൩. അമ്ബട്ഠസുത്തവണ്ണനാ
അദ്ധാനഗമനവണ്ണനാ
൨൫൪. ഏവം കോസലേസൂതി കോസലാ നാമ ജാനപദിനോ രാജകുമാരാ. തേസം നിവാസോ ഏകോപി ജനപദോ രൂള്ഹീസദ്ദേന കോസലാതി വുച്ചതി, തസ്മിം കോസലേസു ജനപദേ. പോരാണാ പനാഹു – യസ്മാ പുബ്ബേ മഹാപനാദം രാജകുമാരം നാനാനാടകാദീനി ദിസ്വാ സിതമത്തമ്പി അകരൊന്തം സുത്വാ രാജാ ആഹ – ‘‘യോ മമ പുത്തം ഹസാപേതി, സബ്ബാലങ്കാരേന നം അലങ്കരോമീ’’തി. തതോ നങ്ഗലാനിപി ഛഡ്ഡെത്വാ മഹാജനകായേ സന്നിപതിതേ മനുസ്സാ സാതിരേകാനി സത്തവസ്സാനി നാനാകീളായോ ദസ്സെത്വാപി തം ഹസാപേതും നാസക്ഖിംസു, തതോ സക്കോ ദേവരാജാ നാടകം പേസേസി, സോ ദിബ്ബനാടകം ദസ്സെത്വാ ഹസാപേസി. അഥ തേ മനുസ്സാ അത്തനോ അത്തനോ വസനോകാസാഭിമുഖാ പക്കമിംസു. തേ പടിപഥേ മിത്തസുഹജ്ജാദയോ ദിസ്വാ പടിസന്ഥാരം കരൊന്താ – ‘‘കച്ചി ഭോ കുസലം, കച്ചി ഭോ കുസല’’ന്തി ആഹംസു. തസ്മാ തം ‘‘കുസല’’ന്തി വചനം ഉപാദായ സോ പദേസോ കോസലാതി വുച്ചതീതി.
ചാരികം ചരമാനോതി അദ്ധാനഗമനം ഗച്ഛന്തോ. ചാരികാ ച നാമേസാ ഭഗവതോ ദുവിധാ ഹോതി – തുരിതചാരികാ ച, അതുരിതചാരികാ ച. തത്ഥ ദൂരേപി ബോധനെയ്യപുഗ്ഗലം ദിസ്വാ തസ്സ ബോധനത്ഥായ സഹസാ ഗമനം തുരിതചാരികാ നാമ, സാ മഹാകസ്സപസ്സ പച്ചുഗ്ഗമനാദീസു ദട്ഠബ്ബാ. ഭഗവാ ഹി മഹാകസ്സപത്ഥേരം പച്ചുഗ്ഗച്ഛന്തോ മുഹുത്തേന തിഗാവുതം മഗ്ഗം അഗമാസി. ആളവകസ്സത്ഥായ തിംസയോജനം, തഥാ
ഏകദിവസം കിര ഥേരോ – ‘‘തിസ്സസാമണേരസ്സ സന്തികം, ഭന്തേ, ഗച്ഛാമീ’’തി ആഹ. ഭഗവാ
അഥ ഖോ ഭഗവതോ ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ സാമണേരോ ഗാമേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ – ‘‘ഉപാസകാ, മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘോ’’തി പുച്ഛി. അഥസ്സ തേ ‘‘സത്ഥാ, ഭന്തേ, ആഗതോ’’തി ആരോചേസും. സോ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ പിണ്ഡപാതേന ആപുച്ഛി. സത്ഥാ തസ്സ പത്തം ഹത്ഥേന ഗഹെത്വാ – ‘‘അലം, തിസ്സ, നിട്ഠിതം ഭത്തകിച്ച’’ന്തി ആഹ. തതോ ഉപജ്ഝായം ആപുച്ഛിത്വാ അത്തനോ പത്താസനേ നിസീദിത്വാ ഭത്തകിച്ചമകാസി. അഥസ്സ ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ സത്ഥാ മങ്ഗലം വത്വാ നിക്ഖമിത്വാ ഗാമദ്വാരേ ഠത്വാ – ‘‘കതരോ തേ, തിസ്സ, വസനട്ഠാനം ഗതമഗ്ഗോ’’തി ആഹ. അയം ഭഗവാതി. മഗ്ഗം ദേസയമാനോ പുരതോ യാഹി തിസ്സാതി. ഭഗവാ കിര സദേവകസ്സ ലോകസ്സ മഗ്ഗദേസകോപി സമാനോ സകലേ തിഗാവുതേ മഗ്ഗേ ‘സാമണേരം ദട്ഠും
സോ അത്തനോ വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ഭഗവതോ വത്തമകാസി. അഥ നം ഭഗവാ – ‘‘കതരോ തേ, തിസ്സ, ചങ്കമോ’’തി പുച്ഛിത്വാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ സാമണേരസ്സ നിസീദനപാസാണേ നിസീദിത്വാ – ‘‘തിസ്സ, ഇമസ്മിം ഠാനേ സുഖം വസീ’’തി പുച്ഛി. സോ ആഹ – ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ഇമസ്മിം ഠാനേ വസന്തസ്സ സീഹബ്യഗ്ഘഹത്ഥിമിഗമോരാദീനം സദ്ദം സുണതോ അരഞ്ഞസഞ്ഞാ ഉപ്പജ്ജതി, തായ സുഖം വസാമീ’’തി. അഥ നം ഭഗവാ – ‘‘തിസ്സ, ഭിക്ഖുസങ്ഘം സന്നിപാതേഹി, ബുദ്ധദായജ്ജം തേ ദസ്സാമീ’’തി വത്വാ സന്നിപതിതേ ഭിക്ഖുസങ്ഘേ ഉപസമ്പാദെത്വാ അത്തനോ വസനട്ഠാനമേവ അഗമാസീതി. അയം തുരിതചാരികാ നാമ. യം അതുരിതചാരികാ നാമ.
ഇമം പന ചാരികം ചരന്തോ ഭഗവാ മഹാമണ്ഡലം, മജ്ഝിമമണ്ഡലം, അന്തോമണ്ഡലന്തി ഇമേസം തിണ്ണം മണ്ഡലാനം അഞ്ഞതരസ്മിം ചരതി. തത്ഥ മഹാമണ്ഡലം നവയോജനസതികം, മജ്ഝിമമണ്ഡലം ഛയോജനസതികം
അപി ച ചതൂഹി കാരണേഹി ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോ ചാരികം ചരന്തി, ജങ്ഘവിഹാരവസേന സരീരഫാസുകത്ഥായ, അത്ഥുപ്പത്തികാലാഭികങ്ഖനത്ഥായ, ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാപദപഞ്ഞാപനത്ഥായ, തത്ഥ തത്ഥ പരിപാകഗതിന്ദ്രിയേ ബോധനെയ്യസത്തേ ബോധനത്ഥായാതി. അപരേഹിപി ചതൂഹി കാരണേഹി ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോ ചാരികം ചരന്തി ബുദ്ധം സരണം ഗച്ഛിസ്സന്തീതി വാ, ധമ്മം, സങ്ഘം സരണം ഗച്ഛിസ്സന്തീതി വാ, മഹതാ ധമ്മവസ്സേന ചതസ്സോ പരിസാ സന്തപ്പെസ്സാമീതി വാ. അപരേഹിപി പഞ്ചഹി കാരണേഹി ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോ ചാരികം ചരന്തി പാണാതിപാതാ വിരമിസ്സന്തീതി വാ, അദിന്നാദാനാ
തദാ കിര ഭഗവതോ പച്ഛിമയാമകിച്ചപരിയോസാനേ ദസസഹസ്സിലോകധാതുയാ ഞാണജാലം പത്ഥരിത്വാ ബോധനെയ്യബന്ധവേ ഓലോകെന്തസ്സ പൊക്ഖരസാതിബ്രാഹ്മണോ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണജാലസ്സ അന്തോ പവിട്ഠോ. അഥ ഭഗവാ അയം ബ്രാഹ്മണോ മയ്ഹം ഞാണജാലേ പഞ്ഞായതി, ‘‘അത്ഥി നു ഖ്വസ്സ ഉപനിസ്സയോ’’തി വീമംസന്തോ സോതാപത്തിമഗ്ഗസ്സ ഉപനിസ്സയം ദിസ്വാ – ‘‘ഏസോ മയി ഏതം ജനപദം ഗതേ ലക്ഖണപരിയേസനത്ഥം അമ്ബട്ഠം അന്തേവാസിം പഹിണിസ്സതി, സോ മയാ സദ്ധിം വാദപടിവാദം കത്വാ നാനപ്പകാരം അസബ്ഭിവാക്യം വക്ഖതി, തമഹം ദമെത്വാ നിബ്ബിസേവനം കരിസ്സാമി. സോ
യേന ഇച്ഛാനങ്ഗലന്തി യേന ദിസാഭാഗേന ഇച്ഛാനങ്ഗലം അവസരിതബ്ബം. യസ്മിം വാ പദേസേ ഇച്ഛാനങ്ഗലം. ഇജ്ഝാനങ്ഗലന്തിപി പാഠോ. തദവസരീതി ഇച്ഛാനങ്ഗലേ വിഹരതി ഇച്ഛാനങ്ഗലവനസണ്ഡേതി ഇച്ഛാനങ്ഗലം ഉപനിസ്സായ ഇച്ഛാനങ്ഗലവനസണ്ഡേ സീലഖന്ധാവാരം ബന്ധിത്വാ സമാധികൊന്തം ഉസ്സാപെത്വാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസരം പരിവത്തയമാനോ ധമ്മരാജാ യഥാഭിരുചിതേന വിഹാരേന വിഹരതി.
പൊക്ഖരസാതിവത്ഥുവണ്ണനാ
൨൫൫. തേന ഖോ പന സമയേനാതി യേന സമയേന ഭഗവാ തത്ഥ വിഹരതി, തേന സമയേന, തസ്മിം സമയേതി അയമത്ഥോ. ബ്രഹ്മം അണതീതി ബ്രാഹ്മണോ, മന്തേ സജ്ഝായതീതി അത്ഥോ. ഇദമേവ ഹി ജാതിബ്രാഹ്മണാനം നിരുത്തിവചനം. അരിയാ പന ബാഹിതപാപത്താ ബ്രാഹ്മണാതി വുച്ചന്തി. പൊക്ഖരസാതീതി
അയം
ഉക്കട്ഠം അജ്ഝാവസതീതി ഉക്കട്ഠനാമകേ നഗരേ വസതി. അഭിഭവിത്വാ വാ ആവസതി. തസ്സ നഗരസ്സ സാമികോ ഹുത്വാ യായ മരിയാദായ തത്ഥ വസിതബ്ബം, തായ മരിയാദായ വസി. തസ്സ കിര നഗരസ്സ വത്ഥും ഉക്കാ ഠപെത്വാ ഉക്കാസു ജലമാനാസു അഗ്ഗഹേസും, തസ്മാ തം ഉക്കട്ഠന്തി വുച്ചതി. ഒക്കട്ഠന്തിപി പാഠോ, സോയേവത്ഥോ. ഉപസഗ്ഗവസേന പനെത്ഥ ഭുമ്മത്ഥേ ഉപയോഗവചനം വേദിതബ്ബം. തസ്സ അനുപയോഗത്താ ച സേസപദേസു. തത്ഥ ലക്ഖണം സദ്ദസത്ഥതോ പരിയേസിതബ്ബം.
സത്തുസ്സദന്തി സത്തേഹി ഉസ്സദം, ഉസ്സന്നം ബഹുജനം ആകിണ്ണമനുസ്സം. പോസാവനിയഹത്ഥിഅസ്സമോരമിഗാദിഅനേകസത്തസമാകിണ്ണഞ്ചാതി സതിണകട്ഠോദകന്തി വുത്തം. സഹ ധഞ്ഞേനാതി സധഞ്ഞം പുബ്ബണ്ണാപരണ്ണാദിഭേദം ബഹുധഞ്ഞസന്നിചയന്തി അത്ഥോ
രാജതോ ലദ്ധം ഭൊഗ്ഗം രാജഭൊഗ്ഗം. കേന രാജദായന്തി രഞ്ഞോ ദായഭൂതം, ദായജ്ജന്തി അത്ഥോ. ബ്രഹ്മദെയ്യന്തി സെട്ഠദെയ്യം, ഛത്തം ഉസ്സാപെത്വാ രാജസങ്ഖേപേന ഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. അഥ വാ രാജഭൊഗ്ഗന്തി സബ്ബം ഛെജ്ജഭെജ്ജം അനുസാസന്തേന നദീതിത്ഥപബ്ബതാദീസു സുങ്കം ഗണ്ഹന്തേന സേതച്ഛത്തം ഉസ്സാപെത്വാ രഞ്ഞാ ഹുത്വാ ഭുഞ്ജിതബ്ബം. രഞ്ഞാ പസേനദിനാ കോസലേന ദിന്നം രാജദായന്തി എത്ഥ തം നഗരം രഞ്ഞാ ദിന്നത്താ രാജദായം ദായകരാജദീപനത്ഥം പനസ്സ ‘‘രഞ്ഞാ പസേനദിനാ കോസലേന ദിന്ന’’ന്തി ഇദം വുത്തം. ബ്രഹ്മദെയ്യന്തി സെട്ഠദെയ്യം. യഥാ ദിന്നം ന പുന ഗഹേതബ്ബം ഹോതി, നിസ്സട്ഠം പരിച്ചത്തം. ഏവം ദിന്നന്തി അത്ഥോ.
അസ്സോസീതി സുണി ഉപലഭി, സോതദ്വാരസമ്പത്തവചനനിഗ്ഘോസാനുസാരേന അഞ്ഞാസി. ഖോതി അവധാരണത്ഥേ പദപൂരണമത്തേ വാ നിപാതോ. തത്ഥ അവധാരണത്ഥേന അസ്സോസി ഏവ, നാസ്സ കോചി സവനന്തരായോ അഹോസീതി അയമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. പദപൂരണേന പന പദബ്യഞ്ജനസിലിട്ഠതാമത്തമേവ.
ഇദാനി യമത്ഥം ബ്രാഹ്മണോ പൊക്ഖരസാതി അസ്സോസി, തം പകാസെന്തോ – ‘‘സമണോ ഖലു ഭോ ഗോതമോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സമിതപാപത്താ സമണോതി വേദിതബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘സമിതാസ്സ ഹൊന്തി പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ’’തിആദി (മ॰ നി॰ ൧.൪൩൪). ഭഗവാ ച അനുത്തരേന അരിയമഗ്ഗേന സമിതപാപോ. തേനസ്സ യഥാഭൂതഗുണാധിഗതമേതം നാമം, യദിദം സമണോതി. ഖലൂതി അനുസ്സവനത്ഥേ നിപാതോ. ഭോതി ബ്രാഹ്മണജാതിസമുദാഗതം ആലപനമത്തം. വുത്തമ്പി ചേതം – ‘‘ഭോവാദീ നാമ സോ ഹോതി, സചേ ഹോതി സകിഞ്ചനോ’’തി (ധ॰ പ॰ ൫൫). ഗോതമോതി ഭഗവന്തം ഗൊത്തവസേന പരികിത്തേതി. തസ്മാ സമണോ ഖലു ഭോ ഗോതമോതി എത്ഥ സമണോ കിര ഭോ ഗോതമഗൊത്തോതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.
സക്യപുത്തോതി സക്യകുലാ പബ്ബജിതോതി സദ്ധാപബ്ബജിതഭാവപരിദീപനം. കേനചി പാരിജുഞ്ഞേന അനഭിഭൂതോ അപരിക്ഖീണംയേവ തം ഖോ പനാതിആദി സാമഞ്ഞഫലേ വുത്തമേവ. സാധു ഖോ പനാതി സുന്ദരം ഖോ പന. അത്ഥാവഹം സുഖാവഹന്തി വുത്തം ഹോതി. തഥാരൂപാനം അരഹതന്തി യഥാരൂപോ സോ ഭവം ഗോതമോ, ഏവരൂപാനം യഥാഭൂതഗുണാധിഗമേന ലോകേ അരഹന്തോതി ലദ്ധസദ്ധാനം അരഹതം. ദസ്സനം ഹോതീതി പസാദസൊമ്മാനി അക്ഖീനി ഉമ്മീലെത്വാ ദസ്സനമത്തമ്പി സാധു ഹോതീതി, ഏവം അജ്ഝാസയം കത്വാ.
അമ്ബട്ഠമാണവകഥാ
൨൫൬. അജ്ഝായകോതി ഇദം – ‘‘ന ദാനിമേ ഝായന്തി, ന ദാനിമേ ഝായന്തീതി ഖോ, വാസെട്ഠ, അജ്ഝായകാ അജ്ഝായകാ ത്വേവ തതിയം അക്ഖരം ഉപനിബ്ബത്ത’’ന്തി, ഏവം പഠമകപ്പികകാലേ ഝാനവിരഹിതാനം ബ്രാഹ്മണാനം ഗരഹവചനം. ഇദാനി പന തം അജ്ഝായതീതി അജ്ഝായകോ. മന്തേ പരിവത്തേതീതി ഇമിനാ അത്ഥേന പസംസാവചനം കത്വാ വോഹരന്തി. മന്തേ ധാരേതീതി മന്തധരോ.
തിണ്ണം വേദാനന്തി ഇരുവേദയജുവേദസാമവേദാനം. ഒട്ഠപഹതകരണവസേന പാരം ഗതോതി പാരഗൂ. സഹ നിഘണ്ഡുനാ ച കേടുഭേന ച സനിഘണ്ഡുകേടുഭാനം. നിഘണ്ഡൂതി നിഘണ്ഡുരുക്ഖാദീനം വേവചനപകാസകം സത്ഥം. കേടുഭന്തി കിരിയാകപ്പവികപ്പോ കവീനം ഉപകാരാവഹം സത്ഥം. സഹ അക്ഖരപ്പഭേദേന സാക്ഖരപ്പഭേദാനം. അക്ഖരപ്പഭേദോതി സിക്ഖാ ച നിരുത്തി ച. ഇതിഹാസപഞ്ചമാനന്തി ആഥബ്ബണവേദം ചതുത്ഥം കത്വാ ഇതിഹ ആസ, ഇതിഹ ആസാതി ഈദിസവചനപടിസംയുത്തോ പുരാണകഥാസങ്ഖാതോ ഇതിഹാസോ പഞ്ചമോ ഏതേസന്തി ഇതിഹാസപഞ്ചമാ, തേസം ഇതിഹാസപഞ്ചമാനം വേദാനം.
പദം തദവസേസഞ്ച ബ്യാകരണം അധീയതി വേദേതി ചാതി പദകോ വെയ്യാകരണോ. ലോകായതം വുച്ചതി വിതണ്ഡവാദസത്ഥം. മഹാപുരിസലക്ഖണന്തി
അനവയോതി അനുഞ്ഞാതപടിഞ്ഞാതോതി അനുഞ്ഞാതോ ചേവ പടിഞ്ഞാതോ ച. ആചരിയേനസ്സ ‘‘യം അഹം ജാനാമി, തം ത്വം ജാനാസീ’’തിആദിനാ അനുഞ്ഞാതോ. ‘‘ആമ ആചരിയാ’’തി അത്തനാ തസ്സ പടിവചനദാനപടിഞ്ഞായ പടിഞ്ഞാതോതി അത്ഥോ. കതരസ്മിം അധികാരേ? സകേ ആചരിയകേ തേവിജ്ജകേ പാവചനേ. ഏസ കിര ബ്രാഹ്മണോ ചിന്തേസി ‘‘ഇമസ്മിം ലോകേ ‘അഹം ബുദ്ധോ, അഹം ബുദ്ധോ’തി ഉഗ്ഗതസ്സ നാമം ഗഹെത്വാ ബഹൂ ജനാ വിചരന്തി. തസ്മാ ന മേ അനുസ്സവമത്തേനേവ ഉപസങ്കമിതും യുത്തം. ഏകച്ചഞ്ഹി ഉപസങ്കമന്തസ്സ അപക്കമനമ്പി ഗരു ഹോതി, അനത്ഥോപി ഉപ്പജ്ജതി. യംനൂനാഹം മമ അന്തേവാസികം പേസെത്വാ – ‘ബുദ്ധോ വാ, നോ വാ’തി ജാനിത്വാവ ഉപസങ്കമെയ്യ’’ന്തി, തസ്മാ മാണവം ആമന്തെത്വാ അയം താതാതിആദിമാഹ.
൨൫൭. തം ഭവന്തന്തി തസ്സ ഭോതോ ഗോതമസ്സ. തഥാ സന്തം യേവാതി തഥാ സതോയേവ. ഇധാപി ഹി ഇത്ഥമ്ഭൂതാഖ്യാനത്ഥവസേനേവ ഉപയോഗവചനം.
൨൫൮. യഥാ കഥം പനാഹം, ഭോ, തന്തി എത്ഥ കഥം പനാഹം ഭോ തം ഭവന്തം ഗോതമം ജാനിസ്സാമി, യഥാ സക്കാ സോ ഞാതും, തഥാ മേ ആചിക്ഖാഹീതി അത്ഥോ. യഥാതി വാ നിപാതമത്തമേവേതം. കഥന്തി അയം ആകാരപുച്ഛാ. കേനാകാരേനാഹം തം ഭവന്തം ഗോതമം ജാനിസ്സാമീതി അത്ഥോ. ഏവം വുത്തേ കിര നം ഉപജ്ഝായോ ‘‘കിം ത്വം, താത, പഥവിയം
തത്ഥ മന്തേസൂതി വേദേസു. തഥാഗതോ കിര ഉപ്പജ്ജിസ്സതീതി പടികച്ചേവ സുദ്ധാവാസാ ദേവാ വേദേസു ലക്ഖണാനി പക്ഖിപിത്വാ ബുദ്ധമന്താ നാമേതേതി ബ്രാഹ്മണവേസേനേവ വേദേ വാചെന്തി. തദനുസാരേന മഹേസക്ഖാ സത്താ തഥാഗതം ജാനിസ്സന്തീതി. തേന പുബ്ബേ വേദേസു മഹാപുരിസലക്ഖണാനി മഹാപുരിസസ്സാതി പണിധിസമാദാനഞാണകരുണാദിഗുണമഹതോ പുരിസസ്സ. ദ്വേയേവ ഗതിയോതി ദ്വേയേവ നിട്ഠാ. കാമഞ്ചായം ഗതിസദ്ദോ ‘‘പഞ്ച ഖോ ഇമാ, സാരിപുത്ത, ഗതിയോ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൧.൧൫൩) ഭവഭേദേ വത്തതി. ‘‘ഗതി മിഗാനം പവന’’ന്തിആദീസു (പരി॰ ൩൯൯) നിവാസട്ഠാനേ. ‘‘ഏവം അധിമത്തഗതിമന്തോ’’തിആദീസു പഞ്ഞായം. ‘‘ഗതിഗത’’ന്തിആദീസു വിസടഭാവേ. ഇധ പന നിട്ഠായം വത്തതീതി വേദിതബ്ബോ.
തത്ഥ സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസതീതി യദി അഗാരേ വസതി. രാജാ ഹോതി ചക്കവത്തീതി ചതൂഹി അച്ഛരിയധമ്മേഹി, സങ്ഗഹവത്ഥൂഹി ച ലോകം രഞ്ജനതോ രാജാ, ചക്കരതനം വത്തേതി, ചതൂഹി സമ്പത്തിചക്കേഹി വത്തതി, തേഹി ച പരം വത്തേതി, പരഹിതായ ച ഇരിയാപഥചക്കാനം വത്തോ ഏതസ്മിം അത്ഥീതി ചക്കവത്തീ. എത്ഥ ച രാജാതി സാമഞ്ഞം. ചക്കവത്തീതി വിസേസം. ധമ്മേന ചരതീതി ധമ്മികോ. ഞായേന സമേന വത്തതീതി അത്ഥോ. ധമ്മേന രജ്ജം ലഭിത്വാ രാജാ ജാതോതി ധമ്മരാജാ. പരഹിതധമ്മകരണേന വാ ധമ്മികോ. അത്തഹിതധമ്മകരണേന ധമ്മരാജാ. ചതുരന്തായ ഇസ്സരോതി ചാതുരന്തോ, ചതുസമുദ്ദഅന്തായ, ചതുബ്ബിധദീപവിഭൂസിതായ പഥവിയാ ഇസ്സരോതി അത്ഥോ. അജ്ഝത്തം വിജിതാവീ. ജനപദത്ഥാവരിയപ്പത്തോതി ജനപദേ ധുവഭാവം ഥാവരഭാവം പത്തോ, ന സക്കാ കേനചി ചാലേതും. ജനപദോ വാ തമ്ഹി ഥാവരിയപ്പത്തോ അനുയുത്തോ സകമ്മനിരതോ അചലോ അസമ്പവേധീതി ജനപദത്ഥാവരിയപ്പത്തോ.
സെയ്യഥിദന്തി നിപാതോ, തസ്സ ചേതാനി കതമാനീതി അത്ഥോ. ചക്കരതനന്തിആദീസു ചക്കഞ്ച, തം രതിജനനട്ഠേന രതനഞ്ചാതി ചക്കരതനം. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. ഇമേസു പന രതനേസു അയം ചക്കവത്തിരാജാ ചക്കരതനേന അജിതം ജിനാതി, ഹത്ഥിഅസ്സരതനേഹി വിജിതേ യഥാസുഖം അനുചരതി, പരിണായകരതനേന
പരോസഹസ്സന്തി അതിരേകസഹസ്സം. സൂരാതി അഭീരുകജാതികാ. വീരങ്ഗരൂപാതി ദേവപുത്തസദിസകായാ. ഏവം താവ ഏകേ വണ്ണയന്തി. അയം പനെത്ഥ സബ്ഭാവോ. വീരാതി ഉത്തമസൂരാ വുച്ചന്തി, വീരാനം അങ്ഗം വീരങ്ഗം, വീരകാരണം വീരിയന്തി വുത്തം ഹോതി. വീരങ്ഗരൂപം ഏതേസന്തി വീരങ്ഗരൂപാ, വീരിയമയസരീരാ വിയാതി വുത്തം ഹോതി. പരസേനപ്പമദ്ദനാതി സചേ പടിമുഖം തിട്ഠെയ്യ പരസേനാ തം പരിമദ്ദിതും സമത്ഥാതി അധിപ്പായോ. ധമ്മേനാതി ‘‘പാണോ ന ഹന്തബ്ബോ’’തിആദിനാ പഞ്ചസീലധമ്മേന അരഹം ഹോതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ലോകേ വിവട്ടച്ഛദോതി എത്ഥ രാഗദോസമോഹമാനദിട്ഠിഅവിജ്ജാദുച്ചരിതഛദനേഹി ത്വം മന്താനം പടിഗ്ഗഹേതാതി ഇമിനാ’സ്സ മന്തേസു സൂരഭാവം ജനേതി.
൨൫൯. സോപി ഏവം ഭോതി ആഹ. തസ്സത്ഥോ – ‘യഥാ, ഭോ, ത്വം വദസി, ഏവം കരിസ്സാമീ’തി. വളവാരഥമാരുയ്ഹാതി വളവായുത്തം രഥം അഭിരൂഹിത്വാ. ബ്രാഹ്മണോ കിര യേന രഥേന സയം വിചരതി, തമേവ രഥം ദത്വാ മാണവം പേസേസി. മാണവാപി പൊക്ഖരസാതിസ്സേവ അന്തേവാസികാ. സോ കിര തേസം – ‘‘അമ്ബട്ഠേന സദ്ധിം ഗച്ഛഥാ’’തി സഞ്ഞം അദാസി.
യാവതികാ യാനസ്സ ഭൂമീതി യത്തകം സക്കാ ഹോതി യാനേന ഗന്തും, അയം യാനസ്സ ഭൂമി നാമ. യാനാ പച്ചോരോഹിത്വാതി അയാനഭൂമിം, ദ്വാരകൊട്ഠകസമീപം ഗന്ത്വാ യാനതോ പടിഓരോഹിത്വാ.
തേന ഖോ പന സമയേനാതി യസ്മിം സമയേ അമ്ബട്ഠോ ആരാമം പാവിസി. തസ്മിം പന സമയേ, ഠിതമജ്ഝന്ഹികസമയേ. കസ്മാ പന തസ്മിം സമയേ ചങ്കമന്തീതി? പണീതഭോജനപച്ചയസ്സ ഥിനമിദ്ധസ്സ വിനോദനത്ഥം, ദിവാപധാനികാ വാ തേ. താദിസാനഞ്ഹി പച്ഛാഭത്തം ചങ്കമിത്വാ ന്ഹായിത്വാ യേന തേ ഭിക്ഖൂതി സോ കിര – ‘‘കുഹിം സമണോ ഗോതമോ’’തി പരിവേണതോ പരിവേണം അനാഗന്ത്വാ ‘‘പുച്ഛിത്വാവ പവിസിസ്സാമീ’’തി വിലോകെന്തോ അരഞ്ഞഹത്ഥീ വിയ മഹാചങ്കമേ ചങ്കമമാനേ പംസുകൂലികേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ തേസം സന്തികം അഗമാസി. തം സന്ധായ യേന തേ ഭിക്ഖൂതിആദി വുത്തം. ദസ്സനായാതി ദട്ഠും, പസ്സിതുകാമാ ഹുത്വാതി അത്ഥോ.
൨൬൦. അഭിഞ്ഞാതകോലഞ്ഞോതി പാകടകുലജോ. തദാ കിര ജമ്ബുദീപേ അമ്ബട്ഠകുലം നാമ പാകടകുലമഹോസി അഭിഞ്ഞാതസ്സാതി രൂപജാതിമന്തകുലാപദേസേഹി പാകടസ്സ. അഗരൂതി അഭാരികോ. യോ ഹി അമ്ബട്ഠം ഞാപേതും ന സക്കുണെയ്യ, തസ്സ തേന സദ്ധിം കഥാസല്ലാപോ ഗരു ഭവെയ്യ. ഭഗവതോ പന താദിസാനം മാണവാനം സതേനാപി സഹസ്സേനാപി വിഹാരോതി ഗന്ധകുടിം സന്ധായ ആഹംസു.
അതരമാനോതി അതുരിതോ, സണികം പദപ്പമാണട്ഠാനേ പദം നിക്ഖിപന്തോ വത്തം കത്വാ സുസമ്മട്ഠം മുത്താദലസിന്ദുവാരസന്ഥരസദിസം വാലികം അവിനാസെന്തോതി അത്ഥോ. ആളിന്ദന്തി പമുഖം. ഉക്കാസിത്വാതി ഉക്കാസിതസദ്ദം കത്വാ. അഗ്ഗളന്തി ദ്വാരകവാടം. ആകോടേഹീതി അഗ്ഗനഖേഹി സണികം കുഞ്ചികച്ഛിദ്ദസമീപേ ആകോടേഹീതി വുത്തം ഹോതി. ദ്വാരം കിര അതിഉപരി അമനുസ്സാ, അതിഹെട്ഠാ ദീഘജാതികാ കോടെന്തി. തഥാ അനാകോടെത്വാ മജ്ഝേ ഛിദ്ദസമീപേ കോടേതബ്ബന്തി ഇദം ദ്വാരാകോടനവത്തന്തി ദീപെന്താ വദന്തി.
൨൬൧. വിവരി ഭഗവാ ദ്വാരന്തി ന ഭഗവാ ഉട്ഠായ ദ്വാരം വിവരി. വിവരിയതൂതി പന ഹത്ഥം പസാരേസി. തതോ ‘‘ഭഗവാ തുമ്ഹേഹി
ഭഗവതാ സദ്ധിം സമ്മോദിംസൂതി യഥാ ഖമനീയാദീനി പുച്ഛന്തോ ഭഗവാ തേഹി, ഏവം തേപി ഭഗവതാ സദ്ധിം സമപ്പവത്തമോദാ അഹേസും. സീതോദകം വിയ ഉണ്ഹോദകേന സമ്മോദിതം ഏകീഭാവം അഗമംസു. യായ ച ‘‘കച്ചി, ഭോ ഗോതമ, ഖമനീയം; കച്ചി യാപനീയം, കച്ചി ഭോതോ ച ഗോതമസ്സ സാവകാനഞ്ച അപ്പാബാധം, അപ്പാതങ്കം, ലഹുട്ഠാനം, ബലം, ഫാസുവിഹാരോ’’തിആദികായ കഥായ സമ്മോദിംസു, തം പീതിപാമൊജ്ജസങ്ഖാതസമ്മോദജനനതോ സമ്മോദിതും യുത്തഭാവതോ ച സമ്മോദനീയം, അത്ഥബ്യഞ്ജനമധുരതായ സുചിരമ്പി കാലം സാരേതും നിരന്തരം പവത്തേതും അരഹഭാവതോ സരിതബ്ബഭാവതോ ച സാരണീയം. സുയ്യമാനസുഖതോ സമ്മോദനീയം, അനുസ്സരിയമാനസുഖതോ ച സാരണീയം. തഥാ ബ്യഞ്ജനപരിസുദ്ധതായ സമ്മോദനീയം, അത്ഥപരിസുദ്ധതായ സാരണീയം. ഏവം അനേകേഹി പരിയായേഹി സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരെത്വാ പരിയോസാപെത്വാ നിട്ഠപെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു.
അമ്ബട്ഠോ പന മാണവോതി സോ കിര ഭഗവതോ രൂപസമ്പത്തിയം ചിത്തപ്പസാദമത്തമ്പി അകത്വാ ‘‘ദസബലം
൨൬൨. അഥ ഖോ ഭഗവാതി അഥ ഭഗവാ – ‘‘അയം മാണവോ ഹത്ഥം പസാരെത്വാ ഭവഗ്ഗം ഗഹേതുകാമോ വിയ, പാദം പസാരെത്വാ അവീചിം വിചരിതുകാമോ വിയ, മഹാസമുദ്ദം തരിതുകാമോ വിയ, സിനേരും ആരോഹിതുകാമോ വിയ ച അട്ഠാനേ വായമതി, ഹന്ദ, തേന സദ്ധിം മന്തേമീ’’തി അമ്ബട്ഠം മാണവം ഏതദവോച. ആചരിയപാചരിയേഹീതി ആചരിയേഹി ച തേസം ആചരിയേഹി ച.
പഠമഇബ്ഭവാദവണ്ണനാ
൨൬൩. ഗച്ഛന്തോ വാതി എത്ഥ കാമം തീസു ഇരിയാപഥേസു ബ്രാഹ്മണോ ആചരിയബ്രാഹ്മണേന സദ്ധിം സല്ലപിതുമരഹതി. അയം പന മാണവോ മാനഥദ്ധതായ കഥാസല്ലാപം കരൊന്തോ ചത്താരോപി ഇരിയാപഥേ യോജെസ്സാമീതി ‘‘സയാനോ വാ ഹി, ഭോ ഗോതമ, സയാനേനാ’’തി ആഹ.
തതോ ഇബ്ഭാതി ഗഹപതികാ. കണ്ഹാതി കണ്ഹാ, കാളകാതി അത്ഥോ. ബന്ധുപാദാപച്ചാതി എത്ഥ ബന്ധൂതി ബ്രഹ്മാ അധിപ്പേതോ. തഞ്ഹി ബ്രാഹ്മണാ പിതാമഹോതി വോഹരന്തി. പാദാനം അപച്ചാ പാദാപച്ചാ, ബ്രഹ്മുനോ പിട്ഠിപാദതോ
അഥ ഖോ ഭഗവാ – ‘‘അയം അമ്ബട്ഠോ ആഗതകാലതോ പട്ഠായ മയാ സദ്ധിം കഥയമാനോ മാനമേവ നിസ്സായ കഥേസി, ആസീവിസം
ഖോ പനാതി നിപാതമത്തം. യായേവ ഖോ പനത്ഥായാതി യേനേവ ഖോ പനത്ഥേന. ആഗച്ഛെയ്യാഥാതി മമ വാ അഞ്ഞേസം വാ സന്തികം യദാ കദാചി ആഗച്ഛെയ്യാഥ. തമേവ അത്ഥന്തി ഇദം പുരിസലിങ്ഗവസേനേവ വുത്തം. മനസി കരെയ്യാഥാതി ചിത്തേ കരെയ്യാഥ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ത്വം ആചരിയേന അത്തനോ കരണീയേന പേസിതോ, ന അമ്ഹാകം പരിഭവനത്ഥായ, തസ്മാ തമേവ കിച്ചം മനസി കരോഹീതി. ഏവമസ്സ അഞ്ഞേസം സന്തികം ആഗതാനം വത്തം ദസ്സെത്വാ മാനനിഗ്ഗണ്ഹനത്ഥം ‘‘അവുസിതവായേവ ഖോ പനാ’’തിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ പസ്സഥ ഭോ അയം അമ്ബട്ഠോ മാണവോ ആചരിയകുലേ അവുസിതവാ വുസിതമാനീതി ‘‘അഹം വുസിതവാ സിക്ഖിതോ ബഹുസ്സുതോ’’തി അത്താനം മഞ്ഞതി. ഏതസ്സ ഹി ഏവം ഫരുസവചനസമുദാചാരേ കാരണം കിമഞ്ഞത്ര അവുസിതത്താതി ആചരിയകുലേ അസംവുദ്ധാ അസിക്ഖിതാ അപ്പസ്സുതായേവ ഹി ഏവം വദന്തീതി.
൨൬൪. കുപിതോതി കുദ്ധോ. അനത്തമനോതി അസകമനോ, കിം പന ഭഗവാ തസ്സ കുജ്ഝനഭാവം ഞത്വാ ഏവമാഹ ഉദാഹു അഞത്വാതി? ഞത്വാ ആഹാതി. കസ്മാ ഞത്വാ ആഹാതി? തസ്സ മാനനിമ്മദനത്ഥം. ഭഗവാ ഹി അഞ്ഞാസി – ‘‘അയം മയാ ഏവം വുത്തേ കുജ്ഝിത്വാ മമ ഞാതകേ അക്കോസിസ്സതി. അഥസ്സാഹം യഥാ നാമ കുസലോ ഭിസക്കോ ദോസം ഉഗ്ഗിലെത്വാ നീഹരതി, ഏവമേവ ഗൊത്തേന ഗൊത്തം, കുലാപദേസേന കുലാപദേസം ഖുംസെന്തോതി ഘട്ടെന്തോ. വമ്ഭെന്തോതി ഹീളെന്തോ. പാപിതോ ഭവിസ്സതീതി ചണ്ഡഭാവാദിദോസം പാപിതോ ഭവിസ്സതി.
ചണ്ഡാതി ഫരുസാതി ഖരാ. ലഹുസാതി ലഹുകാ. അപ്പകേനേവ തുസ്സന്തി വാ ദുസ്സന്തി വാ ഉദകപിട്ഠേ അലാബുകടാഹം വിയ അപ്പകേനേവ ഉപ്ലവന്തി. ഭസ്സാതി ബഹുഭാണിനോ. സക്യാനം മുഖേ വിവടേ അഞ്ഞസ്സ വചനോകാസോ നത്ഥീതി അധിപ്പായേനേവ വദതി. സമാനാതി ഇദം സന്താതി പുരിമപദസ്സ വേവചനം. ന സക്കരൊന്തീതി ന ബ്രാഹ്മണാനം സുന്ദരേനാകാരേന കരൊന്തി. ന ഗരും കരൊന്തീതി ബ്രാഹ്മണേസു ഗാരവം ന കരൊന്തി. ന മാനെന്തീതി ന മനേന പിയായന്തി. ന പൂജെന്തീതി മാലാദീഹി നേസം പൂജം ന കരൊന്തി. ന അപചായന്തീതി അഭിവാദനാദീഹി നേസം അപചിതികമ്മം നീചവുത്തിം ന ദസ്സെന്തി തയിദന്തി തം ഇദം. യദിമേ സക്യാതി യം ഇമേ സക്യാ ന ബ്രാഹ്മണേ സക്കരൊന്തി…പേ॰… ന അപചായന്തി, തം തേസം അസക്കാരകരണാദി സബ്ബം ന യുത്തം, നാനുലോമന്തി അത്ഥോ.
ദുതിയഇബ്ഭവാദവണ്ണനാ
൨൬൫. അപരദ്ധുന്തി അപരജ്ഝിംസു. ഏകമിദാഹന്തി എത്ഥ ഇദന്തി നിപാതമത്തം. ഏകം അഹന്തി അത്ഥോ. സന്ധാഗാരന്തി രജ്ജഅനുസാസനസാലാ. സക്യാതി അഭിസിത്തരാജാനോ സക്യകുമാരാതി അനഭിസിത്താ. ഉച്ചേസൂതി യഥാനുരൂപേസു പല്ലങ്കപീഠകവെത്താസനഫലകചിത്തത്ഥരണാദിഭേദേസു. സഞ്ജഗ്ഘന്താതി ഉപ്പണ്ഡനവസേന മഹാഹസിതം ഹസന്താ. സംകീളന്താതി ഹസിതമത്ത കരണഅങ്ഗുലിസങ്ഘട്ടനപാണിപ്പഹാരദാനാദീനി കരൊന്താ. മമഞ്ഞേവ മഞ്ഞേതി ഏവമഹം മഞ്ഞാമി, മമഞ്ഞേവ അനുഹസന്തി, ന അഞ്ഞന്തി.
കസ്മാ പന തേ ഏവമകംസൂതി? തേ
ആസനേനാതി ‘‘ഇദമാസനം, എത്ഥ നിസീദാഹീ’’തി ഏവം ആസനേന നിമന്തനം നാമ ഹോതി, തഥാ ന കോചി അകാസി.
തതിയഇബ്ഭവാദവണ്ണനാ
൨൬൬. ലടുകികാതി കുലാവകേതി നിവാസനട്ഠാനേ. കാമലാപിനീതി യദിച്ഛകഭാണിനീ, യം യം ഇച്ഛതി തം തം ലപതി, ന തം കോചി ഹംസോ വാ കൊഞ്ചോ വാ മോരോ വാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കിം ത്വം ലപസീ’തി നിസേധേതി. അഭിസജ്ജിതുന്തി കോധവസേന ലഗ്ഗിതും.
ഏവം വുത്തേ മാണവോ – ‘‘അയം സമണോ ഗോതമോ അത്തനോ ഞാതകേ ലടുകികസദിസേ കത്വാ അമ്ഹേ ഹംസകൊഞ്ചമോരസദിസേ കരോതി, നിമ്മാനോ ദാനി ജാതോ’’തി മഞ്ഞമാനോ ഉത്തരി ചത്താരോ വണ്ണേ ദസ്സേതി.
ദാസിപുത്തവാദവണ്ണനാ
൨൬൭. നിമ്മാദേതീതി നിമ്മദേതി നിമ്മാനേ കരോതി. യംനൂനാഹന്തി യദി പനാഹം. ‘‘കണ്ഹായനോഹമസ്മി, ഭോ ഗോതമാ’’തി ഇദം കിര വചനം അമ്ബട്ഠോ തിക്ഖത്തും മാതാപെത്തികന്തി മാതാപിതൂനം സന്തകം. നാമഗൊത്തന്തി പണ്ണത്തിവസേന നാമം, പവേണീവസേന ഗൊത്തം. അനുസ്സരതോതി അനുസ്സരന്തസ്സ കുലകോടിം സോധെന്തസ്സ. അയ്യപുത്താതി സാമിനോ പുത്താ. ദാസിപുത്തോതി ഘരദാസിയാവ പുത്തോ. തസ്മാ യഥാ ദാസേന സാമിനോ ഉപസങ്കമിതബ്ബാ, ഏവം അനുപസങ്കമന്തം
ഇതോ പരം തസ്സ ദാസഭാവം സക്യാനഞ്ച സാമിഭാവം പകാസെത്വാ അത്തനോ ച അമ്ബട്ഠസ്സ ച കുലവംസം ആഹരന്തോ സക്യാ ഖോ പനാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ദഹന്തീതി ഠപെന്തി, ഒക്കാകോ നോ പുബ്ബപുരിസോതി, ഏവം കരൊന്തീതി അത്ഥോ. തസ്സ കിര രഞ്ഞോ കഥനകാലേ ഉക്കാ വിയ മുഖതോ പഭാ നിച്ഛരതി, തസ്മാ തം ‘‘ഒക്കാകോ’’തി സഞ്ജാനിംസൂതി. പബ്ബാജേസീതി നീഹരി.
ഇദാനി തേ നാമവസേന ദസ്സെന്തോ – ‘‘ഒക്കാമുഖ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്രായം അനുപുബ്ബീ കഥാ – പഠമകപ്പികാനം കിര രഞ്ഞോ മഹാസമ്മതസ്സ രോജോ നാമ പുത്തോ അഹോസി. രോജസ്സ വരരോജോ, വരരോജസ്സ കല്യാണോ, കല്യാണസ്സ വരകല്യാണോ, വരകല്യാണസ്സ മന്ധാതാ, മന്ധാതുസ്സ വരമന്ധാതാ
അഥ രാജാ അഞ്ഞം ദഹരിം അഭിരൂപം രാജധീതരം ആനെത്വാ അഗ്ഗമഹേസിട്ഠാനേ ഠപേസി. സാ ജന്തും നാമ പുത്തം വിജായി. അഥ നം പഞ്ചമദിവസേ അലങ്കരിത്വാ
തേ നാനപ്പകാരം രോദിത്വാ കന്ദിത്വാ – ‘‘താത, അമ്ഹാകം ദോസം ഖമഥാ’’തി രാജാനഞ്ചേവ രാജോരോധേ ച ഖമാപെത്വാ, ‘‘മയമ്പി ഭാതൂഹി സദ്ധിം ഗച്ഛാമാ’’തി രാജാനം ആപുച്ഛിത്വാ നഗരാ നിക്ഖന്താ ഭഗിനിയോ ആദായ ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായ പരിവുതാ നഗരാ നിക്ഖമിംസു. ‘‘കുമാരാ പിതുഅച്ചയേന ആഗന്ത്വാ രജ്ജം കാരെസ്സന്തി, ഗച്ഛാമ നേ ഉപട്ഠഹാമാ’’തി ചിന്തെത്വാ ബഹൂ മനുസ്സാ അനുബന്ധിംസു. പഠമദിവസേ യോജനമത്താ സേനാ അഹോസി, ദുതിയേ ദ്വിയോജനമത്താ, തതിയേ തിയോജനമത്താ. കുമാരാ മന്തയിംസു – ‘‘മഹാ ബലകായോ, സചേ മയം കഞ്ചി സാമന്തരാജാനം മദ്ദിത്വാ ജനപദം ഗണ്ഹെയ്യാമ, സോപി നോ നപ്പസഹെയ്യ. കിം പരേസം പീളായ കതായ, മഹാ അയം ജമ്ബുദീപോ, അരഞ്ഞേ നഗരം മാപെസ്സാമാ’’തി ഹിമവന്താഭിമുഖാ ഗന്ത്വാ നഗരവത്ഥും പരിയേസിംസു.
തസ്മിഞ്ച സമയേ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ ബ്രാഹ്മണമഹാസാലകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ കപിലബ്രാഹ്മണോ നാമ ഹുത്വാ നിക്ഖമ്മ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തപസ്സേ പൊക്ഖരണിയാ തീരേ സാകവനസണ്ഡേ പണ്ണസാലം മാപെത്വാ വസതി. സോ കിര ഭുമ്മജാലം നാമ വിജ്ജം ജാനാതി, യായ ഉദ്ധം അസീതിഹത്ഥേ ആകാസേ, ഹെട്ഠാ ച ഭൂമിയമ്പി ഗുണദോസം പസ്സതി. ഏതസ്മിം പദേസേ തിണഗുമ്ബലതാ
അഥ തേ കുമാരേ നഗരവത്ഥും പരിയേസമാനേ അത്തനോ വസനോകാസം കപിലവത്ഥുന്തി നാമം കരോഥാ’’തി. തേ തഥാ കത്വാ തത്ഥ നിവാസം കപ്പേസും.
അഥാമച്ചാ – ‘‘ഇമേ ദാരകാ വയപ്പത്താ, സചേ നേസം പിതാ സന്തികേ ഭവെയ്യ, സോ ആവാഹവിവാഹം കരെയ്യ. ഇദാനി പന അമ്ഹാകം ഭാരോ’’തി ചിന്തെത്വാ കുമാരേഹി സദ്ധിം മന്തയിംസു. കുമാരാ അമ്ഹാകം സദിസാ ഖത്തിയധീതരോ നാമ ന പസ്സാമ, നാപി ഭഗിനീനം സദിസേ ഖത്തിയകുമാരകേ, അസദിസസംയോഗേ ച നോ ഉപ്പന്നാ പുത്താ മാതിതോ വാ പിതിതോ വാ അപരിസുദ്ധാ ജാതിസമ്ഭേദം പാപുണിസ്സന്തി. തസ്മാ മയം ഭഗിനീഹിയേവ സദ്ധിം സംവാസം രോചേമാതി. തേ ജാതിസമ്ഭേദഭയേന ജെട്ഠകഭഗിനിം മാതുട്ഠാനേ ഠപെത്വാ അവസേസാഹി സംവാസം കപ്പേസും.
തേസം പുത്തേഹി ച ധീതാഹി ച വഡ്ഢമാനാനം അപരേന സമയേന ജെട്ഠകഭഗിനിയാ കുട്ഠരോഗോ ഉദപാദി, കോവിളാരപുപ്ഫസദിസാനി ഗത്താനി അഹേസും. രാജകുമാരാ ഇമായ സദ്ധിം ഏകതോ നിസജ്ജട്ഠാനഭോജനാദീനി കരൊന്താനമ്പി ഉപരി അയം രോഗോ സങ്കമതീതി ചിന്തെത്വാ ഏകദിവസം ഉയ്യാനകീളം ഗച്ഛന്താ വിയ തം യാനേ ആരോപെത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ ഭൂമിയം പൊക്ഖരണിം ഖണാപെത്വാ തത്ഥ ഖാദനീയഭോജനീയേന സദ്ധിം തം പക്ഖിപിത്വാ ഘരസങ്ഖേപേന ഉപരി പദരം പടിച്ഛാദെത്വാ പംസും ദത്വാ പക്കമിംസു.
തേന
അഥേകദിവസം തസ്മിം പച്ചൂസസമയേ അഗ്ഗിം ജാലെത്വാ നിസിന്നേ രാജധീതായ സരീരഗന്ധേന ആഗന്ത്വാ ബ്യഗ്ഘോ തസ്മിം പദേസേ പംസും വിയൂഹന്തോ പദരേ വിവരമകാസി, തേന ച വിവരേന സാ ബ്യഗ്ഘം ദിസ്വാ ഭീതാ വിസ്സരമകാസി. സോ തം സദ്ദം സുത്വാ – ‘‘ഇത്ഥിസദ്ദോ ഏസോ’’തി ച സല്ലക്ഖെത്വാ പാതോവ തത്ഥ ഗന്ത്വാ – ‘‘കോ എത്ഥാ’’തി ആഹ. മാതുഗാമോ സാമീതി. കിം ജാതികാസീതി? ഒക്കാകമഹാരാജസ്സ ധീതാ സാമീതി. നിക്ഖമാതി? ന സക്കാ സാമീതി. കിം കാരണാതി? ഛവിരോഗോ മേ അത്ഥീതി. സോ സബ്ബം പവത്തിം പുച്ഛിത്വാ ഖത്തിയമാനേന അനിക്ഖമന്തിം – ‘‘അഹമ്പി ഖത്തിയോ’’തി അത്തനോ ഖത്തിയഭാവം ജാനാപെത്വാ നിസ്സേണിം ദത്വാ ഉദ്ധരിത്വാ അത്തനോ വസനോകാസം നെത്വാ സയം പരിഭുത്തഭേസജ്ജാനിയേവ ദത്വാ നചിരസ്സേവ അരോഗം സുവണ്ണവണ്ണം കത്വാ തായ സദ്ധിം സംവാസം കപ്പേസി. സാ പഠമസംവാസേനേവ ഗബ്ഭം ഗണ്ഹിത്വാ ദ്വേ പുത്തേ വിജായി, പുനപി ദ്വേതി, ഏവം സോളസക്ഖത്തുമ്പി വിജായി. ഏവം ദ്വത്തിംസ ഭാതരോ അഹേസും. തേ അനുപുബ്ബേന വുഡ്ഢിപ്പത്തേ പിതാ സബ്ബസിപ്പാനി സിക്ഖാപേസി.
അഥേകദിവസം ഏകോ രാമരഞ്ഞോ നഗരവാസീ വനചരകോ പബ്ബതേ രതനാനി ഗവേസന്തോ രാജാനം ദിസ്വാ സഞ്ജാനിത്വാ ആഹ – ‘‘ജാനാമഹം, ദേവ, തുമ്ഹേ’’തി. തതോ നം രാജാ സബ്ബം പവത്തിം പുച്ഛി. തസ്മിംയേവ ച ഖണേ തേ ദാരകാ ആഗമിംസു. സോ തേ ദിസ്വാ – ‘‘കേ ഇമേ’’തി ആഹ. ‘‘പുത്താ മേ’’തി ച വുത്തേ തേസം മാതികവംസം
തതോ വയപ്പത്തേ കുമാരേ മാതാ ആഹ – ‘‘താതാ, തുമ്ഹാകം കപിലവത്ഥുവാസിനോ സക്യാ മാതുലാ സന്തി. മാതുലധീതാനം പന വോ ഏവരൂപം നാമ കേസഗ്ഗഹണം ഹോതി, ഏവരൂപം ദുസ്സഗഹണം. യദാ സമ്മന്തീതി വസന്തി. സക്യാ വത ഭോതി രട്ഠസ്മാ പബ്ബാജിതാ അരഞ്ഞേ വസന്താപി ജാതിസമ്ഭേദമകത്വാ കുലവംസം അനുരക്ഖിതും സക്യാ, സമത്ഥാ, പടിബലാതി അത്ഥോ. തദഗ്ഗേതി തം അഗ്ഗം കത്വാ, തതോ പട്ഠായാതി അത്ഥോ. സോ ച നേസം പുബ്ബപുരിസോതി സോ ഒക്കാകോ രാജാ ഏതേസം പുബ്ബപുരിസോ. നത്ഥി ഏതേസം ഗഹപതിവംസേന സമ്ഭേദമത്തമ്പീതി.
ഏവം സക്യവംസം പകാസെത്വാ ഇദാനി അമ്ബട്ഠവംസം പകാസെന്തോ – ‘‘രഞ്ഞോ ഖോ പനാ’’തിആദിമാഹ. കണ്ഹം നാമ ജനേസീതി കാളവണ്ണം അന്തോകുച്ഛിയംയേവ സഞ്ജാതദന്തം പരൂള്ഹമസ്സുദാഠികം പുത്തം വിജായി. പബ്യാഹാസീതി യക്ഖോ ജാതോതി ഭയേന പലായിത്വാ ദ്വാരം പിധായ ഠിതേസു ഘരമാനുസകേസു ഇതോ ചിതോ ച വിചരന്തോ ധോവഥ മന്തിആദീനി വദന്തോ ഉച്ചാസദ്ദമകാസി.
൨൬൮. തേ മാണവകാ ഭഗവന്തം ഏതദവോചുന്തി അത്തനോ ഉപാരമ്ഭമോചനത്ഥായ – ‘‘ഏതം മാ ഭവ’’ന്തിആദിവചനം അവോചും. തേസം കിര ഏതദഹോസി – ‘‘അമ്ബട്ഠോ അമ്ഹാകം ആചരിയസ്സ ജെട്ഠന്തേവാസീ, സചേ മയം ഏവരൂപേ ഠാനേ ഏകദ്വേവചനമത്തമ്പി ന വക്ഖാമ, അയം നോ ആചരിയസ്സ സന്തികേ അമ്ഹേ പരിഭിന്ദിസ്സതീ’’തി ഉപാരമ്ഭമോചനത്ഥം ഏവം അവോചും. ചിത്തേന പനസ്സ നിമ്മദഭാവം ആകങ്ഖന്തി. അയം കിര മാനനിസ്സിതത്താ തേസമ്പി അപ്പിയോവ. കല്യാണവാക്കരണോതി മധുരവചനോ. അസ്മിം വചനേതി അത്തനാ ഉഗ്ഗഹിതേ വേദത്തയവചനേ. പടിമന്തേതുന്തി പുച്ഛിതം പഞ്ഹം പടികഥേതും, വിസ്സജ്ജേതുന്തി അത്ഥോ. ഏതസ്മിം വാ ദാസിപുത്തവചനേ. പടിമന്തേതുന്തി ഉത്തരം കഥേതും.
൨൬൯. അഥ ഖോ ഭഗവാതി അഥ ഖോ ഭഗവാ – ‘‘സചേ ഇമേ മാണവകാ എത്ഥ നിസിന്നാ ഏവം ഉച്ചാസദ്ദം കരിസ്സന്തി, അയം കഥാ പരിയോസാനം ന ഗമിസ്സതി. ഹന്ദ, നേ നിസ്സദ്ദേ കത്വാ അമ്ബട്ഠേനേവ സദ്ധിം കഥേമീ’’തി തേ മാണവകേ ഏതദവോച. തത്ഥ മന്തവ്ഹോതി മന്തയഥ. മയാ സദ്ധിം പടിമന്തേതൂതി മയാ സഹ കഥേതു. ഏവം വുത്തേ മാണവകാ ചിന്തയിംസു – ‘‘അമ്ബട്ഠോ താവ ദാസിപുത്തോസീതി വുത്തേ പുന സീസം ഉക്ഖിപിതും നാസക്ഖി. അയം ഖോ ജാതി നാമ ദുജ്ജാനാ, സചേ
൨൭൦. സഹധമ്മികോതി സഹേതുകോ സകാരണോ. അകാമാ ബ്യാകാതബ്ബോതി അത്തനാ അനിച്ഛന്തേനപി ബ്യാകരിതബ്ബോ, അവസ്സം വിസ്സജ്ജേതബ്ബോതി അത്ഥോ. അഞ്ഞേന വാ അഞ്ഞം പടിചരിസ്സസീതി അഞ്ഞേന വചനേന അഞ്ഞം വചനം പടിചരിസ്സസി അജ്ഝൊത്ഥരിസ്സസി, പടിച്ഛാദെസ്സസീതി അത്ഥോ. യോ ഹി ‘‘കിം ഗൊത്തോ ത്വ’’ന്തി ഏവം പുട്ഠോ – ‘‘അഹം തയോ വേദേ ജാനാമീ’’തിആദീനി വദതി, അയം അഞ്ഞേന അഞ്ഞം പടിചരതി നാമ. പക്കമിസ്സസി വാതി പുച്ഛിതം പഞ്ഹം ജാനന്തോവ അകഥേതുകാമതായ ഉട്ഠായാസനാ പക്കമിസ്സസി വാ.
തുണ്ഹീ അഹോസീതി സമണോ ഗോതമോ മം സാമംയേവ ദാസിപുത്തഭാവം കഥാപേതുകാമോ, സാമം കഥിതേ ച ദാസോ നാമ ജാതോയേവ ഹോതി. അയം പന ദ്വതിക്ഖത്തും ചോദെത്വാ തുണ്ഹീ ഭവിസ്സതി, തതോ അഹം പരിവത്തിത്വാ പക്കമിസ്സാമീതി ചിന്തെത്വാ തുണ്ഹീ അഹോസി.
൨൭൧. വജിരം പാണിമ്ഹി അസ്സാതി വജിരപാണി. യക്ഖോതി ന യോ വാ സോ വാ യക്ഖോ, സക്കോ ദേവരാജാതി വേദിതബ്ബോ. ആദിത്തന്തി അഗ്ഗിവണ്ണം. സമ്പജ്ജലിതന്തി സുട്ഠു പജ്ജലിതം. സജോതിഭൂതന്തി സമന്തതോ ജോതിഭൂതം, ഏകഗ്ഗിജാലഭൂതന്തി അത്ഥോ. ഠിതോ ഹോതീതി മഹന്തം സീസം, കന്ദലമകുളസദിസാ ദാഠാ ഭയാനകാനി അക്ഖിനാസാദീനി ഏവം വിരൂപരൂപം മാപെത്വാ ഠിതോ.
കസ്മാ പനേസ ആഗതോതി? ദിട്ഠിവിസ്സജ്ജാപനത്ഥം. അപി ച – ‘‘അഹഞ്ചേവ ഖോ പന ധമ്മം ദേസെയ്യം, പരേ ച മേ ന ആജാനെയ്യു’’ന്തി ഏവം ധമ്മദേസനായ അപ്പൊസ്സുക്കഭാവം ആപന്നേ ഭഗവതി സക്കോ മഹാബ്രഹ്മുനാ സദ്ധിം ആഗന്ത്വാ – ‘‘ഭഗവാ ധമ്മം ദേസേഥ, തുമ്ഹാകം ആണായ അവത്തമാനേ മയം വത്താപെസ്സാമ, തുമ്ഹാകം ധമ്മചക്കം ഹോതു, അമ്ഹാകം ആണാചക്ക’’ന്തി പടിഞ്ഞം അകാസി. തസ്മാ – ‘‘അജ്ജ അമ്ബട്ഠം താസെത്വാ പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജാപെസ്സാമീ’’തി ആഗതോ.
ഭഗവാ ചേവ പസ്സതി അമ്ബട്ഠോ ചാതി യദി ഹി തം അഞ്ഞേപി പസ്സെയ്യും, തം കാരണം അഗരു അസ്സ, ‘‘അയം സമണോ ഗോതമോ അമ്ബട്ഠം അത്തനോ വാദേ അനോതരന്തം ഞത്വാ യക്ഖം ആവാഹെത്വാ ദസ്സേസി, തതോ അമ്ബട്ഠോ ഭയേന കഥേസീ’’തി വദെയ്യും. തസ്മാ ഭഗവാ ചേവ പസ്സതി അമ്ബട്ഠോ ച. തസ്സ തം ദിസ്വാവ സകലസരീരതോ സേദാ മുച്ചിംസു. അന്തോകുച്ഛി വിപരിവത്തമാനാ മഹാരവം വിരവി
൨൭൨. താണം ഗവേസീതി താണം ഗവേസമാനോ. ലേണം ഗവേസീതി ലേണം ഗവേസമാനോ. സരണം ഗവേസീതി സരണം ഗവേസമാനോ. എത്ഥ ച തായതി രക്ഖതീതി താണം. നിലീയന്തി എത്ഥാതി ലേണം. സരതീതി സരണം, ഭയം ഹിംസതി, വിദ്ധംസേതീതി അത്ഥോ. ഉപനിസീദിത്വാതി ഉപഗമ്മ ഹെട്ഠാസനേ നിസീദിത്വാ. ബ്രവിതൂതി വദതു.
അമ്ബട്ഠവംസകഥാ
൨൭൩-൨൭൪. ദക്ഖിണജനപദന്തി ദക്ഖിണാപഥോതി പാകടം. ഗങ്ഗായ ദക്ഖിണതോ പാകടജനപദം. തദാ കിര ദക്ഖിണാപഥേ ബഹൂ ബ്രാഹ്മണതാപസാ ഹൊന്തി, സോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ഏകം താപസം വത്തപടിപത്തിയാ ആരാധേസി. സോ തസ്സ ഉപകാരം ദിസ്വാ ആഹ – ‘‘അമ്ഭോ, പുരിസ, മന്തം തേ ദേമി, യം ഇച്ഛസി, തം മന്തം ഗണ്ഹാഹീ’’തി. സോ ആഹ – ‘‘ന മേ ആചരിയ, അഞ്ഞേന മന്തേന, കിച്ചം അത്ഥി, യസ്സാനുഭാവേന ആവുധം ന പരിവത്തതി, തം മേ മന്തം ദേഹീ’’തി. സോ – ‘‘ഭദ്രം, ഭോ’’തി തസ്സ ധനുഅഗമനീയം അമ്ബട്ഠം നാമ വിജ്ജം അദാസി, സോ തം വിജ്ജം ഗഹെത്വാ തത്ഥേവ വീമംസിത്വാ – ‘‘ഇദാനി മേ മനോരഥം പൂരെസ്സാമീ’’തി ഇസിവേസം ഗഹെത്വാ ഒക്കാകസ്സ സന്തികം ഗതോ. തേന വുത്തം – ‘‘ദക്ഖിണജനപദം ഗന്ത്വാ ബ്രഹ്മമന്തേ അധീയിത്വാ രാജാനം ഒക്കാകം ഉപസങ്കമിത്വാ’’തി.
എത്ഥ ബ്രഹ്മമന്തേതി ആനുഭാവസമ്പന്നതായ സെട്ഠമന്തേ. കോ നേവം’രേ അയം മയ്ഹം ദാസിപുത്തോതി കോ നു ഏവം അരേ അയം മമ ദാസിപുത്തോ. സോ തം ഖുരപ്പന്തി സോ രാജാ തം മാരേതുകാമതായ സന്നഹിതം സരം തസ്സ മന്താനുഭാവേന നേവ ഖിപിതും ന അപനേതും സക്ഖി, താവദേവ സകലസരീരേ സഞ്ജാതസേദോ ഭയേന വേധമാനോ അട്ഠാസി.
അമച്ചാതി മഹാമച്ചാ. പാരിസജ്ജാതി ഇതരേ പരിസാവചരാ. ഏതദവോചുന്തി – ‘‘ദണ്ഡകീരഞ്ഞോ
സൊത്ഥി ഭവിസ്സതി രഞ്ഞോതി ഇദം വചനം കണ്ഹോ ചിരം തുണ്ഹീ ഹുത്വാ തതോ അനേകപ്പകാരം യാചീയമാനോ – ‘‘തുമ്ഹാകം രഞ്ഞാ മാദിസസ്സ ഇസിനോ ഖുരപ്പം സന്നയ്ഹന്തേന ഭാരിയം കമ്മം കത’’ന്തിആദീനി ച വത്വാ പച്ഛാ അഭാസി. ഉന്ദ്രിയിസ്സതീതി ഭിജ്ജിസ്സതി, ഥുസമുട്ഠി വിയ വിപ്പകിരിയിസ്സതീതി. ഇദം സോ ‘‘ജനം താസെസ്സാമീ’’തി മുസാ ഭണതി. സരസന്ഥമ്ഭനമത്തേയേവ ഹിസ്സ വിജ്ജായ ആനുഭാവോ, ന അഞ്ഞത്ര. ഇതോ പരേസുപി വചനേസു ഏസേവ നയോ.
പല്ലോമോതി പന്നലോമോ. ലോമഹംസനമത്തമ്പിസ്സ ന ഭവിസ്സതി. ഇദം കിര സോ ‘‘സചേ മേ രാജാ തം ദാരികം ദസ്സതീ’’തി പടിഞ്ഞം കാരെത്വാ അവച. കുമാരേ ഖുരപ്പം പതിട്ഠപേസീതി തേന ‘‘സരോ ഓതരതൂ’’തി മന്തേ പരിവത്തി, തേ കുമാരസ്സ നാഭിയം പതിട്ഠപേസി. ധീതരം അദാസീതി സീസം ധോവിത്വാ അദാസം ഭുജിസ്സം കത്വാ ധീതരം അദാസി, ഉളാരേ ച തം ഠാനേ ഠപേസി. മാ ഖോ തുമ്ഹേ മാണവകാതി ഇദം പന ഭഗവാ – ‘‘ഏകേന പക്ഖേന അമ്ബട്ഠോ സക്യാനം ഞാതി ഹോതീ’’തി പകാസെന്തോ തസ്സ സമസ്സാസനത്ഥം ആഹ. തതോ അമ്ബട്ഠോ ഘടസതേന അഭിസിത്തോ വിയ പസ്സദ്ധദരഥോ ഹുത്വാ സമസ്സാസെത്വാ സമണോ ഗോതമോ മം ‘‘തോസെസ്സാമീ’’തി ഏകേന പക്ഖേന ഞാതിം കരോതി, ഖത്തിയോ കിരാഹമസ്മീ’’തി ചിന്തേസി.
ഖത്തിയസെട്ഠഭാവവണ്ണനാ
൨൭൫. അഥ ഇധാതി ഇമസ്മിം ലോകേ. ബ്രാഹ്മണേസൂതി ബ്രാഹ്മണാനം അന്തരേ. ആസനം വാ ഉദകം വാതി അഗ്ഗാസനം വാ അഗ്ഗോദകം വാ. സദ്ധേതി മതകേ ഉദ്ദിസ്സ കതഭത്തേ. ഥാലിപാകേതി മങ്ഗലാദിഭത്തേ. യഞ്ഞേതി യഞ്ഞഭത്തേ. പാഹുനേതി പാഹുനകാനം കതഭത്തേ പണ്ണാകാരഭത്തേ വാ. അപി നുസ്സാതി അപി നു അസ്സ ഖത്തിയപുത്തസ്സ. ആവടം വാ അസ്സ അനാവടം വാതി അനുപപന്നോതി ഖത്തിയഭാവം അപത്തോ, അപരിസുദ്ധോതി അത്ഥോ.
൨൭൬. ഇത്ഥിയാ വാ ഇത്ഥിം കരിത്വാതി ഇത്ഥിയാ വാ ഇത്ഥിം പരിയേസിത്വാ. കിസ്മിഞ്ചിദേവ പകരണേതി കിസ്മിഞ്ചിദേവ ദോസേ ബ്രാഹ്മണാനം അയുത്തേ അകത്തബ്ബകരണേ. ഭസ്സപുടേനാതി ഭസ്മപുടേന, സീസേ ഛാരികം ഓകിരിത്വാതി അത്ഥോ.
൨൭൭. ജനേതസ്മിന്തി ജനിതസ്മിം, പജായാതി അത്ഥോ. യേ ഗൊത്തപടിസാരിനോതി യേ ജനേതസ്മിം ഗൊത്തം പടിസരന്തി – ‘‘അഹം ഗോതമോ, അഹം കസ്സപോ’’തി, തേസു ലോകേ ഗൊത്തപടിസാരീസു ഖത്തിയോ സെട്ഠോ. അനുമതാ മയാതി മമ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന സദ്ധിം സംസന്ദിത്വാ ദേസിതാ മയാ അനുഞ്ഞാതാ.
പഠമഭാണവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
വിജ്ജാചരണകഥാവണ്ണനാ
൨൭൮. ഇമായ പന ഗാഥായ വിജ്ജാചരണസമ്പന്നോതി ഇദം പദം സുത്വാ അമ്ബട്ഠോ ചിന്തേസി – ‘‘വിജ്ജാ നാമ തയോ വേദാ, ചരണം പഞ്ച സീലാനി, തയിദം അമ്ഹാകംയേവ അത്ഥി, വിജ്ജാചരണസമ്പന്നോ ജാതിവാദോതി ജാതിം ആരബ്ഭ വാദോ, ബ്രാഹ്മണസ്സേവിദം വട്ടതി, ന സുദ്ദസ്സാതിആദി വചനന്തി അത്ഥോ. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. ജാതിവാദവിനിബദ്ധാതി ജാതിവാദേ വിനിബദ്ധാ. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ.
തതോ അമ്ബട്ഠോ – ‘‘യത്ഥ ദാനി മയം ലഗ്ഗിസ്സാമാതി ചിന്തയിമ്ഹ, തതോ നോ സമണോ ഗോതമോ മഹാവാതേ ഥുസം ധുനന്തോ വിയ ദൂരമേവ അവക്ഖിപി. യത്ഥ പന മയം ന ലഗ്ഗാമ, തത്ഥ നോ നിയോജേസി. അയം നോ വിജ്ജാചരണസമ്പദാ ഞാതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തെത്വാ പുന വിജ്ജാചരണസമ്പദം പുച്ഛി. അഥസ്സ
൨൭൯. എത്ഥ ച ഭഗവാ ചരണപരിയാപന്നമ്പി തിവിധം സീലം വിഭജന്തോ ‘‘ഇദമസ്സ ഹോതി ചരണസ്മി’’ന്തി
ചതുഅപായമുഖകഥാവണ്ണനാ
൨൮൦. അപായമുഖാനീതി വിനാസമുഖാനി. അനഭിസമ്ഭുണമാനോതി അസമ്പാപുണന്തോ, അവിസഹമാനോ വാ. ഖാരിവിധമാദായാതി ഖാരീതി അരണീ കമണ്ഡലു സുജാദയോ താപസപരിക്ഖാരാ. വിധോതി കാജോ. തസ്മാ ഖാരിഭരിതം കാജമാദായാതി അത്ഥോ. യേ പന ഖാരിവിവിധന്തി പഠന്തി, തേ ‘‘ഖാരീതി കാജസ്സ നാമം, വിവിധന്തി ബഹുകമണ്ഡലുആദിപരിക്ഖാര’’ന്തി വണ്ണയന്തി. പവത്തഫലഭോജനോതി പതിതഫലഭോജനോ. പരിചാരകോതി കപ്പിയകരണപത്തപടിഗ്ഗഹണപാദധോവനാദിവത്തകരണവസേന പരിചാരകോ. കാമഞ്ച ഗുണാധികോപി ഖീണാസവസാമണേരോ പുഥുജ്ജനഭിക്ഖുനോ വുത്തനയേന പരിചാരകോ ഹോതി, അയം പന ന താദിസോ ഗുണവസേനപി വെയ്യാവച്ചകരണവസേനപി ലാമകോയേവ.
കസ്മാ പന താപസപബ്ബജ്ജാ സാസനസ്സ വിനാസമുഖന്തി വുത്താതി? യസ്മാ ഗച്ഛന്തം ഗച്ഛന്തം സാസനം താപസപബ്ബജ്ജാവസേന ഓസക്കിസ്സതി. ഇമസ്മിഞ്ഹി സാസനേ പബ്ബജിത്വാ തിസ്സോ സിക്ഖാ പൂരേതും അസക്കൊന്തം ലജ്ജിനോ സിക്ഖാകാമാ – ‘‘നത്ഥി തയാ സദ്ധിം ഉപോസഥോ വാ പവാരണാ വാ സങ്ഘകമ്മം വാ’’തി ജിഗുച്ഛിത്വാ പരിവജ്ജെന്തി. സോ ‘‘ദുക്കരം ഖുരധാരൂപമം സാസനേ പടിപത്തിപൂരണം ദുക്ഖം, താപസപബ്ബജ്ജാ പന സുകരാ ചേവ ബഹുജനസമ്മതാ ചാ’’തി വിബ്ഭമിത്വാ താപസോ ഹോതി. അഞ്ഞേ തം ദിസ്വാ – ‘‘കിം തയാ കത’’ന്തി പുച്ഛന്തി. സോ – ‘‘ഭാരിയം തുമ്ഹാകം സാസനേ കമ്മം, ഇധ പന സഛന്ദചാരിനോ മയ’’ന്തി
കുദാലപിടകന്തി ഗാമസാമന്തം വാതി വിജ്ജാചരണസമ്പദാദീനി അനഭിസമ്ഭുണന്തോ, കസികമ്മാദീഹി ച ജീവിതം നിപ്ഫാദേതും ദുക്ഖന്തി മഞ്ഞമാനോ ബഹുജനകുഹാപനത്ഥം
ചതുദ്വാരം അഗാരം കരിത്വാതി ചതുമുഖം പാനാഗാരം കത്വാ തസ്സ ദ്വാരേ മണ്ഡപം കത്വാ തത്ഥ പാനീയം ഉപട്ഠപെത്വാ ആഗതാഗതേ പാനീയേന ആപുച്ഛതി. യമ്പിസ്സ അദ്ധികാ കിലന്താ പാനീയം പിവിത്വാ പരിതുട്ഠാ ഭത്തപുടം വാ തണ്ഡുലാദീനി വാ ദെന്തി, തം സബ്ബം ഗഹെത്വാ അമ്ബിലയാഗുആദീനി കത്വാ ബഹുതരം ആമിസഗഹണത്ഥം കേസഞ്ചി അന്നം ദേതി, കേസഞ്ചി ഭത്തപചനഭാജനാദീനി. തേഹിപി ദിന്നം ആമിസം വാ പുബ്ബണ്ണാദീനി വാ ഗണ്ഹതി, താനി വഡ്ഢിയാ പയോജേതി. ഏവം വഡ്ഢമാനവിഭവോ ഗോമഹിംസദാസീദാസപരിഗ്ഗഹം കരോതി, മഹന്തം കുടുമ്ബം സണ്ഠപേതി. ഇമം സന്ധായേതം വുത്തം – ‘‘ചതുദ്വാരം അഗാരം കരിത്വാ അച്ഛതീ’’തി. ‘‘തമഹം യഥാസത്തി യഥാബലം പടിപൂജെസ്സാമീ’’തി ഇദം പനസ്സ പടിപത്തിമുഖം. ഇമിനാ ഹി മുഖേന സോ ഏവം പടിപജ്ജതീതി. എത്താവതാ ച ഭഗവതാ സബ്ബാപി താപസപബ്ബജ്ജാ നിദ്ദിട്ഠാ ഹൊന്തി.
കഥം? അട്ഠവിധാ ഹി താപസാ – സപുത്തഭരിയാ, ഉഞ്ഛാചരിയാ, അനഗ്ഗിപക്കികാ, അസാമപാകാ, അസ്മമുട്ഠികാ, ദന്തവക്കലികാ, പവത്തഫലഭോജനാ, പണ്ഡുപലാസികാതി. തത്ഥ യേ കേണിയജടിലോ വിയ കുടുമ്ബം സണ്ഠപെത്വാ വസന്തി, തേ സപുത്തഭരിയാ നാമ.
യേ ഉഞ്ഛാചരിയാ നാമ.
യേ ‘‘ഖലേന ഖലം വിചരിത്വാ വീഹിം ആഹരിത്വാ കൊട്ടെത്വാ പരിഭുഞ്ജനം നാമ അയുത്ത’’ന്തി ഗാമനിഗമേസു തണ്ഡുലഭിക്ഖം ഗഹെത്വാ പചിത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തി, തേ അനഗ്ഗിപക്കികാ നാമ.
യേ പന ‘‘കിം പബ്ബജിതസ്സ സാമപാകേനാ’’തി ഗാമം പവിസിത്വാ പക്കഭിക്ഖമേവ ഗണ്ഹന്തി അസാമപാകാ നാമ.
യേ അസ്മമുട്ഠികാ നാമ.
യേ പന ‘‘പാസാണേന തചം കൊട്ടെത്വാ വിചരണം നാമ ദുക്ഖ’’ന്തി ദന്തേഹേവ ഉബ്ബാടെത്വാ ഖാദന്തി, തേ ദന്തവക്കലികാ നാമ.
യേ ‘‘ദന്തേഹി ഉബ്ബാടെത്വാ ഖാദനം നാമ ദുക്ഖം പബ്ബജിതസ്സാ’’തി ലെഡ്ഡുദണ്ഡാദീഹി പഹരിത്വാ പതിതാനി ഫലാനി പരിഭുഞ്ജന്തി, തേ പവത്തഫലഭോജനാ നാമ.
യേ പന ‘‘ലെഡ്ഡുദണ്ഡാദീഹി പാതെത്വാ പരിഭോഗോ നാമ അസാരുപ്പോ പബ്ബജിതസ്സാ’’തി സയം പതിതാനേവ പുപ്ഫഫലപണ്ഡുപലാസാദീനി ഖാദന്താ യാപെന്തി, തേ പണ്ഡുപലാസികാ നാമ.
തേ തിവിധാ – ഉക്കട്ഠമജ്ഝിമമുദുകവസേന. തത്ഥ യേ നിസിന്നട്ഠാനതോ അനുട്ഠായ ഹത്ഥേന പാപുണനട്ഠാനേവ പതിതം ഗഹെത്വാ ഖാദന്തി, തേ ഉക്കട്ഠാ. യേ ഏകരുക്ഖതോ അഞ്ഞം രുക്ഖം ന ഗച്ഛന്തി, തേ മജ്ഝിമാ. യേ തം തം രുക്ഖമൂലം ഗന്ത്വാ പരിയേസിത്വാ ഖാദന്തി, തേ മുദുകാ.
ഇമാ പന അട്ഠപി താപസപബ്ബജ്ജാ ഇമാഹി ചതൂഹിയേവ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി. കഥം? ഏതാസു ഹി സപുത്തഭരിയാ ച ഉഞ്ഛാചരിയാ ച അഗാരം ഭജന്തി. അനഗ്ഗിപക്കികാ ച അസാമപാകാ ച അഗ്യാഗാരം ഭജന്തി. അസ്മമുട്ഠികാ ച ദന്തവക്കലികാ ച കന്ദമൂലഫലഭോജനം ഭജന്തി. പവത്തഫലഭോജനാ ച പണ്ഡുപലാസികാ ച പവത്തഫലഭോജനം ഭജന്തി. തേന വുത്തം – ‘‘എത്താവതാ ച ഭഗവതാ സബ്ബാപി താപസപബ്ബജ്ജാ നിദ്ദിട്ഠാ ഹൊന്തീ’’തി.
൨൮൧-൨൮൨. ഇദാനി അത്തനാ ആപായികോപി അപരിപൂരമാനോതി അത്തനാ വിജ്ജാചരണസമ്പദായ ആപായികേനാപി അപരിപൂരമാനേന.
പുബ്ബകഇസിഭാവാനുയോഗവണ്ണനാ
൨൮൩. ദത്തികന്തി ദിന്നകം. സമ്മുഖീഭാവമ്പി ന ദദാതീതി കസ്മാ ന ദദാതി? സോ കിര സമ്മുഖാ
യസ്മാ പന സോ ബ്രാഹ്മണോ പണ്ഡിതോ ഖത്തവിജ്ജായ കുസലോ, തേന സഹ മന്തെത്വാ കതകമ്മം നാമ ന വിരുജ്ഝതി, തസ്മാ സാണിപാകാരസ്സ അന്തോ ഠത്വാ ബഹി ഠിതേന തേന സദ്ധിം മന്തേതി. തം സന്ധായ വുത്തം ‘‘തിരോ ദുസ്സന്തേന മന്തേതീ’’തി. തത്ഥ തിരോദുസ്സന്തേനാതി തിരോദുസ്സേന. അയമേവ വാ പാഠോ. ധമ്മികന്തി അനവജ്ജം. പയാതന്തി അഭിഹരിത്വാ ദിന്നം. കഥം തസ്സ രാജാതി യസ്സ രഞ്ഞോ ബ്രാഹ്മണോ ഈദിസം ഭിക്ഖം പടിഗ്ഗണ്ഹെയ്യ, കഥം തസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ സോ രാജാ സമ്മുഖീഭാവമ്പി ന ദദെയ്യ. അയം പന അദിന്നകം മായായ ഗണ്ഹതി, തേനസ്സ സമ്മുഖീഭാവം രാജാ ന ദേതീതി നിട്ഠമെത്ഥ ഗന്തബ്ബന്തി അയമെത്ഥ അധിപ്പായോ. ‘‘ഇദം പന കാരണം ഠപെത്വാ രാജാനഞ്ചേവ ബ്രാഹ്മണഞ്ച ന അഞ്ഞോ കോചി ജാനാതി. തദേതം ഏവം രഹസ്സമ്പി പടിച്ഛന്നമ്പി അദ്ധാ സബ്ബഞ്ഞൂ സമണോ ഗോതമോതി നിട്ഠം ഗമിസ്സതീ’’തി ഭഗവാ പകാസേസി.
൨൮൪. ഇദാനി രഥൂപത്ഥരേതി രഥമ്ഹി രഞ്ഞോ ഠാനത്ഥം അത്ഥരിത്വാ സജ്ജിതപദേസേ. ഉഗ്ഗേഹി വാതി ഉഗ്ഗതുഗ്ഗതേഹി വാ അമച്ചേഹി. രാജഞ്ഞേഹീതി അനഭിസിത്തകുമാരേഹി. കിഞ്ചിദേവ മന്തനന്തി അസുകസ്മിം ദേസേ തളാകം വാ മാതികം വാ കാതും വട്ടതി, അസുകസ്മിം ഗാമം വാ നിഗമം വാ നഗരം വാ നിവേസേതുന്തി ഏവരൂപം പാകടമന്തനം. തദേവ മന്തനന്തി യം രഞ്ഞാ മന്തിതം തദേവ. താദിസേഹിയേവ സീസുക്ഖേപഭമുക്ഖേപാദീഹി ആകാരേഹി മന്തെയ്യ. രാജഭണിതന്തി യഥാ രഞ്ഞാ ഭണിതം, തസ്സത്ഥസ്സ സാധനസമത്ഥം. സോപി തസ്സത്ഥസ്സ സാധനസമത്ഥമേവ ഭണിതം ഭണതീതി അത്ഥോ.
൨൮൫. പവത്താരോതി പവത്തയിതാരോ. യേസന്തി യേസം സന്തകം. മന്തപദന്തി വേദസങ്ഖാതം മന്തമേവ ഗീതന്തി അട്ഠകാദീഹി ദസഹി പോരാണകബ്രാഹ്മണേഹി സരസമ്പത്തിവസേന സജ്ഝായിതം. പവുത്തന്തി അഞ്ഞേസം വുത്തം, വാചിതന്തി അത്ഥോ. സമിഹിതന്തി സമുപബ്യൂള്ഹം രാസികതം, പിണ്ഡം കത്വാ ഠപിതന്തി അത്ഥോ. തദനുഗായന്തീതി ഏതരഹി ബ്രാഹ്മണാ തം തേഹി പുബ്ബേ ഗീതം അനുഗായന്തി അനുസജ്ഝായന്തി. തദനുഭാസന്തീതി തം അനുഭാസന്തി, ഇദം പുരിമസ്സേവ വേവചനം. ഭാസിതമനുഭാസന്തീതി തേഹി ഭാസിതം സജ്ഝായിതം അനുസജ്ഝായന്തി. വാചിതമനുവാചെന്തീതി തേഹി അഞ്ഞേസം വാചിതം അനുവാചെന്തി.
സെയ്യഥിദന്തി തേ കതമേഹി അത്ഥോ. അട്ഠകോതിആദീനി തേസം നാമാനി. തേ കിര ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ ഓലോകെത്വാ പരൂപഘാതം അകത്വാ കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ പാവചനേന സഹ സംസന്ദിത്വാ മന്തേ ഗന്ഥിംസു. അപരാപരേ പന ബ്രാഹ്മണാ പാണാതിപാതാദീനി പക്ഖിപിത്വാ തയോ വേദേ ഭിന്ദിത്വാ ബുദ്ധവചനേന സദ്ധിം വിരുദ്ധേ അകംസു. നേതം ഠാനം വിജ്ജതീതി യേന ത്വം ഇസി ഭവെയ്യാസി, ഏതം കാരണം ന വിജ്ജതി. ഇധ ഭഗവാ യസ്മാ – ‘‘ഏസ പുച്ഛിയമാനോപി, അത്തനോ അവത്ഥരണഭാവം ഞത്വാ പടിവചനം ന ദസ്സതീ’’തി ജാനാതി, തസ്മാ പടിഞ്ഞം അഗഹെത്വാവ തം ഇസിഭാവം പടിക്ഖിപി.
൨൮൬. ഇദാനി
തത്ഥ വിചിതകാളകന്തി വിചിനിത്വാ അപനീതകാളകം. വേഠകനതപസ്സാഹീതി ദുസ്സപട്ടദുസ്സവേണി ആദീഹി വേഠകേഹി നമിതഫാസുകാഹി. കുത്തവാലേഹീതി സോഭാകരണത്ഥം കപ്പേതും, യുത്തട്ഠാനേസു കപ്പിതവാലേഹി. എത്ഥ ച വളവാനംയേവ വാലാ കപ്പിതാ, ന രഥാനം, വളവപയുത്തത്താ പന രഥാപി ‘‘കുത്തവാലാ’’തി വുത്താ. ഉക്കിണ്ണപരിഖാസൂതി ഖതപരിഖാസു. ഒക്ഖിത്തപലിഘാസൂതി ഠപിതപലിഘാസു. നഗരൂപകാരികാസൂതി എത്ഥ ഉപകാരികാതി പരേസം ആരോഹനിവാരണത്ഥം സമന്താ നഗരം പാകാരസ്സ അധോഭാഗേ കതസുധാകമ്മം വുച്ചതി. ഇധ പന താഹി ഉപകാരികാഹി യുത്താനി നഗരാനേവ ‘‘നഗരൂപകാരികായോ’’തി അധിപ്പേതാനി. രക്ഖാപെന്തീതി താദിസേസു നഗരേസു വസന്താപി അത്താനം രക്ഖാപെന്തി. കങ്ഖാതി ‘‘സബ്ബഞ്ഞൂ, ന സബ്ബഞ്ഞൂ’’തി ഏവം സംസയോ. വിമതീതി തസ്സേവ വേവചനം, വിരൂപാ
ദ്വേലക്ഖണദസ്സനവണ്ണനാ
൨൮൭. ഏവം വത്വാ പന യസ്മാ ബുദ്ധാനം നിസിന്നാനം വാ നിപന്നാനം വാ കോചി ലക്ഖണം പരിയേസിതും ന സക്കോതി, ഠിതാനം പന ചങ്കമന്താനം വാ സക്കോതി. ആചിണ്ണഞ്ചേതം ബുദ്ധാനം ലക്ഖണപരിയേസനത്ഥം ആഗതഭാവം ഞത്വാ ഉട്ഠായാസനാ ചങ്കമാധിട്ഠാനം നാമ, തേന ഭഗവാ ഉട്ഠായാസനാ ബഹി നിക്ഖന്തോ. തസ്മാ അഥ ഖോ ഭഗവാതിആദി വുത്തം.
സമന്നേസീതി യേഭുയ്യേനാതി പായേന, ബഹുകാനി അദ്ദസ, അപ്പാനി ന അദ്ദസാതി അത്ഥോ. തതോ യാനി ന അദ്ദസ തേസം ദീപനത്ഥം വുത്തം – ‘‘ഠപെത്വാ ദ്വേ’’തി. കങ്ഖതീതി ‘‘അഹോ വത പസ്സെയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം ഉപ്പാദേതി. വിചികിച്ഛതീതി തതോ തതോ താനി വിചിനന്തോ കിച്ഛതി ന സക്കോതി ദട്ഠും. നാധിമുച്ചതീതി തായ വിചികിച്ഛായ സന്നിട്ഠാനം ന ഗച്ഛതി. ന സമ്പസീദതീതി തതോ – ‘‘പരിപുണ്ണലക്ഖണോ അയ’’ന്തി ഭഗവതി പസാദം നാപജ്ജതി. കങ്ഖായ വാ ദുബ്ബലാ വിമതി വുത്താ, വിചികിച്ഛായ മജ്ഝിമാ, അനധിമുച്ചനതായ ബലവതീ, അസമ്പസാദേന തേഹി തീഹി ധമ്മേഹി ചിത്തസ്സ കാലുസിയഭാവോ. കോസോഹിതേതി വത്ഥികോസേന പടിച്ഛന്നേ. വത്ഥഗുയ്ഹേതി അങ്ഗജാതേ ഭഗവതോ ഹി വരവാരണസ്സേവ കോസോഹിതം വത്ഥഗുയ്ഹം സുവണ്ണവണ്ണം പദുമഗബ്ഭസമാനം. തം സോ വത്ഥപടിച്ഛന്നത്താ അപസ്സന്തോ, അന്തോമുഖഗതായ ച ജിവ്ഹായ പഹൂതഭാവം അസല്ലക്ഖെന്തോ തേസു ദ്വീസു ലക്ഖണേസു കങ്ഖീ അഹോസി വിചികിച്ഛീ.
൨൮൮. തഥാരൂപന്തി തം രൂപം. കിമെത്ഥ അഞ്ഞേന വത്തബ്ബം? വുത്തമേതം നാഗസേനത്ഥേരേനേവ മിലിന്ദരഞ്ഞാ പുട്ഠേന – ‘‘ദുക്കരം, ഭന്തേ, നാഗസേന, ഭഗവതാ കതന്തി. കിം മഹാരാജാതി? മഹാജനേന ഹിരികരണോകാസം ബ്രഹ്മായു ബ്രാഹ്മണസ്സ ച അന്തേവാസി ഉത്തരസ്സ ച, ബാവരിസ്സ അന്തേവാസീനം സോളസബ്രാഹ്മണാനഞ്ച
നിന്നാമെത്വാതി നീഹരിത്വാ. അനുമസീതി കഥിനസൂചിം വിയ കത്വാ അനുമജ്ജി, തഥാകരണേന ചെത്ഥ മുദുഭാവോ, കണ്ണസോതാനുമസനേന ദീഘഭാവോ, നാസികസോതാനുമസനേന തനുഭാവോ, നലാടച്ഛാദനേന പുഥുലഭാവോ പകാസിതോതി വേദിതബ്ബോ.
൨൮൯. പടിമാനെന്തോതി
൨൯൦. കഥാസല്ലാപോതി കഥാ ച സല്ലാപോ ച, കഥനം പടികഥനന്തി അത്ഥോ.
൨൯൧. അഹോ വതാതി ഗരഹവചനമേതം. രേതി ഇദം ഹീളനവസേന ആമന്തനം. പണ്ഡിതകാതി തമേവ ജിഗുച്ഛന്തോ ആഹ. സേസപദദ്വയേപി ഏസേവ നയോ. ഏവരൂപേന കിര ഭോ പുരിസോ അത്ഥചരകേനാതി ഇദം യാദിസോ ത്വം, ഏദിസേ അത്ഥചരകേ ഹിതകാരകേ സതി പുരിസോ നിരയംയേവ ഗച്ഛെയ്യ, ന അഞ്ഞത്രാതി ഇമമത്ഥം സന്ധായ വദതി. ആസജ്ജ ആസജ്ജാതി ഘട്ടെത്വാ ഘട്ടെത്വാ. അമ്ഹേപി ഏവം ഉപനെയ്യ ഉപനെയ്യാതി ബ്രാഹ്മണോ ഖോ പന അമ്ബട്ഠ പൊക്ഖരസാതീതിആദീനി വത്വാ ഏവം ഉപനെത്വാ ഉപനെത്വാ പടിച്ഛന്നം കാരണം ആവികരിത്വാ സുട്ഠു ദാസാദിഭാവം ആരോപെത്വാ അവച, തയാ അമ്ഹേ അക്കോസാപിതാതി അധിപ്പായോ. പദസായേവ പവത്തേസീതി പാദേന പഹരിത്വാ ഭൂമിയം പാതേസി. യഞ്ച സോ പുബ്ബേ ആചരിയേന സദ്ധിം രഥം ആരുഹിത്വാ സാരഥി ഹുത്വാ അഗമാസി
പൊക്ഖരസാതിബുദ്ധൂപസങ്കമനവണ്ണനാ
൨൯൨-൨൯൬. അതിവികാലോതി സുട്ഠു വികാലോ, സമ്മോദനീയകഥായപി കാലോ നത്ഥി. ആഗമാ നു ഖ്വിധ ഭോതി ആഗമാ നു ഖോ ഇധ ഭോ. അധിവാസേതൂതി സമ്പടിച്ഛതു. അജ്ജതനായാതി യം മേ തുമ്ഹേസു കാരം കരോതോ അജ്ജ ഭവിസ്സതി പുഞ്ഞഞ്ച പീതിപാമൊജ്ജഞ്ച തദത്ഥായ. അധിവാസേസി ഭഗവാ തുണ്ഹീഭാവേനാതി ഭഗവാ കായങ്ഗം വാ വാചങ്ഗം വാ അചോപെത്വാ അബ്ഭന്തരേയേവ ഖന്തിം ധാരെന്തോ തുണ്ഹീഭാവേന അധിവാസേസി. ബ്രാഹ്മണസ്സ അനുഗ്ഗഹണത്ഥം മനസാവ സമ്പടിച്ഛീതി വുത്തം ഹോതി.
൨൯൭. പണീതേനാതി സഹത്ഥാതി സഹത്ഥേന. സന്തപ്പേസീതി സുട്ഠു തപ്പേസി പരിപുണ്ണം സുഹിതം യാവദത്ഥം അകാസി. സമ്പവാരേസീതി ഭുത്താവിന്തി ഭുത്തവന്തം. ഓനീതപത്തപാണിന്തി പത്തതോ ഓനീതപാണിം, അപനീതഹത്ഥന്തി വുത്തം ഹോതി. ഓനിത്തപത്തപാണിന്തിപി പാഠോ. തസ്സത്ഥോ – ഓനിത്തം നാനാഭൂതം വിനാഭൂതം പത്തം പാണിതോ അസ്സാതി ഓനിത്തപത്തപാണി, തം ഓനിത്തപത്തപാണിം. ഹത്ഥേ ച പത്തഞ്ച ധോവിത്വാ ഏകമന്തേ പത്തം നിക്ഖിപിത്വാ നിസിന്നന്തി അത്ഥോ. ഏകമന്തം നിസീദീതി ഭഗവന്തം ഏവം ഭൂതം ഞത്വാ ഏകസ്മിം ഓകാസേ നിസീദീതി അത്ഥോ.
൨൯൮. അനുപുബ്ബിം കഥന്തി അനുപടിപാടികഥം. ആനുപുബ്ബികഥാ നാമ ദാനാനന്തരം സീലം, സീലാനന്തരം സഗ്ഗോ, സഗ്ഗാനന്തരം മഗ്ഗോതി ഏതേസം അത്ഥാനം ദീപനകഥാ. തേനേവ – ‘‘സെയ്യഥിദം ദാനകഥ’’ന്തിആദിമാഹ. ഓകാരന്തി അവകാരം ലാമകഭാവം. സാമുക്കംസികാതി സാമം ഉക്കംസികാ, അത്തനായേവ ഉദ്ധരിത്വാ ഗഹിതാ, സയമ്ഭൂഞാണേന ദിട്ഠാ, അസാധാരണാ അഞ്ഞേസന്തി അത്ഥോ. കാ പന സാതി? അരിയസച്ചദേസനാ. തേനേവാഹ – ‘‘ദുക്ഖം, സമുദയം, നിരോധം, മഗ്ഗ’’ന്തി. ധമ്മചക്ഖുന്തി
പൊക്ഖരസാതിഉപാസകത്തപടിവേദനാവണ്ണനാ
൨൯൯. ദിട്ഠോ അരിയസച്ചധമ്മോ ഏതേനാതി ദിട്ഠധമ്മോ. ഏസ നയോ സേസപദേസുപി. തിണ്ണാ വിചികിച്ഛാ അനേനാതി തിണ്ണവിചികിച്ഛോ. വിഗതാ കഥംകഥാ അസ്സാതി വിഗതകഥംകഥോ. വേസാരജ്ജപ്പത്തോതി വിസാരദഭാവം പത്തോ. കത്ഥ? സത്ഥുസാസനേ. നാസ്സ പരോ പച്ചയോ, ന പരസ്സ സദ്ധായ എത്ഥ വത്തതീതി അപരപ്പച്ചയോ. സേസം സബ്ബത്ഥ വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥത്താ ച പാകടമേവാതി.
ഇതി സുമങ്ഗലവിലാസിനിയാ ദീഘനികായട്ഠകഥായം
അമ്ബട്ഠസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.