ ‘‘ಭಿಕ್ಖವೋ’’ತಿ ಭಗವಾ ಆಭಾಸತಿ, ‘‘ಭದನ್ತೇ’’ತಿ ತೇ ಪಚ್ಚಾಭಾಸನ್ತಿ। ‘‘ಭಿಕ್ಖವೋ’’ತಿ ಪಟಿವಚನಂ ದಾಪೇತಿ, ಭದನ್ತೇತಿ ಪಟಿವಚನಂ ದೇನ್ತಿ। ತೇ ಭಿಕ್ಖೂತಿ ಯೇ ಭಗವಾ ಆಮನ್ತೇಸಿ। ಭಗವತೋ ಪಚ್ಚಸ್ಸೋಸುನ್ತಿ ಭಗವಾ ಏತದವೋಚಾತಿ ಭಗವಾ ಏತಂ ಇದಾನಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಕಲಸುತ್ತಂ ಅವೋಚ।
ಏತ್ತಾವತಾ
ಸುತ್ತನ್ತೇ ಪಞ್ಚಾತಿ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದೋ। ಇಮಾನಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನೀತಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಧಮ್ಮನಿದಸ್ಸನಂ। ಇನ್ದ್ರಿಯಟ್ಠೋ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತೋ।
೧೮೫. ಇದಾನಿ ಇಮಂ ಸುತ್ತನ್ತಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸುತ್ತನ್ತೇ ವುತ್ತಾನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ವಿಸುದ್ಧಿಭಾವನಾವಿಧಾನಂ ಭಾವಿತತ್ತಂ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಞ್ಚ ದಸ್ಸೇತುಕಾಮೋ ಇಮಾನಿ ಪಞ್ಚಿನ್ದ್ರಿಯಾನೀತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ವಿಸುಜ್ಝನ್ತೀತಿ ವಿಸುದ್ಧಿಂ ಪಾಪುಣನ್ತಿ। ಅಸ್ಸದ್ಧೇತಿ ತೀಸು ರತನೇಸು ಸದ್ಧಾವಿರಹಿತೇ। ಸದ್ಧೇತಿ ತೀಸು ರತನೇಸು ಸದ್ಧಾಸಮ್ಪನ್ನೇ। ಸೇವತೋತಿ ಭಜತೋತಿ ಉಪಸಙ್ಕಮನ್ತಸ್ಸ। ಪಯಿರುಪಾಸತೋತಿ ಸಕ್ಕಚ್ಚಂ ಉಪನಿಸೀದನ್ತಸ್ಸ। ಪಸಾದನೀಯೇ ಸುತ್ತನ್ತೇತಿ ಪಸಾದಜನಕೇ ರತನತ್ತಯಗುಣಪಟಿಸಂಯುತ್ತೇ ಸುತ್ತನ್ತೇ। ಕುಸೀತೇತಿ ಕುಚ್ಛಿತೇನ ಆಕಾರೇನ ಸೀದನ್ತೀತಿ ಕುಸೀದಾ, ಕುಸೀದಾ ಏವ ಕುಸೀತಾ। ತೇ ಕುಸೀತೇ। ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನೇತಿ ಚತುಕಿಚ್ಚಸಾಧಕವೀರಿಯಪಟಿಸಂಯುತ್ತಸುತ್ತನ್ತೇ। ಮುಟ್ಠಸ್ಸತೀತಿ ನಟ್ಠಸ್ಸತಿಕೇ। ಸತಿಪಟ್ಠಾನೇತಿ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾಧಿಕಾರಕೇ ಸುತ್ತನ್ತೇ। ಝಾನವಿಮೋಕ್ಖೇತಿ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಅಟ್ಠವಿಮೋಕ್ಖತಿವಿಧವಿಮೋಕ್ಖಾಧಿಕಾರಕೇ ಸುತ್ತನ್ತೇ। ದುಪ್ಪಞ್ಞೇತಿ ನಿಪ್ಪಞ್ಞೇ, ಪಞ್ಞಾಭಾವತೋ ವಾ ದುಟ್ಠಾ ಪಞ್ಞಾ ಏತೇಸನ್ತಿ ದುಪ್ಪಞ್ಞಾ। ತೇ ದುಪ್ಪಞ್ಞೇ। ಗಮ್ಭೀರಞಾಣಚರಿಯನ್ತಿ ಚತುಸಚ್ಚಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಾದಿಪಟಿಸಂಯುತ್ತೇ ಸುತ್ತನ್ತೇ, ಞಾಣಕಥಾಸದಿಸೇ ವಾ। ಸುತ್ತನ್ತಕ್ಖನ್ಧೇತಿ ಸುತ್ತನ್ತಕೋಟ್ಠಾಸೇ। ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯನ್ತಿಆದೀಸು ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯನ್ತಿ ಅಸ್ಸದ್ಧಭಾವಂ। ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯೇ ಆದೀನವದಸ್ಸಾವೀ ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಂ ಪಜಹನ್ತೋ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಭಾವೇತಿ, ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯೇ ಆನಿಸಂಸದಸ್ಸಾವೀ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಭಾವೇನ್ತೋ ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಂ ಕೋಸಜ್ಜನ್ತಿ ಕುಸೀತಭಾವಂ। ಪಮಾದನ್ತಿ ಸತಿವಿಪ್ಪವಾಸಂ। ಉದ್ಧಚ್ಚನ್ತಿ ಉದ್ಧತಭಾವಂ, ವಿಕ್ಖೇಪನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಹೀನತ್ತಾತಿ ಅಪ್ಪನಾವಸೇನ ಝಾನಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ಪಹೀನತ್ತಾ। ಸುಪ್ಪಹೀನತ್ತಾತಿ ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನಿವಸೇನ ವಿಪಸ್ಸನಾಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ಸುಟ್ಠು ಪಹೀನತ್ತಾ। ಭಾವಿತಂ ಹೋತಿ ಸುಭಾವಿತನ್ತಿ ವುತ್ತಕ್ಕಮೇನೇವ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಹಿ ವಿಪಕ್ಖವಸೇನ ಪಹೀನತ್ತಾ ‘‘ಸುಪ್ಪಹೀನತ್ತಾ’’ತಿ ವತ್ತುಂ ಯುಜ್ಜತಿ। ತಸ್ಮಾಯೇವ ಚ ‘‘ಸುಭಾವಿತ’’ನ್ತಿ, ನ ತಥಾ ಝಾನೇನ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಪಹಾತಬ್ಬಾನಂ ಪಹಾನೇನ ಭಾವನಾಸಿದ್ಧಿ, ಭಾವನಾಸಿದ್ಧಿಯಾ ಚ ಪಹಾತಬ್ಬಾನಂ ಪಹಾನಸಿದ್ಧಿ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಯಮಕಂ ಕತ್ವಾ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಂ।
೧೮೬. ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿವಾರೇ ಭಾವಿತಾನಿ ಚೇವ ಹೋನ್ತಿ ಸುಭಾವಿತಾನಿ ಚಾತಿ ಭಾವಿತಾನಂಯೇವ ಸುಭಾವಿತತಾ। ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಾನಿ ಚ ಸುಪ್ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಾನಿ ಚಾತಿ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಾನಂಯೇವ ಸುಪ್ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧತಾ ವುತ್ತಾ। ಫಲಕ್ಖಣೇ ಮಗ್ಗಕಿಚ್ಚನಿಬ್ಬತ್ತಿವಸೇನ ಭಾವಿತತಾ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧತಾ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಸಮುಚ್ಛೇದವಿಸುದ್ಧಿಯೋತಿ ಮಗ್ಗವಿಸುದ್ಧಿಯೋಯೇವ। ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿವಿಸುದ್ಧಿಯೋತಿ ಫಲವಿಸುದ್ಧಿಯೋ ಏವ।
ಇದಾನಿ ತಥಾ ವುತ್ತವಿಧಾನಾನಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಕಾರಕಪುಗ್ಗಲವಸೇನ ಯೋಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ಕತಿನಂ ಪುಗ್ಗಲಾನನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಸವನೇನ ಬುದ್ಧೋತಿ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧತೋ ಧಮ್ಮಕಥಾಸವನೇನ ಚತುಸಚ್ಚಂ ಬುದ್ಧವಾ, ಞಾತವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇದಂ ಖೀಣಾಸವೋತಿ ಆಹ। ಸೋಯೇವ ಹಿ ಸಬ್ಬಕಿಚ್ಚನಿಪ್ಫತ್ತಿಯಾ ಭಾವಿತಿನ್ದ್ರಿಯೋತಿ ವುತ್ತೋ। ಇತರೇಪಿ ಪನ ತಂತಂಮಗ್ಗಕಿಚ್ಚನಿಪ್ಫತ್ತಿಯಾ ಪರಿಯಾಯೇನ ಭಾವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಾ ಏವ। ತಸ್ಮಾ ಏವ ಚ ಚತೂಸು ಫಲಕ್ಖಣೇಸು ‘‘ಪಞ್ಚಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಭಾವಿತಾನಿ ಚೇವ ಹೋನ್ತಿ ಸುಭಾವಿತಾನಿ ಚಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ತೇಸಂ ಉಪರಿಮಗ್ಗತ್ಥಾಯ ಇನ್ದ್ರಿಯಭಾವನಾ ಅತ್ಥಿಯೇವ, ತಸ್ಮಾ ತೇ ನ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಭಾವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಾ। ಸಯಂ ಭೂತಟ್ಠೇನಾತಿ ಅನಾಚರಿಯೋ ಹುತ್ವಾ ಸಯಮೇವ ಅರಿಯಾಯ ಜಾತಿಯಾ ಭೂತಟ್ಠೇನ ಜಾತಟ್ಠೇನ ಭಗವಾ। ಸೋಪಿ ಹಿ ಭಾವನಾಸಿದ್ಧಿವಸೇನ ಫಲಕ್ಖಣೇ ಸಯಮ್ಭೂ ನಾಮ ಹೋತಿ। ಏವಂ ಸಯಂ ಭೂತಟ್ಠೇನ ಭಾವಿತಿನ್ದ್ರಿಯೋ। ಅಪ್ಪಮೇಯ್ಯಟ್ಠೇನಾತಿ ಅನನ್ತಗುಣಯೋಗತೋ ಪಮಾಣೇತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಟ್ಠೇನ। ಭಗವಾ ಫಲಕ್ಖಣೇ ಭಾವನಾಸಿದ್ಧಿತೋ ಅಪ್ಪಮೇಯ್ಯೋತಿ। ತಸ್ಮಾಯೇವ ಭಾವಿತಿನ್ದ್ರಿಯೋ।
ಪಠಮಸುತ್ತನ್ತನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೨. ದುತಿಯಸುತ್ತನ್ತನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೧೮೭. ಪುನ ಪಞ್ಚಿಮಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇತಿಆದಿಕಂ ಸುತ್ತನ್ತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ತತ್ಥ ಯೇ ಹಿ ಕೇಚೀತಿ ಅನವಸೇಸಪರಿಯಾದಾನಂ, ಹಿ-ಕಾರೋ ಪದಪೂರಣಮತ್ತೇ ನಿಪಾತೋ। ಸಮಣಾ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಾತಿ ಲೋಕವೋಹಾರವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ಸಮುದಯನ್ತಿ ಪಚ್ಚಯಂ। ಅತ್ಥಙ್ಗಮನ್ತಿ ಉಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಅಭಾವಗಮನಂ, ಅನುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಅನುಪ್ಪಾದಂ ವಾ। ಅಸ್ಸಾದನ್ತಿ ಆನಿಸಂಸಂ। ಆದೀನವನ್ತಿ ದೋಸಂ। ನಿಸ್ಸರಣನ್ತಿ ನಿಗ್ಗಮನಂ। ಯಥಾಭೂತನ್ತಿ ಯಥಾಸಭಾವಂ। ಸಮಣೇಸೂತಿ ಸಮಿತಪಾಪೇಸು। ಸಮಣಸಮ್ಮತಾತಿ ನ ಮಯಾ ಸಮಣಾತಿ ಸಮ್ಮತಾ। ‘‘ಸಮ್ಮತಾ’’ತಿ ವತ್ತಮಾನಕಾಲವಸೇನ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ಸದ್ದಲಕ್ಖಣವಸೇನ ‘‘ಮೇ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಸಾಮಿವಚನಮೇವ ಹೋತಿ। ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಸೂತಿ ಬಾಹಿತಪಾಪೇಸು। ಸಾಮಞ್ಞತ್ಥನ್ತಿ ಸಮಣಭಾವಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ। ಬ್ರಹ್ಮಞ್ಞತ್ಥನ್ತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಭಾವಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ। ದ್ವಯೇನಾಪಿ ಅರಹತ್ತಫಲಮೇವ ವುತ್ತಂ। ಅಥ ವಾ ಸಾಮಞ್ಞತ್ಥನ್ತಿ ಹೇಟ್ಠಾ ತೀಣಿ ಫಲಾನಿ। ಬ್ರಹ್ಮಞ್ಞತ್ಥನ್ತಿ ಅರಹತ್ತಫಲಂ। ಸಾಮಞ್ಞಬ್ರಹ್ಮಞ್ಞನ್ತಿ ಹಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗೋಯೇವ। ದಿಟ್ಠೇವ ಧಮ್ಮೇತಿ ಪಚ್ಚಕ್ಖೇಯೇವ ಅತ್ತಭಾವೇ। ಸಯಂ ಅಭಿಞ್ಞಾ ಸಚ್ಛಿಕತ್ವಾತಿ ಅತ್ತನಾಯೇವ ಅಧಿಕೇನ ಞಾಣೇನ ಪಚ್ಚಕ್ಖಂ ಕತ್ವಾ। ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜಾತಿ ಪಾಪುಣಿತ್ವಾ, ನಿಪ್ಫಾದೇತ್ವಾ ವಾ।
೧೮೮. ಸುತ್ತನ್ತನಿದ್ದೇಸೇ ಅಸೀತಿಸತನ್ತಿ ಅಸೀತಿಉತ್ತರಂ ಸತಂ। ಪಣ್ಡಿತೇಹಿ ‘‘ಅಸೀತಿಸತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತೇಹಿ ಆಕಾರೇಹೀತಿ ಯೋಜನಾ।
ಪುನ ಪಭೇದಗಣನಾಪುಚ್ಛಾಪುಬ್ಬಙ್ಗಮೇ ಗಣನಾನಿದ್ದೇಸೇ ಅಧಿಮೋಕ್ಖತ್ಥಾಯಾತಿ ಅಧಿಮುಚ್ಚನತ್ಥಾಯ ಸದ್ದಹನತ್ಥಾಯ। ಆವಜ್ಜನಾಯ ಸಮುದಯೋತಿ ಮನೋದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸಮುದಯೋ। ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಸಮುದಯೋತಿ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ, ಸದ್ಧಂ ಉಪ್ಪಾದೇಸ್ಸಾಮೀತಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗಾವಜ್ಜನಂ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೋ, ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಜವನಸ್ಸ ಆವಜ್ಜನಂ ಪಠಮಸ್ಸ ಜವನಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೋ, ದುತಿಯಜವನಾದೀನಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೋ। ಅಧಿಮೋಕ್ಖವಸೇನಾತಿ ಛನ್ದಸಮ್ಪಯುತ್ತಅಧಿಮೋಕ್ಖವಸೇನ। ಛನ್ದಸ್ಸ ಸಮುದಯೋತಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗಾವಜ್ಜನಪಚ್ಚಯಾ ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಅಧಿಮೋಕ್ಖಸಮ್ಪಯುತ್ತಸ್ಸ ಯೇವಾಪನಕಭೂತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಚ್ಛನ್ದಸ್ಸ ಸಮುದಯೋ। ಸೋ ಪನ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಸಹಜಾತಅಞ್ಞಮಞ್ಞನಿಸ್ಸಯಸಮ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತವಸೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಛನ್ದಾಧಿಪತಿಕಾಲೇ ಅಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ, ಸೋಯೇವ ದುತಿಯಸ್ಸ ಅನನ್ತರಸಮನನ್ತರಅನನ್ತರೂಪನಿಸ್ಸಯಾಸೇವನನತ್ಥಿವಿಗತವಸೇನ ಮನಸಿಕಾರೋತಿ ಸಾರಣಲಕ್ಖಣೋ ಯೇವಾಪನಕಮನಸಿಕಾರೋ। ಅಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯತಾ ಪನಸ್ಸ ನ ಹೋತಿ। ಸಮ್ಪಯುತ್ತೇಸು ಇಮೇಸಂ ದ್ವಿನ್ನಂಯೇವ ಗಹಣಂ ಬಲವಪಚ್ಚಯತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ವಸೇನಾತಿ ಭಾವನಾಭಿವುದ್ಧಿಯಾ ಇನ್ದ್ರಿಯಭಾವಂ ಪತ್ತಸ್ಸ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ವಸೇನ। ಏಕತ್ತುಪಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಏಕಾರಮ್ಮಣೇ ಅಚಲಭಾವೇನ ಭುಸಂ ಠಾನಂ ಉಪರೂಪರಿ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ। ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಸೇಸಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿಪಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ। ಏವಮೇಕೇಕಸ್ಸ ಇನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಚತ್ತಾರೋ ಚತ್ತಾರೋ ಸಮುದಯಾತಿ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ವೀಸತಿ ಸಮುದಯಾ ಹೋನ್ತಿ। ಪುನ ಚತುನ್ನಂ ಸಮುದಯಾನಂ ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ಸಮುದಯೇ ಪಞ್ಚ ಪಞ್ಚ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಯೋಜೇತ್ವಾ ವೀಸತಿ ಸಮುದಯಾ ವುತ್ತಾ। ಪಠಮವೀಸತಿ ನಾನಾಮಗ್ಗವಸೇನ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ, ದುತಿಯವೀಸತಿ ಏಕಮಗ್ಗವಸೇನ ದಟ್ಠಬ್ಬಾತಿ ವದನ್ತಿ। ಏವಂ ಚತ್ತಾಲೀಸ ಆಕಾರಾ ಹೋನ್ತಿ। ಅತ್ಥಙ್ಗಮವಾರೋಪಿ ಇಮಿನಾವ ನಯೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಸೋ ಪನ ಅತ್ಥಙ್ಗಮೋ ಇನ್ದ್ರಿಯಭಾವನಂ ಅನನುಯುತ್ತಸ್ಸ ಅಪ್ಪಟಿಲದ್ಧಾ ಪಟಿಲಾಭತ್ಥಙ್ಗಮೋ, ಇನ್ದ್ರಿಯಭಾವನಾಯ ಪರಿಹೀನಸ್ಸ ಪಟಿಲದ್ಧಪರಿಹಾನಿ ಅತ್ಥಙ್ಗಮೋ, ಫಲಪ್ಪತ್ತಸ್ಸ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಅತ್ಥಙ್ಗಮೋ। ಏಕತ್ತಅನುಪಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಏಕತ್ತೇ ಅನುಪಟ್ಠಾನಂ।
ಕ. ಅಸ್ಸಾದನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೧೮೯. ಅಸ್ಸಾದನಿದ್ದೇಸೇ ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಸ್ಸ ಅನುಪಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಅಸ್ಸದ್ಧೇ ಪುಗ್ಗಲೇ ಪರಿವಜ್ಜಯತೋ ಸದ್ಧೇ ಪುಗ್ಗಲೇ ಸೇವತೋ ಪಸಾದನೀಯಸುತ್ತನ್ತೇ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತೋ ತತ್ಥ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಂ ಬಹುಲೀಕರೋತೋ ಚ ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಸ್ಸ ಅನುಪಟ್ಠಾನಂ ಹೋತಿ। ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಪರಿಳಾಹಸ್ಸ ಅನುಪಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಅಸ್ಸದ್ಧಸ್ಸ ಸದ್ಧಾಕಥಾಯ ಪವತ್ತಮಾನಾಯ ದುಕ್ಖಂ ದೋಮನಸ್ಸಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಅಯಂ ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಪರಿಳಾಹೋ। ಅಧಿಮೋಕ್ಖಚರಿಯಾಯ ವೇಸಾರಜ್ಜನ್ತಿ ಸದ್ಧಾವತ್ಥುವಸೇನ ವಾ ಭಾವನಾಯ ವಾ ವಸಿಪ್ಪತ್ತಸ್ಸ ಸದ್ಧಾಪವತ್ತಿಯಾ ವಿಸಾರದಭಾವೋ ಹೋತಿ। ಸನ್ತೋ ಚ ವಿಹಾರಾಧಿಗಮೋತಿ ಸಮಥಸ್ಸ ವಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ವಾ ಪಟಿಲಾಭೋ। ಸುಖಂ ಸೋಮನಸ್ಸನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಚೇತಸಿಕಸುಖಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಸೋಮನಸ್ಸವಚನಂ। ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಸಮುಟ್ಠಿತಪಣೀತರೂಪಫುಟ್ಠಕಾಯಸ್ಸ ಕಾಯಿಕಸುಖಮ್ಪಿ ಲಬ್ಭತಿಯೇವ। ಸುಖಸೋಮನಸ್ಸಸ್ಸ ಪಧಾನಸ್ಸಾದತ್ತಾ ‘‘ಅಯಂ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಅಸ್ಸಾದೋ’’ತಿ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಇಮಿನಾವ ನಯೇನ ಸೇಸಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸಾದಾಪಿ ಯೋಜೇತ್ವಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ಖ. ಆದೀನವನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೧೯೦. ಆದೀನವನಿದ್ದೇಸೇ ಅನಿಚ್ಚಟ್ಠೇನಾತಿ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಅನಿಚ್ಚಟ್ಠೇನ। ಸೋ ಅನಿಚ್ಚಟ್ಠೋ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಆದೀನವೋತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಇತರದ್ವಯೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಇಮೇ ಸಮುದಯತ್ಥಙ್ಗಮಸ್ಸಾದಾದೀನವಾ ಲೋಕಿಯಇನ್ದ್ರಿಯಾನಮೇವಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
ಗ. ನಿಸ್ಸರಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೧೯೧. ನಿಸ್ಸರಣನಿದ್ದೇಸೇ ಅಧಿಮೋಕ್ಖಟ್ಠೇನಾತಿಆದೀಸು ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ಇನ್ದ್ರಿಯೇ ಪಞ್ಚ ಪಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಪಞ್ಚವೀಸತಿ ನಿಸ್ಸರಣಾನಿ ಮಗ್ಗಫಲವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ। ತತ್ಥ ತತೋ ಪಣೀತತರಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಪಟಿಲಾಭಾತಿ ತತೋ ವಿಪಸ್ಸನಾಕ್ಖಣೇ ಪವತ್ತಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯತೋ ಪುರಿಮತರಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಾ ನಿಸ್ಸಟಂ ಹೋತೀತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಪುರಿಮತರತೋ ವಿಪಸ್ಸನಾಕ್ಖಣೇ ಪವತ್ತಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯತೋ ನಿಕ್ಖನ್ತಂ ಹೋತಿ। ಇಮಿನಾವ ನಯೇನ ಫಲಕ್ಖಣೇ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಮ್ಪಿ ಉಭಯತ್ಥ ಸೇಸಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿಪಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾನಿ।
೧೯೨. ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಪಞ್ಚಹಿ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಹೀತಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನೂಪಚಾರೇ ಪಞ್ಚಹಿ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದಿಅಟ್ಠಸಮಾಪತ್ತಿವಸೇನ ಅಟ್ಠ ನಿಸ್ಸರಣಾನಿ, ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾದಿಅಟ್ಠಾರಸಮಹಾವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಅಟ್ಠಾರಸ ನಿಸ್ಸರಣಾನಿ, ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಾದಿವಸೇನ ಅಟ್ಠ ಲೋಕುತ್ತರನಿಸ್ಸರಣಾನಿ। ಏವಂ ಝಾನಸಮಾಪತ್ತಿಮಹಾವಿಪಸ್ಸನಾಮಗ್ಗಫಲವಸೇನ ಚತುತ್ತಿಂಸ ನಿಸ್ಸರಣಾನಿ ಪುರಿಮಪುರಿಮಸಮತಿಕ್ಕಮತೋ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ। ನೇಕ್ಖಮ್ಮೇ ಪಞ್ಚಿನ್ದ್ರಿಯಾನೀತಿಆದೀನಿ ಪನ ಸತ್ತತಿಂಸ ನಿಸ್ಸರಣಾನಿ ಪಟಿಪಕ್ಖಪಹಾನವಸೇನ ಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ। ತತ್ಥ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದೀಸು ಸತ್ತಸು ಸತ್ತ ನಿಸ್ಸರಣಾನಿ ಉಪಚಾರಭೂಮಿವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ, ಫಲಾನಿ ಪನ ಪಟಿಪಕ್ಖಪಹಾನಾಭಾವತೋ ನ ವುತ್ತಾನಿ।
೧೯೩. ದಿಟ್ಠೇಕಟ್ಠೇಹೀತಿ ಯಾವ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಾ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸಹ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಪುಗ್ಗಲೇ ಠಿತಾತಿ ದಿಟ್ಠೇಕಟ್ಠಾ। ತೇಹಿ ದಿಟ್ಠೇಕಟ್ಠೇಹಿ। ಓಳಾರಿಕೇಹೀತಿ ಥೂಲೇಹಿ ಕಾಮರಾಗಬ್ಯಾಪಾದೇಹಿ। ಅಣುಸಹಗತೇಹೀತಿ ಸುಖುಮಭೂತೇಹಿ ಕಾಮರಾಗಬ್ಯಾಪಾದೇಹಿಯೇವ। ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸೇಹೀತಿ ರೂಪರಾಗಾದೀಹಿ। ತೇಸು ಹಿ ಪಹೀನೇಸು ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸಾ ಪಹೀನಾ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸೇಹೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅವುತ್ತತ್ಥಾನಿ ಪನೇತ್ಥ ಪದಾನಿ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತತ್ಥಾನೇವಾತಿ। ಸಬ್ಬೇಸಞ್ಞೇವ ಖೀಣಾಸವಾನಂ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಪಞ್ಚಿನ್ದ್ರಿಯಾನೀತಿ ‘‘ಅಧಿಮೋಕ್ಖಟ್ಠೇನಾ’’ತಿಆದೀಸು
ಕಥಂ ಪನೇತಾನಿ ನಿಸ್ಸರಣಾನಿ ಅಸೀತಿಸತಂ ಹೋನ್ತೀತಿ? ವುಚ್ಚತೇ – ಮಗ್ಗಫಲವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ ಪಞ್ಚವೀಸತಿ, ಸಮತಿಕ್ಕಮವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ ಚತುತ್ತಿಂಸ, ಪಟಿಪಕ್ಖವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ ಸತ್ತತಿಂಸಾತಿ ಪಠಮವಾರೇ ಸಬ್ಬಾನಿ ಛನ್ನವುತಿ ನಿಸ್ಸರಣಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ಏತಾನಿಯೇವ ದುತಿಯವಾರೇ ಖೀಣಾಸವಾನಂ ವಸೇನ ದ್ವಾದಸಸು ಅಪನೀತೇಸು ಚತುರಾಸೀತಿ ಹೋನ್ತಿ। ಇತಿ ಪುರಿಮಾನಿ ಛನ್ನವುತಿ, ಇಮಾನಿ ಚ ಚತುರಾಸೀತೀತಿ ಅಸೀತಿಸತಂ ಹೋನ್ತಿ। ಕತಮಾನಿ ಪನ ದ್ವಾದಸ ಖೀಣಾಸವಾನಂ ಅಪನೇತಬ್ಬಾನಿ? ಸಮತಿಕ್ಕಮತೋ ವುತ್ತೇಸು ಮಗ್ಗಫಲವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ ಅಟ್ಠ ನಿಸ್ಸರಣಾನಿ, ಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ವುತ್ತೇಸು ಮಗ್ಗವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ ಚತ್ತಾರೀತಿ ಇಮಾನಿ ದ್ವಾದಸ ಅಪನೇತಬ್ಬಾನಿ। ಅರಹತ್ತಫಲವಸೇನ
ದುತಿಯಸುತ್ತನ್ತನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೩. ತತಿಯಸುತ್ತನ್ತನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೧೯೪. ಪುನ ಅಞ್ಞಂ ಸುತ್ತನ್ತಂ ನಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಇನ್ದ್ರಿಯವಿಧಾನಂ ನಿದ್ದಿಸಿತುಕಾಮೋ ಪಞ್ಚಿಮಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಸೋತಾಪತ್ತಿಯಙ್ಗೇಸೂತಿ ಏತ್ಥ ಸೋತೋ ಅರಿಯೋ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋ, ಸೋತಸ್ಸ ಆಪತ್ತಿ ಭುಸಂ ಪಾಪುಣನಂ ಸೋತಾಪತ್ತಿ, ಸೋತಾಪತ್ತಿಯಾ ಅಙ್ಗಾನಿ ಸಮ್ಭಾರಾನಿ ಸೋತಾಪತ್ತಿಅಙ್ಗಾನಿ। ಸೋತಾಪನ್ನತಾಯ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪಟಿಲಾಭಅಙ್ಗಾನಿ। ಸಪ್ಪುರಿಸಸಂಸೇವೋ ಸೋತಾಪತ್ತಿಅಙ್ಗಂ, ಸದ್ಧಮ್ಮಸ್ಸವನಂ ಸೋತಾಪತ್ತಿಅಙ್ಗಂ, ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋ ಸೋತಾಪತ್ತಿಅಙ್ಗಂ, ಧಮ್ಮಾನುಧಮ್ಮಪಟಿಪತ್ತಿ ಸೋತಾಪತ್ತಿಅಙ್ಗಂ, ಇಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಸೋತಾಪತ್ತಿಅಙ್ಗಾನಿ। ಸೇಸಾ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತಾ ಏವ। ಇದಞ್ಚ ಇಮೇಸಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಸಕವಿಸಯೇ ಜೇಟ್ಠಕಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ। ಯಥಾ ಹಿ ಚತ್ತಾರೋ ಸೇಟ್ಠಿಪುತ್ತಾ ರಾಜಾತಿರಾಜಪಞ್ಚಮೇಸು ಸಹಾಯೇಸು ‘‘ನಕ್ಖತ್ತಂ ಕೀಳಿಸ್ಸಾಮಾ’’ತಿ ವೀಥಿಂ ಓತಿಣ್ಣೇಸು ಏಕಸ್ಸ ಸೇಟ್ಠಿಪುತ್ತಸ್ಸ ಗೇಹಂ ಗತಕಾಲೇ ಇತರೇ ಚತ್ತಾರೋ
ಕ. ಪಭೇದಗಣನನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೧೯೫. ಸುತ್ತನ್ತಸ್ಸ ಪಭೇದಗಣನಾಪುಚ್ಛಾಪುಬ್ಬಙ್ಗಮೇವ ಪಭೇದಗಣನನಿದ್ದೇಸೇ ಸಪ್ಪುರಿಸಸಂಸೇವೇತಿ ಸೋಭನಾನಂ ಪುರಿಸಾನಂ ಸಮ್ಮಾ ಸೇವನೇ। ಅಧಿಮೋಕ್ಖಾಧಿಪತೇಯ್ಯಟ್ಠೇನಾತಿ ಅಧಿಮೋಕ್ಖಸಙ್ಖಾತೇನ ಸೇಸಿನ್ದ್ರಿಯೇಸು ಅಧಿಪತಿಭಾವಟ್ಠೇನ, ಸೇಸಿನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಟ್ಠೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸದ್ಧಮ್ಮಸವನೇತಿ ಸತಂ ಧಮ್ಮೋ, ಸೋಭನೋ ವಾ ಧಮ್ಮೋತಿ ಸದ್ಧಮ್ಮೋ। ತಸ್ಸ ಸದ್ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಸವನೇ। ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೇತಿ ಉಪಾಯೇನ ಮನಸಿಕಾರೇ। ಧಮ್ಮಾನುಧಮ್ಮಪಟಿಪತ್ತಿಯಾತಿ ಏತ್ಥ ನವ ಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮೇ ಅನುಗತೋ ಧಮ್ಮೋ ಧಮ್ಮಾನುಧಮ್ಮೋ, ಸೀಲಸಮಾಧಿಪಞ್ಞಾಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಾನುಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪಟಿಪತ್ತಿ ಪಟಿಪಜ್ಜನಂ ಧಮ್ಮಾನುಧಮ್ಮಪಟಿಪತ್ತಿ। ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ।
ಖ. ಚರಿಯಾವಾರವಣ್ಣನಾ
೧೯೬. ಚರಿಯಾವಾರೇಪಿ
ಚಾರವಿಹಾರನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೧೯೭. ಇದಾನಿ ಚಾರೋ ಚ ವಿಹಾರೋ ಚಾತಿಆದಿಕಂ ಉದ್ದೇಸಂ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ತಸ್ಸ ನಿದ್ದೇಸಮಾಹ। ತತ್ಥ ಉದ್ದೇಸೇ ತಾವ ಯಥಾ ಚರನ್ತಂ ವಿಹರನ್ತಂ ವಿಞ್ಞೂ ಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಗಮ್ಭೀರೇಸು ಠಾನೇಸು ಓಕಪ್ಪೇಯ್ಯುಂ – ಅದ್ಧಾ ಅಯಮಾಯಸ್ಮಾ ಪತ್ತೋ ವಾ ಪಾಪುಣಿಸ್ಸತಿ ವಾತಿ, ತಥಾ ಇನ್ದ್ರಿಯಸಮ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಚಾರೋ ಚ ವಿಹಾರೋ ಚ ವಿಞ್ಞೂಹಿ ಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀಹಿ ಅನುಬುದ್ಧೋ ಹೋತಿ ಪಟಿವಿದ್ಧೋತಿ ಉದ್ದೇಸಸ್ಸ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಉದ್ದೇಸನಿದ್ದೇಸೇ ಚರಿಯಾ ಚಾರೋಯೇವ। ಚಾರೋ ಚರಿಯಾತಿ ಹಿ ಅತ್ಥತೋ ಏಕಂ। ತಸ್ಮಾ ‘‘ಚಾರೋ’’ತಿಪದಸ್ಸ ನಿದ್ದೇಸೇ ‘‘ಚರಿಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಇರಿಯಾಪಥಚರಿಯಾತಿ ಇರಿಯಾಪಥಾನಂ ಚರಿಯಾ, ಪವತ್ತನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸೇಸೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಆಯತನಚರಿಯಾ ಪನ ಆಯತನೇಸು ಸತಿಸಮ್ಪಜಞ್ಞಾನಂ ಚರಿಯಾ। ಪತ್ತೀತಿ ಫಲಾನಿ। ತಾನಿ ಹಿ ಪಾಪುಣಿಯನ್ತೀತಿ ‘‘ಪತ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ಸತ್ತಲೋಕಸ್ಸ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಿಕಸಮ್ಪರಾಯಿಕಾ ಅತ್ಥಾ ಲೋಕತ್ಥಾತಿ ಅಯಂ ವಿಸೇಸೋ।
ಇದಾನಿ ತಾಸಂ ಚರಿಯಾನಂ ಭೂಮಿಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಚತೂಸು ಇರಿಯಾಪಥೇಸೂತಿಆದಿಮಾಹ। ಸತಿಪಟ್ಠಾನೇಸೂತಿ ಆರಮ್ಮಣಸತಿಪಟ್ಠಾನೇಸು। ಸತಿಪಟ್ಠಾನೇಸುಪಿ ವುಚ್ಚಮಾನೇಸು ಸತಿತೋ ಅನಞ್ಞಾನಿ ವೋಹಾರವಸೇನ ಅಞ್ಞಾನಿ ವಿಯ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಅರಿಯಸಚ್ಚೇಸೂತಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗಲೋಕಿಯಸಚ್ಚಞಾಣೇನ ವಿಸುಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇಸು ಸಾಮಞ್ಞಫಲೇಸೂತಿ ಚ ವೋಹಾರವಸೇನೇವ ವುತ್ತಂ। ಪದೇಸೇತಿ ಲೋಕತ್ಥಚರಿಯಾಯ ಏಕದೇಸೇ। ನಿಪ್ಪದೇಸತೋ ಹಿ ಲೋಕತ್ಥಚರಿಯಂ ಬುದ್ಧಾ ಏವ ಕರೋನ್ತಿ। ಪುನ ತಾ ಏವ ಚರಿಯಾಯೋ ಕಾರಕಪುಗ್ಗಲವಸೇನ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಪಣಿಧಿಸಮ್ಪನ್ನಾನನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಪಣಿಧಿಸಮ್ಪನ್ನಾ ನಾಮ ಇರಿಯಾಪಥಾನಂ ಸನ್ತತ್ತಾ ಇರಿಯಾಪಥಗುತ್ತಿಯಾ ಸಮ್ಪನ್ನಾ ಅಕಮ್ಪಿತಇರಿಯಾಪಥಾ ಭಿಕ್ಖುಭಾವಾನುರೂಪೇನ ಸನ್ತೇನ ಇರಿಯಾಪಥೇನ ಸಮ್ಪನ್ನಾ। ಇನ್ದ್ರಿಯೇಸು ಗುತ್ತದ್ವಾರಾನನ್ತಿ ಚಕ್ಖಾದೀಸು ಛಸು ಇನ್ದ್ರಿಯೇಸು ಅತ್ತನೋ ಅತ್ತನೋ ವಿಸಯೇ ಪವತ್ತಏಕೇಕದ್ವಾರವಸೇನ ಗುತ್ತಂ ದ್ವಾರಂ ಏತೇಸನ್ತಿ ಗುತ್ತದ್ವಾರಾ। ತೇಸಂ ಗುತ್ತದ್ವಾರಾನಂ। ದ್ವಾರನ್ತಿ ಚೇತ್ಥ ಉಪ್ಪತ್ತಿದ್ವಾರವಸೇನ ಚಕ್ಖಾದಯೋ ಏವ। ಅಪ್ಪಮಾದವಿಹಾರೀನನ್ತಿ ಸೀಲಾದೀಸು ಅಪ್ಪಮಾದವಿಹಾರವತಂ। ಅಧಿಚಿತ್ತಮನುಯುತ್ತಾನನ್ತಿ ಬುದ್ಧಿಸಮ್ಪನ್ನಾನನ್ತಿ ನಾಮರೂಪವವತ್ಥಾನಂ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ಯಾವ ಗೋತ್ರಭು, ತಾವ ಪವತ್ತೇನ ಞಾಣೇನ ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪನ್ನಾನನ್ತಿ ಚತುಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ। ಅಧಿಗತಫಲಾನನ್ತಿ ಚತುಫಲಕ್ಖಣೇ।
ಅಧಿಮುಚ್ಚನ್ತೋತಿ ಅಧಿಮೋಕ್ಖಂ ಕರೋನ್ತೋ। ಸದ್ಧಾಯ ಚರತೀತಿ ಸದ್ಧಾವಸೇನ ಪವತ್ತತಿ। ಪಗ್ಗಣ್ಹನ್ತೋತಿ ಚತುಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನವೀರಿಯೇನ ಪದಹನ್ತೋ। ಉಪಟ್ಠಾಪೇನ್ತೋತಿ ಸತಿಯಾ ಆರಮ್ಮಣಂ ಉಪಟ್ಠಾಪೇನ್ತೋ। ಅವಿಕ್ಖೇಪಂ ಕರೋನ್ತೋತಿ ಸಮಾಧಿವಸೇನ ವಿಕ್ಖೇಪಂ ಅಕರೋನ್ತೋ। ಪಜಾನನ್ತೋತಿ ಚತುಸಚ್ಚಪಜಾನನಪಞ್ಞಾಯ ಪಕಾರೇನ ಜಾನನ್ತೋ। ವಿಜಾನನ್ತೋತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಸಮ್ಪಯುತ್ತಜವನಪುಬ್ಬಙ್ಗಮೇನ ಆವಜ್ಜನವಿಞ್ಞಾಣೇನ ಆರಮ್ಮಣಂ ವಿಜಾನನ್ತೋ। ವಿಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾಯಾತಿ ಆವಜ್ಜನವಿಞ್ಞಾಣಚರಿಯವಸೇನ। ಏವಂ ಪಟಿಪನ್ನಸ್ಸಾತಿ ಸಹಜವನಾಯ ಇನ್ದ್ರಿಯಚರಿಯಾಯ ಪಟಿಪನ್ನಸ್ಸ। ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಆಯಾಪೇನ್ತೀತಿ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಪವತ್ತಾ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಭುಸಂ ಯಾಪೇನ್ತಿ, ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಆಯತನಚರಿಯಾಯಾತಿ ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಭುಸಂ ಯತನಚರಿಯಾಯ, ಘಟನಚರಿಯಾಯ ಪವತ್ತನಚರಿಯಾಯಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ವಿಸೇಸಮಧಿಗಚ್ಛತೀತಿ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನತದಙ್ಗಸಮುಚ್ಛೇದಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿವಸೇನ ವಿಸೇಸಂ ಅಧಿಗಚ್ಛತಿ। ದಸ್ಸನಚರಿಯಾದಯೋ ವುತ್ತತ್ಥಾಯೇವ।
ಸದ್ಧಾಯ ವಿಹರತೀತಿಆದೀಸು ಸದ್ಧಾದಿಸಮಙ್ಗಿಸ್ಸ ಇರಿಯಾಪಥವಿಹಾರೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಅನುಬುದ್ಧೋತಿ ಅನುಮಾನಬುದ್ಧಿಯಾ। ಪಟಿವಿದ್ಧೋತಿ ಪಚ್ಚಕ್ಖಬುದ್ಧಿಯಾ। ಯಸ್ಮಾ ಅಧಿಮೋಕ್ಖಟ್ಠಾದೀಸು ಅನುಬುದ್ಧೇಸು ಪಟಿವಿದ್ಧೇಸು ಚ ಚಾರೋ ಚ ವಿಹಾರೋ ಚ ಅನುಬುದ್ಧೋ ಹೋತಿ ಪಟಿವಿದ್ಧೋ, ತಸ್ಮಾ ಅನುಬೋಧಪಟಿವೇಧೇಸು ಅಧಿಮೋಕ್ಖಟ್ಠಾದಯೋ ಚ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾ।
ಏವಂ ಸದ್ಧಾಯ ಚರನ್ತನ್ತಿಆದೀಸು ಏವನ್ತಿ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಂ ನಿದ್ದಿಸನ್ತೋ ಯಥಾಸದ್ದಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ನಿದ್ದಿಸತಿ। ವಿಞ್ಞೂತಿಆದೀಸುಪಿ ಯಥಾಸಭಾವಂ ಜಾನನ್ತೀತಿ ವಿಞ್ಞೂ। ವಿಞ್ಞಾತಂ ಸಭಾವಂ ವಿಭಾವೇನ್ತಿ ಪಾಕಟಂ ಕರೋನ್ತೀತಿ ವಿಭಾವೀ। ಅಸನಿ ವಿಯ ಸಿಲುಚ್ಚಯೇ ಕಿಲೇಸೇ ಮೇಧತಿ ಹಿಂಸತೀತಿ ಮೇಧಾ, ಖಿಪ್ಪಂ ಗಹಣಧಾರಣಟ್ಠೇನ ಮೇಧಾವೀ। ಞಾಣಗತಿಯಾ ಪಣ್ಡನ್ತಿ ಗಚ್ಛನ್ತಿ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಪಣ್ಡಿತಾ। ಬುದ್ಧಿಸಮ್ಪದಾಯ ಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾ ಬುದ್ಧಿಸಮ್ಪನ್ನಾ। ಸಹ ಬ್ರಹ್ಮಂ ಚರಿಯಂ ಉತ್ತಮಂ ಪಟಿಪದಂ ಚರನ್ತೀತಿ ಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿನೋ। ಅಪಲೋಕನಕಮ್ಮಾದಿಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಕಮ್ಮಂ ಏಕತೋ ಕರಣವಸೇನ ಏಕಂ ಕಮ್ಮಂ। ತಥಾ ಪಞ್ಚವಿಧೋ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖುದ್ದೇಸೋ ಏಕುದ್ದೇಸೋ। ಸಮಾ ಸಿಕ್ಖಾ ಏತೇಸನ್ತಿ ಸಮಸಿಕ್ಖಾ, ಸಮಸಿಕ್ಖಾನಂ ಭಾವೋ ಸಮಸಿಕ್ಖತಾ। ಸಮಸಿಕ್ಖಾತಾತಿಪಿ ಪಠನ್ತಿ। ಯೇಸಂ ಏಕಂ ಕಮ್ಮಂ ಏಕೋ ಉದ್ದೇಸೋ ಸಮಸಿಕ್ಖತಾ, ತೇ ಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ‘‘ಝಾನಾನೀ’’ತಿ ಝಾನಾತಿ ಲಿಙ್ಗವಿಪಲ್ಲಾಸೋ ಕತೋ। ವಿಮೋಕ್ಖಾತಿ ತಯೋ ವಾ ಅಟ್ಠ ವಾ ವಿಮೋಕ್ಖಾ। ಸಮಾಧೀತಿ ಸವಿತಕ್ಕಸವಿಚಾರಅವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಮತ್ತಅವಿತಕ್ಕಾವಿಚಾರಾ ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋತಿ ಸುಞ್ಞತಾನಿಮಿತ್ತಾಪ್ಪಣಿಹಿತಾ। ಅಭಿಞ್ಞಾಯೋತಿ ಛ ಅಭಿಞ್ಞಾ।
ಏಕೋ ಅಂಸೋ ಭಾಗೋ, ನ ದುತಿಯೋತಿ ಏಕಂಸೋ, ಏಕಂಸಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ವಚನಂ ಏಕಂಸವಚನಂ। ಏವಂ ಸೇಸೇಸುಪಿ ಯೋಜನಾ ಕಾತಬ್ಬಾ। ವಿಸೇಸತೋ ಪನ ಸಮಂ, ಸಮನ್ತಾ ವಾ ಸೇತಿ ಪವತ್ತತೀತಿ ಸಂಸಯೋ, ನತ್ಥೇತ್ಥ ಸಂಸಯೋತಿ ನಿಸ್ಸಂಸಯೋ। ಏಕಸ್ಮಿಂಯೇವ ಅನಿಚ್ಛಯತಾ ಹುತ್ವಾ ಇತರಮ್ಪಿ ಕಙ್ಖತೀತಿ ಕಙ್ಖಾ, ನತ್ಥೇತ್ಥ ಕಙ್ಖಾತಿ ನಿಕ್ಕಙ್ಖೋ। ದ್ವಿಧಾ ಭಾವೋ ದ್ವೇಜ್ಝಂ, ನತ್ಥೇತ್ಥ ದ್ವೇಜ್ಝನ್ತಿ ಅದ್ವೇಜ್ಝೋ। ದ್ವಿಧಾ ಏಲಯತಿ ಕಮ್ಪೇತೀತಿ ದ್ವೇಳ್ಹಕಂ, ನತ್ಥೇತ್ಥ ದ್ವೇಳ್ಹಕನ್ತಿ ಅದ್ವೇಳ್ಹಕೋ। ನಿಯೋಗೇನ ನಿಯಮೇನ ವಚನಂ ನಿಯೋಗವಚನಂ। ನಿಯ್ಯೋಗವಚನನ್ತಿಪಿ ಪಠನ್ತಿ। ಅಪಣ್ಣಕಸ್ಸ ಅವಿರದ್ಧಸ್ಸ ನಿಯ್ಯಾನಿಕಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ವಚನಂ ಅಪಣ್ಣಕವಚನಂ। ಅವತ್ಥಾಪನವಚನನ್ತಿ ನಿಚ್ಛಯವಚನಂ। ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಹೇತಂ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಭಾವಸ್ಸ ವೇವಚನಂ। ಪಿಯಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಸಬ್ಭಾವತೋ ವಚನಂ, ಪಿಯಮೇವಾತಿ ಪಿಯವಚನಂ। ತಥಾ ಗರುವಚನಂ। ಸಹ ಗಾರವೇನ ಗರುಭಾವೇನ ಸಗಾರವಂ। ಪತಿಸ್ಸಯನಂ ಪತಿಸ್ಸಯೋ ಪರಂ ಗರುಂ ಕತ್ವಾ ನಿಸ್ಸಯನಂ ಅಪಸ್ಸಯನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪತಿಸ್ಸವನಂ ವಾ ಪತಿಸ್ಸವೋ, ನಿವಾತವುತ್ತಿತಾಯ ಪರವಚನಸವನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಉಭಯಥಾಪಿ ಪರಜೇಟ್ಠಕಭಾವಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ। ಸಹ ಗಾರವೇನ ವತ್ತತೀತಿ ಸಗಾರವಂ। ಸಹ ಪತಿಸ್ಸಯೇನ, ಪತಿಸ್ಸವೇನ ವಾ ವತ್ತತೀತಿ ಸಪ್ಪತಿಸ್ಸಯಂ। ‘‘ಸಪ್ಪತಿಸ್ಸವ’’ನ್ತಿ ವಾ ವತ್ತಬ್ಬೇ ಯ-ಕಾರಂ, ವ-ಕಾರಂ ವಾ ಲೋಪಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಸಪ್ಪತಿಸ್ಸ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅಧಿಕಂ ವಿಸಿಟ್ಠಂ ವಚನಂ ಅಧಿವಚನಂ, ಸಗಾರವಞ್ಚ ತಂ ಸಪ್ಪತಿಸ್ಸಞ್ಚಾತಿ ಸಗಾರವಸಪ್ಪತಿಸ್ಸಂ, ಸಗಾರವಸಪ್ಪತಿಸ್ಸಂ ಅಧಿವಚನಂ ಸಗಾರವಸಪ್ಪತಿಸ್ಸಾಧಿವಚನಂ। ಉಭಯತ್ಥಾಪಿ ವೇವಚನವಿಕಪ್ಪನಾನತ್ತವಸೇನ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಏತನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಪತ್ತೋ ವಾ ಪಾಪುಣಿಸ್ಸತಿ ವಾತಿ ಝಾನಾದೀನಿಯೇವಾತಿ।
ತತಿಯಸುತ್ತನ್ತನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೪. ಚತುತ್ಥಸುತ್ತನ್ತನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೧೯೮. ಪುನ ಕತಿಹಾಕಾರೇಹಿ ಕೇನಟ್ಠೇನ ದಟ್ಠಬ್ಬಾನೀತಿ ಕತಿಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ಕೇನಟ್ಠೇನ ದಟ್ಠಬ್ಬಾನೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾಕಾರೇ ಚ ದಟ್ಠಬ್ಬಟ್ಠಞ್ಚ ಪುಚ್ಛತಿ। ಛಹಾಕಾರೇಹಿ ತೇನಟ್ಠೇನ ದಟ್ಠಬ್ಬಾನೀತಿ ಛಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾನಿ, ತೇನೇವ ಛಆಕಾರಸಙ್ಖಾತೇನಟ್ಠೇನ ದಟ್ಠಬ್ಬಾನಿ। ಆಧಿಪತೇಯ್ಯಟ್ಠೇನಾತಿ ಅಧಿಪತಿಭಾವಟ್ಠೇನ। ಆದಿವಿಸೋಧನಟ್ಠೇನಾತಿ ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಆದಿಭೂತಸ್ಸ ಸೀಲಸ್ಸ ವಿಸೋಧನಟ್ಠೇನ। ಅಧಿಮತ್ತಟ್ಠೇನಾತಿ ಬಲವಟ್ಠೇನ ಅಧಿಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನಾತಿ ಪತಿಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ। ಪರಿಯಾದಾನಟ್ಠೇನಾತಿ ಖೇಪನಟ್ಠೇನ। ಪತಿಟ್ಠಾಪಕಟ್ಠೇನಾತಿ ಪತಿಟ್ಠಾಪನಟ್ಠೇನ।
ಕ. ಆಧಿಪತೇಯ್ಯಟ್ಠನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೧೯೯. ಆಧಿಪತೇಯ್ಯಟ್ಠನಿದ್ದೇಸೇ ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಂ ಪಜಹತೋತಿಆದಿ ಏಕೇಕಸ್ಸೇವ ಇನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖಪಜಹನವಚನಂ ಏಕಕ್ಖಣೇಪಿ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ತನೋ ಪಟಿಪಕ್ಖಪಹಾನಕಿಚ್ಚಸಾಧನೇ ಅಧಿಪತಿಭಾವಸಾಧನತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ। ಸೇಸಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನೇವ ವುತ್ತಾನಿ। ನಾನಾಕ್ಖಣೇಸು ವಾ ಏಕೇಕಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಧುರಂ ಕತ್ವಾ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖಸ್ಸ ತಂ ತಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಜೇಟ್ಠಕಂ ಕತ್ವಾ ಸೇಸಾನಿ ತದನ್ವಯಾನಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತನ್ತಿಪಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಂ ಪಜಹತೋತಿಆದಿ ಪನ ಏಕಕ್ಖಣವಸೇನೇವ ವುತ್ತಂ।
ಖ. ಆದಿವಿಸೋಧನಟ್ಠನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೨೦೦. ಆದಿವಿಸೋಧನಟ್ಠನಿದ್ದೇಸೇ ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಸಂವರಟ್ಠೇನ ಸೀಲವಿಸುದ್ಧೀತಿ ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಸ್ಸ ನಿವಾರಣಟ್ಠೇನ ವಿರತಿಅತ್ಥೇನ ಸೀಲಮಲವಿಸೋಧನತೋ ಸೀಲವಿಸುದ್ಧಿ ನಾಮ। ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಆದಿವಿಸೋಧನಾತಿ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಉಪನಿಸ್ಸಯವಸೇನ ಆದಿಭೂತಸ್ಸ ಸೀಲಸ್ಸ ವಿಸೋಧನಾ। ಇಮಿನಾವ ನಯೇನ ಸೇಸಾನಿಪಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿಸಂವರಣಮೂಲಕಾನಿ ಚ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ।
ಗ. ಅಧಿಮತ್ತಟ್ಠನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೨೦೧. ಅಧಿಮತ್ತಟ್ಠನಿದ್ದೇಸೇ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಭಾವನಾಯ ಛನ್ದೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಸದ್ಧಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಸದ್ಧಾಪಟಿಸಂಯುತ್ತಂ ಧಮ್ಮಂ ಸುತ್ವಾ ವಾ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಭಾವನಾಯ ಅಸ್ಸಾದಂ ದಿಸ್ವಾ ವಾ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯೇ ಕುಸಲೋ ಧಮ್ಮಚ್ಛನ್ದೋ ಜಾಯತಿ। ಪಾಮೋಜ್ಜಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಛನ್ದಜಾತತ್ತಾ ದುಬ್ಬಲಪೀತಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಪೀತಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಪಸ್ಸದ್ಧಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಪೀತಿಯಾ ಪೀಣಿತತ್ತಾ ಕಾಯಚಿತ್ತಪಸ್ಸದ್ಧಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಸುಖಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಪಸ್ಸದ್ಧಕಾಯಚಿತ್ತತ್ತಾ ಚೇತಸಿಕಂ ಸುಖಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಓಭಾಸೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಸುಖೇನ ಅಭಿಸನ್ನತ್ತಾ ಞಾಣೋಭಾಸೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಸಂವೇಗೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಞಾಣೋಭಾಸೇನ ವಿದಿತಸಙ್ಖಾರಾದೀನವತ್ತಾ ಸಙ್ಖಾರಪವತ್ತಿಯಂ ಸಂವೇಗೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಸಂವೇಜೇತ್ವಾ ಚಿತ್ತಂ ಸಮಾದಹತೀತಿ ಸಂವೇಗಂ ಉಪ್ಪಾದೇತ್ವಾ ತೇನೇವ ಸಂವೇಗೇನ ಚಿತ್ತಂ ಸಮಾಹಿತಂ ಕರೋತಿ। ಸಾಧುಕಂ ಪಗ್ಗಣ್ಹಾತೀತಿ ಲೀನುದ್ಧತಭಾವಂ ಮೋಚೇತ್ವಾ ಸುಟ್ಠು ಪಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಸಾಧುಕಂ ಅಜ್ಝುಪೇಕ್ಖತೀತಿ ವೀರಿಯಸ್ಸ ಸಮಂ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತತ್ತಾ ಪುನ ವೀರಿಯಸಮತಾನಿಯೋಜನೇ ಬ್ಯಾಪಾರಂ ಅಕರೋನ್ತೋ ತತ್ರಮಜ್ಝತ್ತುಪೇಕ್ಖಾವಸೇನ ಸಾಧುಕಂ ಅಜ್ಝುಪೇಕ್ಖತಿ ನಾಮ। ಉಪೇಕ್ಖಾವಸೇನಾತಿ ಸಮವಾಹಿತಲಕ್ಖಣಾಯ ತತ್ರಮಜ್ಝತ್ತುಪೇಕ್ಖಾಯ ವಸೇನ। ನಾನತ್ತಕಿಲೇಸೇಹೀತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಪಟಿಪಕ್ಖಭೂತೇಹಿ ನಾನಾಸಭಾವೇಹಿ ಕಿಲೇಸೇಹಿ। ವಿಮೋಕ್ಖವಸೇನಾತಿ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ನಾನತ್ತಕಿಲೇಸೇಹಿ ವಿಮುಚ್ಚನವಸೇನ। ವಿಮುತ್ತತ್ತಾತಿ ನಾನತ್ತಕಿಲೇಸೇಹಿ ವಿಮುತ್ತತ್ತಾ।
ತೇ ಧಮ್ಮಾತಿ ಛನ್ದಾದಯೋ ಧಮ್ಮಾ। ಏಕರಸಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ವಿಮುತ್ತಿರಸೇನ ಏಕರಸಾ ಹೋನ್ತಿ। ಭಾವನಾವಸೇನಾತಿ ಏಕರಸಭಾವನಾವಸೇನ। ತತೋ ಪಣೀತತರೇ ವಿವಟ್ಟನ್ತೀತಿ ತೇನ ಕಾರಣೇನ ವಿಪಸ್ಸನಾರಮ್ಮಣತೋ ಪಣೀತತರೇ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣೇ ವಿವಟ್ಟನಾನುಪಸ್ಸನಾಸಙ್ಖಾತೇನ ಗೋತ್ರಭುಞಾಣೇನ ಛನ್ದಾದಯೋ ಧಮ್ಮಾ ನಿವತ್ತನ್ತಿ, ಸಙ್ಖಾರಾರಮ್ಮಣತೋ ಅಪಗನ್ತ್ವಾ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣೇ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ವಿವಟ್ಟನಾವಸೇನಾತಿ ಏವಂ ಗೋತ್ರಭುಖಣೇ ಸಙ್ಖಾರಾರಮ್ಮಣತೋ ವಿವಟ್ಟನವಸೇನ। ವಿವಟ್ಟಿತತ್ತಾ ತತೋ ವೋಸಜ್ಜತೀತಿ ಮಗ್ಗಸಮಙ್ಗಿಪುಗ್ಗಲೋ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇಯೇವ ದುಭತೋವುಟ್ಠಾನವಸೇನ ವಿವಟ್ಟಿತತ್ತಾ ತೇನೇವ ಕಾರಣೇನ ಕಿಲೇಸೇ ಚ ಖನ್ಧೇ ಚ ವೋಸಜ್ಜತಿ। ವೋಸಜ್ಜಿತತ್ತಾ ತತೋ ನಿರುಜ್ಝನ್ತೀತಿ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇಯೇವ ಕಿಲೇಸೇ ಚ ಖನ್ಧೇ ಚ ವೋಸಜ್ಜಿತತ್ತಾ ತೇನೇವ ಕಾರಣೇನ ಕಿಲೇಸಾ ಚ ಖನ್ಧಾ ಚ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿನಿರೋಧವಸೇನ ನಿರುಜ್ಝನ್ತಿ। ವೋಸಜ್ಜಿತತ್ತಾತಿ ಚ ಆಸಂಸಾಯಂ ಭೂತವಚನಂ ಕತಂ। ಕಿಲೇಸನಿರೋಧೇ ಸತಿ ಖನ್ಧನಿರೋಧಸಬ್ಭಾವತೋ ಚ ಖನ್ಧನಿರೋಧೋ ವುತ್ತೋ। ನಿರೋಧವಸೇನಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತನಿರೋಧವಸೇನ। ತಸ್ಸೇವ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ದ್ವೇ ವೋಸಗ್ಗೇ ದಸ್ಸೇತುಕಾಮೋ ನಿರೋಧವಸೇನ ದ್ವೇ ವೋಸಗ್ಗಾತಿಆದಿಮಾಹ। ದ್ವೇಪಿ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತತ್ಥಾ ಏವ। ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಸ್ಸ ಪಹಾನಾಯ ಛನ್ದೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿಆದೀಸುಪಿ ಇಮಿನಾವ ನಯೇನ ವಿತ್ಥಾರತೋ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ವೀರಿಯಿನ್ದ್ರಿಯಾದಿಮೂಲಕೇಸುಪಿ ವಾರೇಸು ಏಸೇವ ನಯೋ। ಇಮಿನಾವ ನಯೇನ ಅಧಿಟ್ಠಾನಟ್ಠನಿದ್ದೇಸೋಪಿ ವಿತ್ಥಾರತೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಕೇವಲಞ್ಹೇತ್ಥ ಅಧಿಟ್ಠಾತೀತಿ ವಿಸೇಸೋ, ಪತಿಟ್ಠಾತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಘ-ಙ. ಪರಿಯಾದಾನಟ್ಠಪತಿಟ್ಠಾಪಕಟ್ಠನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ
೨೦೨-೨೦೩. ಪರಿಯಾದಾನಟ್ಠನಿದ್ದೇಸೇ ಪರಿಯಾದಿಯತೀತಿ ಖೇಪೇತಿ। ಪತಿಟ್ಠಾಪಕಟ್ಠನಿದ್ದೇಸೇ ಸದ್ಧೋ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಧಿಮೋಕ್ಖೇ ಪತಿಟ್ಠಾಪೇತೀತಿ ಸದ್ಧಾಸಮ್ಪನ್ನೋ ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಅನಿಚ್ಚಾ ದುಕ್ಖಾ ಅನತ್ತಾ’’ತಿ ಅಧಿಮುಚ್ಚನ್ತೋ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಧಿಮೋಕ್ಖೇ ಪತಿಟ್ಠಾಪೇತಿ। ಇಮಿನಾ ಪುಗ್ಗಲವಿಸೇಸೇನ ಇನ್ದ್ರಿಯಭಾವನಾವಿಸೇಸೋ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೋ। ಸದ್ಧಸ್ಸ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಧಿಮೋಕ್ಖೇ ಪತಿಟ್ಠಾಪೇತೀತಿ ಸದ್ಧಾಸಮ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ತಂಯೇವ ಸದ್ಧಂ ಪತಿಟ್ಠಾಪೇತಿ। ತಥಾ ಅಧಿಮುಚ್ಚನ್ತಂ ಅಧಿಮೋಕ್ಖೇ ಪತಿಟ್ಠಾಪೇತೀತಿ। ಇಮಿನಾ ಇನ್ದ್ರಿಯಭಾವನಾವಿಸೇಸೇನ ಪುಗ್ಗಲವಿಸೇಸೋ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೋ। ಏವಂ ಚಿತ್ತಂ ಪಗ್ಗಣ್ಹನ್ತೋ ಪಗ್ಗಹೇ ಪತಿಟ್ಠಾಪೇತಿ, ಸತಿಂ ಉಪಟ್ಠಾಪೇನ್ತೋ ಉಪಟ್ಠಾನೇ ಪತಿಟ್ಠಾಪೇತಿ, ಚಿತ್ತಂ ಸಮಾದಹನ್ತೋ ಅವಿಕ್ಖೇಪೇ ಪತಿಟ್ಠಾಪೇತಿ, ಅನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಂ ಅನತ್ತಾತಿ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ದಸ್ಸನೇ ಪತಿಟ್ಠಾಪೇತೀತಿ ಸೇಸೇಸುಪಿ ಯೋಜನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಯೋಗಾವಚರೋತಿ ಸಮಥಯೋಗೇ, ವಿಪಸ್ಸನಾಯೋಗೇ ವಾ ಅವಚರತೀತಿ ಯೋಗಾವಚರೋ। ಅವಚರತೀತಿ ಪವಿಸಿತ್ವಾ ಚರತೀತಿ।
ಚತುತ್ಥಸುತ್ತನ್ತನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
೫. ಇನ್ದ್ರಿಯಸಮೋಧಾನವಣ್ಣನಾ
೨೦೪. ಇದಾನಿ ಸಮಾಧಿಂ ಭಾವಯತೋ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಭಾವಯತೋ ಚ ಇನ್ದ್ರಿಯಸಮೋಧಾನಂ ದಸ್ಸೇತುಕಾಮೋ ಪಠಮಂ ತಾವ ಉಪಟ್ಠಾನಕೋಸಲ್ಲಪ್ಪಭೇದಂ ನಿದ್ದಿಸಿತುಂ ಪುಥುಜ್ಜನೋ ಸಮಾಧಿಂ ಭಾವೇನ್ತೋತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಪುಥುಜ್ಜನೋ ಸಮಾಧಿಂ ಭಾವೇನ್ತೋತಿ ನಿಬ್ಬೇಧಭಾಗಿಯಂ ಸಮಾಧಿಂ ಭಾವೇನ್ತೋ। ಸೇಕ್ಖಸ್ಸ ವೀತರಾಗಸ್ಸ ಚ ಪನ ಲೋಕುತ್ತರೋಪಿ ಸಮಾಧಿ ಲಬ್ಭತಿ। ಆವಜ್ಜಿತತ್ತಾತಿ ಕಸಿಣಾದಿನಿಮಿತ್ತಸ್ಸ ಆವಜ್ಜಿತತ್ತಾ, ಕಸಿಣಾದಿಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ತತ್ಥ ಉಪ್ಪಾದಿತನಿಮಿತ್ತತ್ತಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಆರಮ್ಮಣೂಪಟ್ಠಾನಕುಸಲೋತಿ ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಿತಸ್ಸ ನಿಮಿತ್ತಸ್ಸೇವ ಉಪಟ್ಠಾನೇ ಕುಸಲೋ। ಸಮಥನಿಮಿತ್ತೂಪಟ್ಠಾನಕುಸಲೋತಿ ಅಚ್ಚಾರದ್ಧವೀರಿಯತಾದೀಹಿ ಉದ್ಧತೇ ಚಿತ್ತೇ ಪಸ್ಸದ್ಧಿಸಮಾಧಿಉಪೇಕ್ಖಾಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಭಾವನಾವಸೇನ ಚಿತ್ತೋಪಸಮನಿಮಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪಟ್ಠಾನೇ ಕುಸಲೋ। ಪಗ್ಗಹನಿಮಿತ್ತೂಪಟ್ಠಾನಕುಸಲೋತಿ ಅತಿಸಿಥಿಲವೀರಿಯತಾದೀಹಿ ಲೀನೇ ಚಿತ್ತೇ ಧಮ್ಮವಿಚಯವೀರಿಯಪೀತಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಭಾವನಾವಸೇನ ಚಿತ್ತಪಗ್ಗಹನಿಮಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪಟ್ಠಾನೇ ಕುಸಲೋ। ಅವಿಕ್ಖೇಪೂಪಟ್ಠಾನಕುಸಲೋತಿ ಓಭಾಸೂಪಟ್ಠಾನಕುಸಲೋತಿ ಅಟ್ಠ ಸಂವೇಗವತ್ಥೂನಿ ನಾಮ ಜಾತಿಜರಾಬ್ಯಾಧಿಮರಣಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ, ಅಪಾಯದುಕ್ಖಂ ಪಞ್ಚಮಂ, ಅತೀತೇ ವಟ್ಟಮೂಲಕಂ ದುಕ್ಖಂ, ಅನಾಗತೇ ವಟ್ಟಮೂಲಕಂ ದುಕ್ಖಂ, ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೇ ಆಹಾರಪರಿಯೇಟ್ಠಿಮೂಲಕಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ। ಸಮ್ಪಹಂಸನೂಪಟ್ಠಾನಕುಸಲೋತಿ ಉಪಸಮಸುಖಾನಧಿಗಮೇನ ನಿರಸ್ಸಾದೇ ಚಿತ್ತೇ ಉಪೇಕ್ಖೂಪಟ್ಠಾನಕುಸಲೋತಿ ಉದ್ಧತಾದಿದೋಸವಿರಹಿತೇ ಚಿತ್ತೇ ನಿಗ್ಗಹಪಗ್ಗಹಾದೀಸು ಬ್ಯಾಪಾರಾಭಾವಕರಣೇನ ಉಪೇಕ್ಖಾಯ ಉಪಟ್ಠಾನೇ ಕುಸಲೋ। ಸೇಕ್ಖೋತಿ ತಿಸ್ಸೋ ಸಿಕ್ಖಾ ಸಿಕ್ಖತೀತಿ ಸೇಕ್ಖೋ। ಏಕತ್ತೂಪಟ್ಠಾನಕುಸಲೋತಿ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಾದೀನಂ ಪಹೀನತ್ತಾ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದಿನೋ ಏಕತ್ತಸ್ಸ ಉಪಟ್ಠಾನೇ ಕುಸಲೋ।
ವೀತರಾಗೋತಿ ಸಬ್ಬಸೋ ಪಹೀನರಾಗತ್ತಾ ವೀತರಾಗೋ ಖೀಣಾಸವೋ। ಞಾಣೂಪಟ್ಠಾನಕುಸಲೋತಿ ಅರಹಾ ಧಮ್ಮೇಸು ವಿಗತಸಮ್ಮೋಹತ್ತಾ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಅಸಮ್ಮೋಹಞಾಣಸ್ಸ ಉಪಟ್ಠಾನೇ ಕುಸಲೋ। ವಿಮುತ್ತೂಪಟ್ಠಾನಕುಸಲೋತಿ ಅರಹತ್ತಫಲವಿಮುತ್ತಿಯಾ ಉಪಟ್ಠಾನೇ ಕುಸಲೋ। ವಿಮುತ್ತೀತಿ ಹಿ ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸೇಹಿ ವಿಮುತ್ತತ್ತಾ ಅರಹತ್ತಫಲವಿಮುತ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ।
೨೦೫. ವಿಪಸ್ಸನಾಭಾವನಾಯ ಉಪಟ್ಠಾನಾನುಪಟ್ಠಾನೇಸು ಅನಿಚ್ಚತೋತಿಆದೀನಿ ನಿಚ್ಚತೋತಿಆದೀನಿ ಚ ಸೀಲಕಥಾಯಂ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ। ಪಾಠತೋ ಪನ ‘‘ಆಯೂಹನಾನುಪಟ್ಠಾನಕುಸಲೋ ವಿಪರಿಣಾಮೂಪಟ್ಠಾನಕುಸಲೋ ಅನಿಮಿತ್ತೂಪಟ್ಠಾನಕುಸಲೋ ನಿಮಿತ್ತಾನುಪಟ್ಠಾನಕುಸಲೋ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತೂಪಟ್ಠಾನಕುಸಲೋ ಪಣಿಧಿಅನುಪಟ್ಠಾನಕುಸಲೋ ಅಭಿನಿವೇಸಾನುಪಟ್ಠಾನಕುಸಲೋ’’ತಿ ಏತೇಸು ಸಾಮಿವಚನೇನ ಸಮಾಸಪದಚ್ಛೇದೋ ಕಾತಬ್ಬೋ। ಸೇಸೇಸು ಪನ ನಿಸ್ಸಕ್ಕವಚನೇನ ಪಾಠೋ।
೨೦೬. ಸುಞ್ಞತೂಪಟ್ಠಾನಕುಸಲೋತಿ ಪನೇತ್ಥ ಸುಞ್ಞತೋ ಉಪಟ್ಠಾನಕುಸಲೋತಿ ವಾ ಸುಞ್ಞತಾಯ ಉಪಟ್ಠಾನಕುಸಲೋತಿ ವಾ ಪದಚ್ಛೇದೋ ಕಾತಬ್ಬೋ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ನಿಬ್ಬಿದಾವಿರಾಗನಿರೋಧಪಟಿನಿಸ್ಸಗ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾ ಅಧಿಪಞ್ಞಾಧಮ್ಮವಿಪಸ್ಸನಾ ಯಥಾಭೂತಞಾಣದಸ್ಸನಂ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾ ವಿವಟ್ಟನಾನುಪಸ್ಸನಾತಿ ಇಮಾ ಅಟ್ಠ ಮಹಾವಿಪಸ್ಸನಾ ಞಾಣೂಪಟ್ಠಾನಕುಸಲೋತಿ ಸೇಕ್ಖೋ ವಿಪಸ್ಸನೂಪಕ್ಕಿಲೇಸಾನಂ ಅಭಾವತೋ ವಿಪಸ್ಸನಾಭಾವನಾಯ ಞಾಣಸ್ಸ ಉಪಟ್ಠಾನೇ ಕುಸಲೋ। ಸಮಾಧಿಭಾವನಾಯ ಪನ ನಿಕನ್ತಿಸಬ್ಭಾವತೋ ಞಾಣೂಪಟ್ಠಾನೇ ಕುಸಲೋತಿ ನ ವುತ್ತೋ।
ವಿಸಞ್ಞೋಗೂಪಟ್ಠಾನಕುಸಲೋತಿ ‘‘ಕಾಮಯೋಗವಿಸಞ್ಞೋಗೋ ಭವಯೋಗವಿಸಞ್ಞೋಗೋ ದಿಟ್ಠಿಯೋಗವಿಸಞ್ಞೋಗೋ ಅವಿಜ್ಜಾಯೋಗವಿಸಞ್ಞೋಗೋ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೧೨) ಚತುಧಾ ವುತ್ತಸ್ಸ ವಿಸಞ್ಞೋಗಸ್ಸ ಉಪಟ್ಠಾನೇ ಸಞ್ಞೋಗಾನುಪಟ್ಠಾನಕುಸಲೋತಿ ಕಾಮಯೋಗಭವಯೋಗದಿಟ್ಠಿಯೋಗಾವಿಜ್ಜಾಯೋಗವಸೇನ ಚತುಧಾ ವುತ್ತಸ್ಸ ಸಞ್ಞೋಗಸ್ಸ ಅನುಪಟ್ಠಾನೇ ಕುಸಲೋ। ನಿರೋಧೂಪಟ್ಠಾನಕುಸಲೋತಿ ‘‘ಪುನ ಚಪರಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ನಿಬ್ಬಾನನಿನ್ನಂ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತಿ ನಿಬ್ಬಾನಪೋಣಂ ನಿಬ್ಬಾನಪಬ್ಭಾರಂ ವಿವೇಕಟ್ಠಂ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾಭಿರತಂ ಬ್ಯನ್ತೀಭೂತಂ ಸಬ್ಬಸೋ ಆಸವಟ್ಠಾನಿಯೇಹಿ ಧಮ್ಮೇಹೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೧೦.೯೦; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೨.೪೪ ಅತ್ಥತೋ ಸಮಾನಂ) ವುತ್ತಖೀಣಾಸವಬಲವಸೇನ ನಿಬ್ಬಾನನಿನ್ನಚಿತ್ತತ್ತಾ ಖೀಣಾಸವೋವ ನಿರೋಧಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಉಪಟ್ಠಾನೇ ಕುಸಲೋ।
ಆರಮ್ಮಣೂಪಟ್ಠಾನಕುಸಲವಸೇನಾತಿಆದೀಸು ಕುಸಲನ್ತಿ ಞಾಣಂ। ಞಾಣಮ್ಪಿ ಹಿ ಕುಸಲಪುಗ್ಗಲಯೋಗತೋ ಕುಸಲಂ ಯಥಾ ಪಣ್ಡಿತಪುಗ್ಗಲಯೋಗತೋ ‘‘ಪಣ್ಡಿತಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ದುಕಮಾತಿಕಾ ೧೦೩)। ತಸ್ಮಾ ಕೋಸಲ್ಲವಸೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
೨೦೭. ಇದಾನಿ ಚತುಸಟ್ಠಿಯಾ ಆಕಾರೇಹೀತಿಆದಿ ಞಾಣಕಥಾಯಂ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೧೦೭) ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಕಥಾಸಮ್ಬನ್ಧೇನ ಇಧಾನೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ತಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
೨೦೮. ಪುನ ನ ತಸ್ಸ ಅದ್ದಿಟ್ಠಮಿಧತ್ಥಿ ಕಿಞ್ಚೀತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಸಮನ್ತಚಕ್ಖೂತಿ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಂ। ಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ವಸೇನಾತಿಆದಿನಾ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಅವಿಯೋಗಿತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸದ್ದಹನ್ತೋ ಪಗ್ಗಣ್ಹಾತೀತಿಆದೀಹಿ ಏಕೇಕಿನ್ದ್ರಿಯಮೂಲಕೇಹಿ ಪಞ್ಚಹಿ ಚತುಕ್ಕೇಹಿ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ನಿನ್ನಪಯೋಗಕಾಲೇ ವಾ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ವಾ ಏಕರಸಭಾವಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪಚ್ಚಯಭಾವಞ್ಚ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸದ್ದಹಿತತ್ತಾ ಪಗ್ಗಹಿತನ್ತಿಆದೀಹಿ ಏಕೇಕಿನ್ದ್ರಿಯಮೂಲಕೇಹಿ ಪಞ್ಚಹಿ ಚತುಕ್ಕೇಹಿ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಕಾಲೇ ವಾ ಫಲಕಾಲೇ ವಾ ಏಕರಸಭಾವಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪಚ್ಚಯಭಾವಞ್ಚ ದಸ್ಸೇತಿ। ಪುನ ಬುದ್ಧಚಕ್ಖುಸಮ್ಬನ್ಧೇನ ಇನ್ದ್ರಿಯವಿಧಾನಂ ವತ್ತುಕಾಮೋ ಯಂ ಬುದ್ಧಚಕ್ಖೂತಿಆದಿಮಾಹ ಬುದ್ಧಚಕ್ಖೂತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಪರೋಪರಿಯತ್ತಞಾಣಂ ಆಸಯಾನುಸಯಞಾಣಞ್ಚ। ಬುದ್ಧಞಾಣನ್ತಿ ಚ ಇದಂ ತದೇವ ದ್ವಯಂ, ಸೇಸಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತತ್ಥಮೇವಾತಿ।
ಇನ್ದ್ರಿಯಸಮೋಧಾನವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
ಸದ್ಧಮ್ಮಪ್ಪಕಾಸಿನಿಯಾ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗ-ಅಟ್ಠಕಥಾಯ
ಇನ್ದ್ರಿಯಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।