॥ ನಮೋ ತಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಅರಹತೋ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ॥
ವಿನಯಪಿಟಕೇ
ವಿನಯಾಲಙ್ಕಾರ-ಟೀಕಾ (ಪಠಮೋ ಭಾಗೋ)
ಗನ್ಥಾರಮ್ಭಕಥಾ
ಮುತ್ತಹಾರಾದಿನಯಗಾಥಾ
ಯೋ
ಆಕಾಸಾಕಾರಕಾರೋ ಪರಮರತಿರತೋ ದೇವದೇವನ್ತವಜ್ಜೋ॥
ಸಂಸಾರಾಸಾರಸಾರೋ ಸುನರನಮನತೋ ಮಾರಹಾರನ್ತರಟ್ಠೋ।
ಲೋಕಾಲಙ್ಕಾರಕಾರೋ ಅತಿಸತಿಗತಿಮಾ ಧೀರವೀರತ್ತರಮ್ಮೋ॥
ಸೀಹನಿವತ್ತನನಯಗಾಥಾ
ಸಂಸಾರಚಕ್ಕವಿದ್ಧಂಸಂ,
ಸಂನಮಾಮಿ ಸುಗುಣೇಸಂ, ಸಂದೇಸಿತಸುದುದ್ದಸಂ॥
ಅನೋತತ್ತೋದಕಾವತ್ತನಯಗಾಥಾ
ಯೇನ
ಯೇನ ಲೋಕಾ ನಿಸ್ಸರಿಸುಂ, ಯೇನ ಚಾಹಂ ನಮಾಮಿ ತಂ॥
ಚತುದೀಪಚಕ್ಕವತ್ತನನಯಗಾಥಾ
ಸಙ್ಘಂ ಸಸಙ್ಘಂ ನಮಾಮಿ, ವನ್ತನ್ತವರಧಮ್ಮಜಂ।
ಮಗ್ಗಗ್ಗಮನಫಲಟ್ಠಂ, ಸುಸಂಸಂ ಸುಭಮಾನಸಂ॥
ಅಬ್ಯಪೇತಚತುಪಾದಆದಿಯಮಕಗಾಥಾ
ವಿನಯಂ ವಿನಯಂ ಸಾರಂ, ಸಙ್ಗಹಂ ಸಙ್ಗಹಂ ಕರಂ।
ಚರಿಯಂ ಚರಿಯಂ ವನ್ದೇ, ಪರಮಂ ಪರಮಂ ಸುತಂ॥
ಬ್ಯಪೇತಚತುಪಾದಆದಿಅನ್ತಯಮಕಗಾಥಾ
ಪಕಾರೇ ಬಹುಪಕಾರೇ, ಸಾಗರೇ ಗುಣಸಾಗರೇ।
ಗರವೋ ಮಮ ಗರವೋ, ವನ್ದಾಮಿ ಅಭಿವನ್ದಾಮಿ॥
ವತ್ಥುತ್ತಯೇ ಗನ್ಥಕಾರೇ, ಗರೂಸು ಸಾದರಂ ಮಯಾ।
ಕತೇನ ನಮಕ್ಕಾರೇನ, ಹಿತ್ವಾ ಸಬ್ಬೇ ಉಪದ್ದವೇ॥
ಸಿಕ್ಖಾಕಾಮೇಹಿ
ಭಿಕ್ಖೂಹಿ ವಿನಯಞ್ಞೂಹಿ, ಸಾದರಂ ಅಭಿಯಾಚಿತೋ॥
ವಣ್ಣಯಿಸ್ಸಾಮಿ ವಿನಯ-ಸಙ್ಗಹಂ ಪೀತಿವಡ್ಢನಂ।
ಭಿಕ್ಖೂನಂ ವೇನಯಿಕಾನಂ, ಯಥಾಸತ್ತಿಬಲಂ ಅಹಂ॥
ಪೋರಾಣೇಹಿ ಕತಾ ಟೀಕಾ, ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಅತ್ಥಿ ಸಾ ಪನ।
ಅತಿಸಙ್ಖೇಪಭಾವೇನ, ನ ಸಾಧೇತಿ ಯಥಿಚ್ಛಿತಂ॥
ತಸ್ಮಾ ಹಿ ನಾನಾಸತ್ಥೇಹಿ, ಸಾರಮಾದಾಯ ಸಾಧುಕಂ।
ನಾತಿಸಙ್ಖೇಪವಿತ್ಥಾರಂ, ಕರಿಸ್ಸಂ ಅತ್ಥವಣ್ಣನಂ॥
ವಿನಯಾಲಙ್ಕಾರಂ ನಾಮ, ಪೇಸಲಾನಂ ಪಮೋದನಂ।
ಇಮಂ ಪಕರಣಂ ಸಬ್ಬೇ, ಸಮ್ಮಾ ಧಾರೇನ್ತು ಸಾಧವೋತಿ॥
ಗನ್ಥಾರಮ್ಭಕಥಾವಣ್ಣನಾ
ವಿವಿಧವಿಸೇಸನಯಸಮನ್ನಾಗತಂ ‘‘ವತ್ಥುತ್ತಯಂ ನಮಸ್ಸಿತ್ವಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಏತ್ಥ ಹಿ ವತ್ಥುತ್ತಯಂ ನಮಸ್ಸಿತ್ವಾತಿ ಇಮಿನಾ ರತನತ್ತಯಪಣಾಮೋ ವುತ್ತೋ ಪಣಾಮೇತಬ್ಬಪಣಾಮಅತ್ಥದಸ್ಸನತೋ। ಸರಣಂ ಸಬ್ಬಪಾಣಿನನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಪಣಾಮಾರಹಭಾವೋ ಪಣಾಮಹೇತುದಸ್ಸನತೋ। ಪಾಳಿಮುತ್ತವಿನಿಚ್ಛಯನ್ತಿ ಅಭಿಧೇಯ್ಯೋ ಇಮಸ್ಸ ಪಕರಣಸ್ಸ ಅತ್ಥಭಾವತೋ। ವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣಮನೇಕತ್ಥಾತಿ ಕರಣಹೇತು ತೇನೇವಕಾರಣೇನ ಪಕರಣಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ। ಸಮಾಹರಿತ್ವಾ ಏಕತ್ಥ, ದಸ್ಸಯಿಸ್ಸಮನಾಕುಲನ್ತಿ ಕರಣಪ್ಪಕಾರೋ ತೇನಾಕಾರೇನ ಪಕರಣಸ್ಸ ಕರಣತೋ। ಪಕರಣಾಭಿಧಾನಂ ಪನ ಸಮಾಹರಿತಸದ್ದಸ್ಸ ಸಾಮತ್ಥಿಯತೋ ದಸ್ಸಿತಂ ಸಮಾಹರಿತ್ವಾ ದಸ್ಸನೇನೇವ ಇಮಸ್ಸ ಪಕರಣಸ್ಸ ವಿನಯಸಙ್ಗಹಇತಿ ನಾಮಸ್ಸ ಲಭನತೋ।
ನಿಮಿತ್ತಂ ಯೋಗಾವಚರಭಿಕ್ಖೂನನ್ತಿ ತಸ್ಸ ಕರುಣಾರಮ್ಮಣಭಾವತೋ। ಪಯೋಜನಂ ಪನ ದುವಿಧಂ ಪಣಾಮಪಯೋಜನಪಕರಣಪಯೋಜನವಸೇನ। ತತ್ಥ ಪಣಾಮಪಯೋಜನಂ ನಾಮ ಅನ್ತರಾಯವಿಸೋಸನಪಸಾದಜನನಾದಿಕಂ, ತಂ ಸರಣಂ ಸಬ್ಬಪಾಣಿನನ್ತಿ ಇಮಸ್ಸ ಸಾಮತ್ಥಿಯತೋ ದಸ್ಸಿತಂ ಹೇತುಮ್ಹಿ ಸತಿ ಫಲಸ್ಸ ಅವಿನಾಭಾವತೋ। ವುತ್ತಞ್ಹಿ ಅಭಿಧಮ್ಮಟೀಕಾಚರಿಯೇನ ‘‘ಗುಣವಿಸೇಸವಾ ಹಿ ಪಣಾಮಾರಹೋ ವಿನಯೇ ಪಾಟವತ್ಥಾಯಾತಿ ಇಮಿನಾ ವುತ್ತಂ। ಅನುಸಙ್ಗಿಕಪಯೋಜನಂ ನಾಮ ಸೀಲಾದಿಅನುಪಾದಾಪರಿನಿಬ್ಬಾನನ್ತೋ ಅತ್ಥೋ, ತಂ ಸಮಾಹರಿತ್ವಾ ಏಕತ್ಥ ದಸ್ಸಯಿಸ್ಸನ್ತಿ ಇಮಸ್ಸ ಸಾಮತ್ಥಿಯೇನ ದಸ್ಸಿತಂ ಏಕತ್ಥ ಸಮಾಹರಿತ್ವಾ ದಸ್ಸನೇ ಸತಿ ತದುಗ್ಗಹಪರಿಪುಚ್ಛಾದಿನಾ ಕತಪಯೋಗಸ್ಸ ಅನನ್ತರಾಯೇನ ತದತ್ಥಸಿಜ್ಝನತೋತಿ।
ಕಿಮತ್ಥಂ ಪನೇತ್ಥ ರತನತ್ತಯಪಣಾಮಾದಯೋ ಆಚರಿಯೇನ ಕತಾ, ನನು ಅಧಿಪ್ಪೇತಗನ್ಥಾರಮ್ಭೋವ ಕಾತಬ್ಬೋತಿ? ವುಚ್ಚತೇ – ಏತ್ಥ ರತನತ್ತಯಪಣಾಮಕರಣಂ ತಬ್ಬಿಹತನ್ತರಾಯೋ ಹುತ್ವಾ ಅನಾಯಾಸೇನ ಗನ್ಥಪರಿಸಮಾಪನತ್ಥಂ। ಪಣಾಮಾರಹಭಾವವಚನಂ ಅತ್ತನೋ ಯುತ್ತಪತ್ತಕಾರಿತಾದಸ್ಸನತ್ಥಂ, ತಂ ವಿಞ್ಞೂನಂ ತೋಸಾಪನತ್ಥಂ, ತಂ ಪಕರಣಸ್ಸ ಉಗ್ಗಹಣತ್ಥಂ, ತಂ ಸಬ್ಬಸಮ್ಪತ್ತಿನಿಪ್ಫಾದನತ್ಥಂ। ಅಭಿಧೇಯ್ಯಕಥನಂ ವಿದಿತಾಭಿಧೇಯ್ಯಸ್ಸ ಗನ್ಥಸ್ಸ ವಿಞ್ಞೂನಂ ಉಗ್ಗಹಧಾರಣಾದಿವಸೇನ ಪಟಿಪಜ್ಜನತ್ಥಂ। ಕರಣಹೇತುಕಥನಂ ಅಕಾರಣೇ ಕತಸ್ಸ ವಾಯಾಮಸ್ಸ ನಿಪ್ಫಲಭಾವತೋ ತಪ್ಪಟಿಕ್ಖೇಪನತ್ಥಂ। ಕರಣಪ್ಪಕಾರಕಥನಂ ವಿದಿತಪ್ಪಕಾರಸ್ಸ ಗನ್ಥಸ್ಸ ಸೋತೂನಂ ಉಗ್ಗಹಣಾದೀಸು ರುಚಿಜನನತ್ಥಂ। ಅಭಿಧಾನದಸ್ಸನಂ ವೋಹಾರಸುಖತ್ಥಂ। ನಿಮಿತ್ತಕಥನಂ ಆಸನ್ನಕಾರಣದಸ್ಸನತ್ಥಂ। ಪಯೋಜನದಸ್ಸನಂ ದುವಿಧಪಯೋಜನಕಾಮೀನಂ ಸೋತೂನಂ ಸಮುಸ್ಸಾಹಜನನತ್ಥನ್ತಿ।
ರತನತ್ತಯಪಣಾಮಪಯೋಜನಂ ಪನ ಬಹೂಹಿ ಪಕಾರೇಹಿ ವಿತ್ಥಾರಯನ್ತಿ ಆಚರಿಯಾ, ತಂ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಗಹೇತಬ್ಬಂ। ಇಧ ಪನ ಗನ್ಥಗರುಭಾವಮೋಚನತ್ಥಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಚರಿಯೇಹಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಪಯೋಜನಮೇವ ಕಥಯಿಮ್ಹ। ವುತ್ತಞ್ಹಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಚರಿಯೇನ –
‘‘ನಿಪಚ್ಚಕಾರಸ್ಸೇತಸ್ಸ
ಕತಸ್ಸ ರತನತ್ತಯೇ।
ಆನುಭಾವೇನ ಸೋಸೇತ್ವಾ।
ಅನ್ತರಾಯೇ ಅಸೇಸತೋ’’ತಿ॥ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ಗನ್ಥಾರಮ್ಭಕಥಾ ೭)।
ಅಯಮೇತ್ಥ ಸಮುದಾಯತ್ಥೋ, ಅಯಂ ಪನ ಅವಯವತ್ಥೋ – ಅಹಂ ಸಬ್ಬಪಾಣೀನಂ ಸರಣಂ ಸರಣೀಭೂತಂ ವತ್ಥುತ್ತಯಂ ನಮಸ್ಸಾಮಿ, ನಮಸ್ಸಿತ್ವಾ ಯೋಗಾವಚರಭಿಕ್ಖೂನಂ ವಿನಯೇ ಪಾಟವತ್ಥಾಯ ಅನೇಕತ್ಥವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣಂ ಪಾಳಿಮುತ್ತವಿನಿಚ್ಛಯಂ ಏಕತ್ಥ ಸಮಾಹರಿತ್ವಾ ಅನಾಕುಲಂ ಕತ್ವಾ ದಸ್ಸಯಿಸ್ಸಂ ದಸ್ಸಯಿಸ್ಸಾಮೀತಿ ಯೋಜನಾ।
ತತ್ಥ ವಸನ್ತಿ ಏತ್ಥಾತಿ ವತ್ಥು। ಕಿಂ ತಂ? ಬುದ್ಧಾದಿರತನಂ। ತಞ್ಹಿ ಯಸ್ಮಾ ಸರಣಗತಾ ಸಪ್ಪುರಿಸಾ ಸರಣಗಮನಸಮಙ್ಗಿನೋ ಹುತ್ವಾ ಬುದ್ಧಾದಿರತನಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ತಸ್ಮಿಂ ಆರಮ್ಮಣೇ ವಸನ್ತಿ ಆವಸನ್ತಿ ನಿವಸನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ವತ್ಥೂ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಆರಮ್ಮಣಞ್ಹಿ ಆಧಾರೋ, ಆರಮ್ಮಣಿಕಂ ಆಧೇಯ್ಯೋತಿ। ಇತೋ ಪರಾನಿಪಿ ವತ್ಥುಸದ್ದಸ್ಸ ವಚನತ್ಥಾದೀನಿ ಆಚರಿಯೇಹಿ ವುತ್ತಾನಿ, ತಾನಿಪಿ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ। ಇಧ ಪನ ಗನ್ಥವಿತ್ಥಾರಪರಿಹರಣತ್ಥಂ ಏತ್ತಕಮೇವ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬನ್ತಿ। ತಿಣ್ಣಂ ಸಮೂಹೋತಿ ತಯಂ, ತಯೋ ಅಂಸಾ ಅವಯವಾ ಅಸ್ಸಾತಿ ವಾ ತಯಂ। ಕಿಂ ತಂ? ಸಮುದಾಯೋ। ವತ್ಥೂನಂ ತಯನ್ತಿ ವತ್ಥುತ್ತಯಂ। ಕಿಂ ತಂ? ಬುದ್ಧಾದಿರತನತ್ತಯಂ। ನಮಸ್ಸಾಮೀತಿ ನಮಸ್ಸಿತ್ವಾ, ಅನಮಿನ್ತಿ ನಮಸ್ಸಿತ್ವಾ। ಬುದ್ಧಾದಿರತನಞ್ಹಿ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕಾಲೇ ತ್ವಾ-ಪಚ್ಚಯೋ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಕಾಲಿಕೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಪಠಮೋ ವಿಗ್ಗಹೋ ಕತೋ, ಪಾಳಿಮುತ್ತವಿನಿಚ್ಛಯಂ ಏಕತ್ಥ ದಸ್ಸನಕಾಲೇ ಅತೀತಕಾಲಿಕೋ, ತಸ್ಮಾ ದುತಿಯೋ ವಿಗ್ಗಹೋ। ತೇನೇವ ಚ ಕಾರಣೇನ ಅತ್ಥಯೋಜನಾಯಪಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಕಾಲಅತೀತಕಾಲವಸೇನ ಯೋಜನಾ ಕತಾ।
ಸರತಿ ಹಿಂಸತೀತಿ ಸರಣಂ। ಕಿಂ ತಂ? ಬುದ್ಧಾದಿರತನತ್ತಯಂ। ತಞ್ಹಿ ಸರಣಗತಾನಂ ಸಪ್ಪುರಿಸಾನಂ ಭಯಂ ಸನ್ತಾಸಂ ದುಕ್ಖಂ ದುಗ್ಗತಿವಿನಿಪಾತಂ
‘‘ಯಸ್ಮಿಂ, ಮಹಾನಾಮ, ಸಮಯೇ ಅರಿಯಸಾವಕೋ ತಥಾಗತಂ ಅನುಸ್ಸರತಿ, ನೇವಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ರಾಗಪರಿಯುಟ್ಠಿತಂ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೬.೧೦; ೧೧.೧೧),
‘‘ಏವಂ
ಧಮ್ಮಂ ಸಙ್ಘಞ್ಚ ಭಿಕ್ಖವೋ।
ಭಯಂ ವಾ ಛಮ್ಭಿತತ್ತಂ ವಾ।
ಲೋಮಹಂಸೋ ನ ಹೇಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಚ॥ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪೯)।
ಯಸ್ಮಾ ಪನ ‘‘ಸರಣ’’ನ್ತಿ ಇದಂ ಪದಂ ‘‘ನಾಥ’’ನ್ತಿ ಪದಸ್ಸ ವೇವಚನಭೂತಂ ಕಿತಸುದ್ಧನಾಮಪದಂ ಹೋತಿ, ನ ಕಿತಮತ್ತಪದಂ, ತಸ್ಮಾ ಧಾತ್ವತ್ಥೋ ಅನ್ತೋನೀತೋ। ‘‘ಸರ ಹಿಂಸಾಯ’’ನ್ತಿ ಹಿ ವುತ್ತಂ ಹಿಂಸತ್ಥಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಸಬ್ಬಪಾಣೀನಂ ಸರಣಂ ಹಿಂಸಕಂ ವತ್ಥುತ್ತಯಂ ನಮಸ್ಸಿತ್ವಾ ವಿಞ್ಞಾಯಮಾನೇ ಅನಿಟ್ಠಪ್ಪಸಙ್ಗತೋ ಸಬ್ಬಪಾಣೀನಂ ಸರಣಂ ಸರಣೀಭೂತಂ ನಾಥಭೂತಂ ವತ್ಥುತ್ತಯಂ ನಮಸ್ಸಿತ್ವಾತಿ ವಿಞ್ಞಾಯಮಾನೇಯೇವ ಯುಜ್ಜತಿ, ತೇನೇವ ಚ ಕಾರಣೇನ ಅತ್ಥಯೋಜನಾಯಮ್ಪಿ ತಥಾ ಯೋಜನಾ ಕತಾ। ಸಬ್ಬ-ಸದ್ದೋ ನಿರವಸೇಸತ್ಥವಾಚಕಂ ಸಬ್ಬನಾಮಪದಂ। ಸಹ ಅವೇನ ಯೋ ವತ್ತತೀತಿ ಸಬ್ಬೋತಿ ಕತೇ ಪನ ಸಕಲ-ಸದ್ದೋ ವಿಯ ಸಮುದಾಯವಾಚಕಂ ಸಮಾಸನಾಮಪದಂ ಹೋತಿ। ಪಾಣೋ ಏತೇಸಂ ಅತ್ಥೀತಿ ಪಾಣಿನೋ, ಪಾಣೋತಿ ಚೇತ್ಥ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ। ಸಬ್ಬೇ ಪಾಣಿನೋ ಸಬ್ಬಪಾಣಿನೋ, ತೇಸಂ ಸಬ್ಬಪಾಣೀನಂ। ಏತ್ತಾವತಾ ವತ್ಥುತ್ತಯಸ್ಸ ಸಬ್ಬಲೋಕಸರಣಭಾವಂ, ತತೋಯೇವ ಚ ನಮಸ್ಸನಾರಹಭಾವಂ, ನಮಸ್ಸನಾರಹೇ ಚ ಕತಾಯನಮಸ್ಸನಕಿರಿಯಾಯ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತತ್ಥಸಿದ್ಧಿಕರಭಾವಂ, ಅತ್ತನೋ ಕಿರಿಯಾಯ ಚ ಖೇತ್ತಙ್ಗತಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ।
ಏವಂ ಸಹೇತುಕಂ ರತನತ್ತಯಪಣಾಮಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಪಕರಣಾರಮ್ಭಸ್ಸ ಸನಿಮಿತ್ತಂ ಮುಖ್ಯಪಯೋಜನಂ ದಸ್ಸೇತುಮಾಹ ‘‘ವಿನಯೇ ಪಾಟವತ್ಥಾಯ, ಯೋಗಾವಚರಭಿಕ್ಖೂನ’’ನ್ತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ವಿನಯೇ ಪಾಟವತ್ಥಾಯಾತಿ ಮುಖ್ಯಪಯೋಜನದಸ್ಸನಂ, ತಂದಸ್ಸನೇನ ಚ ಅನುಸಙ್ಗಿಕಪಯೋಜನಮ್ಪಿ ವಿಭಾವಿತಮೇವ ಹೋತಿ ಕಾರಣೇ ಸಿದ್ಧೇ ಕಾರಿಯಸ್ಸ ಸಿಜ್ಝನತೋ। ಯೋಗಾವಚರಭಿಕ್ಖೂನನ್ತಿ ಬಾಹಿರನಿಮಿತ್ತದಸ್ಸನಂ, ತಸ್ಮಿಂ ದಸ್ಸಿತೇ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕನಿಮಿತ್ತಮ್ಪಿ ದೀಪಿತಮೇವ ಹೋತಿ ಆರಮ್ಮಣೇ ಞಾತೇ ಆರಮ್ಮಣಿಕಸ್ಸ ಞಾತಬ್ಬತೋ। ತತ್ಥ ವಿವಿಧಾ ನಯಾ ಏತ್ಥಾತಿ ವಿನಯೋ, ದುವಿಧಪಾತಿಮೋಕ್ಖದುವಿಧವಿಭಙ್ಗಪಞ್ಚವಿಧಪಾತಿಮೋಕ್ಖುದ್ದೇಸಪಞ್ಚಆಪತ್ತಿಕ್ಖನ್ಧಸತ್ತಆಪತ್ತಿಕ್ಖನ್ಧಾದಯೋ ವಿವಿಧಾ ಅನೇಕಪ್ಪಕಾರಾ ನಯಾ ಏತ್ಥ ಸನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ ವಿಸೇಸಾ ನಯಾ ಏತ್ಥಾತಿ ವಿನಯೋ, ದಳ್ಹೀಕಮ್ಮಸಿಥಿಲಕರಣಪಯೋಜನಾ ಅನುಪಞ್ಞತ್ತಿನಯಾದಯೋ ವಿಸೇಸಾ ನಯಾ ಏತ್ಥ ಸನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ ವಿನೇತೀತಿ ವಿನಯೋ। ಕಾಯೋ ವಿನೇತಿ ಕಾಯವಾಚಾಯೋ, ಇತಿ ಕಾಯವಾಚಾನಂ ವಿನಯನತೋ ವಿನಯೋ। ವುತ್ತಞ್ಹಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ –
‘‘ವಿವಿಧವಿಸೇಸನಯತ್ತಾ
ವಿನಯನತೋ ಚೇವ ಕಾಯವಾಚಾನಂ।
ವಿನಯತ್ಥವಿದೂಹಿ ಅಯಂ।
ವಿನಯೋ ‘ವಿನಯೋ’ತಿ ಅಕ್ಖಾತೋ’’ತಿ॥ (ಪಾರಾ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.ಪಠಮಮಹಾಸಙ್ಗೀತಿಕಥಾ; ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ನಿದಾನಕಥಾ; ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.ಪಠಮಮಹಾಸಙ್ಗೀತಿಕಥಾ)।
ಕೋ ಸೋ? ವಿನಯಪಿಟಕಂ। ತಸ್ಮಿಂ ವಿನಯೇ। ಪಟತಿ ವಿಯತ್ತಭಾವಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಪಟು। ಕೋ ಸೋ? ಪಣ್ಡಿತೋ। ಪಟುನೋ ಭಾವೋ ಪಾಟವಂ। ಕಿಂ ತಂ? ಞಾಣಂ। ಅಸತಿ ಕಾರಣಾನುರೂಪಂ ಭವತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕೋ ಸೋ? ಪಯೋಜನಂ। ಪಾಟವಮೇವ ಅತ್ಥೋ ಪಾಟವತ್ಥೋ, ತಸ್ಸ ಪಾಟವತ್ಥಾಯ, ವಿನಯಪಿಟಕೇ ಕೋಸಲ್ಲಞಾಣಪಯೋಜನಾಯಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಯುಞ್ಜನಂ ಯೋಗೋ, ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಮನಸಿಕಾರೋ। ಅವಚರನ್ತೀತಿ ಅವಚರಾ, ಯೋಗೇ ಅವಚರಾ ಯೋಗಾವಚರಾ, ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಿಕಾ ಭಿಕ್ಖೂ। ಸಂಸಾರೇ ಭಯಂ ಇಕ್ಖನ್ತೀತಿ ಭಿಕ್ಖೂ, ಯೋಗಾವಚರಾ ಚ ತೇ ಭಿಕ್ಖೂ ಚಾತಿ ಯೋಗಾವಚರಭಿಕ್ಖೂ, ತೇಸಂ ಯೋಗಾವಚರಭಿಕ್ಖೂನಂ। ಏತೇನ
ಏವಂ ಪಕರಣಾರಮ್ಭಸ್ಸ ಸನಿಮಿತ್ತಂ ಪಯೋಜನಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಸಹೇತುಕಂ ಅಭಿಧೇಯ್ಯಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣಮನೇಕತ್ಥ, ಪಾಳಿಮುತ್ತವಿನಿಚ್ಛಯ’’ನ್ತಿ ಆಹ। ತತ್ಥ ವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣಂ ಅನೇಕತ್ಥಾತಿ ಇಮಿನಾ ಪಕರಣಾರಮ್ಭಸ್ಸ ಹೇತುಂ ದಸ್ಸೇತಿ ಹೇತುಮನ್ತವಿಸೇಸನತ್ತಾ, ಇಮಸ್ಸ ಅನೇಕತ್ಥವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣತ್ತಾಯೇವ ಆಚರಿಯಸ್ಸ ಆರಮ್ಭೋ ಹೋತಿ, ನ ಅವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣೇ ಸತಿ। ವಕ್ಖತಿ ಹಿ ‘‘ಸಮಾಹರಿತ್ವಾ ಏಕತ್ಥ ದಸ್ಸಯಿಸ್ಸ’’ನ್ತಿ (ವಿ॰ ಸಙ್ಗ॰ ಅಟ್ಠ॰ ಗನ್ಥಾರಮ್ಭಕಥಾ)। ಪಾಳಿಮುತ್ತವಿನಿಚ್ಛಯನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಪಕರಣಾಭಿಧೇಯ್ಯಂ। ತತ್ಥ ಕಿರತಿ ವಿಕ್ಖಿಪತೀತಿ ಕಿಣ್ಣೋ, ಪಕಾರೇನ ಕಿಣ್ಣೋ ಪಕಿಣ್ಣೋ, ವಿವಿಧೇನ ಪಕಿಣ್ಣೋ ವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣೋ। ಕೋ ಸೋ? ಪಾಳಿಮುತ್ತವಿನಿಚ್ಛಯೋ, ತಂ ವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣಂ।
ಅನೇಕತ್ಥಾತಿ ಏತ್ಥ ಸಙ್ಖ್ಯಾವಾಚಕೋ ಸಬ್ಬನಾಮಿಕೋ ಏಕ-ಸದ್ದೋ, ನ ಏಕೋ ಅನೇಕೇ। ಬಹ್ವತ್ಥವಾಚಕೋ ಅನೇಕಸದ್ದೋ। ಏಕನ್ತಏಕವಚನನ್ತೋಪಿ ಏಕ-ಸದ್ದೋ ನ-ಇತಿನಿಪಾತೇನ ಯುತ್ತತ್ತಾ ಬಹುವಚನನ್ತೋ ಜಾತೋತಿ। ತತ್ಥ ಅನೇಕತ್ಥ ಬಹೂಸೂತಿ ಅತ್ಥೋ, ಪಾರಾಜಿಕಕಣ್ಡಟ್ಠಕಥಾದೀಸು ಅನೇಕೇಸು ಪಕರಣೇಸೂತಿ ಅನೇಕತ್ಥಾತಿ ಅನೇಕೇಸು ಸಿಕ್ಖಾಪದಪದೇಸೇಸೂತಿ ಅತ್ಥೋ ದಸ್ಸಿತೋ, ಏವಞ್ಚ ಸತಿ ಉಪರಿ ‘‘ಸಮಾಹರಿತ್ವಾ ಏಕತ್ಥಾ’’ತಿ ವಕ್ಖಮಾನತ್ತಾ ‘‘ಅನೇಕತ್ಥವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣಂ ಏಕತ್ಥ ಸಮಾಹರಿತ್ವಾ’’ತಿ ಇಮೇಸಂ ಪದಾನಂ ಸಹಯೋಗೀಭೂತತ್ತಾ ಅನೇಕೇಸು ಸಿಕ್ಖಾಪದಪದೇಸೇಸು ವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣಂ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಸಿಕ್ಖಾಪದಪದೇಸೇ ಸಮಾಹರಿತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ ಭವೇಯ್ಯ, ಸೋ ಚ ಅತ್ಥೋ ಅಯುತ್ತೋ। ಕಸ್ಮಾ? ಅನೇಕೇಸು ಪಕರಣೇಸು ವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣಂ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಪಕರಣೇ ಸಮಾಹರಿತ್ವಾತಿ
ಪಕಟ್ಠಾನಂ ಆಳೀತಿ ಪಾಳಿ, ಉತ್ತಮಾನಂ ವಚನಾನಂ ಅನುಕ್ಕಮೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ ಅತ್ತತ್ಥಪರತ್ಥಾದಿಭೇದಂ ಅತ್ಥಂ ಪಾಲೇತಿ ರಕ್ಖತೀತಿ ಪಾಳಿ, ಲಳಾನಮವಿಸೇಸೋ। ಕಾ ಸಾ? ವಿನಯತನ್ತಿ। ಮುಚ್ಚತೀತಿ ಮುತ್ತೋ, ಪಾಳಿತೋ ಮುತ್ತೋ ಪಾಳಿಮುತ್ತೋ। ಛಿನ್ದಿಯತೇ ಅನೇನಾತಿ ಛಯೋ, ನೀಹರಿತ್ವಾ ಛಯೋ ನಿಚ್ಛಯೋ, ವಿಸೇಸೇನ ನಿಚ್ಛಯೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ, ಖಿಲಮದ್ದನಾಕಾರೇನ ಪವತ್ತೋ ಸದ್ದನಯೋ ಅತ್ಥನಯೋ ಚ। ಪಾಳಿಮುತ್ತೋ ಚ ಸೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ಚಾತಿ ಪಾಳಿಮುತ್ತವಿನಿಚ್ಛಯೋ, ತಂ ಪಾಳಿಮುತ್ತವಿನಿಚ್ಛಯಂ। ಇದಞ್ಚ ‘‘ಆನಗರಾ ಖದಿರವನ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ವಿಯ ಯೇಭುಯ್ಯನಯವಸೇನ ವುತ್ತಂ ಕತ್ಥಚಿ ಪಾಳಿವಿನಿಚ್ಛಯಸ್ಸಪಿ ದಿಸ್ಸನತೋ। ಪೋರಾಣಟೀಕಾಯಂ ಪನ ಪಾಳಿವಿನಿಚ್ಛಯೋ ಚ ಪಾಳಿಮುತ್ತವಿನಿಚ್ಛಯೋ ಚ ಪಾಳಿಮುತ್ತವಿನಿಚ್ಛಯೋತಿ ಏವಂ ಏಕದೇಸಸರೂಪೇಕಸೇಸವಸೇನ ವಾ ಏತಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬನ್ತಿ ದುತಿಯನಯೋಪಿ ವುತ್ತೋ, ಏವಞ್ಚ ಸತಿ ಪಾಳಿವಿನಿಚ್ಛಯಪಾಳಿಮುತ್ತವಿನಿಚ್ಛಯೇಹಿ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ವಿನಿಚ್ಛಯಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ಕಿಮೇತೇನ ಗನ್ಥಗರುಕರೇನ ಪಾಳಿಮುತ್ತಗ್ಗಹಣೇನ। ವಿಸೇಸನಞ್ಹಿ ಸಮ್ಭವಬ್ಯಭಿಚಾರೇ ಚ ಸತಿ ಸಾತ್ಥಕಂ ಸಿಯಾತಿ ಪಠಮನಯೋವ ಆರಾಧನೀಯೋ ಹೋತಿ।
ಏವಂ ಸಹೇತುಕಂ ಅಭಿಧೇಯ್ಯಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಕರಣಪ್ಪಕಾರಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಸಮಾಹರಿತ್ವಾ’’ತಿಆದಿನಾ। ದುವಿಧೋ ಹೇತ್ಥ ಕರಣಪ್ಪಕಾರೋ ಏಕತ್ಥಸಮಾಹರಣಅನಾಕುಲಕರಣವಸೇನ। ಸೋ ದುವಿಧೋಪಿ ತೇನ ಪಕಾರೇನ ಪಕರಣಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ ‘‘ಕರಣಪ್ಪಕಾರೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತತ್ಥ ಸಮಾಹರಿಸ್ಸಾಮೀತಿ ಸಮಾಹರಿತ್ವಾ, ಸಂ-ಸದ್ದೋ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ, ತಸ್ಮಾ ಸಙ್ಖಿಪಿಯ ಆಹರಿಸ್ಸಾಮೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅನಾಗತಕಾಲಿಕವಸೇನ ಪಚ್ಚಮಾನೇನ ‘‘ದಸ್ಸಯಿಸ್ಸ’’ನ್ತಿ ಏಕತ್ಥಾತಿ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಇಧ ವಿನಯಸಙ್ಗಹಪ್ಪಕರಣೇ। ಏಕತ್ಥಾತಿ ವಾ ಏಕತೋ। ದಸ್ಸಯಿಸ್ಸನ್ತಿ ದಸ್ಸಯಿಸ್ಸಾಮಿ, ಞಾಪಯಿಸ್ಸಾಮೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಆಕುಲತಿ ಬ್ಯಾಕುಲತೀತಿ ಆಕುಲೋ, ನ ಆಕುಲೋ ಅನಾಕುಲನ್ತಿ ಪನ ಭಾವನಪುಂಸಕಂ, ತಸ್ಮಾ ಕರಧಾತುಮಯೇನ ಕತ್ವಾಸದ್ದೇನ ಯೋಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸನಕಿರಿಯಾಯ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬಂ।
ಏವಂ ರತನತ್ತಯಪಣಾಮಾದಿಕಂ ಪುಬ್ಬಕರಣಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಯೇ ಪಾಳಿಮುತ್ತವಿನಿಚ್ಛಯೇ ದಸ್ಸೇತುಕಾಮೋ, ತೇಸಂ ಅನುಕ್ಕಮಕರಣತ್ಥಂ ಮಾತಿಕಂ ಠಪೇನ್ತೋ ‘‘ತತ್ರಾಯಂ ಮಾತಿಕಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಮಾತಿಕಾಯ ಹಿ ಅಸತಿ ದಸ್ಸಿತವಿನಿಚ್ಛಯಾ ವಿಕಿರನ್ತಿ ವಿಧಂಸೇನ್ತಿ ಯಥಾ ತಂ ಸುತ್ತೇನ ಅಸಙ್ಗಹಿತಾನಿ ಪುಪ್ಫಾನಿ। ಸನ್ತಿಯಾ ಪನ ಮಾತಿಕಾಯ ದಸ್ಸಿತವಿನಿಚ್ಛಯಾ ನ ವಿಕಿರನ್ತಿ ನ ವಿಧಂಸೇನ್ತಿ ಯಥಾ ತಂ ಸುತ್ತೇನ ಸಙ್ಗಹಿತಾನಿ ಪುಪ್ಫಾನಿ। ತಂ ತಂ ಅತ್ಥಂ ಜಾನಿತುಕಾಮೇಹಿ ಮಾತಿಕಾನುಸಾರೇನ ಗನ್ತ್ವಾ ಇಚ್ಛಿತಿಚ್ಛಿತವಿನಿಚ್ಛಯಂ ಪತ್ವಾ ಸೋ ಸೋ ಅತ್ಥೋ ಜಾನಿತಬ್ಬೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸುಖಗ್ಗಹಣತ್ಥಂ ಮಾತಿಕಾ ಠಪಿತಾ। ತತ್ಥ ತತ್ರಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಪಾಳಿಮುತ್ತವಿನಿಚ್ಛಯೇ। ಅಯನ್ತಿ ಅಯಂ ಮಯಾ ವಕ್ಖಮಾನಾ। ಮಾತಾ ವಿಯಾತಿ ಮಾತಿಕಾ। ಯಥಾ ಹಿ ಪುತ್ತಾ ಮಾತಿತೋ ಪಭವನ್ತಿ, ಏವಂ ನಿದ್ದೇಸಪದಾನಿ ಉದ್ದೇಸತೋ ಪಭವನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಉದ್ದೇಸೋ ಮಾತಿಕಾ ವಿಯಾತಿ ‘‘ಮಾತಿಕಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ।
ದಿವಾಸೇಯ್ಯಾತಿಆದೀಸು ದಿವಾಸೇಯ್ಯಾ ದಿವಾಸೇಯ್ಯವಿನಿಚ್ಛಯಕಥಾ। ಪರಿಕ್ಖಾರೋ ಪರಿಕ್ಖಾರವಿನಿಚ್ಛಯಕಥಾ…ಪೇ॰… ಪಕಿಣ್ಣಕಂ ಪಕಿಣ್ಣಕವಿನಿಚ್ಛಯಕಥಾತಿ ಯೋಜನಾ। ತೇನೇವ ವಕ್ಖತಿ ‘‘ದಿವಾಸಯನವಿನಿಚ್ಛಯಕಥಾ ಸಮತ್ತಾ’’ತಿಆದಿ। ಇತಿ-ಸದ್ದೋ ಇದಮತ್ಥೋ ವಾ ನಿದಸ್ಸನತ್ಥೋ ವಾ ಪರಿಸಮಾಪನತ್ಥೋ ವಾ। ತೇಸು ಇದಮತ್ಥೇ ಕಾ ಸಾ? ದಿವಾಸೇಯ್ಯಾ…ಪೇ॰… ಪಕಿಣ್ಣಕಂ ಇತಿ ಅಯನ್ತಿ। ನಿದಸ್ಸನತ್ಥೇ
ಗನ್ಥಾರಮ್ಭಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।