൬. മഹാഗോവിന്ദസുത്തവണ്ണനാ
൨൯൩. ഏവം മേ സുതന്തി മഹാഗോവിന്ദസുത്തം. തത്രായമനുത്താനപദവണ്ണനാ – പഞ്ചസിഖോതി പഞ്ചചൂളോ പഞ്ചകുണ്ഡലികോ. സോ കിര മനുസ്സപഥേ പുഞ്ഞകമ്മകരണകാലേ ദഹരോ പഞ്ചചൂളകദാരകകാലേ വച്ഛപാലകജെട്ഠകോ ഹുത്വാ അഞ്ഞേപി ദാരകേ ഗഹെത്വാ ബഹിഗാമേ ചതുമഗ്ഗട്ഠാനേസു സാലം കരൊന്തോ പൊക്ഖരണിം ഖണന്തോ സേതും ബന്ധന്തോ വിസമം മഗ്ഗം സമം കരൊന്തോ യാനാനം അക്ഖപടിഘാതനരുക്ഖേ ഹരന്തോതി ഏവരൂപാനി പുഞ്ഞാനി കരൊന്തോ വിചരിത്വാ ദഹരോവ കാലമകാസി. തസ്സ സോ അത്തഭാവോ ഇട്ഠോ കന്തോ മനാപോ അഹോസി. സോ കാലം കത്വാ ചാതുമഹാരാജികദേവലോകേ നവുതിവസ്സസതസഹസ്സപ്പമാണം ആയും ഗഹെത്വാ നിബ്ബത്തി. തസ്സ തിഗാവുതപ്പമാണോ സുവണ്ണക്ഖന്ധസദിസോ അത്തഭാവോ അഹോസി. സോ സകടസഹസ്സമത്തം ആഭരണം പസാധെത്വാ നവകുമ്ഭമത്തേ ഗന്ധേ വിലിമ്പിത്വാ ദിബ്ബരത്തവത്ഥധരോ രത്തസുവണ്ണകണ്ണികം പിളന്ധിത്വാ പഞ്ചഹി കുണ്ഡലകേഹി പിട്ഠിയം വത്തമാനേഹി പഞ്ചചൂളകദാരകപരിഹാരേനേവ വിചരതി. തേനേതം ‘‘പഞ്ചസിഖോ’’ ത്വേവ സഞ്ജാനന്തി.
അഭിക്കന്തായ രത്തിയാതി അഭിക്കന്തായ ഖീണായ രത്തിയാ, ഏകകൊട്ഠാസം അതീതായാതി അത്ഥോ. അഭിക്കന്തവണ്ണോതി അതിഇട്ഠകന്തമനാപവണ്ണോ. പകതിയാപി ഹേസ കന്തവണ്ണോ, അലങ്കരിത്വാ ആഗതത്താ പന അഭിക്കന്തവണ്ണോ അഹോസി. കേവലകപ്പന്തി അനവസേസം സമന്തതോ. അനവസേസത്ഥോ എത്ഥ കേവലസദ്ദോ. കേവലപരിപുണ്ണന്തി എത്ഥ വിയ. സമന്തതോ അത്ഥോ കപ്പസദ്ദോ, കേവലകപ്പം ജേതവനന്തിആദീസു വിയ. ഓഭാസെത്വാതി ആഭായ ഫരിത്വാ, ചന്ദിമാ വിയ സൂരിയോ വിയ ച ഏകോഭാസം ഏകപജ്ജോതം കരിത്വാതി അത്ഥോ.
ദേവസഭാവണ്ണനാ
൨൯൪. സുധമ്മായം സഭായന്തി സുധമ്മായ നാമ ഇത്ഥിയാ രതനമത്തകണ്ണികരുക്ഖനിസ്സന്ദേന നിബ്ബത്തസഭായം
ധതരട്ഠോതിആദീസു ധതരട്ഠോ ഗന്ധബ്ബരാജാ ഗന്ധബ്ബദേവതാനം കോടിസതസഹസ്സേന പരിവുതോ കോടിസതസഹസ്സസുവണ്ണമയാനി ഫലകാനി ച സുവണ്ണസത്തിയോ ച ഗാഹാപെത്വാ പുരത്ഥിമായ ദിസായ പച്ഛിമാഭിമുഖോ ദ്വീസു ദേവലോകേസു ദേവതാ പുരതോ കത്വാ നിസിന്നോ.
വിരൂള്ഹകോ കുമ്ഭണ്ഡരാജാ കുമ്ഭണ്ഡദേവതാനം കോടിസതസഹസ്സേന പരിവുതോ കോടിസതസഹസ്സരജതമയാനി ഫലകാനി ച സുവണ്ണസത്തിയോ ച ഗാഹാപെത്വാ ദക്ഖിണായ ദിസായ ഉത്തരാഭിമുഖോ ദ്വീസു ദേവലോകേസു ദേവതാ പുരതോ കത്വാ നിസിന്നോ.
വിരൂപക്ഖോ നാഗരാജാ നാഗാനം കോടിസതസഹസ്സേന പരിവുതോ കോടിസതസഹസ്സമണിമയാനി മഹാഫലകാനി ച സുവണ്ണസത്തിയോ ച ഗാഹാപെത്വാ പച്ഛിമായ ദിസായ പുരത്ഥിമാഭിമുഖോ ദ്വീസു ദേവലോകേസു ദേവതാ പുരതോ കത്വാ നിസിന്നോ.
വെസ്സവണോ യക്ഖരാജാ യക്ഖാനം കോടിസതസഹസ്സേന പരിവുതോ കോടിസതസഹസ്സപവാളമയാനി മഹാഫലകാനി ച സുവണ്ണസത്തിയോ ച ഗാഹാപെത്വാ ഉത്തരായ ദിസായ ദക്ഖിണാഭിമുഖോ ദ്വീസു ദേവലോകേസു ദേവതാ പുരതോ കത്വാ നിസിന്നോതി വേദിതബ്ബോ.
അഥ പച്ഛാ അമ്ഹാകം ആസനം ഹോതീതി തേസം പച്ഛതോ അമ്ഹാകം നിസീദിതും ഓകാസോ പാപുണാതി. തതോ പരം പവിസിതും വാ പസ്സിതും വാ ന ലഭാമ. സന്നിപാതകാരണം പനെത്ഥ പുബ്ബേ വുത്തം ചതുബ്ബിധമേവ. തേസു വസ്സൂപനായികസങ്ഗഹോ വിത്ഥാരിതോ. യഥാ പന വസ്സൂപനായികായ, ഏവം മഹാപവാരണായപി പുണ്ണമദിവസേ സന്നിപതിത്വാ ‘‘അജ്ജ കത്ഥ ഗന്ത്വാ കസ്സ സന്തികേ പവാരെസ്സാമാ’’തി മന്തെന്തി. തത്ഥ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ യേഭുയ്യേന പിയങ്ഗുദീപമഹാവിഹാരസ്മിംയേവ പവാരേതി. സേസാ ദേവതാ പാരിച്ഛത്തകാദീനി
ദേവലോകേ ആസാവതീ നാമ ലതാ അത്ഥി. സാ പുപ്ഫിസ്സതീതി ദേവാ വസ്സസഹസ്സം ഉപട്ഠാനം ഗച്ഛന്തി. പാരിച്ഛത്തകേ പുപ്ഫമാനേ ഏകവസ്സം ഉപട്ഠാനം ഗച്ഛന്തി. തേ തസ്സ പണ്ഡുപലാസാദിഭാവതോ പട്ഠായ അത്തമനാ ഹൊന്തി. യഥാഹ –
‘‘യസ്മിം, ഭിക്ഖവേ, സമയേ ദേവാനം താവതിംസാനം പാരിച്ഛത്തകോ കോവിളാരോ പണ്ഡുപലാസോ ഹോതി, അത്തമനാ, ഭിക്ഖവേ, ദേവാ താവതിംസാ തസ്മിം സമയേ ഹൊന്തി – ‘പണ്ഡുപലാസോ ഖോ ദാനി പാരിച്ഛത്തകോ കോവിളാരോ, ന ചിരസ്സേവ പന്നപലാസോ ഭവിസ്സതീ’തി. യസ്മിം, ഭിക്ഖവേ, സമയേ ദേവാനം താവതിംസാനം പാരിച്ഛത്തകോ കോവിളാരോ പന്നപലാസോ ഹോതി, ഖാരകജാതോ ഹോതി, ജാലകജാതോ ഹോതി, കുടുമലകജാതോ ഹോതി, കോരകജാതോ ഹോതി. അത്തമനാ, ഭിക്ഖവേ, ദേവാ താവതിംസാ തസ്മിം സമയേ ഹൊന്തി – ‘കോരകജാതോ ദാനി പാരിച്ഛത്തകോ കോവിളാരോ ന ചിരസ്സേവ സബ്ബപാലിഫുല്ലോ ഭവിസ്സതീ’തി (അ॰ നി॰ ൭.൬൯).
സബ്ബപാലിഫുല്ലസ്സ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, പാരിച്ഛത്തകസ്സ കോവിളാരസ്സ സമന്താ പഞ്ഞാസ യോജനാനി ആഭായ ഫുടം ഹോതി, അനുവാതം യോജനസതം ഗന്ധോ ഗച്ഛതി. അയമാനുഭാവോ പാരിച്ഛത്തകസ്സ കോവിളാരസ്സാ’’തി.
പുപ്ഫിതേ പാരിച്ഛത്തകേ ആരോഹണകിച്ചം വാ അങ്കുസകം ഗഹെത്വാ നമനകിച്ചം വാ പുപ്ഫാഹരണത്ഥം ചങ്കോടകകിച്ചം വാ നത്ഥി, കന്തനകവാതോ ഉട്ഠഹിത്വാ പുപ്ഫാനി വണ്ടതോ കന്തതി, സമ്പടിച്ഛനകവാതോ സമ്പടിച്ഛതി, പവേസനകവാതോ സുധമ്മം ദേവസഭം പവേസേതി, സമ്മജ്ജനകവാതോ പുരാണപുപ്ഫാനി നീഹരതി, സന്ഥരണകവാതോ പത്തകണ്ണികകേസരാനി നച്ചന്തോ സന്ഥരതി, മജ്ഝട്ഠാനേ ധമ്മാസനം ഹോതി. യോജനപ്പമാണോ രതനപല്ലങ്കോ ഉപരി തിയോജനേന സേതച്ഛത്തേന ധാരയമാനേന, തദനന്തരം സക്കസ്സ ദേവരഞ്ഞോ
ദേവാ ദേവസഭം പവിസിത്വാ നിസീദന്തി. തതോ പുപ്ഫേഹി രേണുവട്ടി ഉഗ്ഗന്ത്വാ ഉപരി കണ്ണികം ആഹച്ച നിപതമാനാ ദേവതാനം തിഗാവുതപ്പമാണം അത്തഭാവം ലാഖാരസപരികമ്മസജ്ജിതം വിയ
മാസസ്സ
യദാ പുഞ്ഞകമ്മകാരകാ ബഹൂ ന ഹൊന്തി, പൊത്ഥകോ ഖുദ്ദകോ ഹോതി, തം ദിസ്വാവ ദേവാ – ‘‘പമത്തോ, വത ഭോ മഹാജനോ വിഹരതി, ചത്താരോ അപായാ പരിപൂരിസ്സന്തി, ഛ ദേവലോകാ തുച്ഛാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി അനത്തമനാ ഹൊന്തി. സചേ പന പൊത്ഥകോ മഹാ ഹോതി, തം ദിസ്വാവ ദേവാ – ‘‘അപ്പമത്തോ, വത ഭോ, മഹാജനോ വിഹരതി, ചത്താരോ അപായാ സുഞ്ഞാ ഭവിസ്സന്തി
തഥാഗതം നമസ്സന്താതി നവഹി കാരണേഹി തഥാഗതം നമസ്സമാനാ ധമ്മസ്സ ച സുധമ്മതന്തി സ്വാക്ഖാതതാദിഭേദം ധമ്മസ്സ സുധമ്മതം ഉജുപ്പടിപന്നതാദിഭേദം സങ്ഘസ്സ ച സുപ്പടിപത്തിന്തി അത്ഥോ.
അട്ഠയഥാഭുച്ചവണ്ണനാ
൨൯൬. യഥാഭുച്ചേതി യഥാഭൂതേ യഥാസഭാവേ. വണ്ണേതി ഗുണേ. പയിരുദാഹാസീതി കഥേസി. ബഹുജനഹിതായ പടിപന്നോതി കഥം പടിപന്നോ? ദീപങ്കരപാദമൂലേ അട്ഠ ധമ്മേ സമോധാനെത്വാ ബുദ്ധത്ഥായ അഭിനീഹരമാനോപി ബഹുജനഹിതായ പടിപന്നോ നാമ ഹോതി.
ദാനപാരമീ, സീലപാരമീ, നെക്ഖമ്മപാരമീ, പഞ്ഞാപാരമീ, വീരിയപാരമീ, ഖന്തിപാരമീ, സച്ചപാരമീ, അധിട്ഠാനപാരമീ, മെത്താപാരമീ, ഉപെക്ഖാപാരമീതി കപ്പസതസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖ്യെയ്യാനി ഇമാ ദസ പാരമിയോ പൂരെന്തോപി ബഹുജനഹിതായ പടിപന്നോ.
ഖന്തിവാദിതാപസകാലേ, ചൂളധമ്മപാലകുമാരകാലേ, ഛദ്ദന്തനാഗരാജകാലേ, ഭൂരിദത്തചമ്പെയ്യസങ്ഖപാലനാഗരാജകാലേ, മഹാകപികാലേ ച താദിസാനി ദുക്കരാനി കരൊന്തോപി ബഹുജനഹിതായ പടിപന്നോ. വെസ്സന്തരത്തഭാവേ ഠത്വാ സത്തസതകമഹാദാനം ദത്വാ സത്തസു ഠാനേസു പഥവിം കമ്പെത്വാ പാരമീകൂടം ഗണ്ഹന്തോപി ബഹുജനഹിതായ പടിപന്നോ. തതോ അനന്തരേ അത്തഭാവേ തുസിതപുരേ യാവതായുകം തിട്ഠന്തോപി ബഹുജനഹിതായ പടിപന്നോ.
തത്ഥ പഞ്ച പുബ്ബനിമിത്താനി ദിസ്വാ ദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതാഹി യാചിതോ പഞ്ച മഹാവിലോകനാനി വിലോകെത്വാ ദേവാനം സങ്ഗഹത്ഥായ പടിഞ്ഞം ദത്വാ തുസിതപുരാ
ദസ മാസേ മാതുകുച്ഛിയം വസിത്വാ ലുമ്ബിനീവനേ മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമന്തോപി, ഏകൂനതിംസവസ്സാനി അഗാരം അജ്ഝാവസിത്വാ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിത്വാ അനോമനദീതീരേ പബ്ബജന്തോപി, ഛബ്ബസ്സാനി പധാനേന അത്താനം കിലമെത്വാ ബോധിപല്ലങ്കം ആരുയ്ഹ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പടിവിജ്ഝന്തോപി, സത്തസത്താഹം ബോധിമണ്ഡേ യാപെന്തോപി, ഇസിപതനം ആഗമ്മ അനുത്തരം ധമ്മചക്കം പവത്തെന്തോപി, യമകപാടിഹാരിയം കരൊന്തോപി, ദേവോരോഹണം ഓരോഹന്തോപി, ബുദ്ധോ ഹുത്വാ പഞ്ചചത്താലീസ വസ്സാനി തിട്ഠന്തോപി, ആയുസങ്ഖാരം ഒസ്സജന്തോപി, യമകസാലാനമന്തരേ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായന്തോപി
നേവ അതീതംസേ സമനുപസ്സാമ, ന പനേതരഹീതി അതീതേപി ബുദ്ധതോ അഞ്ഞം ന സമനുപസ്സാമ, അനാഗതേപി ന സമനുപസ്സാമ, ഏതരഹി പന അഞ്ഞസ്സ സത്ഥുനോ അഭാവതോയേവ അഞ്ഞത്ര തേന ഭഗവതാ ന സമനുപസ്സാമാതി അയമെത്ഥ അത്ഥോ. അട്ഠകഥായമ്പി ഹി – ‘‘അതീതാനാഗതാ ബുദ്ധാ അമ്ഹാകം
ഗങ്ഗോദകം യമുനോദകേനാതി ഗങ്ഗായമുനാനം സമാഗമട്ഠാനേ ഉദകം വണ്ണേനപി ഗന്ധേനപി രസേനപി സംസന്ദതി സമേതി, മജ്ഝേ ഭിന്നസുവണ്ണം വിയ ഏകസദിസമേവ ഹോതി, ന മഹാസമുദ്ദഉദകേന സംസട്ഠകാലേ വിയ വിസദിസം. പരിസുദ്ധസ്സ നിബ്ബാനസ്സ പടിപദാപി പരിസുദ്ധാവ. ന ഹി ദഹരകാലേ വെജ്ജകമ്മാദീനി കത്വാ അഗോചരേ ചരിത്വാ മഹല്ലകകാലേ നിബ്ബാനം ദട്ഠും സക്കാ, നിബ്ബാനഗാമിനീ പന പടിപദാ പരിസുദ്ധാവ വട്ടതി ആകാസൂപമാ. യഥാ ഹി ആകാസമ്പി അലഗ്ഗം പരിസുദ്ധം ചന്ദിമസൂരിയാനം ആകാസേ ഇച്ഛിതിച്ഛിതട്ഠാനം ഗച്ഛന്താനം വിയ നിബ്ബാനം ഗച്ഛന്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ പടിപദാപി കുലേ വാ ഗണേ വാ അലഗ്ഗാ
പടിപന്നാനന്തി പടിപദായ ഠിതാനം. വുസിതവതന്തി വുത്ഥവാസാനം ഏതേസം. ലദ്ധസഹായോതി ഏതേസം തത്ഥ തത്ഥ സഹ അയനതോ സഹായോ. ‘‘അദുതിയോ അസഹായോ അപ്പടിസമോ’’തി ഇദം പന അസദിസട്ഠേന വുത്തം. അപനുജ്ജാതി തേസം മജ്ഝേപി ഫലസമാപത്തിയാ വിഹരന്തോ ചിത്തേന അപനുജ്ജ, അപനുജ്ജേവ ഏകാരാമതം അനുയുത്തോ വിഹരതീതി അത്ഥോ.
അഭിനിപ്ഫന്നോ ഖോ പന തസ്സ ഭഗവതോ ലാഭോതി തസ്സ ഭഗവതോ മഹാലാഭോ ഉപ്പന്നോ. കദാ പട്ഠായ ഉപ്പന്നോ? അഭിസമ്ബോധിം പത്വാ സത്തസത്താഹം അതിക്കമിത്വാ ഇസിപതനേ ധമ്മചക്കം പവത്തെത്വാ അനുക്കമേന ദേവമനുസ്സാനം ദമനം കരൊന്തസ്സ തയോ ജടിലേ പബ്ബാജെത്വാ രാജഗഹം ഗതസ്സ ബിമ്ബിസാരദമനതോ പട്ഠായ ഉപ്പന്നോ. യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ഭഗവാ സക്കതോ ഹോതി ഗരുകതോ മാനിതോ പൂജിതോ അപചിതോ ലാഭീ ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാന’’ന്തി (സം॰ നി॰ ൨.൭൦). സതസഹസ്സകപ്പാധികേസു ചതൂസു അസങ്ഖ്യെയ്യേസു ഉസ്സന്നപുഞ്ഞനിസ്സന്ദസമുപ്പന്നോ ലാഭസക്കാരോ മഹോഘോ വിയ അജ്ഝൊത്ഥരമാനോ ആഗച്ഛതി.
ഏകസ്മിം കിര സമയേ രാജഗഹേ സാവത്ഥിയം സാകേതേ കോസമ്ബിയം ബാരാണസിയം ഭഗവതോ പടിപാടിഭത്തം
അസദിസദാനേ പനേസ ലാഭോ മത്ഥകം പത്തോ. ഏകസ്മിം കിര സമയേ ഭഗവതി ജനപദചാരികം ചരിത്വാ ജേതവനം സമ്പത്തേ രാജാ നിമന്തെത്വാ ദാനം അദാസി. ദുതിയദിവസേ നാഗരാ അദംസു. പുന തേസം ദാനതോ അതിരേകം രാജാ, തസ്സ ദാനതോ അതിരേകം നാഗരാതി ഏവം ബഹൂസു ദിവസേസു ഗതേസു രാജാ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമേ നാഗരാ ദിവസേ ദിവസേ അതിരേകതരം കരൊന്തി, പഥവിസ്സരോ പന രാജാ നാഗരേഹി ദാനേ പരാജിതോതി ഗരഹാ ഭവിസ്സതീ’’തി. അഥസ്സ മല്ലികാ ഉപായം ആചിക്ഖി. സോ രാജങ്ഗണേ സാലകല്യാണിപദരേഹി മണ്ഡപം കാരെത്വാ തം നീലുപ്പലേഹി
തസ്സഞ്ച
‘‘ന വേ കദരിയാ ദേവലോകം വജന്തി,
ബാലാ ഹവേ നപ്പസംസന്തി ദാനം;
ധീരോ ച ദാനം അനുമോദമാനോ,
തേനേവ സോ ഹോതി സുഖീ പരത്ഥാ’’തി. (ധ॰ പ॰ ൧൭൭);
രാജാ അനത്തമനോ ഹുത്വാ – ‘‘മയാ മഹാദാനം ദിന്നം, സത്ഥാ ച മേ മന്ദമേവ ധമ്മം കഥേസി, നാസക്ഖിം മഞ്ഞേ ദസബലസ്സ ചിത്തം ഗഹേതു’’ന്തി. സോ ഭുത്തപാതരാസോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘മയാ, ഭന്തേ, മഹന്തം ദാനം ദിന്നം, അനുമോദനാ ച മേ ന മഹതീ കതാ, കോ നു ഖോ മേ, ഭന്തേ, ദോസോ’’തി? നത്ഥി, മഹാരാജ, തവ ദോസോ, പരിസാ പന അപരിസുദ്ധാ, തസ്മാ ധമ്മം ന ദേസേസിന്തി. കസ്മാ പന ഭഗവാ പരിസാ ന സുദ്ധാതി? സത്ഥാ ദ്വിന്നം അമച്ചാനം പരിവിതക്കം ആരോചേസി. രാജാ കാളം പുച്ഛി – ‘‘ഏവം, താത, കാളാ’’തി? ‘‘ഏവം, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘മയി മമ സന്തകം ദദമാനേ തവ കതരം ഠാനം രുജ്ജതി, ന തം സക്കോമി പസ്സിതും, പബ്ബാജേഥ നം മമ രട്ഠതോ’’തി ആഹ. തതോ ജുണ്ഹം പക്കോസാപെത്വാ പുച്ഛി – ‘‘ഏവം കിര, താത, ചിന്തേസീ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘തവ ചിത്താനുരൂപമേവ ഹോതൂ’’തി തസ്മിംയേവ മണ്ഡപേ ഏവം പഞ്ഞത്തേസുയേവ ആസനേസു പഞ്ച ഭിക്ഖുസതാനി നിസീദാപെത്വാ തായേവ ഖത്തിയധീതരോ
സത്ഥാ ദ്വിന്നമ്പി ദാനാനം അനുമോദനം ഏകതോ കത്വാ ദ്വേ മഹാനദിയോ ഏകോഘപുണ്ണാ കുരുമാനോ വിയ മഹാധമ്മദേസനം ദേസേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ ജുണ്ഹോ സോതാപന്നോ അഹോസി. രാജാ പസീദിത്വാ ദസബലസ്സ ബാഹിരവത്ഥും നാമ അദാസി. ഏവം അഭിനിപ്ഫന്നോ ഖോ പന തസ്സ ഭഗവതോ ലാഭോതി വേദിതബ്ബോ.
അഭിനിപ്ഫന്നോ സിലോകോതി വണ്ണഗുണകിത്തനം. സോപി ഭഗവതോ ധമ്മചക്കപ്പവത്തനതോ പട്ഠായ അഭിനിപ്ഫന്നോ. തതോ പട്ഠായ ഹി ഭഗവതോ ഖത്തിയാപി വണ്ണം കഥെന്തി. ബ്രാഹ്മണാപി ഗഹപതയോപി നാഗാ സുപണ്ണാ ഗന്ധബ്ബാ ദേവതാ ബ്രഹ്മാനോപി കിത്തിം വത്വാ – ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ’’തിആദിനാ. അഞ്ഞതിത്ഥിയാപി വരരോജസ്സ സഹസ്സം ദത്വാ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ അവണ്ണം കഥേഹീതി ഉയ്യോജേസും. സോ സഹസ്സം ഗഹെത്വാ ദസബലം പാദതലതോ പട്ഠായ യാവ കേസന്താ അപലോകയമാനോ ലിക്ഖാമത്തമ്പി വജ്ജം അദിസ്വാ – ‘‘വിപ്പകിണ്ണദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണേ അസീതിഅനുബ്യഞ്ജനവിഭൂസിതേ ബ്യാമപ്പഭാപരിക്ഖിത്തേ സുഫുല്ലിതപാരിച്ഛത്തകതാരാഗണസമുജ്ജലിതഅന്തലിക്ഖവിചിത്തകുസുമസസ്സിരികനന്ദനവനസദിസേ അനവജ്ജഅത്തഭാവേ അവണ്ണം വദന്തസ്സ മുഖമ്പി വിപരിവത്തെയ്യ, മുദ്ധാപി സത്തധാ ഫലെയ്യ, അവണ്ണം വത്തും ഉപായോ നത്ഥി, വണ്ണമേവ വദിസ്സാമീ’’തി പാദതലതോ പട്ഠായ യാവ കേസന്താ അതിരേകപദസഹസ്സേന വണ്ണമേവ കഥേസി. യമകപാടിഹാരിയേ പനേസ വണ്ണോ നാമ മത്ഥകം പത്തോ. ഏവം അഭിനിപ്ഫന്നോ സിലോകോതി.
യാവ മഞ്ഞേ ഖത്തിയാതി ഖത്തിയാ ബ്രാഹ്മണാ വെസ്സാ സുദ്ദാ നാഗാ സുപണ്ണാ യക്ഖാ അസുരാ ദേവാ ബ്രഹ്മാനോതി സബ്ബേവ തേ സമ്പിയായമാനരൂപാ ഹട്ഠതുട്ഠാ വിഹരന്തി. വിഗതമദോ ഖോ പനാതി എത്തകാ മം ജനാ സമ്പിയായമാനരൂപാ വിഹരന്തീതി ന മദപമത്തോ ഹുത്വാ ദവാദിവസേന ആഹാരം ആഹാരേതി, അഞ്ഞദത്ഥു വിഗതമദോ ഖോ പന സോ ഭഗവാ ആഹാരം ആഹാരേതി.
യഥാവാദീതി
‘‘വാമേന
സരേന നേലകോ ഹോതി, വിസാണേന ജരഗ്ഗവോ’’തി. –
അയം സൂകരയക്ഖോ സൂകരേ ദിസ്വാ സൂകരസദിസം വാമപസ്സം ദസ്സെത്വാ തേ ഗഹെത്വാ ഖാദതി, അജാമിഗേ ദിസ്വാ തംസദിസം
‘‘ധമ്മം ചരഥ ഭദ്ദം വോ, ധമ്മം ചരഥ ഞാതയോ;
ധമ്മചാരീ സുഖം സേതി, അസ്മിം ലോകേ പരമ്ഹി ചാ’’തി.
സകുണേസു വിസ്സാസം ഉപ്പാദേസി, തതോ –
‘‘ഭദ്ദകോ വതായം പക്ഖീ, ദിജോ പരമധമ്മികോ;
ഏകപാദേന തിട്ഠന്തോ, ധമ്മോ ധമ്മോതി ഭാസതീ’’തി.
ഏവം വിസ്സാസമാഗതേ സകുണേ ഖാദിത്ഥ. തേന തേസം വാചാ കായേന, കായോ ച വാചായ ന സമേതി, ന ഏവം ഭഗവതോ. ഭഗവതോ പന വാചാ കായേന, കായോ ച വാചായ സമേതിയേവാതി ദസ്സേതി.
തിണ്ണാ തരിതാ വിചികിച്ഛാ അസ്സാതി തിണ്ണവിചികിച്ഛോ. ‘‘കഥമിദം കഥമിദ’’ന്തി ഏവരൂപാ വിഗതാ കഥംകഥാ അസ്സാതി വിഗതകഥംകഥോ. യഥാ ഹി മഹാജനോ – ‘‘അയം രുക്ഖോ, കിം രുക്ഖോ നാമ, അയം ഗാമോ, അയം ജനപദോ, ഇദം രട്ഠം, കിം രട്ഠം നാമ, കസ്മാ നു ഖോ അയം രുക്ഖോ ഉജുക്ഖന്ധോ, അയം വങ്കക്ഖന്ധോ, കസ്മാ കണ്ടകോ കോചി ഉജുകോ ഹോതി, കോചി വങ്കോ, പുപ്ഫം കിഞ്ചി സുഗന്ധം, കിഞ്ചി ദുഗ്ഗന്ധം, ഫലം കിഞ്ചി
പരിയോസിതസങ്കപ്പോതി യഥാ കേചി സീലമത്തേന, കേചി വിപസ്സനാമത്തേന, കേചി പഠമജ്ഝാനേന…പേ॰… കേചി നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിയാ, കേചി സോതാപന്നഭാവമത്തേന…പേ॰… കേചി അരഹത്തേന, കേചി സാവകപാരമീഞാണേന, കേചി പച്ചേകബോധിഞാണേന പരിയോസിതസങ്കപ്പാ പരിപുണ്ണമനോരഥാ ഹൊന്തി, ന ഏവം മമ സത്ഥാ. മമ പന സത്ഥാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന പരിയോസിതസങ്കപ്പോതി ദസ്സേതി.
അജ്ഝാസയം ആദിബ്രഹ്മചരിയന്തി കരണത്ഥേ പച്ചത്തവചനം, അധികാസയേന ഉത്തമനിസ്സയഭൂതേന ആദിബ്രഹ്മചരിയേന പോരാണബ്രഹ്മചരിയഭൂതേന ച അരിയമഗ്ഗേന തിണ്ണവിചികിച്ഛോ വിഗതകഥംകഥോ പരിയോസിതസങ്കപ്പോതി അത്ഥോ. ‘‘പുബ്ബേ അനനുസ്സുതേസു ധമ്മേസു സാമം സച്ചാനി അഭിസമ്ബുജ്ഝി, തത്ഥ ച സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോ, ബലേസു ച വസീഭാവ’’ന്തി ഹി വചനതോ പരിയോസിതസങ്കപ്പതാപി ഭഗവതോ അരിയമഗ്ഗേനേവ നിപ്ഫന്നാതി.
൨൯൭. യഥരിവ ഭഗവാതി യഥാ ഭഗവാ, ഏവം ഏകസ്മിം ജമ്ബുദീപതലേ ചതൂസു ദിസാസു ചാരികം ചരമാനാ അഹോ വത ചത്താരോ ജിനാ ധമ്മം ദേസെയ്യുന്തി പച്ചാസിസമാനാ വദന്തി. അഥാപരേ തീസു മണ്ഡലേസു ഏകതോ വിചരണഭാവം ആകങ്ഖമാനാ തയോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാതി ആഹംസു. അപരേ – ‘‘ദസ പാരമിയോ നാമ പൂരെത്വാ ചതുന്നം തിണ്ണം വാ ഉപ്പത്തി ദുല്ലഭാ, സചേ പന ഏകോ നിബദ്ധവാസം വസന്തോ ധമ്മം ദേസെയ്യ, ഏകോ ചാരികം ചരന്തോ, ഏവമ്പി ജമ്ബുദീപോ സോഭെയ്യ ചേവ, ബഹുഞ്ച ഹിതസുഖമധിഗച്ഛെയ്യാ’’തി ചിന്തെത്വാ അഹോ വത, മാരിസാതി ആഹംസു.
൨൯൮. അട്ഠാനമേതം അനവകാസോ യന്തി എത്ഥ ഠാനം അവകാസോതി ഉഭയമേതം കാരണാധിവചനമേവ. കാരണഞ്ഹി തിട്ഠതി യന്തി കരണത്ഥേ പച്ചത്തം. ഇദം വുത്തം ഹോതി
എത്ഥ ച –
‘‘യാവതാ
താവ സഹസ്സധാ ലോകോ, എത്ഥ തേ വത്തതേ വസോ’’തി. (മ॰ നി॰ ൧.൫൦൩) –
ഗാഥായ ഏകചക്കവാളമേവ ഏകാ ലോകധാതു. ‘‘സഹസ്സീ ലോകധാതു അകമ്പിത്ഥാ’’തി (അ॰ നി॰ ൩.൧൨൬) ആഗതട്ഠാനേ ചക്കവാളസഹസ്സം ഏകാ ലോകധാതു. ‘‘ആകങ്ഖമാനോ, ആനന്ദ, തഥാഗതോ തിസഹസ്സിമഹാസഹസ്സിലോകധാതും സരേന വിഞ്ഞാപെയ്യ, ഓഭാസേന ച ഫരെയ്യാ’’തി (അ॰ നി॰ ൩.൮൧) ആഗതട്ഠാനേ തിസഹസ്സിമഹാസഹസ്സീ ഏകാ ലോകധാതു. ‘‘അയഞ്ച ദസസഹസ്സീ ലോകധാതൂ’’തി (മ॰ നി॰ ൩.൨൦൧) ആഗതട്ഠാനേ ദസചക്കവാളസഹസ്സാനി ഏകാ ലോകധാതു. തം സന്ധായ ഏകിസ്സാ ലോകധാതുയാതി ആഹ. എത്തകഞ്ഹി ജാതിഖെത്തം നാമ. തത്രാപി ഠപെത്വാ ഇമസ്മിം ചക്കവാളേ ജമ്ബുദീപസ്സ മജ്ഝിമദേസം ന അഞ്ഞത്ര ബുദ്ധാ ഉപ്പജ്ജന്തി ജാതിഖെത്തതോ പന പരം ബുദ്ധാനം ഉപ്പത്തിട്ഠാനമേവ ന പഞ്ഞായതി. യേനത്ഥേനാതി യേന പവാരണസങ്ഗഹത്ഥേന.
സനങ്കുമാരകഥാവണ്ണനാ
൩൦൦. വണ്ണേന ചേവ യസസാ ചാതി അലങ്കാരപരിവാരേന ച പുഞ്ഞസിരിയാ ചാതി അത്ഥോ.
൩൦൧. സാധു മഹാബ്രഹ്മേതി എത്ഥ സമ്പസാദനേ സാധുസദ്ദോ. സങ്ഖായ മോദാമാതി ജാനിത്വാ മോദാമ.
ഗോവിന്ദബ്രാഹ്മണവത്ഥുവണ്ണനാ
൩൦൪. യാവ ദീഘരത്തം മഹാപഞ്ഞോവ സോ ഭഗവാതി എത്തകന്തി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ന സക്കാ വത്തും, അഥ ഖോ യാവ ദീഘരത്തം അതിചിരരത്തം മഹാപഞ്ഞോവ സോ ഭഗവാ. നോതി കഥം തുമ്ഹേ മഞ്ഞഥാതി. അഥ സയമേവേതം പഞ്ഹം ബ്യാകാതുകാമോ – ‘‘അനച്ഛരിയമേതം, മാരിസാ, യം ഇദാനി പാരമിയോ ഭൂതപുബ്ബം ഭോതിആദിമാഹ.
പുരോഹിതോതി സബ്ബകിച്ചാനി അനുസാസനപുരോഹിതോ. ഗോവിന്ദോതി ഗോവിന്ദിയാഭിസേകേന അഭിസിത്തോ ജോതിപാലോതി ജോതനതോ ച പാലനതോ ച ജോതിപാലോ. തസ്സ കിര ജാതദിവസേ സബ്ബാവുധാനി ഉജ്ജോതിംസു. രാജാപി പച്ചൂസസമയേ അത്തനോ മങ്ഗലാവുധം പജ്ജലിതം ദിസ്വാ ഭീതോ അട്ഠാസി. ഗോവിന്ദോ പാതോവ രാജൂപട്ഠാനം ഗന്ത്വാ സുഖസെയ്യം പുച്ഛി രാജാ – ‘‘കുതോ മേ ആചരിയ, സുഖസെയ്യാ’’തി വത്വാ തം കാരണം ആരോചേസി. മാ ഭായി, മഹാരാജ, മയ്ഹം പുത്തോ ജാതോ, തസ്സാനുഭാവേന സകലനഗരേ ആവുധാനി പജ്ജലിംസൂതി. രാജാ – ‘‘കിം നു ഖോ മേ കുമാരോ പച്ചത്ഥികോ ഭവെയ്യാ’’തി ചിന്തെത്വാ സുട്ഠുതരം ഭായി. ‘‘കിം വിതക്കേസി മഹാരാജാ’’തി ച പുട്ഠോ തമത്ഥം ആരോചേസി. അഥ നം ഗോവിന്ദോ ‘‘മാ ഭായി മഹാരാജ, നേസോ കുമാരോ തുമ്ഹാകം ദുബ്ഭിസ്സതി, സകലജമ്ബുദീപേ പന തേന സമോ പഞ്ഞായ ന ഭവിസ്സതി, മമ പുത്തസ്സ വചനേന മഹാജനസ്സ കങ്ഖാ ഛിജ്ജിസ്സതി, തുമ്ഹാകഞ്ച സബ്ബകിച്ചാനി അനുസാസിസ്സതീ’’തി സമസ്സാസേതി. രാജാ തുട്ഠോ – ‘‘കുമാരസ്സ ഖീരമൂലം ഹോതൂ’’തി സഹസ്സം ദത്വാ ‘‘കുമാരം മഹല്ലകകാലേ മമ ദസ്സേഥാ’’തി ആഹ. കുമാരോ അനുപുബ്ബേന വുഡ്ഢിമനുപ്പത്തോ. ജോതിതത്താ പനസ്സ പാലനസമത്ഥതായ ച ജോതിപാലൊത്വേവ നാമം അകംസു. തേന വുത്തം – ‘‘ജോതനതോ ച പാലനതോ ച ജോതിപാലോ’’തി.
സമ്മാ വൊസ്സജ്ജിത്വാതി സമ്മാ വൊസ്സജ്ജിത്വാ. അയമേവ വാ പാഠോ. അലമത്ഥദസതരോതി സമത്ഥോ പടിബലോ അത്ഥദസോ അലമത്ഥദസോ, തം അലമത്ഥദസം തിരേതീതി അലമത്ഥദസതരോ. ജോതിപാലസ്സേവ മാണവസ്സ അനുസാസനിയാതി സോപി ജോതിപാലംയേവ പുച്ഛിത്വാ അനുസാസതീതി ദസ്സേതി.
൩൦൫. ഭവമത്ഥു ഭവന്തം ജോതിപാലന്തി ഭോതോ ജോതിപാലസ്സ ഭവോ വുദ്ധി വിസേസാധിഗമോ സബ്ബകല്യാണഞ്ചേവ മങ്ഗലഞ്ച ഹോതൂതി അത്ഥോ. സമ്മോദനീയം കഥന്തി? ‘‘അലം, മഹാരാജ, മാ ചിന്തയി, ധുവധമ്മോ ഏസ സബ്ബസത്താന’’ന്തിആദിനാ നയേന മരണപ്പടിസംയുത്തം സോകവിനോദനപടിസന്ഥാരകഥം പരിയോസാപെത്വാ. മാ നോ ഭവം ജോതിപാലോ അനുസാസനിയാ പച്ചബ്യാഹാസീതി മാ പടിബ്യാകാസി, ‘‘അനുസാസാ’’തി വുത്തോ – ‘‘നാഹം അനുസാസാമീ’’തി നോ മാ അനുസാസനിയാ പച്ചക്ഖാസീതി അത്ഥോ. അഭിസമ്ഭോസീതി സംവിദഹിത്വാ പട്ഠപേസി. മനുസ്സാ ഏവമാഹംസൂതി തം പിതരാ മഹാപഞ്ഞതരം സബ്ബകിച്ചാനി അനുസാസന്തം സബ്ബകമ്മേ അഭിസമ്ഭവന്തം ദിസ്വാ തുട്ഠചിത്താ ഗോവിന്ദോ വത, ഭോ, ബ്രാഹ്മണോ, മഹാഗോവിന്ദോ വത, ഭോ, ബ്രാഹ്മണോതി ഏവമാഹംസു. ഇദം വുത്തം ഹോതി, ‘‘ഗോവിന്ദോ വത, ഭോ, ബ്രാഹ്മണോ അഹോസി ഏതസ്സ പിതാ; അയം പന മഹാഗോവിന്ദോ വത, ഭോ, ബ്രാഹ്മണോ’’തി.
രജ്ജസംവിഭജനവണ്ണനാ
൩൦൬. യേന തേ ഛ ഖത്തിയാതി യേ തേ ‘‘സഹായാ’’തി വുത്താ ഛ ഖത്തിയാ, തേ കിര രേണുസ്സ ഏകപിതികാ കനിട്ഠഭാതരോ, തസ്മാ മഹാഗോവിന്ദോ ‘‘അയം അഭിസിത്തോ ഏതേസം രജ്ജസംവിഭാഗം കരെയ്യ വാ ന വാ, യംനൂനാഹം തേ പടികച്ചേവ രേണുസ്സ സന്തികം പേസെത്വാ പടിഞ്ഞം ഗണ്ഹാപെയ്യ’’ന്തി ചിന്തെന്തോ യേന തേ ഛ ഖത്തിയാ തേനുപസങ്കമി. രാജകത്താരോതി രാജകാരകാ അമച്ചാ.
൩൦൭. മദനീയാ കാമാതി മദകരാ പമാദകരാ കാമാ. ഗച്ഛന്തേ ഗച്ഛന്തേ കാലേ ഏസ അനുസ്സരിതുമ്പി ന സക്കുണെയ്യ, തസ്മാ ആയന്തു ഭൊന്തോ ആഗച്ഛന്തൂതി അത്ഥോ.
൩൦൮. സരാമഹം ഭോതി തദാ കിര മനുസ്സാനം സച്ചവാദികാലോ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘കദാ മയാ വുത്തം, കേന ദിട്ഠം, കേന സുത’’ന്തി അഭൂതം അവത്വാ ‘‘സരാമഹം ഭോ’’തി ആഹ. സമ്മോദനീയം കഥന്തി കിം മഹാരാജ ദേവത്തം ഗതേ രഞ്ഞേ മാ ചിന്തയിത്ഥ, ധുവധമ്മോ ഏസ സബ്ബസത്താനം, ഏവംഭാവിനോ സങ്ഖാരാതി ഏവരൂപം പടിസന്ഥാരകഥം. സബ്ബാനി സകടമുഖാനി പട്ഠപേസീതി സബ്ബാനി ഛ
‘‘ദന്തപുരം കലിങ്ഗാനം, അസ്സകാനഞ്ച പോതനം;
മാഹിസ്സതി അവന്തീനം, സോവീരാനഞ്ച രോദുകം.
മിഥിലാ ച വിദേഹാനം, ചമ്പാ അങ്ഗേസു മാപിതാ;
ബാരാണസീ ച കാസീനം, ഏതേ ഗോവിന്ദമാപിതാ’’തി. –
ഏതാനി
‘‘സത്തഭൂ ബ്രഹ്മദത്തോ ച, വെസ്സഭൂ ഭരതോ സഹ;
രേണു ദ്വേ ച ധതരട്ഠാ, തദാസും സത്ത ഭാരധാ’’തി. –
ഇമാനി തേസം സത്തന്നമ്പി നാമാനി. തേസു ഹി ഏകോ സത്തഭൂ നാമ അഹോസി, ഏകോ ബ്രഹ്മദത്തോ നാമ, ഏകോ വെസ്സഭൂ നാമ, ഏകോ തേനേവ സഹ ഭരതോ നാമ, ഏകോ രേണു നാമ, ദ്വേ പന ധതരട്ഠാതി ഇമേ സത്ത ജമ്ബുദീപതലേ ഭാരധാ മഹാരാജാനോ അഹേസുന്തി.
പഠമഭാണവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
കിത്തിസദ്ദഅബ്ഭുഗ്ഗമനവണ്ണനാ
൩൧൧. ഉപസങ്കമിംസൂതി
സത്ത ച ബ്രാഹ്മണമഹാസാലേതി ‘‘അഹം സബ്ബട്ഠാനേസു സമ്മുഖോ ഭവെയ്യം വാ ന വാ, യത്ഥാഹം സമ്മുഖോ ന ഭവിസ്സാമി, തത്ഥേവ തേ കത്തബ്ബം കരിസ്സന്തീ’’തി സത്ത നഹാതകാ. വതചരിയപരിയോസാനേ വാ നഹാതാ, തതോ പട്ഠായ ബ്രാഹ്മണേഹി സദ്ധിം ന ഖാദന്തി ന പിവന്തീതി നഹാതകാ.
൩൧൨. അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛീതി ന ഖോ പനാഹന്തി മഹാപുരിസോ കിര – ‘‘അയം മയ്ഹം അഭൂതോ വണ്ണോ ഉപ്പന്നോ, വണ്ണുപ്പത്തി ഖോ പന ന ഭാരിയാ, ഉപ്പന്നസ്സ വണ്ണസ്സ രക്ഖനമേവ ഭാരിയം, അയഞ്ച മേ അചിന്തെത്വാ അമന്തെത്വാ കരൊന്തസ്സേവ വണ്ണോ ഉപ്പന്നോവ, ചിന്തെത്വാ മന്തെത്വാ കരൊന്തസ്സ പന വിത്ഥാരികതരോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്രഹ്മദസ്സനേ ഉപായം പരിയേസന്തോ തം ദിസ്വാ സുതം ഖോ പന മേതന്തിആദിഅത്ഥം പരിവിതക്കേസി.
൩൧൩. യേന രേണു രാജാ തേനുപസങ്കമീതി ഏവം മേ അന്തരാ ദട്ഠുകാമോ വാ സല്ലപിതുകാമോ വാ ന ഭവിസ്സതി, യതോ ഛിന്നപലിബോധോ സുഖം വിഹരിസ്സാമീതി പലിബോധുപച്ഛേദനത്ഥം ഉപസങ്കമി, ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ.
൩൧൬. സാദിസിയോതി സമവണ്ണാ സമജാതികാ.
൩൧൭. നവം സന്ധാഗാരം കാരെത്വാതി രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനചങ്കമനസമ്പന്നം വസ്സികേ ചത്താരോ മാസേ വസനക്ഖമം ബഹി നളപരിക്ഖിത്തം വിചിത്തം ആവസഥം കാരെത്വാ. കരുണം ഝാനം ഝായീതി കരുണായ തികചതുക്കജ്ഝാനം ഝായി, കരുണാമുഖേന പനെത്ഥ അവസേസാപി തയോ ബ്രഹ്മവിഹാരാ ഗഹിതാവ. ഉക്കണ്ഠനാ പരിതസ്സനാതി ഝാനഭൂമിയം ഠിതസ്സ അനഭിരതിഉക്കണ്ഠനാ വാ ഭയപരിതസ്സനാ വാ നത്ഥി, ബ്രഹ്മുനോ പന ആഗമനപത്ഥനാ ആഗമനതണ്ഹാ അഹൂതി അത്ഥോ.
ബ്രഹ്മുനാസാകച്ഛാവണ്ണനാ
൩൧൮. ഭയന്തി ചിത്തുത്രാസഭയമേവ. അജാനന്താതി അജാനമാനാ. കഥം ജാനേമു തം മയന്തി (ദീ॰ നി॰ ൨.൧൭൯) മയം കിന്തി തം ജാനാമ, അയം കത്ഥവാസികോ, കിന്നാമോ, കിം ഗൊത്തോതിആദീനം ആകാരാനം കേന ആകാരേന തം ധാരയാമാതി അത്ഥോ.
മം വേ കുമാരം ജാനന്തീതി മം ‘‘കുമാരോ’’തി ‘‘ദഹരോ’’തി ജാനന്തി. ബ്രഹ്മലോകേതി സെട്ഠലോകേ. സനന്തനന്തി ചിരതനം പോരാണകം ഏവം ഗോവിന്ദ ജാനാഹീതി ഗോവിന്ദ പണ്ഡിത, ത്വം ഏവം ജാനാഹി, ഏവം മം ധാരേഹി.
‘‘ആസനം
അഗ്ഘേ ഭവന്തം പുച്ഛാമ, അഗ്ഘം കുരുതു നോ ഭവ’’ന്തി. –
എത്ഥ അഗ്ഘന്തി അതിഥിനോ ഉപനാമേതബ്ബം വുച്ചതി. തേനേവ ഇദമാസനം പഞ്ഞത്തം, എത്ഥ നിസീദഥ, ഇദം ഉദകം പരിസുദ്ധം, ഇതോ പാനീയം പിവഥ, പാദേ ധോവഥ, ഇദം പജ്ജം പാദാനം ഹിതത്ഥായ അഭിസങ്ഖതം തേലം, ഇതോ പാദേ മക്ഖേഥ, ഇദം മധുസാകന്തി. ബോധിസത്തസ്സ ബ്രഹ്മചരിയം ന അഞ്ഞേസം ബ്രഹ്മചരിയസദിസം ഹോതി, ന സോ ‘‘ഇദം സ്വേ, ഇദം തതിയദിവസേ ഭവിസ്സതീ’’തി സന്നിധിം അഗ്ഘേ ഭവന്തം പുച്ഛാമ. ഏവം പുച്ഛന്താനഞ്ച അഗ്ഘം കുരുതു നോ ഭവം, പടിഗ്ഗണ്ഹാതു നോ ഭവം ഇദമഗ്ഘന്തി വുത്തം ഹോതി. കിം പനേസ – ‘‘ഇതോ ഏകമ്പി ബ്രഹ്മാ ന ഭുഞ്ജതീ’’തി ഇദം ന ജാനാതീതി. നോ ന ജാനാതി, ജാനന്തോപി അത്തനോ സന്തികേ ആഗതോ അതിഥി പുച്ഛിതബ്ബോതി വത്തസീസേന പുച്ഛതി.
അഥ ഖോ ബ്രഹ്മാ – ‘‘കിം നു ഖോ പണ്ഡിതോ മമ പരിഭോഗകരണാഭാവം ഞത്വാ പുച്ഛതി, ഉദാഹു കോഹഞ്ഞേ ഠത്വാ പുച്ഛതീ’’തി സമന്നാഹരന്തോ ‘‘വത്തസീസേ ഠിതോ പുച്ഛതീ’’തി ഞത്വാ പടിഗ്ഗണ്ഹിതും ദാനി മേ വട്ടതീതി പടിഗ്ഗണ്ഹാമ തേ അഗ്ഘം, യം ത്വം ഗോവിന്ദ ഭാസസീതി ആഹ. യം ത്വം ഗോവിന്ദ ഭാസസി – ‘‘ഇദമാസനം പഞ്ഞത്തം, എത്ഥ നിസീദഥാ’’തിആദി, തത്ര തേ മയം ആസനേ നിസിന്നാ നാമ ഹോമ, പാനീയം പീതാ നാമ ഹോമ, പാദാപി മേ ധോതാ നാമ ഹൊന്തു, തേലേനപി മക്ഖിതാ നാമ ഹൊന്തു, ഉദകസാകമ്പി പരിഭുത്തം നാമ ഹോതു, തയാ ദിന്നം അധിവാസിതകാലതോ പട്ഠായ യം യം ത്വം ഭാസസി, തം തം മയാ പടിഗ്ഗഹിതമേവ ഹോതി. തേന വുത്തം – ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹാമ തേ അഗ്ഘം, യം ത്വം ഗോവിന്ദ ഭാസസീ’’തി. ഏവം പന അഗ്ഘം പടിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ പഞ്ഹസ്സ ഓകാസം കരൊന്തോ ദിട്ഠധമ്മഹിതത്ഥായാതിആദിമാഹ.
കങ്ഖീ അകങ്ഖിം പരവേദിയേസൂതി അഹം സവിചികിച്ഛോ ഭവന്തം പരേന സയം അഭിസങ്ഖതത്താ പരസ്സ പാകടേസു പരവേദിയേസു പഞ്ഹേസു നിബ്ബിചികിച്ഛം.
ഹിത്വാ മമത്തന്തി ഇദം മമ, ഇദം മമാതി ഉപകരണതണ്ഹം ചജിത്വാ. മനുജേസൂതി സത്തേസു, മനുജേസു യോ കോചി മനുജോ മമത്തം ഹിത്വാതി അത്ഥോ. ഏകോദിഭൂതോതി ഏകീഭൂതോ, ഏകോ തിട്ഠന്തോ ഏകോ നിസീദന്തോതി. വചനത്ഥോ പനെത്ഥ ഏകോ ഉദേതി പവത്തതീതി ഏകോദി, താദിസോ ഭൂതോതി ഏകോദിഭൂതോ കരുണേധിമുത്തോതി കരുണാഝാനേ അധിമുത്തോ, തം ഝാനം നിബ്ബത്തെത്വാതി അത്ഥോ. നിരാമഗന്ധോതി വിസ്സഗന്ധവിരഹിതോ. എത്ഥ ഠിതോതി ഏതേസു ധമ്മേസു ഠിതോ. എത്ഥ ച സിക്ഖമാനോതി
൩൨൦. തത്ഥ ഏതേ അവിദ്വാതി ഏതേ ആമഗന്ധേ അഹം അവിദ്വാ, ന ജാനാമീതി അത്ഥോ. ഇധ ബ്രൂഹി ധീരാതി തേ മേ ത്വം ഇധ ധീര പണ്ഡിത, ബ്രൂഹി, വദ. കേനാവടാ വാതി പജാ കുരുതൂതി കതമേന കിലേസാവരണേന ആവരിതാ പജാ പൂതികാ വായതി. ആപായികാതി അപായൂപഗാ. നിവുതബ്രഹ്മലോകാതി നിവുതോ പിഹിതോ ബ്രഹ്മലോകോ അസ്സാതി നിവുതബ്രഹ്മലോകോ. കതമേന കിലേസേന പജായ ബ്രഹ്മലോകൂപഗോ മഗ്ഗോ നിവുതോ പിഹിതോ പടിച്ഛന്നോതി പുച്ഛതി.
കോധോ മോസവജ്ജം നികതി ച ദുബ്ഭോതി കുജ്ഝനലക്ഖണോ കോധോ ച, പരവിസംവാദനലക്ഖണോ മുസാവാദോ ച, സദിസം ദസ്സെത്വാ വഞ്ചനലക്ഖണാ നികതി ച, മിത്തദുബ്ഭനലക്ഖണോ ദുബ്ഭോ ച. കദരിയതാ അതിമാനോ ഉസൂയാതി ഥദ്ധമച്ഛരിയലക്ഖണാ കദരിയതാ ച, അതിക്കമിത്വാ മഞ്ഞനലക്ഖണോ അതിമാനോ ച, പരസമ്പത്തിഖീയനലക്ഖണാ ഉസൂയാ ച. ഇച്ഛാ വിവിച്ഛാ പരഹേഠനാ ചാതി തണ്ഹാലക്ഖണാ ഇച്ഛാ ച, മച്ഛരിയലക്ഖണാ വിവിച്ഛാ ച, വിഹിംസാലക്ഖണാ പരഹേഠനാ ച. ലോഭോ ച ദോസോ ച മദോ ച മോഹോതി യത്ഥ കത്ഥചി ലുബ്ഭനലക്ഖണോ ലോഭോ ച, ദുസ്സനലക്ഖണോ ദോസോ ച, മജ്ജനലക്ഖണോ മദോ ച, മുയ്ഹനലക്ഖണോ മോഹോ ച. ഏതേസു യുത്താ അനിരാമഗന്ധാതി ഏതേസു ചുദ്ദസസു കിലേസേസു യുത്താ പജാ നിരാമഗന്ധാ ന ഹോതി, ആമഗന്ധാ സകുണപഗന്ധാ ആപായികാ നിവുതബ്രഹ്മലോകാതി ഏസാ പന ആപായികാ ചേവ ഹോതി, പടിച്ഛന്നബ്രഹ്മലോകമഗ്ഗാ ചാതി. ഇദം പന സുത്തം കഥെന്തേന ആമഗന്ധസുത്തേന ദീപെത്വാ കഥേതബ്ബം, ആമഗന്ധസുത്തമ്പി ഇമിനാ ദീപെത്വാ കഥേതബ്ബം.
തേ ന സുനിമ്മദയാതി തേ ആമഗന്ധാ സുനിമ്മദയാ സുഖേന നിമ്മദേതബ്ബാ പഹാതബ്ബാ ന ഹൊന്തി, ദുപ്പജഹാ ദുജ്ജയാതി അത്ഥോ. യസ്സ ദാനി ഭവം ഗോവിന്ദോ കാലം മഞ്ഞതീതി ‘‘യസ്സാ പബ്ബജ്ജായ ഭവം ഗോവിന്ദോ കാലം മഞ്ഞതി, അയമേവ ഹോതു, ഏവം സതി മയ്ഹമ്പി തവ സന്തികേ ആഗമനം സ്വാഗമനം ഭവിസ്സതി, കഥിതധമ്മകഥാ സുകഥിതാ ഭവിസ്സതി, ത്വം താത സകലജമ്ബുദീപേ
രേണുരാജആമന്തനാവണ്ണനാ
൩൨൧. മഹാപുരിസോപി
തത്ഥ ത്വം പജാനസ്സു രജ്ജേനാതി തവ രജ്ജേന ത്വമേവ ജാനാഹി. നാഹം പോരോഹിച്ചേ രമേതി അഹം പുരോഹിതഭാവേ ന രമാമി, ഉക്കണ്ഠിതൊസ്മി, അഞ്ഞം അനുസാസകം ജാനാഹി, നാഹം പോരോഹിച്ചേ രമേതി.
അഥ രാജാ – ‘‘ധുവം ചത്താരോ മാസേ പടിസല്ലീനസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ ഗേഹേ ഭോഗാ മന്ദാ ജാതാ’’തി ചിന്തെത്വാ ധനേന നിമന്തെന്തോ – ‘‘സചേ തേ ഊനം കാമേഹി. അഹം പരിപൂരയാമി തേ’’തി വത്വാ പുന – ‘‘കിന്നു ഖോ ഏസ ഏകകോ വിഹരന്തോ കേനചി വിഹിംസിതോ ഭവെയ്യാ’’തി ചിന്തെത്വാ,
‘‘യോ തം ഹിംസതി വാരേമി, ഭൂമിസേനാപതി അഹം;
തുവം പിതാ അഹം പുത്തോ, മാ നോ ഗോവിന്ദ പാജഹീ’’തി. –
ആഹ ഭൂമിസേനാപതി അഹന്തി അഥ വാ അഹം പഥവിയാ സാമീ, സ്വാഹം ഇമം രജ്ജം തുമ്ഹേയേവ പടിച്ഛാപെസ്സാമി. തുവം പിതാ അഹം പുത്തോതി ത്വം പിതിട്ഠാനേ ഠസ്സസി, അഹം പുത്തട്ഠാനേ. സോ ത്വം മമ മനം ഹരിത്വാ അത്തനോയേവ മനം ഗോവിന്ദ, പാജേഹി; യഥാ ഇച്ഛസി തഥാ പവത്തസ്സു. അഹം പന തവ മനംയേവ അനുവത്തന്തോ തയാ ദിന്നപിണ്ഡം പരിഭുഞ്ജന്തോ തം അസിചമ്മഹത്ഥോ വാ ഉപട്ഠഹിസ്സാമി, രഥം വാ തേ പാജെസ്സാമി. ‘‘മാ നോ ഗോവിന്ദ, പജഹീ’’തി വാ പാഠോ
‘‘ന
അമനുസ്സവചോ സുത്വാ, തസ്മാഹം ന ഗഹേ രമേ’’തി. –
ആഹ. തത്ഥ ന മത്ഥീതി ന മേ അത്ഥി. ഗഹേതി ഗേഹേ. അഥ നം രാജാ പുച്ഛി –
‘‘അമനുസ്സോ കഥം വണ്ണോ, കിം തേ അത്ഥം അഭാസഥ;
യഞ്ച സുത്വാ ജഹാസി നോ, ഗേഹേ അമ്ഹേ ച കേവലീ’’തി.
തത്ഥ ജഹാസി നോ, ഗേഹേ അമ്ഹേ ച കേവലീതി ബ്രാഹ്മണസ്സ സമ്പത്തിഭരിതേ ഗേഹേ സങ്ഗഹവസേന അത്തനോ ഗേഹേ കരൊന്തോ യം സുത്വാ അമ്ഹാകം ഗേഹേ ച അമ്ഹേ ച കേവലീ സബ്ബേ അപരിസേസേ ജമ്ബുദീപവാസിനോ ജഹാസീതി വദതി.
അഥസ്സ ആചിക്ഖന്തോ മഹാപുരിസോ ഉപവുത്ഥസ്സ മേ പുബ്ബേതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഉപവുത്ഥസ്സാതി ചത്താരോ മാസേ ഏകീഭാവം ഉപഗന്ത്വാ വുത്ഥസ്സ. യിട്ഠകാമസ്സ മേ സതോതി യജിതുകാമസ്സ മേ അഗ്ഗി പജ്ജലിതോ ആസി, കുസപത്തപരിത്ഥതോതി കുസപത്തേഹി പരിത്ഥതോ സപ്പിദധിമധുആദീനി പക്ഖിപിത്വാ അഗ്ഗി ജലയിതുമാരദ്ധോ ആസി, ഏവം അഗ്ഗിം ജാലെത്വാ ‘‘മഹാജനസ്സ ദാനം ദസ്സാമീ’’തി ഏവം ചിന്തെത്വാ ഠിതസ്സ മമാതി അയമെത്ഥ അത്ഥോ.
സനന്തനോതി സനങ്കുമാരോ ബ്രഹ്മാ. തതോ രാജാ സയമ്പി പബ്ബജിതുകാമോ ഹുത്വാ സദ്ദഹാമീതിആദിമാഹ. തത്ഥ കഥം വത്തേഥ അഞ്ഞഥാതി കഥം തുമ്ഹേ അഞ്ഞഥാ വത്തിസ്സഥ. തേ തം അനുവത്തിസ്സാമാതി തേ മയമ്പി തുമ്ഹേയേവ അനുവത്തിസ്സാമ, അനുപബ്ബജിസ്സാമാതി അത്ഥോ. ‘‘അനുവജിസ്സാമാ’’തിപി പാഠോ, തസ്സ അനുഗച്ഛിസ്സാമാതി അത്ഥോ. അകാചോതി നിക്കാചോ അകക്കസോ. ഗോവിന്ദസ്സാനുസാസനേതി തവ ഗോവിന്ദസ്സ സാസനേ. ഭവന്തം ഗോവിന്ദമേവ സത്ഥാരം കരിത്വാ ചരിസ്സാമാതി വദതി.
ഛ ഖത്തിയആമന്തനാവണ്ണനാ
൩൨൨. യേന തേ ഛ ഖത്തിയാ തേനുപസങ്കമീതി രേണും രാജാനം ‘‘സാധു മഹാരാജ രജ്ജം നാമ മാതരം പിതരം ഭാതിഭഗിനീആദയോപി മാരെത്വാ ഗണ്ഹന്തേസു സത്തേസു ഏവം മഹന്തം രജ്ജസിരിം പഹായ പബ്ബജിതുകാമേന ഉളാരം മഹാരാജേന കത’’ന്തി ഉപത്ഥമ്ഭെത്വാ ദള്ഹതരമസ്സ ഉസ്സാഹം കത്വാ ഉപസങ്കമി ഏവം സമചിന്തേസുന്തി രഞ്ഞോ ചിന്തിതനയേനേവ കദാചി ബ്രാഹ്മണസ്സ ഭോഗാ പരിഹീനാ ഭവെയ്യുന്തി മഞ്ഞമാനാ സമചിന്തേസും. ധനേന സിക്ഖെയ്യാമാതി ഉപലാപെയ്യാമ സങ്ഗണ്ഹെയ്യാമ. താവതകം ആഹരീയതന്തി താവതകം ആഹരാപിയതു ഗണ്ഹിയതു, യത്തകം ഇച്ഛഥ, തത്തകം ഗണ്ഹഥാതി വുത്തം ഹോതി. ഭവന്താനംയേവ വാഹസാതി ഭവന്തേ പച്ചയം കത്വാ, തുമ്ഹേഹി ദിന്നത്തായേവ പഹൂതം സാപതെയ്യം ജാതം.
൩൨൩. സചേ ജഹഥ കാമാനീതി സചേ വത്ഥുകാമേ ച കിലേസകാമേ ച പരിച്ചജഥ. യത്ഥ സത്തോ പുഥുജ്ജനോതി യേസു കാമേസു പുഥുജ്ജനോ സത്തോ ലഗ്ഗോ ലഗ്ഗിതോ. ആരമ്ഭവ്ഹോ ദള്ഹാ ഹോഥാതി ഏവം സന്തേ വീരിയം ആരഭഥ, അസിഥിലപരക്കമതം അധിട്ഠായ ദള്ഹാ ഭവഥ. ഖന്തീബലസമാഹിതാതി ഖന്തിബലേന സമന്നാഗതാ ഭവഥാതി രാജൂനം ഉസ്സാഹം ജനേതി.
ഏസ മഗ്ഗോ ഉജുമഗ്ഗോതി ഏസ കരുണാഝാനമഗ്ഗോ ഉജുമഗ്ഗോ നാമ. ഏസ മഗ്ഗോ അനുത്തരോതി ഏസേവ സദ്ധമ്മോ സബ്ഭി രക്ഖിതോതി ഏസോ ഏവ ച ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധസാവകേഹി സബ്ഭിരക്ഖിതധമ്മോ നാമ. ഇതി കരുണാഝാനസ്സ വണ്ണഭണനേനാപി തേസം അനിവത്തനത്ഥായ ദള്ഹീകമ്മമേവ കരോതി.
കോ നു ഖോ പന ഭോ ജാനാതി ജീവിതാനന്തി ഭോ ജീവിതം നാമ ഉദകപുപ്ഫുളൂപമം തിണഗ്ഗേ ഉസ്സാവബിന്ദൂപമം തങ്ഖണവിദ്ധംസനധമ്മം, തസ്സ കോ ഗതിം ജാനാതി, കിസ്മിം ഖണേ ഭിജ്ജിസ്സതി? ഗമനീയോ സമ്പരായോതി പരലോകോ പന അവസ്സം ഗന്തബ്ബോവ, തത്ഥ പണ്ഡിതേന കുലപുത്തേന മന്തായം ബൊദ്ധബ്ബം. മന്താ വുച്ചതി പഞ്ഞാ, തായ മന്തേതബ്ബം ബുജ്ഝിതബ്ബം, ഉപപരിക്ഖിതബ്ബഞ്ച ജാനിതബ്ബഞ്ചാതി അത്ഥോ. കരണത്ഥേ വാ ഭുമ്മം. മന്തായം ബൊദ്ധബ്ബന്തി മന്തായ ബുജ്ഝിതബ്ബം, ഞാണേന ജാനിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. കിം ബുജ്ഝിതബ്ബം? ജീവിതസ്സ ദുജ്ജാനതാ, സമ്പരായസ്സ കത്തബ്ബം കുസലം ചരിതബ്ബം ബ്രഹ്മചരിയം. കസ്മാ? യസ്മാ നത്ഥി ജാതസ്സ അമരണം.
ബ്രാഹ്മണമഹാസാലാദീനം ആമന്തനാവണ്ണനാ
൩൨൪. അപ്പേസക്ഖാ ച അപ്പലാഭാ ചാതി ഭോ പബ്ബജ്ജാ നാമ അപ്പയസാ ചേവ, പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ ഹി രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിതം വിഹേഠെത്വാ വിഹേഠെത്വാ ലാമകം അനാഥം കത്വാവ കഥെന്തി. അപ്പലാഭാ ച, സകലഗാമം ചരിത്വാപി അജ്ഝോഹരണീയം ദുല്ലഭമേവ. ഇദം പന ബ്രഹ്മഞ്ഞം മഹേസക്ഖഞ്ച മഹായസത്താ, മഹാലാഭഞ്ച ലാഭസക്കാരസമ്പന്നത്താ. ഭവഞ്ഹി ഏതരഹി സകലജമ്ബുദീപേ അഗ്ഗപുരോഹിതോ സബ്ബത്ഥ അഗ്ഗാസനം അഗ്ഗോദകം അഗ്ഗഭത്തം അഗ്ഗഗന്ധം അഗ്ഗമാലം ലഭതീതി.
രാജാവ രഞ്ഞന്തി അഹഞ്ഹി ഭോ ഏതരഹി പകതിരഞ്ഞം മജ്ഝേ ചക്കവത്തിരാജാ വിയ. ബ്രഹ്മാവ ബ്രഹ്മാനന്തി പകതിബ്രഹ്മാനം മജ്ഝേ മഹാബ്രഹ്മസദിസോ. ദേവതാവ ഗഹപതികാനന്തി അവസേസഗഹപതികാനം പനമ്ഹി സക്കദേവരാജസദിസോ.
ഭരിയാനം ആമന്തനാവണ്ണനാ
൩൨൫. ചത്താരീസാ ഭരിയാ സാദിസിയോതി സാദിസിയോവ ചത്താരീസാ ഭരിയാ, അഞ്ഞാ പനസ്സ തീസു വയേസു നാടകിത്ഥിയോ ബഹുകായേവ.
മഹാഗോവിന്ദപബ്ബജ്ജാവണ്ണനാ
൩൨൬. ചാരികം ചരതീതി ഗാമനിഗമപടിപാടിയാ ചാരികം ചരതി, ഗതഗതട്ഠാനേ ബുദ്ധകോലാഹലം വിയ ഹോതി. മനുസ്സാ ‘‘മഹാഗോവിന്ദപണ്ഡിതോ കിര ആഗച്ഛതീ’’തി സുത്വാ പുരേതരമേവ മണ്ഡപം കാരെത്വാ മഗ്ഗം അലങ്കരിത്വാ പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ ഗണ്ഹിത്വാ എന്തി, മഹാലാഭസക്കാരോ മഹോഘോ വിയ അജ്ഝൊത്ഥരന്തോ ഉപ്പജ്ജി. സത്തപുരോഹിതസ്സാതി സത്തന്നം രാജൂനം പുരോഹിതസ്സ. ഇതി യഥാ ഏതരഹി ഏവരൂപേസു വാ ഠാനേസു കിസ്മിഞ്ചിദേവ ദുക്ഖേ ഉപ്പന്നേ ‘‘നമോ ബുദ്ധസ്സാ’’തി വദന്തി, ഏവം തദാ ‘‘നമത്ഥു മഹാഗോവിന്ദസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ, നമത്ഥു സത്തപുരോഹിതസ്സാ’’തി വദന്തി.
൩൨൭. മെത്താസഹഗതേനാതിആദിനാ സാവകാനഞ്ച ബ്രഹ്മലോകസഹബ്യതായ മഗ്ഗം ദേസേസീതി ബ്രഹ്മലോകേ ബ്രഹ്മുനാ സഹഭാവായ മഗ്ഗം കഥേസി.
൩൨൮. സബ്ബേനസബ്ബന്തി യേ അട്ഠ ച സമാപത്തിയോ പഞ്ച ച അഭിഞ്ഞായോ നിബ്ബത്തേസും. യേ ന സബ്ബേന സബ്ബം സാസനം ആജാനിംസൂതി യേ അട്ഠസു സമാപത്തീസു ഏകസമാപത്തിമ്പി ന ജാനിംസു, ന സക്ഖിംസു നിബ്ബത്തേതും. അമോഘാതി സവിപാകാ. അവഞ്ഝാതി ന വഞ്ഝാ. സബ്ബനിഹീനം പസവന്തി ഗന്ധബ്ബകായം സഫലാതി അവസേസദേവലോകൂപപത്തീഹി സാത്ഥാ. സഉദ്രയാതി ബ്രഹ്മലോകൂപപത്തിയാ സവുഡ്ഢി.
൩൨൯. സരാമഹന്തി സരാമി അഹം പഞ്ചസിഖ, ഇമിനാ കിര പദേന അയം സുത്തന്തോ ബുദ്ധഭാസിതോ നാമ ജാതോ. ന നിബ്ബിദായാതി ന വട്ടേ നിബ്ബിന്ദനത്ഥായ. ന വിരാഗായാതി ന വട്ടേ വിരാഗത്ഥായ. ന നിരോധായാതി ന വട്ടസ്സ നിരോധത്ഥായ. ന ഉപസമായാതി ന വട്ടസ്സ ഉപസമനത്ഥായ. ന അഭിഞ്ഞായാതി ന വട്ടം അഭിജാനനത്ഥായ. ന സമ്ബോധായാതി ന കിലേസനിദ്ദാവിഗമേന വട്ടതോ പബുജ്ഝനത്ഥായ. ന നിബ്ബാനായാതി ന അമതനിബ്ബാനത്ഥായ.
ഏകന്തനിബ്ബിദായാതി ഏകന്തമേവ വട്ടേ നിബ്ബിന്ദനത്ഥായ. എത്ഥ പന നിബ്ബിദായാതി വിപസ്സനാ. വിരാഗായാതി മഗ്ഗോ. നിരോധായ ഉപസമായാതി നിബ്ബാനം. അഭിഞ്ഞായ സമ്ബോധായാതി മഗ്ഗോ. നിബ്ബാനായാതി നിബ്ബാനമേവ. ഏവം ഏകസ്മിം ഠാനേ വിപസ്സനാ, തീസു മഗ്ഗോ, തീസു നിബ്ബാനം വുത്തന്തി ഏവം വവത്ഥാനകഥാ വേദിതബ്ബാ. പരിയായേന പന സബ്ബാനിപേതാനി സമ്മാദിട്ഠിആദീസു യം വത്തബ്ബം, തം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ സച്ചവണ്ണനായം വുത്തമേവ.
൩൩൦. യേ ന സബ്ബേനസബ്ബന്തി യേ ചത്താരോപി അരിയമഗ്ഗേ പരിപൂരേതും ന ജാനന്തി, തീണി വാ ദ്വേ വാ ഏകം വാ നിബ്ബത്തെന്തി. സബ്ബേസംയേവ ഇമേസം കുലപുത്താനന്തി ബ്രഹ്മചരിയചിണ്ണകുലപുത്താനം. അമോഘാ…പേ॰… സഫലാ സഉദ്രയാതി അരഹത്തനികൂടേന ദേസനം നിട്ഠാപേസി.
ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാതി (ദീ॰ നി॰ ൨.൧൮൮) ഭഗവതോ ധമ്മദേസനം ചിത്തേന സമ്പടിച്ഛന്തോ അഭിനന്ദിത്വാ വാചായ പസംസമാനോ അനുമോദിത്വാ മഹന്തം അഞ്ജലിം സിരസ്മിം പതിട്ഠപെത്വാ പസന്നലാഖാരസേ നിമുജ്ജമാനോ വിയ ദസബലസ്സ ഛബ്ബണ്ണരസ്മിജാലന്തരം പവിസിത്വാ ചതൂസു ഠാനേസു വന്ദിത്വാ തിക്ഖത്തും പദക്ഖിണം കത്വാ ഭഗവന്തം അഭിത്ഥവന്തോ അഭിത്ഥവന്തോ സത്ഥു പുരതോ അന്തരധായിത്വാ അത്തനോ ദേവലോകമേവ അഗമാസീതി.
ഇതി സുമങ്ഗലവിലാസിനിയാ ദീഘനികായട്ഠകഥായം
മഹാഗോവിന്ദസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.