೧. ಸಙ್ಗಹವಾರವಣ್ಣನಾ
ಯನ್ತಿ ಅನಿಯಮತ್ಥೋ ಸಬ್ಬನಾಮಸದ್ದೋ ಕಮ್ಮಸಾಧನವಸೇನ ವುತ್ತೋ। ಅತ್ಥಾವಬೋಧನತ್ಥೋ ಸದ್ದಪ್ಪಯೋಗೋ ಅತ್ಥಪರಾಧೀನೋ ಕೇವಲೋ ಅತ್ಥಪದತ್ಥಕೋ ‘‘ಯನ್ತಿ ಅನಿಯಮತೋ ಉಪಯೋಗನಿದ್ದೇಸೋ’’ತಿ। ಲೋಕೋತಿ ಕತ್ತುನಿದ್ದೇಸೋತಿಆದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ।
ಏವಂ ‘‘ಯ’’ನ್ತಿಆದೀನಂ ಗಾಥಾಪದಾನಂ ಕಮ್ಮಕತ್ತುಕಿರಿಯಾಕತ್ತುವಿಸೇಸನಾದಿದಸ್ಸನವಸೇನ ಅತ್ಥಂ ವತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಅವಯವಜೋತನವಸೇನ ಪದತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಲೋಕಿಯನ್ತಿ ಏತ್ಥಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಲೋಕಸದ್ದೋ ಇಧ ಸಾಮತ್ಥಿಯತೋ ಸತ್ತಲೋಕವಚನೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಪೂಜನಕಿರಿಯಾಯೋಗ್ಯಭೂತತಾವಸೇನಾ’’ತಿ। ಸಾಸನನ್ತರಧಾನತೋ ಪರಂ ಪೂಜನಾ ಅಞ್ಞಬುದ್ಧುಪ್ಪಾದೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾ, ಯಥೇತರಹಿ ವಿಪಸ್ಸೀಆದಿಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಾನಂ। ‘‘ದೀಪಙ್ಕರೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಯದಿಪಿ ಬುದ್ಧವಂಸದೇಸನಾಯಂ (ಬು॰ ವಂ॰ ೨.೭೫) ಭಗವತಾವ ವುತ್ತಂ, ಸುಮೇಧಪಣ್ಡಿತತ್ತಭಾವೇನ ಪನ ಪವತ್ತಿಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಯಥಾಹ ಭಗವಾ ಸುಮೇಧಭೂತೋ’’ತಿ।
ಪರಿಞ್ಞಾಕ್ಕಮೇನಾತಿ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾದಿಪಟಿಪಾಟಿಯಾ। ಲಕ್ಖಣಾವಬೋಧಪ್ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ। ತೇನ ‘‘ಸುಞ್ಞತಮುಖಾದೀಹೀ’’ತಿ। ತಥಾ ಚ ವುತ್ತನ್ತಿ ವಿಞ್ಞೂಹಿ ವೇದನೀಯತಾಯ ಏವ ಸಾಸನವರಸ್ಸ ವುತ್ತಂ ಭಗವತಾ –
‘‘ಏತು ವಿಞ್ಞೂ ಪುರಿಸೋ ಅಸಠೋ ಅಮಾಯಾವೀ ಉಜುಜಾತಿಕೋ, ಅಹಮನುಸಾಸಾಮಿ, ಅಹಂ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇಮಿ, ಯಥಾನುಸಿಟ್ಠಂ ತಥಾ ಪಟಿಪಜ್ಜಮಾನೋ ನ ಚಿರಸ್ಸೇವ ಸಾಮಞ್ಞೇವ ಉಸ್ಸತಿ, ಸಾಮಂ ದಕ್ಖಿತೀ’’ತಿಆದಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೨೮೧)।
ಯಂ-ಸದ್ದೋ ಸಾಸನವಿಸಯೋ, ಲೋಕಪಾಲಸದ್ದೋ ಸತ್ಥುವಿಸಯೋಪಿ ಲೋಕಂ ಪತಿ ಗುಣೀಭೂತೋತಿ ‘‘ತಸ್ಸಾ’’ತಿ ಪಟಿನಿದ್ದೇಸಸ್ಸ ಕಥಂ ಸತ್ಥುವಿಸಯತಾತಿ ಚೋದನಂ ಮನಸಿಕತ್ವಾ ಆಹ ‘‘ಸಲೋಕಪಾಲೋತಿ ಚೇತ್ಥಾ’’ತಿಆದಿ, ಗುಣೀಭೂತೋಪಿ ಲೋಕಪಾಲಸದ್ದೋ ಪಧಾನಭೂತೋ ವಿಯ ಪಟಿನಿದ್ದೇಸಂ ಅರಹತಿ। ಅಞ್ಞೋ ಹಿ ಸದ್ದಕ್ಕಮೋ, ಅಞ್ಞೋ ಅತ್ಥಕ್ಕಮೋತಿ।
ಧಮ್ಮಗಾರವೇನ ಭಗವಾ ಧಮ್ಮಂ ಪೂಜೇನ್ತೋ ವೇನೇಯ್ಯಬನ್ಧವೇ ಅಚಿನ್ತೇತ್ವಾ ಸಮಾಪತ್ತಿಸಮಾಪಜ್ಜನಧಮ್ಮಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾಹಿ ಸತ್ತಸತ್ತಾಹಂ ವೀತಿನಾಮೇಸೀತಿ ಆಹ ‘‘ಭಗವತೋ…ಪೇ॰… ದೀಪೇತಬ್ಬಾ’’ತಿ। ತತ್ಥ ಆದಿಸದ್ದೇನ ಸಾವಕೇಹಿ ಧಮ್ಮಸ್ಸವನಸ್ಸ, ತೇಸಂ ಪಚ್ಚುಗ್ಗಮನಾದೀನಞ್ಚ ಸಙ್ಗಹೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
ಇಚ್ಚಸ್ಸಾತಿ ತೇನಾತಿ ಚತುವೇಸಾರಜ್ಜಯೋಗೇನ। ತದವಿನಾಭಾವಿನಾ ದಸಬಲ…ಪೇ॰… ಪಕಾಸಿತಾ ಹೋತಿ। ಆವೇಣಿಕಬುದ್ಧಧಮ್ಮಾದೀತಿ ಏತ್ಥ ಆದಿಸದ್ದೇನ ತೀಸು ಕಾಲೇಸು ಅಪ್ಪಟಿಹತಞಾಣಾನಿ, ಚತುಸಚ್ಚಞಾಣಾನಿ, ಚತುಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಾನಿ, ಪಞ್ಚಗತಿಪರಿಚ್ಛೇದಕಞಾಣಾನಿ, ಛ ಅಭಿಞ್ಞಾಞಾಣಾನಿ, ಸತ್ತ ಅರಿಯಧನಾನಿ, ಸತ್ತ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾ, ಅಟ್ಠ ವಿಜ್ಜಾ, ಅಟ್ಠಸು ಪರಿಸಾಸು ಅಕಮ್ಪನಞಾಣಾನಿ, ಅಟ್ಠ ವಿಮೋಕ್ಖಾ, ನವ ಸಮಾಧಿಚರಿಯಾ, ನವ ಅನುಪುಬ್ಬವಿಹಾರಾ, ದಸ ನಾಥಕರಣಾ ಧಮ್ಮಾ, ದಸ ಅರಿಯವಾಸಾ, ದ್ವಾದಸ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಾಕಾರಾ, ತೇರಸ ಧುತಧಮ್ಮಾ, ಚುದ್ದಸ ಬುದ್ಧಞಾಣಾನಿ, ಪನ್ನರಸ ಚರಣಧಮ್ಮಾ, ಸೋಳಸ ಞಾಣಚರಿಯಾ, ಸೋಳಸ ಆನಾಪಾನಸ್ಸತೀ, ಏಕೂನವೀಸತಿ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣಾನಿ, ಚತುವೀಸತಿ ಪಚ್ಚಯವಿಭಾವನಞಾಣಾನಿ, ಚತುಚತ್ತಾರೀಸ ಞಾಣವತ್ಥೂನಿ, ಸತ್ತಸತ್ತತಿ ಞಾಣವತ್ಥೂನಿ, ಚತುವೀಸತಿಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಸಮಾಪತ್ತಿಸಞ್ಚಾರಿಮಹಾವಜಿರಞಾಣಂ, ಅನನ್ತನಯಸಮನ್ತಪಟ್ಠಾನಪವಿಚಯದೇಸನಾಕಾರಪ್ಪವತ್ತಞಾಣಾನಿ ಚಾತಿ ಏವಮಾದೀನಂ ಭಗವತೋ ಗುಣವಿಸೇಸಾನಂ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।
ಅಪರೋ ಮಹಾಕರುಣಾಯ ಪವತ್ತಿಭೇದೋ ‘‘ಬಹುಕೇಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ಪಸ್ಸನ್ತಾನಂ ಬುದ್ಧಾನಂ ಭಗವನ್ತಾನಂ ಸತ್ತೇಸು ಮಹಾಕರುಣಾ ಓಕ್ಕಮತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗೇ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೧.೧೧೭) ವುತ್ತನಯೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಮಹಾಪಞ್ಞಾಯ ಪನ ಪವತ್ತಿಭೇದೋ ವುತ್ತೋ ಏವ। ತತ್ಥ ಕರುಣಾಯ ಭಗವತೋ ಚರಣಸಮ್ಪತ್ತಿ, ಪಞ್ಞಾಯ ವಿಜ್ಜಾಸಮ್ಪತ್ತಿ। ಕರುಣಾಯ ಸತ್ತಾಧಿಪತಿತಾ, ಪಞ್ಞಾಯ ಧಮ್ಮಾಧಿಪತಿತಾ। ಕರುಣಾಯ ಲೋಕನಾಥತಾ, ಪಞ್ಞಾಯ ಅತ್ತನಾಥತಾ। ಕರುಣಾಯ ಪುಬ್ಬಕಾರಿತಾ, ಪಞ್ಞಾಯ ಕತಞ್ಞುತಾ। ಕರುಣಾಯ ಅಪರನ್ತಪತಾ, ಪಞ್ಞಾಯ ಅನತ್ತನ್ತಪತಾ। ಕರುಣಾಯ ಬುದ್ಧಕರಧಮ್ಮಸಿದ್ಧಿ, ಪಞ್ಞಾಯ ಬುದ್ಧಭಾವಸಿದ್ಧಿ। ಕರುಣಾಯ ಪರೇಸಂ ತಾರಣಂ, ಪಞ್ಞಾಯ ಸಯಂ ತಾರಣಂ। ಕರುಣಾಯ ಸಬ್ಬಸತ್ತೇಸು ಅನುಗ್ಗಹಚಿತ್ತತಾ, ಪಞ್ಞಾಯ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮೇಸು ವಿರತ್ತಚಿತ್ತತಾ ಪಕಾಸಿತಾ ಹೋತೀತಿ ಅನವಸೇಸತೋ ಪರಹಿತಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ, ಅತ್ತಹಿತಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಚ ಪಾರಿಪೂರೀ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ತೀಸುಪಿ ಅವತ್ಥಾಸೂತಿ ಹೇತುಫಲಸತ್ತೂಪಕಾರಾವತ್ಥಾಸು।
ಅಭಿಸಮಯೋ ‘‘ಯಥಾರಹ’’ನ್ತಿ। ‘‘ಸಕ್ಕಚ್ಚಂ ಧಮ್ಮದೇಸನೇನಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಇಧ ‘‘ಸಾಸನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಸ್ಸ ತಿವಿಧಸ್ಸಾಪಿ ಸದ್ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅವಿಸೇಸೇನ ದೇಸನಾಪೂಜಂ ವತ್ವಾ ಥೋಮನಾಪೂಜನಸ್ಸ ವಸೇನ ತಂ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಅರಿಯಂ, ವೋ ಭಿಕ್ಖವೇ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ‘‘ಥೋಮನೇನಾ’’ತಿ ಪದೇನಾಪಿ ‘‘ಸಕ್ಕಚ್ಚ’’ನ್ತಿ ಪದಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಪೂಜನಾದ್ವಯಸ್ಸಾಪಿ ವಾ ವಸೇನ ಇಧಾಪಿ ಪದಯೋಜನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಅರಿಯಭಾವಾದಯೋತಿ ಅರಿಯಸೇಟ್ಠಅಗ್ಗಭಾವಾದಯೋ। ನಿಯ್ಯಾನಾದಯೋತಿ ನಿಯ್ಯಾನಹೇತುದಸ್ಸನಾದಯೋ। ಸ್ವಾಕ್ಖಾತತಾದಯೋತಿ ಸ್ವಾಕ್ಖಾತಸನ್ದಿಟ್ಠಿಕತಾದಯೋ।
ಇದಾನಿ ಅರಿಯಸಙ್ಘಗುಣಾನಮ್ಪಿ ಇಮಾಯ ಗಾಥಾಯ ಪಕಾಸಿತಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಸ್ಮಾ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಬಾಲ್ಯಾದಿಸಮತಿಕ್ಕಮನತೋತಿ ಬಾಲಅಬ್ಯತ್ತಭಾವಾದಿಸಮತಿಕ್ಕಮನತೋ।
ಞಾಣವಿಸೇಸೋ ಸುತಚಿನ್ತಾಭಾವನಾಮಯಞಾಣಾನಿ। ಸೋತಬ್ಬಮನಸಿಕಾತಬ್ಬಪಟಿವಿಜ್ಝಿತಬ್ಬಾವತ್ಥಾ ಅವತ್ಥಾಭೇದೋ। ಉಭಯನ್ತಿ ಬ್ಯಞ್ಜನಪದಂ, ಅತ್ಥಪದಞ್ಚ। ಉಭಯಥಾತಿ ಕರಣಕಮ್ಮಸಾಧನವಸೇನ ಪಚ್ಚೇಕಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಪಟಿಪಜ್ಜಿತಬ್ಬತ್ತಾತಿ ಞಾತಬ್ಬತ್ತಾ।
‘‘ಅಯಞ್ಚ ಗಾಥಾ’’ತಿಆದಿ ಕೇಸಞ್ಚಿ ವಾದೋ। ತಥಾ ಹಿ ಅಪರೇ ‘‘ಥೇರೇನೇವಾಯಂ ಗಾಥಾ ಭಾಸಿತಾ’’ತಿ ವದನ್ತಿ। ಅತ್ತೂಪನಾಯಿಕಾಪಿ ಹಿ ಕದಾಚಿ ಧಮ್ಮದೇಸನಾ ಹೋತಿ ಏವ ಯಥಾ ‘‘ದಸಬಲಸಮನ್ನಾಗತೋ
ಯಥಾವುತ್ತಅತ್ಥಮುಖೇನೇವಾತಿ ಮೂಲಪದಸಙ್ಖಾತಅತ್ಥುದ್ಧಾರೇನೇವ। ಪರತೋ ಆಗಮಿಸ್ಸತೀತಿ ನಿದ್ದೇಸವಾರಸ್ಸ ಪರಿಯೋಸಾನೇ ಆಗಮಿಸ್ಸತಿ ‘‘ತೀಣಿ ಚ ನಯಾ ಅನೂನಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ನೇತ್ತಿ॰ ೪ ದ್ವಾದಸಪದ)।
ವುಚ್ಚತೀತಿ ಕತ್ತರಿ ಕಮ್ಮನಿದ್ದೇಸೋತಿ ಆಹ ‘‘ವದತೀ’’ತಿ। ಅಥ ವಾ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಕಮ್ಮಕತ್ತುನಿದ್ದೇಸೋಯಂ। ಅಯಞ್ಹೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ – ಹಾರಾ, ನಯಾ ಚಾತಿ ಉಭಯಂ ಪರಿಗ್ಗಹಿತಂ ಸಂವಣ್ಣಕೇನ ಸಬ್ಬಥಾ ಗಹಿತಞ್ಚೇ, ವುಚ್ಚತಿ ಸುತ್ತಂ, ಸಯಮೇವ ಸುತ್ತಂ ಸಂವಣ್ಣೇತೀತಿ
ಪಕಾರನ್ತರೇನಾತಿ ಪುಬ್ಬೇ ‘‘ಸಾಸನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಮತ್ಥಂ ‘‘ದೇಸನಾ, ದೇಸಿತ’’ನ್ತಿ ತತೋ ಅಞ್ಞೇನ ಪಕಾರೇನ। ನಿಯಮೇತ್ವಾತಿ ತಸ್ಸ ಏಕನ್ತತೋ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯತಂ ಅವಧಾರೇತ್ವಾ। ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯತಾ ವಿಸಿಟ್ಠೇಸು ದೇಸನಾದೇಸಿತೇಸು ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಪದೇ ಲಬ್ಭಮಾನಾ ವಿಜಾನನಕಿರಿಯಾ।
ದೇಸನಾದೇಸಿತಾನಿ ಚ ಯಾವದೇವ ವಿಜಾನನತ್ಥಾನೀತಿ ವಿಜಾನನಂ ಪಧಾನನ್ತಿ ತಮೇವ ನಿದ್ಧಾರೇನ್ತೋ ‘‘ತತ್ರಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ವಿಜಾನನೇ’’ತಿ ಆಹ।
ಏತ್ಥಾಹಾತಿ ನವಙ್ಗಸಾಸನನವವಿಧಸುತ್ತನ್ತಾತಿ ಏತಸ್ಮಿಂ ಅತ್ಥವಚನೇ ಆಹ ಚೋದಕೋ। ತಸ್ಸಾಯಂ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ – ನವಹಿ ಅಙ್ಗೇಹಿ ವವತ್ಥಿತೇಹಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸಙ್ಕರರಹಿತೇಹಿ ಭವಿತಬ್ಬಂ, ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಅಸುತ್ತಸಭಾವಾನೇವ ಗೇಯ್ಯಙ್ಗಾದೀನೀತಿ ನವವಿಧಸುತ್ತನ್ತವಚನಂ ವಿರುಜ್ಝೇಯ್ಯ। ಅಥ ಸುತ್ತಸಭಾವಾನಿ ಗೇಯ್ಯಙ್ಗಾದೀನಿ, ಏವಂ ಸತಿ ‘‘ಸುತ್ತ’’ನ್ತಿ ವಿಸುಂ ಸುತ್ತಙ್ಗಂ ನ ಸಿಯಾ, ಏವಂ ಸನ್ತೇ ಅಟ್ಠಙ್ಗಸಾಸನಂ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಕಥಂ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ಗೇಯ್ಯಙ್ಗಾದೀಸು ಕತಿಪಯಾನಮ್ಪಿ ಸುತ್ತಭಾವೇ ಯಥಾವುತ್ತದೋಸಾನತಿವತ್ತಿ, ಪಗೇವ ಸಬ್ಬೇಸನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಯಞ್ಚಾ’’ತಿಆದಿನಾ। ಸಙ್ಗಹೇಸೂತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಸು। ಪೋರಾಣಟ್ಠಕಥಾನಞ್ಹಿ ಸಙ್ಖೇಪಭೂತಾ ಇದಾನಿ ಅಟ್ಠಕಥಾ ‘‘ಸಙ್ಗಹಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ಸುತ್ತಂ ನಾಮ ಸಗಾಥಕಂ ವಾ ಸಿಯಾ, ನಿಗ್ಗಾಥಕಂ ವಾತಿ ಅಙ್ಗದ್ವಯೇನೇವ ತದುಭಯಙ್ಗಂ ಕತನ್ತಿ ವಿಸುಂ ಸುತ್ತಙ್ಗಸ್ಸ ಅಸಮ್ಭವೋ ತದುಭಯವಿನಿಮುತ್ತಸ್ಸ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸುತ್ತಙ್ಗಮೇವ ನ ಸಿಯಾ’’ತಿ। ಅಥಾಪಿ ಕಥಞ್ಚಿ। ಸಿಯಾತಿ ವಕ್ಖಮಾನಂ ಸಾಮಞ್ಞವಿಧಿಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ಏವಮ್ಪಿ ಅಯಂ ದೋಸೋತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಮಙ್ಗಲಸುತ್ತಾದೀನ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ।
ತಬ್ಭಾವನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ‘‘ಏವಂ ಸನ್ತೇ’’ತಿಆದಿನಾ ಚೋದೇತಿ। ಇತರೋ ಪನ ಓಕಾಸವಿಧಿತೋ ಅನೋಕಾಸೋ ವಿಧಿ ಬಲವಾತಿ ಞಾಯಂ ಗಾಥಾವಿರಹಿತಂಯೇವ ವೇಯ್ಯಾಕರಣನ್ತಿ, ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತನ್ತಿ ಚ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ನಾಪಜ್ಜತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಪರಿಹರತಿ। ತಥಾ ಹೀತಿ ತೇನೇವ ಕಾರಣೇನ, ಸತಿಪಿ ಸಞ್ಞನ್ತರನಿಮಿತ್ತಯೋಗೇ ಅನೋಕಾಸಸಞ್ಞಾನಂ ಬಲವಭಾವೇನೇವಾತಿ ಅತ್ಥೋ।
ಸಙ್ಗಹವಾರವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।