൮. സക്കപഞ്ഹസുത്തവണ്ണനാ
നിദാനവണ്ണനാ
൩൪൪. ഏവം മേ സുതന്തി സക്കപഞ്ഹസുത്തം. തത്രായമനുത്താനപദവണ്ണനാ – അമ്ബസണ്ഡാ നാമ ബ്രാഹ്മണഗാമോതി സോ കിര ഗാമോ അമ്ബസണ്ഡാനം അവിദൂരേ നിവിട്ഠോ, തസ്മാ ‘‘അമ്ബസണ്ഡാ’’ ത്വേവ വുച്ചതി. വേദിയകേ പബ്ബതേതി സോ കിര പബ്ബതോ പബ്ബതപാദേ ജാതേന മണിവേദികാസദിസേന നീലവനസണ്ഡേന സമന്താ പരിക്ഖിത്തോ, തസ്മാ ‘വേദിയകപബ്ബതോ’ ത്വേവ സങ്ഖ്യം ഗതോ. ഇന്ദസാലഗുഹായന്തി പുബ്ബേപി സാ ദ്വിന്നം പബ്ബതാനം അന്തരേ ഗുഹാ, ഇന്ദസാലരുക്ഖോ ചസ്സാ ദ്വാരേ, തസ്മാ ‘ഇന്ദസാലഗുഹാ’തി സങ്ഖ്യം ഗതാ. അഥ നം കുട്ടേഹി പരിക്ഖിപിത്വാ ദ്വാരവാതപാനാനി യോജെത്വാ സുപരിനിട്ഠിതസുധാകമ്മമാലാകമ്മലതാകമ്മവിചിത്തം ലേണം കത്വാ ഭഗവതോ അദംസു. പുരിമവോഹാരവസേന പന ‘‘ഇന്ദസാലഗുഹാ’’ ത്വേവ നം സഞ്ജാനന്തി. തം സന്ധായ വുത്തം ‘ഇന്ദസാലഗുഹായ’ന്തി.
ഉസ്സുക്കം ഉദപാദീതി ധമ്മികോ ഉസ്സാഹോ ഉപ്പജ്ജി. നനു ച ഏസ അഭിണ്ഹദസ്സാവീ ഭഗവതോ, ന സോ ദേവതാസന്നിപാതോ നാമ അത്ഥി, യത്ഥായം ന ആഗതപുബ്ബോ, സക്കേന സദിസോ അപ്പമാദവിഹാരീ ദേവപുത്തോ നാമ നത്ഥി. അഥ കസ്മാ ബുദ്ധദസ്സനം അനാഗതപുബ്ബസ്സ വിയ അസ്സ ഉസ്സാഹോ ഉദപാദീതി? മരണഭയേന സന്തജ്ജിതത്താ. തസ്മിം കിരസ്സ സമയേ ആയു പരിക്ഖീണോ, സോ പഞ്ച പുബ്ബനിമിത്താനി ദിസ്വാ ‘‘പരിക്ഖീണോ
സക്കോ
തതോ ‘‘അത്ഥി നു ഖോ കോചി സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ ലോകപിതാമഹോ മഹാബ്രഹ്മാ വാ, യോ മേ ഹദയനിസ്സിതം സോകസല്ലം സമുദ്ധരിത്വാ ഇമം സമ്പത്തിം ഥാവരം കരെയ്യാ’’തി ഓലോകെന്തോ കഞ്ചി അദിസ്വാ പുന അദ്ദസ ‘‘മാദിസാനം സതസഹസ്സാനമ്പി ഉപ്പന്നം സോകസല്ലം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഉദ്ധരിതും പടിബലോ’’തി. അഥേവം പരിവിതക്കെന്തസ്സ തേന ഖോ പന സമയേന സക്കസ്സ ദേവാനമിന്ദസ്സ ഉസ്സുക്കം ഉദപാദി ഭഗവന്തം ദസ്സനായ.
കഹം നു ഖോ ഭഗവാ ഏതരഹി വിഹരതീതി കതരസ്മിം ജനപദേ കതരം നഗരം ഉപനിസ്സായ കസ്സ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജന്തോ കസ്സ അമതം ധമ്മം ദേസയമാനോ വിഹരതീതി. അദ്ദസാ ഖോതി അദ്ദക്ഖി പടിവിജ്ഝി. മാരിസാതി പിയവചനമേതം, ദേവതാനം പാടിയെക്കോ വോഹാരോ. നിദ്ദുക്ഖാതിപി വുത്തം ഹോതി. കസ്മാ പനേസ ദേവേ ആമന്തേസി? സഹായത്ഥായ. പുബ്ബേ കിരേസ ഭഗവതി സളലഘരേ വിഹരന്തേ ഏകകോവ ദസ്സനായ അഗമാസി. സത്ഥാ ‘‘അപരിപക്കം താവസ്സ ഞാണം, കതിപാഹം പന അതിക്കമിത്വാ മയി ഇന്ദസാലഗുഹായം വിഹരന്തേ പഞ്ച പുബ്ബനിമിത്താനി ദിസ്വാ മരണഭയഭീതോ ദ്വീസു ദേവലോകേസു ദേവതാഹി സദ്ധിം ഉപസങ്കമിത്വാ ചുദ്ദസ പഞ്ഹേ പുച്ഛിത്വാ ഉപെക്ഖാപഞ്ഹവിസ്സജ്ജനാവസാനേ അസീതിയാ ദേവതാസഹസ്സേഹി സദ്ധിം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിസ്സതീ’’തി ചിന്തെത്വാ ഓകാസം നാകാസി. സോ ‘‘മമ പുബ്ബേപി
ഏവം ഭദ്ദം തവാതി ഖോ ദേവാ താവതിംസാതി ഏവം ഹോതു മഹാരാജ, ഗച്ഛാമ ഭഗവന്തം ദസ്സനായ, ദുല്ലഭോ ബുദ്ധുപ്പാദോ, ഭദ്ദം തവ, യോ ത്വം ‘‘പബ്ബതകീളം നദീകീളം ഗച്ഛാമാ’’തി അവത്വാ പച്ചസ്സോസുന്തി തസ്സ വചനം സിരസാ സമ്പടിച്ഛിംസു.
൩൪൫. പഞ്ചസിഖം ഗന്ധബ്ബദേവപുത്തം ആമന്തേസീതി ദേവേ താവ ആമന്തേതു, ഇമം കസ്മാ വിസും ആമന്തേസി? ഓകാസകരണത്ഥം. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി ‘‘ദ്വീസു ദേവലോകേസു ദേവതാ ഗഹെത്വാ ധുരേന പഹരന്തസ്സ വിയ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിതും ന യുത്തം, അയം പന പഞ്ചസിഖോ ദസബലസ്സ ഉപട്ഠാകോ വല്ലഭോ ഇച്ഛിതിച്ഛിതക്ഖണേ ഗന്ത്വാ പഞ്ഹം പുച്ഛിത്വാ ധമ്മം സുണാതി, ഇമം പുരതോ പേസെത്വാ ഓകാസം കാരെത്വാ ഇമിനാ കതോകാസേ ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഹം പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി ഓകാസകരണത്ഥം ആമന്തേസി.
ഏവം ഭദ്ദം തവാതി സോ ‘‘ഏവം മഹാരാജ, ഹോതു, ഭദ്ദം തവ, യോ ത്വം മം ‘ഏഹി, മാരിസ, ഉയ്യാനകീളാദീനി വാ നടസമജ്ജാദീനി വാ ദസ്സനായ ഗച്ഛാമാ’തി അവത്വാ ‘ബുദ്ധം പസ്സിസ്സാമ, ധമ്മം സൊസ്സാമാ’തി വദസീ’’തി ദള്ഹതരം ഉപത്ഥമ്ഭെന്തോ ദേവാനമിന്ദസ്സ വചനം പടിസ്സുത്വാ അനുചരിയം സഹചരണം ഏകതോ ഗമനം ഉപാഗമി.
തത്ഥ ബേലുവപണ്ഡുന്തി ബേലുവപക്കം വിയ പണ്ഡുവണ്ണം. തസ്സ കിര സോവണ്ണമയം പൊക്ഖരം, ഇന്ദനീലമയോ ദണ്ഡോ, രജതമയാ തന്തിയോ, പവാളമയാ വേഠകാ, വീണാപത്തകം ഗാവുതം, തന്തിബന്ധനട്ഠാനം ഗാവുതം, ഉപരി ദണ്ഡകോ ഗാവുതന്തി തിഗാവുതപ്പമാണാ വീണാ. ഇതി സോ തം വീണം ആദായ സമപഞ്ഞാസമുച്ഛനാ മുച്ഛെത്വാ അഗ്ഗനഖേഹി പഹരിത്വാ മധുരം ഗീതസ്സരം നിച്ഛാരെത്വാ സേസദേവേ സക്കസ്സ ഗമനകാലം അഥ ഖോ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ…പേ॰… വേദിയകേ പബ്ബതേ പച്ചുട്ഠാസി.
൩൪൬. അതിരിവ ഓഭാസജാതോതി അഞ്ഞേസു ദിവസേസു ഏകസ്സേവ ദേവസ്സ വാ മാരസ്സ വാ ബ്രഹ്മുനോ വാ ഓഭാസേന ഓഭാസജാതോ ഹോതി, തംദിവസം പന ദ്വീസു ദേവലോകേസു ദേവതാനം ഓഭാസേന അതിരിവ ഓഭാസജാതോ ഏകപജ്ജോതോ സഹസ്സചന്ദസൂരിയഉഗ്ഗതകാലസദിസോ അഹോസി. പരിതോ ഗാമേസു മനുസ്സാതി സമന്താ ഗാമേസു മനുസ്സാ. പകതിസായമാസകാലേയേവ കിര ഗാമമജ്ഝേ ദാരകേസു കീളന്തേസു തത്ഥ സക്കോ അഗമാസി, തസ്മാ മനുസ്സാ പസ്സിത്വാ ഏവമാഹംസു. നനു ച മജ്ഝിമയാമേ ദേവതാ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമന്തി, അയം കസ്മാ കിംസു നാമാതി കിംസു നാമ ഭോ ഏതം, കോ നു ഖോ അജ്ജ മഹേസക്ഖോ ദേവോ വാ ബ്രഹ്മാ വാ ഭഗവന്തം പഞ്ഹം പുച്ഛിതും ധമ്മം സോതും ഉപസങ്കമന്തോ, കഥംസു
൩൪൭. ദുരുപസങ്കമാതി ദുപയിരുപാസിയാ. അഹം സരാഗോ സദോസോ സമോഹോ, സത്ഥാ വീതരാഗോ വീതദോസോ വീതമോഹോ, തസ്മാ ദുപയിരുപാസിയാ തഥാഗതാ മാദിസേന. ഝായീതി ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനേന ച ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനേന ച ഝായീ. തസ്മിഞ്ഞേവ ഝാനേ രതാതി ഝാനരതാ. തദന്തരം പടിസല്ലീനാതി തദന്തരം പടിസല്ലീനാ സമ്പതി പടിസല്ലീനാ വാ. തസ്മാ ന കേവലം ഝായീ ഝാനരതാതി ദുരുപസങ്കമാ, ഇദാനിമേവ പടിസല്ലീനാതിപി ദുരുപസങ്കമാ. പസാദെയ്യാസീതി ആരാധെയ്യാസി, ഓകാസം മേ കാരെത്വാ ദദെയ്യാസീതി വദതി. ബേലുവപണ്ഡുവീണം ആദായാതി നനു പുബ്ബേവ ആദിന്നാതി? ആമ
പഞ്ചസിഖഗീതഗാഥാവണ്ണനാ
൩൪൮. അസ്സാവേസീതി സാവേസി. ബുദ്ധൂപസഞ്ഹിതാതി ബുദ്ധം ആരബ്ഭ ബുദ്ധം നിസ്സയം കത്വാ പവത്താതി അത്ഥോ. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ.
വന്ദേ തേ പിതരം ഭദ്ദേ, തിമ്ബരും സൂരിയവച്ഛസേതി എത്ഥ സൂരിയവച്ഛസാതി സൂരിയസമാനസരീരാ. തസ്സാ കിര ദേവധീതായ പാദന്തതോ രസ്മി ഉട്ഠഹിത്വാ കേസന്തം ആരോഹതി, തസ്മാ ബാലസൂരിയമണ്ഡലസദിസാ ഖായതി, ഇതി നം ‘‘സൂരിയവച്ഛസാ’’തി സഞ്ജാനന്തി. തം സന്ധായാഹ – ‘‘ഭദ്ദേ, സൂരിയവച്ഛസേ, തവ പിതരം തിമ്ബരും ഗന്ധബ്ബദേവരാജാനം വന്ദാമീ’’തി. യേന ജാതാസി കല്യാണീതി യേന ആനന്ദജനനീ മമാതി മയ്ഹം പീതിസോമനസ്സവഡ്ഢനീ.
വാതോവ സേദതം കന്തോതി യഥാ സഞ്ജാതസേദാനം സേദഹരണത്ഥം വാതോ ഇട്ഠോ ഹോതി കന്തോ മനാപോ, ഏവന്തി അത്ഥോ. പാനീയംവ പിപാസതോതി പാതുമിച്ഛന്തസ്സ പിപാസതോ പിപാസാഭിഭൂതസ്സ. അങ്ഗീരസീതി അങ്ഗേ രസ്മിയോ അസ്സാതി അങ്ഗീരസീ, തമേവ ആരബ്ഭ ആലപന്തോ വദതി. ധമ്മോ അരഹതാമിവാതി അരഹന്താനം നവലോകുത്തരധമ്മോ വിയ.
ജിഘച്ഛതോതി ജലന്തമിവ വാരിനാതി യഥാ കോചി ജലന്തം ജാതവേദം ഉദകകുമ്ഭേന നിബ്ബാപെയ്യ, ഏവം തവ കാരണാ ഉപ്പന്നം മമ കാമരാഗപരിളാഹം നിബ്ബാപേഹീതി വദതി.
യുത്തം കിഞ്ജക്ഖരേണുനാതി പദുമകേസരരേണുനാ യുത്തം. നാഗോ ഘമ്മാഭിതത്തോ വാതി ഘമ്മാഭിതത്തഹത്ഥീ വിയ. ഓഗാഹേ തേ ഥനൂദരന്തി യഥാ സോ നാഗോ പൊക്ഖരണിം ഓഗാഹിത്വാ പിവിത്വാ അഗ്ഗസൊണ്ഡമത്തം പഞ്ഞായമാനം കത്വാ നിമുഗ്ഗോ സുഖം സാതം വിന്ദതി, ഏവം കദാ നു ഖോ തേ ഥനൂദരം ഥനവേമജ്ഝം
‘‘അച്ചങ്കുസോവ നാഗോവ, ജിതം മേ തുത്തതോമരം;
കാരണം നപ്പജാനാമി, സമ്മത്തോ ലക്ഖണൂരുയാ’’തി. –
എത്ഥ തുത്തം വുച്ചതി കണ്ണമൂലേ വിജ്ഝനഅയദണ്ഡകോ. തോമരന്തി പാദാദീസു വിജ്ഝനദണ്ഡതോമരം. അങ്കുസോതി മത്ഥകേ വിജ്ഝനകുടിലകണ്ടകോ. യോ ച നാഗോ പഭിന്നമത്തോ അച്ചങ്കുസോ ഹോതി, അങ്കുസം അതീതോ; അങ്കുസേന വിജ്ഝിയമാനോപി വസം ന ഗച്ഛതി, സോ ‘‘ജിതം മയാ തുത്തതോമരം, യോ അഹം അങ്കുസസ്സപി വസം ന ഗച്ഛാമീ’’തി മദദപ്പേന കിഞ്ചി കാരണം ന ബുജ്ഝതി. യഥാ സോ അച്ചങ്കുസോ നാഗോ ‘‘ജിതം മേ തുത്തതോമര’’ന്തി കിഞ്ചി കാരണം നപ്പജാനാതി, ഏവം അഹമ്പി ലക്ഖണസമ്പന്നഊരുതായ ലക്ഖണൂരുയാ സമ്മത്തോ മത്തോ പമത്തോ ഉമ്മത്തോ വിയ കിഞ്ചി കാരണം നപ്പജാനാമീതി വദതി. അഥ വാ അച്ചങ്കുസോവ നാഗോ അഹമ്പി സമ്മത്തോ ലക്ഖണൂരുയാ കിഞ്ചി തതോ
തയി ഗേധിതചിത്തൊസ്മീതി ഭദ്ദേ ലക്ഖണൂരു തയി ബദ്ധചിത്തൊസ്മി. ഗേധിതചിത്തോതി വാ ഗേധം അജ്ഝുപേതചിത്തോ. ചിത്തം വിപരിണാമിതന്തി പകതിം ജഹിത്വാ ഠിതം. പടിഗന്തും ന സക്കോമീതി നിവത്തിതും ന സക്കോമി. വങ്കഘസ്തോവ അമ്ബുജോതി ബളിസം ഗിലിത്വാ ഠിതമച്ഛോ വിയ. ‘‘ഘസോ’’തിപി പാഠോ, അയമേവത്ഥോ.
വാമൂരൂതി വാമാകാരേന സണ്ഠിതഊരു, കദലിക്ഖന്ധസദിസഊരൂതി വാ അത്ഥോ. സജാതി ആലിങ്ഗ. മന്ദലോചനേതി ഇത്ഥിയോ ന തിഖിണം നിജ്ഝായന്തി മന്ദം ആലോചെന്തി ഓലോകെന്തി, തസ്മാ പലിസ്സജാതി സബ്ബതോഭാഗേന ആലിങ്ഗ. ഏതം മേ അഭിപത്ഥിതന്തി ഏതം മയാ അഭിണ്ഹം പത്ഥിതം.
അപ്പകോ വത മേ സന്തോതി പകതിയാവ മന്ദോ സമാനോ. വെല്ലിതകേസിയാതി കേസാ മുഞ്ചിത്വാ പിട്ഠിയം വിസ്സട്ഠകാലേ സപ്പോ അനേകഭാവോ സമുപ്പാദീതി അനേകവിധോ ജാതോ. അനേകഭാഗോതി വാ പാഠോ. അരഹന്തേവ ദക്ഖിണാതി അരഹന്തമ്ഹി ദിന്നദാനം വിയ നാനപ്പകാരതോ പഭിന്നോ.
യം മേ അത്ഥി കതം പുഞ്ഞന്തി യം മയാ കതം പുഞ്ഞമത്ഥി. അരഹന്തേസു താദിസൂതി താദിലക്ഖണപ്പത്തേസു അരഹന്തേസു. തയാ സദ്ധിം വിപച്ചതന്തി സബ്ബം തയാ സദ്ധിമേവ വിപാകം ദേതു.
ഏകോദീതി ഏകീഭാവം ഗതോ. നിപകോ സതോതി നേപക്കം വുച്ചതി പഞ്ഞാ, തായ സമന്നാഗതോതി നിപകോ. സതിയാ സമന്നാഗതത്താ സതോ. അമതം മുനി ജിഗീസാനോതി യഥാ സോ ബുദ്ധമുനി അമതം നിബ്ബാനം ജിഗീസതി പരിയേസതി, ഏവം തം അഹം സൂരിയവച്ഛസേ ജിഗീസാമി പരിയേസാമി. യഥാ വാ സോ അമതം ജിഗീസാനോ ഏസന്തോ ഗവേസന്തോ വിചരതി, ഏവാഹം തം ഏസന്തോ ഗവേസന്തോ വിചരാമീതിപി അത്ഥോ.
യഥാപി മുനി നന്ദെയ്യ, പത്വാ സമ്ബോധിമുത്തമന്തി യഥാ ബുദ്ധമുനി ബോധിപല്ലങ്കേ നിസിന്നോ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പത്വാ നന്ദെയ്യ തോസെയ്യ. ഏവം നന്ദെയ്യന്തി
താഹം ഭദ്ദേ വരെയ്യാഹേതി അഹേതി ആമന്തനം, അഹേ ഭദ്ദേ സൂരിയവച്ഛസേ, സക്കേന ദേവാനമിന്ദേന ‘‘കിം ദ്വീസു ദേവലോകേസു ദേവരജ്ജം ഗണ്ഹസി, സുരിയവച്ഛസ’’ന്തി, ഏവം വരേ ദിന്നേ ദേവരജ്ജം പഹായ ‘‘സൂരിയവച്ഛസം ഗണ്ഹാമീ’’തി ഏവം തം അഹം വരെയ്യം ഇച്ഛെയ്യം ഗണ്ഹെയ്യന്തി അത്ഥോ.
സാലംവ ന ചിരം ഫുല്ലന്തി തവ പിതു നഗരദ്വാരേ നചിരം പുപ്ഫിതോ സാലോ അത്ഥി. സോ അതിവിയ മനോഹരോ. തം നചിരം ഫുല്ലസാലം വിയ. പിതരം തേ സുമേധസേതി അതിസസ്സിരീകം തവ പിതരം വന്ദമാനോ നമസ്സാമി നമോ കരോമി. യസ്സാസേതാദിസീ പജാതി യസ്സ ആസി ഏതാദിസീ ധീതാ.
൩൪൯. സംസന്ദതീതി
തത്ഥ കദാ സംയൂള്ഹാതി കദാ ഗന്ഥിതാ പിണ്ഡിതാ. തേന ഖോ പനാഹം, ഭന്തേ, സമയേനാതി തേന സമയേന തസ്മിം തുമ്ഹാകം സമ്ബോധിപ്പത്തിതോ പട്ഠായ അട്ഠമേ സത്താഹേ. ഭദ്ദാ നാമ സൂരിയവച്ഛസാതി നാമതോ ഭദ്ദാ സരീരസമ്പത്തിയാ സൂരിയവച്ഛസാ. ഭഗിനീതി വോഹാരവചനമേതം, ദേവധീതാതി അത്ഥോ. പരകാമിനീതി പരം കാമേതി അഭികങ്ഖതി.
ഉപനച്ചന്തിയാതി
സക്കൂപസങ്കമവണ്ണനാ
൩൫൦. പടിസമ്മോദതീതി ‘‘സംസന്ദതി ഖോ തേ’’തിആദീനി വദന്തോ ഭഗവാ സമ്മോദതി, പഞ്ചസിഖോ പടിസമ്മോദതി. ഗാഥാ ച ഭാസന്തോ പഞ്ചസിഖോ സമ്മോദതി, ഭഗവാ പടിസമ്മോദതി. ആമന്തേസീതി ജാനാപേസി. തസ്സ കിരേവം അഹോസി ‘‘അയം പഞ്ചസിഖോ മയാ മമ കമ്മേന പേസിതോ അത്തനോ കമ്മം കരോതി. ഏവരൂപസ്സ സത്ഥു സന്തികേ ഠത്വാ കാമഗുണൂപസഞ്ഹിതം അനനുച്ഛവികം കഥേസി, നടാ നാമ നില്ലജ്ജാ ഹൊന്തി, കഥെന്തോ വിപ്പകാരമ്പി ദസ്സെയ്യ, ഹന്ദ നം മമ കമ്മം ജാനാപേമീ’’തി ചിന്തെത്വാ ആമന്തേസി.
൩൫൧. ഏവഞ്ച പന തഥാഗതാതി ധമ്മസങ്ഗാഹകത്ഥേരേഹി ഠപിതവചനം. അഭിവദന്തീതി അഭിവാദനസമ്പടിച്ഛനേന വഡ്ഢിതവചനേന വദന്തി. അഭിവദിതോതി വഡ്ഢിതവചനേന വുത്തോ.
ഉരുന്ദാ സമപാദീതി മഹന്താ വിവടാ അഹോസി, അന്ധകാരോ ഗുഹായം അന്തരധായി. ആലോകോ ഉദപാദീതി യോ പകതിയാ ഗുഹായം അന്ധകാരോ, സോ അന്തരഹിതോ, ആലോകോ ജാതോ. സബ്ബമേതം ധമ്മസങ്ഗാഹകാനം വചനം.
൩൫൨. ചിരപടികാഹം, ഭന്തേതി ചിരതോ അഹം, ചിരതോ പട്ഠായാഹം ദസ്സനകാമോതി അത്ഥോ. കേഹിചി കേഹിചി കിച്ചകരണീയേഹീതി ദേവാനം ധീതാ ച പുത്താ ച അങ്കേ നിബ്ബത്തന്തി, പാദപരിചാരികാ ഇത്ഥിയോ സയനേ നിബ്ബത്തന്തി, താസം മണ്ഡനപസാധനകാരികാ ദേവതാ സയനം പരിവാരെത്വാ നിബ്ബത്തന്തി, വെയ്യാവച്ചകരാ അന്തോവിമാനേ നിബ്ബത്തന്തി, ഏതേസം അത്ഥായ അഡ്ഡകരണം നാമ നത്ഥി. യേ പന സീമന്തരേ നിബ്ബത്തന്തി, തേ ‘‘തവ സന്തകാ, മമ സന്തകാ’’തി നിച്ഛേതും അസക്കൊന്താ അഡ്ഡം കരൊന്തി, സക്കം ദേവരാജാനം പുച്ഛന്തി. സോ ‘‘യസ്സ വിമാനം ആസന്നതരം, തസ്സ സന്തകാ’’തി വദതി. സചേ
സലളാഗാരകേതി സലളമയഗന്ധകുടിയം. അഞ്ഞതരേന സമാധിനാതി തദാ കിര ഭഗവാ സക്കസ്സേവ അപരിപാകഗതം ഞാണം വിദിത്വാ ഓകാസം അകാരേതുകാമോ ഫലസമാപത്തിവിഹാരേന നിസീദി. തം ഏസ അജാനന്തോ ‘‘അഞ്ഞതരേന സമാധിനാ’’തി ആഹ. ഭൂജതി ച നാമാതി ഭൂജതീതി തസ്സാ നാമം. പരിചാരികാതി പാദപരിചാരികാ ദേവധീതാ. സാ കിര ദ്വേ ഫലാനി പത്താ, തേനസ്സാ ദേവലോകേ അഭിരതിയേവ നത്ഥി. നിച്ചം ഭഗവതോ ഉപട്ഠാനം ആഗന്ത്വാ അഞ്ജലിം സിരസി ഠപെത്വാ ഭഗവന്തം നമസ്സമാനാ തിട്ഠതി. നേമിസദ്ദേന തമ്ഹാ സമാധിമ്ഹാ വുട്ഠിതോതി ‘‘സമാപന്നോ സദ്ദം സുണാതീ’’തി നോ വത രേ വത്തബ്ബേ, നനു ഭഗവാ സക്കസ്സ ദേവാനമിന്ദസ്സ
ഗോപകവത്ഥുവണ്ണനാ
൩൫൩. സീലേസു പരിപൂരകാരിനീതി പഞ്ചസു സീലേസു പരിപൂരകാരിനീ. ഇത്ഥിത്തം വിരാജെത്വാതി ഇത്ഥിത്തം നാമ അലം, ന ഹി ഇത്ഥിത്തേ ഠത്വാ ചക്കവത്തിസിരിം, ന സക്കമാരബ്രഹ്മസിരിയോ പച്ചനുഭവിതും, ന പച്ചേകബോധിം, ന സമ്മാസമ്ബോധിം ഗന്തും സക്കാതി ഏവം ഇത്ഥിത്തം വിരാജേതി നാമ. മഹന്തമിദം പുരിസത്തം നാമ സെട്ഠം ഉത്തമം, എത്ഥ ഠത്വാ സക്കാ ഏതാ സമ്പത്തിയോ പാപുണിതുന്തി ഏവം ഹീനം ഗന്ധബ്ബകായന്തി ഹീനം ലാമകം ഗന്ധബ്ബനികായം. കസ്മാ പന തേ പരിസുദ്ധസീലാ തത്ഥ ഉപ്പന്നാതി? പുബ്ബനികന്തിയാ. പുബ്ബേപി കിര നേസം ഏതദേവ വസിതട്ഠാനം, തസ്മാ നികന്തിവസേന തത്ഥ ഉപ്പന്നാ. ഉപട്ഠാനന്തി ഉപട്ഠാനസാലം. പാരിചരിയന്തി പരിചരണഭാവം. ഗീതവാദിതേഹി അമ്ഹേ പരിചരിസ്സാമാതി ആഗച്ഛന്തി.
പടിചോദേസീതി സാരേസി. സോ കിര തേ ദിസ്വാ ‘‘ഇമേ ദേവപുത്താ അതിവിയ വിരോചെന്തി അതിവണ്ണവന്തോ, കിം നു ഖോ കമ്മം കത്വാ ആഗതാ’’തി ആവജ്ജന്തോ ‘‘ഭിക്ഖൂ അഹേസു’’ന്തി അദ്ദസ. തതോ ‘‘ഭിക്ഖൂ ഹൊന്തു, സീലേസു പരിപൂരകാരിനോ’’തി ഉപധാരെന്തോ ‘‘പരിപൂരകാരിനോ’’തി അദ്ദസ. ‘‘പരിപൂരകാരിനോ ഹൊന്തു, അഞ്ഞോ ഗുണോ അത്ഥി കുതോമുഖാ നാമാതിആദീഹി വചനേഹി പടിചോദേസി.
തത്ഥ കുതോമുഖാതി ഭഗവതി അഭിമുഖേ ധമ്മം ദേസെന്തേ തുമ്ഹേ കുതോമുഖാ കിം അഞ്ഞാ വിഹിതാ ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകയമാനാ ഉദാഹു നിദ്ദായമാനാ? ദുദ്ദിട്ഠരൂപന്തി ദുദ്ദിട്ഠസഭാവം ദട്ഠും അയുത്തം സഹധമ്മികേതി ഏകസ്സ സത്ഥു സാസനേ സമാചിണ്ണധമ്മേ കതപുഞ്ഞേ. തേസം ഭന്തേതി തേസം ഗോപകേന ദേവപുത്തേന ഏവം വത്വാ പുന ‘‘അഹോ തുമ്ഹേ നില്ലജ്ജാ അഹിരികാ’’തിആദീഹി വചനേഹി പടിചോദിതാനം ദ്വേ ദേവാ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സതിം പടിലഭിംസു.
കായം ബ്രഹ്മപുരോഹിതന്തി തേ കിര ചിന്തയിംസു – ‘‘നടേഹി നാമ നച്ചന്തേഹി ഗായന്തേഹി വാദെന്തേഹി ആഗന്ത്വാ ദായോ നാമ ലഭിതബ്ബോ അസ്സ, അയം പന
തത്ഥ ദിട്ഠേവ ധമ്മേതി തസ്മിഞ്ഞേവ അത്തഭാവേ ഝാനസതിം പടിലഭിംസു. തത്ഥേവ ഠത്വാ ചുതാ പന കായം ബ്രഹ്മപുരോഹിതം ബ്രഹ്മപുരോഹിതസരീരം പടിലഭിംസൂതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ഏകോ പന ദേവോതി ഏകോ ദേവപുത്തോ നികന്തിം ഛിന്ദിതും അസക്കൊന്തോ കാമേ അജ്ഝവസി, തത്ഥേവ ആവാസികോ അഹോസി.
൩൫൪. സങ്ഘഞ്ചുപട്ഠാസിന്തി സങ്ഘഞ്ച ഉപട്ഠാസിം.
സുധമ്മതായാതി ധമ്മസ്സ സുന്ദരഭാവേന. തിദിവൂപപന്നോതി തിദിവേ തിദസപുരേ ഉപപന്നോ. ഗന്ധബ്ബകായൂപഗതേ വസീനേതി ഗന്ധബ്ബകായം ആവാസികോ ഹുത്വാ ഉപഗതേ. യേ ച മയം പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതാതി യേ പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതാ മയം അന്നേന പാനേന ഉപട്ഠഹിമ്ഹാതി ഇമിനാ സദ്ധിം യോജെത്വാ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
പാദൂപസങ്ഗയ്ഹാതി സകേ നിവേസനേതി അത്തനോ ഘരേ. ഇമസ്സാപി പദസ്സ ഉപട്ഠഹിമ്ഹാതി ഇമിനാവ സമ്ബന്ധോ.
പച്ചത്തം വേദിതബ്ബോതി അത്തനാവ വേദിതബ്ബോ. അരിയാന സുഭാസിതാനീതി തുമ്ഹേഹി വുച്ചമാനാനി ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം സുഭാസിതാനി.
തുമ്ഹേ പന സെട്ഠമുപാസമാനാതി ഉത്തമം ബുദ്ധം ഭഗവന്തം ഉപാസമാനാ അനുത്തരേ ബുദ്ധസാസനേ വാ. ബ്രഹ്മചരിയന്തി സെട്ഠചരിയം. ഭവതൂപപത്തീതി ഭവന്താനം ഉപപത്തി.
അഗാരേ വസതോ മയ്ഹന്തി ഘരമജ്ഝേ വസന്തസ്സ മയ്ഹം.
സ്വജ്ജാതി സോ അജ്ജ. ഗോതമസാവകേനാതി ഇധ ഗോപകോ ഗോതമസാവകോതി വുത്തോ. സമെച്ചാതി സമാഗന്ത്വാ.
ഹന്ദ വിയായാമ ബ്യായാമാതി ഹന്ദ ഉയ്യമാമ ബ്യായമാമ. മാ നോ മയം പരപെസ്സാ അഹുമ്ഹാതി നോതി നിപാതമത്തം, മാ മയം പരസ്സ പേസനകാരകാവ അഹുമ്ഹാതി അത്ഥോ. ഗോതമസാസനാനീതി ഇധ പകതിയാ പടിവിദ്ധം പഠമജ്ഝാനമേവ ഗോതമസാസനാനീതി വുത്തം, തം അനുസ്സരം അനുസ്സരിത്വാതി അത്ഥോ.
ചിത്താനി വിരാജയിത്വാതി പഞ്ചകാമഗുണികചിത്താനി വിരാജയിത്വാ. കാമേസു ആദീനവന്തി വിക്ഖമ്ഭനവസേന പഠമജ്ഝാനേന കാമേസു ആദീനവം അദ്ദസംസു, സമുച്ഛേദവസേന തതിയമഗ്ഗേന. കാമസംയോജനബന്ധനാനീതി കാമസഞ്ഞോജനാനി ച കാമബന്ധനാനി ച. പാപിമയോഗാനീതി പാപിമതോ മാരസ്സ യോഗഭൂതാനി, ബന്ധനഭൂതാനീതി അത്ഥോ. ദുരച്ചയാനീതി ദുരതിക്കമാനി. സഇന്ദാ ദേവാ സപജാപതികാതി ഇന്ദം ജെട്ഠകം കത്വാ ഉപവിട്ഠാ സഇന്ദാ പജാപതിം ദേവരാജാനം ജെട്ഠകം കത്വാ ഉപവിട്ഠാ സപജാപതികാ. സഭായുപവിട്ഠാതി സഭായം ഉപവിട്ഠാ, നിസിന്നാതി അത്ഥോ.
വീരാതി സൂരാ. വിരാഗാതി വീതരാഗാ. വിരജം കരൊന്താതി വിരജം അനാഗാമിമഗ്ഗം കരൊന്താ ഉപ്പാദെന്താ. നാഗോവ സന്നാനി ഗുണാനീതി കാമസഞ്ഞോജനബന്ധനാനി ഛെത്വാ ദേവേ താവതിംസേ അതിക്കമിംസു. സംവേഗജാതസ്സാതി ജാതസംവേഗസ്സ സക്കസ്സ.
കാമാഭിഭൂതി സതിയാ വിഹീനാതി ഝാനസതിവിരഹിതാ.
തിണ്ണം തേസന്തി തേസു തീസു ജനേസു. ആവസിനെത്ഥ ഏകോതി തത്ഥ ഹീനേ കായേ ഏകോയേവ ആവാസികോ ജാതോ. സമ്ബോധിപഥാനുസാരിനോതി അനാഗാമിമഗ്ഗാനുസാരിനോ. ദേവേപി ഹീളെന്തീതി ദ്വേ ദേവലോകേ
ഏതാദിസീ ധമ്മപ്പകാസനെത്ഥാതി എത്ഥ സാസനേ ഏവരൂപാ ധമ്മപ്പകാസനാ, യായ സാവകാ ഏതേഹി ഗുണേഹി സമന്നാഗതാ ഹൊന്തി. ന തത്ഥ കിം കങ്ഖതി കോചി സാവകോതി കിം തത്ഥ തേസു സാവകേസു കോചി ഏകസാവകോപി ബുദ്ധാദീസു വാ ചാതുദ്ദിസഭാവേ വാ ന കങ്ഖതി ‘‘സബ്ബദിസാസു അസജ്ജമാനോ അഗയ്ഹമാനോ വിഹരതീ’’തി. ഇദാനി ഭഗവതോ വണ്ണം ഭണന്തോ ‘‘നിതിണ്ണഓഘം വിചികിച്ഛഛിന്നം, ബുദ്ധം നമസ്സാമ ജിനം ജനിന്ദ’’ന്തി ആഹ. തത്ഥ വിചികിച്ഛഛിന്നന്തി ഛിന്നവിചികിച്ഛം. ജനിന്ദന്തി സബ്ബലോകുത്തമം.
യം തേ ധമ്മന്തി യം തവ ധമ്മം. അജ്ഝഗംസു തേതി തേ ദേവപുത്താ അധിഗതാ. കായം ബ്രഹ്മപുരോഹിതന്തി അമ്ഹാകം പസ്സന്താനംയേവ ബ്രഹ്മപുരോഹിതസരീരം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യം തവ ധമ്മം ജാനിത്വാ തേസം തിണ്ണം ജനാനം തേ ദ്വേ വിസേസഗൂ അമ്ഹാകം പസ്സന്താനംയേവ കായം ബ്രഹ്മപുരോഹിതം അധിഗന്ത്വാ മഗ്ഗഫലവിസേസം അജ്ഝഗംസു, മയമ്പി തസ്സ ധമ്മസ്സ പത്തിയാ ആഗതമ്ഹാസി മാരിസാതി. ആഗതമ്ഹസേതി സമ്പത്തമ്ഹ. കതാവകാസാ ഭഗവതാ, പഞ്ഹം പുച്ഛേമു മാരിസാതി സചേ നോ ഭഗവാ ഓകാസം കരോതി, അഥ ഭഗവതാ കതാവകാസാ ഹുത്വാ പഞ്ഹം, മാരിസ, പുച്ഛെയ്യാമാതി അത്ഥോ.
മഘമാണവവത്ഥു
൩൫൫. ദീഘരത്തം വിസുദ്ധോ ഖോ അയം യക്ഖോതി ചിരകാലതോ പഭുതി വിസുദ്ധോ. കീവ ചിരകാലതോ? അനുപ്പന്നേ ബുദ്ധേ മഗധരട്ഠേ മചലഗാമകേ മഘമാണവകാലതോ പട്ഠായ. തദാ കിരേസ ഏകദിവസം കാലസ്സേവ വുട്ഠായ ഗാമമജ്ഝേ മനുസ്സാനം ഗാമകമ്മകരണട്ഠാനം ഗന്ത്വാ അത്തനോ ഠിതട്ഠാനം പാദന്തേനേവ പംസുകചവരം അപനെത്വാ രമണീയമകാസി, അഞ്ഞോ ആഗന്ത്വാ തത്ഥ അട്ഠാസി. സോ താവതകേനേവ സതിം പടിലഭിത്വാ മജ്ഝേ ഗാമസ്സ ഖലമണ്ഡലമത്തം ഠാനം സോധെത്വാ വാലുകം ഓകിരിത്വാ
അഥസ്സ
സോ കാലസ്സേവ വുട്ഠായ യാഗും പിവിത്വാ വാസിഫരസുകുദാലമുസലഹത്ഥോ ചതുമഹാപഥം ഗന്ത്വാ മുസലേന പാസാണേ ഉച്ചാലെത്വാ പവട്ടേതി, യാനാനം അക്ഖപടിഘാതരുക്ഖേ ഹരതി, വിസമം സമം കരോതി, ചതുമഹാപഥേ സാലം കരോതി, പൊക്ഖരണിം ഖണതി, സേതും ബന്ധതി, ഏവം ദിവസം കമ്മം കത്വാ അത്ഥങ്ഗതേ സൂരിയേ ഘരം ഏതി. തം അഞ്ഞോ പുച്ഛി – ‘‘ഭോ, മഘ, ത്വം പാതോവ നിക്ഖമിത്വാ സായം അരഞ്ഞതോ ഏസി, കിം കമ്മം കരോസീ’’തി? പുഞ്ഞകമ്മം കരോമി. സഗ്ഗഗാമിമഗ്ഗം സോധേമീതി. കിമിദം, ഭോ, പുഞ്ഞം നാമാതി? ത്വം ന ജാനാസീതി? ആമ, ന ജാനാമീതി. നഗരം ഗതകാലേ ദിട്ഠപുബ്ബാ തേ രാജരാജമഹാമത്താദയോതി? ആമ, ദിട്ഠപുബ്ബാതി. പുഞ്ഞകമ്മം കത്വാ തേഹി തം ഠാനം ലദ്ധം, അഹമ്പി ഏവംവിധസമ്പത്തിദായകം കമ്മം കരോമി. ‘‘ചന്ദോ നാമ ദേവപുത്തോ, സൂരിയോ നാമ ദേവപുത്തോ’’തി സുതപുബ്ബം തയാതി? ആമ സുതപുബ്ബന്തി. ഏതസ്സ സഗ്ഗസ്സ ഗമനമഗ്ഗം അഹം സോധേമീതി. ഇദം പന പുഞ്ഞകമ്മം കിം തവേവ വട്ടതി, അഞ്ഞസ്സ ന വട്ടതീതി? ന കസ്സചേതം വാരിതന്തി. യദി ഏവം സ്വേ അരഞ്ഞം ഗമനകാലേ മയ്ഹമ്പി സദ്ദം ദേഹീതി. പുനദിവസേ തം ഗഹെത്വാ ഗതോ, ഏവം തസ്മിം ഗാമേ തെത്തിംസ മനുസ്സാ തരുണവയാ സബ്ബേ തസ്സേവ അനുവത്തകാ അഹേസും. തേ ഏകച്ഛന്ദാ ഹുത്വാ പുഞ്ഞകമ്മാനി കരൊന്താ വിചരന്തി. യം ദിസം ഗച്ഛന്തി, മഗ്ഗം സമം കരൊന്താ ഏകദിവസേനേവ കരൊന്തി, പൊക്ഖരണിം ഖണന്താ, സാലം കരൊന്താ, സേതും ബന്ധന്താ ഏകദിവസേനേവ നിട്ഠാപെന്തി.
അഥ നേസം ഗാമഭോജകോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം പുബ്ബേ ഏതേസു സുരം പിവന്തേസു പാണഘാതാദീനി കരൊന്തേസു ച കഹാപണാദിവസേന ചേവ ദണ്ഡബലിവസേന ച ധനം ലഭാമി. ഇദാനി ഏതേസം പുഞ്ഞകരണകാലതോ പട്ഠായ എത്തകോ ആയോ നത്ഥി, ഹന്ദ നേ രാജകുലേ പരിഭിന്ദാമീ’’തി രാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ
ഗാമഭോജകോപി തേ നെത്വാ രഞ്ഞോ ദസ്സേസി. രാജാ അനുപപരിക്ഖിത്വായേവ ‘‘ഹത്ഥിനാ മദ്ദാപേഥാ’’തി ആഹ. തേസു നീയമാനേസു മഘോ ഇതരേ ആഹ – ‘‘ഭോ, സക്ഖിസ്സഥ മമ വചനം കാതു’’ന്തി? തവ വചനം കരൊന്തായേവമ്ഹ ഇമം ഭയം പത്താ, ഏവം സന്തേപി തവ വചനം കരോമ, ഭണ ഭോ, കിം കരോമാതി? എത്ഥ ഭോ വട്ടേ ചരന്താനം നാമ നിബദ്ധം ഏതം, കിം പന തുമ്ഹേ ചോരാതി? ന ചോരമ്ഹാതി. ഇമസ്സ ലോകസ്സ സച്ചകിരിയാ നാമ അവസ്സയോ, തസ്മാ സബ്ബേപി ‘‘യദി അമ്ഹേ ചോരാ, ഹത്ഥീ മദ്ദതു, അഥ ന ചോരാ, മാ മദ്ദതൂ’’തി സച്ചകിരിയം കരോഥാതി. തേ തഥാ അകംസു. ഹത്ഥീ ഉപഗന്തുമ്പി ന സക്കോതി, വിരവന്തോ പലായതി, ഹത്ഥിം തുത്തതോമരങ്കുസേഹി കൊട്ടെന്താപി ഉപനേതും ന സക്കൊന്തി. ‘‘ഹത്ഥിം ഉപനേതും ന സക്കോമാ’’തി രഞ്ഞോ ആരോചേസും. തേന ഹി ഉപരി കടേന പടിച്ഛാദെത്വാ മദ്ദാപേഥാതി. ഉപരി കടേ ദിന്നേ ദിഗുണരവം വിരവന്തോ പലായതി.
രാജാ സുത്വാ പേസുഞ്ഞകാരകം പക്കോസാപെത്വാ ആഹ – ‘‘താത, ഹത്ഥീ മദ്ദിതും ന ഇച്ഛതീ’’തി? ആമ, ദേവ, ജെട്ഠകമാണവോ മന്തം ജാനാതി, മന്തസ്സേവ അയമാനുഭാവോതി. രാജാ തം പക്കോസാപെത്വാ ‘‘മന്തോ കിര തേ അത്ഥീ’’തി പുച്ഛി? നത്ഥി, ദേവ, മയ്ഹം
അയം തുമ്ഹേ കിമത്ഥം പിസുണേസീതി? അമ്ഹാകം പമത്തകാലേ ഇദഞ്ചിദഞ്ച ലഭതി, അപ്പമത്തകാലേ തം നത്ഥി, ഏതേന കാരണേനാതി. താത, അയം ഹത്ഥീ നാമ തിരച്ഛാനോ, സോപി തുമ്ഹാകം
മഘസ്സ ഗേഹേ സുജാതാ, സുധമ്മാ, ചിത്താ, നന്ദാതി ചതസ്സോ ഭരിയായോ അഹേസും. സുധമ്മാ വഡ്ഢകിം പുച്ഛതി – ‘‘താത, ഇമേ സഹായാ കാലസ്സേവ ഗന്ത്വാ സായം എന്തി, കിം കമ്മം കരൊന്തീ’’തി? ‘‘സാലം കരൊന്തി, അമ്മാ’’തി. ‘‘താത, മയ്ഹമ്പി സാലായ പത്തിം കത്വാ ദേഹീ’’തി. ‘‘ഇത്ഥീഹി അപത്തികം
അഥ നിട്ഠിതേ ദബ്ബസമ്ഭാരകമ്മേ ഭൂമികമ്മതോ പട്ഠായ ചയബന്ധനഥമ്ഭുസ്സാപന സങ്ഘാടയോജന കണ്ണികമഞ്ചബന്ധനേസു കതേസു സോ വഡ്ഢകീ കണ്ണികമഞ്ചേ നിസീദിത്വാ ചതൂഹി ദിസാഹി ഗോപാനസിയോ ഉക്ഖിപിത്വാ ‘‘ഭോ ഏകം പമുട്ഠം അത്ഥീ’’തി ആഹ. കിം ഭോ പമുട്ഠം, സബ്ബമേവ ത്വം പമുസ്സസീതി. ഇമാ ഭോ ഗോപാനസിയോ കത്ഥ പതിട്ഠഹിസ്സന്തീതി? കണ്ണികാ നാമ ലദ്ധും വട്ടതീതി. കുഹിം ഭോ ഇദാനി സക്കാ ലദ്ധുന്തി? കുലാനം ഗേഹേ സക്കാ ലദ്ധുന്തി. ആഹിണ്ഡന്താ പുച്ഛഥാതി. തേ അന്തോഗാമം പവിസിത്വാ പുച്ഛിത്വാ സുധമ്മായ ഘരദ്വാരേ ‘‘ഇമസ്മിം ഘരേ കണ്ണികാ അത്ഥീ’’തി
തതോ വഡ്ഢകീ ‘‘കിം ന ലദ്ധാ, താത, കണ്ണികാ’’തി പുച്ഛി. തേ തമത്ഥം ആരോചയിംസു. വഡ്ഢകീ കണ്ണികമഞ്ചേ നിസിന്നോവ ആകാസം ഉല്ലോകെത്വാ ‘‘ഭോ അജ്ജ നക്ഖത്തം സുന്ദരം, ഇദം അഞ്ഞം സംവച്ഛരം അതിക്കമിത്വാ സക്കാ ലദ്ധും, തുമ്ഹേഹി ച ദുക്ഖേന ആഭതാ ദബ്ബസമ്ഭാരാ, തേ സകലസംവച്ഛരേന ഇമസ്മിഞ്ഞേവ ഠാനേ പൂതികാ ഭവിസ്സന്തി. ദേവലോകേ നിബ്ബത്തകാലേ തസ്സാപി ഏകസ്മിം കോണേ സാലാ ഹോതു, ആഹരഥ ന’’ന്തി ആഹ. സാപി യാവ തേ ന പുന ആഗച്ഛന്തി, താവ കണ്ണികായ ഹെട്ഠിമതലേ ‘‘അയം സാലാ സുധമ്മാ നാമാ’’തി അക്ഖരാനി ഛിന്ദാപെത്വാ അഹതേന വത്ഥേന വേഠെത്വാ ഠപേസി. കമ്മികാ ആഗന്ത്വാ – ‘‘ആഹര, രേ കണ്ണികം
ഏകോ മഹാഗാമികമനുസ്സോ ഉദ്ധം ഉല്ലോകെന്തോ അക്ഖരാനി ദിസ്വാ ‘‘കിം, ഭോ, ഇദ’’ന്തി അക്ഖരഞ്ഞും മനുസ്സം പക്കോസാപെത്വാ ദസ്സേസി. സോ ‘‘സുധമ്മാ
സാലം തിധാ വിഭജിംസു, ഏകസ്മിം കൊട്ഠാസേ ഇസ്സരാനം വസനട്ഠാനം അകംസു, ഏകസ്മിം ദുഗ്ഗതാനം, ഏകസ്മിം ഗിലാനാനം. തെത്തിംസ ജനാ തെത്തിംസ ഫലകാനി പഞ്ഞപെത്വാ ഹത്ഥിസ്സ സഞ്ഞം അദംസു – ‘‘ആഗന്തുകോ ആഗന്ത്വാ യസ്സ അത്ഥതേ ഫലകേ നിസീദതി, തം ഗഹെത്വാ ഫലകസാമികസ്സേവ ഗേഹേ പതിട്ഠപേഹി. തസ്സ പാദപരികമ്മപിട്ഠിപരികമ്മഖാദനീയഭോജനീയസയനാനി സബ്ബാനി ഫലകസാമികസ്സേവ ഭാരോ ഭവിസ്സതീ’’തി. ഹത്ഥീ ആഗതാഗതം ഗഹെത്വാ ഫലകസാമികസ്സ ഗേഹം നേതി, സോ തസ്സ തം ദിവസം കത്തബ്ബം കരോതി.
മഘമാണവോ സാലതോ അവിദൂരേ ഠാനേ കോവിളാരരുക്ഖം രോപാപേസി, മൂലേ ചസ്സ പാസാണഫലകം അത്ഥരി. നന്ദാ നാമസ്സ ഭരിയാ അവിദൂരേ പൊക്ഖരണിം ഖണാപേസി, ചിത്താ മാലാവച്ഛേ
മഘോ യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചവിത്വാ താവതിംസഭവനേ സക്കോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, തേപി തെത്തിംസ ഗാമികമനുസ്സാ
സക്കോ ദേവരാജാ സുധമ്മായ ദേവസഭായ യോജനികേ സുവണ്ണപല്ലങ്കേ നിസിന്നോ തിയോജനികേ സേതച്ഛത്തേ ധാരിയമാനേ തേഹി ദേവപുത്തേഹി താഹി ദേവകഞ്ഞാഹി അഡ്ഢതിയാഹി നാടകകോടീഹി ദ്വീസു ദേവലോകേസു ദേവതാഹി ച പരിവാരിതോ മഹാസമ്പത്തിം ഓലോകെന്തോ താ തിസ്സോ ഇത്ഥിയോ ദിസ്വാ ‘‘ഇമാ താവ പഞ്ഞായന്തി, സുജാതാ കുഹി’’ന്തി ഓലോകെന്തോ ‘‘അയം മമ വചനം അകത്വാ ഗിരികന്ദരായ ബകസകുണികാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്താ’’തി ദിസ്വാ ദേവലോകതോ ഓതരിത്വാ തസ്സാ സന്തികം ഗതോ. സാ ദിസ്വാവ സഞ്ജാനിത്വാ അധോമുഖാ ജാതാ. ‘‘ബാലേ, ഇദാനി കിം സീസം ന ഉക്ഖിപസി? ത്വം മമ വചനം അകത്വാ അത്തഭാവമേവ മണ്ഡയമാനാ വീതിനാമേസി. സുധമ്മായ ച നന്ദായ ച ചിത്തായ ച മഹാസമ്പത്തി നിബ്ബത്താ, ഏഹി അമ്ഹാകം സമ്പത്തിം പസ്സാ’’തി ദേവലോകം നെത്വാ നന്ദായ പൊക്ഖരണിയാ പക്ഖിപിത്വാ പല്ലങ്കേ നിസീദി.
നാടകിത്ഥിയോ ‘‘കുഹിം ഗതത്ഥ, മഹാരാജാ’’തി പുച്ഛിംസു. സോ അനാരോചേതുകാമോപി താഹി നിപ്പീളിയമാനോ ‘‘സുജാതായ സന്തിക’’ന്തി ആഹ. കുഹിം നിബ്ബത്താ, മഹാരാജാതി? കന്ദരപാദേതി. ഇദാനി കുഹിന്തി? നന്ദാപൊക്ഖരണിയം മേ വിസ്സട്ഠാതി. ഏഥ, ഭോ, അമ്ഹാകം അയ്യം പസ്സാമാതി സബ്ബാ തത്ഥ അഗമംസു. സാ പുബ്ബേ സബ്ബജെട്ഠികാ ഹുത്വാ താ അവമഞ്ഞിത്ഥ. ഇദാനി
സക്കോ
സക്കോ ‘‘കുഹിം നിബ്ബത്താ’’തി ഓലോകെന്തോ ദിസ്വാ ‘‘തതോ ഇധ ആനേതും ന സക്കാ, ജീവിതവുത്തിമസ്സാ ദസ്സാമീ’’തി സുവണ്ണഏളാലുകാനം യാനകം പൂരെത്വാ മജ്ഝേ ഗാമസ്സ മഹല്ലകവേസേന നിസീദിത്വാ ‘‘ഏളാലുകാനി ഗണ്ഹഥാ’’തി ഉക്കുട്ഠിമകാസി. സമന്താ ഗാമവാസികാ ആഗന്ത്വാ ‘‘ദേഹി, താതാ’’തി ആഹംസു. അഹം സീലരക്ഖകാനം ദേമി, തുമ്ഹേ സീലം രക്ഖഥാതി. താത മയം സീലം നാമ കീദിസന്തിപി ന ജാനാമ, മൂലേന ദേഹീതി. ‘‘സീലരക്ഖകാനംയേവ ദമ്മീ’’തി ആഹ. ‘‘ഏഥ, രേ കോസി അയം ഏളാലുകമഹല്ലകോ’’തി സബ്ബേ നിവത്തിംസു.
സാ ദാരികാ പുച്ഛി – ‘‘അമ്മ, തുമ്ഹേ ഏളാലുകത്ഥായ ഗതാ തുച്ഛഹത്ഥാവ ആഗതാ’’തി. കോസി, അമ്മ, ഏളാലുകമഹല്ലകോ ‘‘അഹം സീലരക്ഖകാനം ദമ്മീ’’തി വദതി, നൂനിമസ്സ ദാരികാ സീലം ഖാദിത്വാ വത്തന്തി, മയം സീലമേവ ന ജാനാമാതി. സാ ‘‘മയ്ഹം ആനീതം ഭവിസ്സതീ’’തി ഗന്ത്വാ ‘‘ഏളാലുകം, താത, ദേഹീ’’തി ആഹ. ‘‘ത്വം സീലാനി രക്ഖസി അമ്മാ’’തി? ‘‘ആമ, താത രക്ഖാമീ’’തി. ഇദം മയാ തുയ്ഹമേവ ആഭതന്തി ഗേഹദ്വാരേ യാനേന സദ്ധിം ഠപെത്വാ പക്കാമി. സാപി യാവജീവം സീലം രക്ഖിത്വാ ചവിത്വാ വേപചിത്തിഅസുരസ്സ ധീതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. സീലനിസ്സന്ദേന
സക്കോ ‘‘കുഹിം നിബ്ബത്താ’’തി ഓലോകെന്തോ ‘‘അസുരഭവനേ നിബ്ബത്താ, അജ്ജസ്സാ വിവാഹമങ്ഗലം കരിസ്സന്തീ’’തി ദിസ്വാ ‘‘ഇദാനി യംകിഞ്ചി കത്വാ ആനേതബ്ബാ മയാ’’തി അസുരവണ്ണം നിമ്മിനിത്വാ ഗന്ത്വാ അസുരാനം അന്തരേ അട്ഠാസി. ‘‘തവ
ഏവം മചലഗാമകേ മഘമാണവകാലതോ പട്ഠായ വിസുദ്ധഭാവമസ്സ സമ്പസ്സന്തോ ഭഗവാ ‘‘ദീഘരത്തം വിസുദ്ധോ ഖോ അയം യക്ഖോ’’തി ആഹ. അത്ഥസഞ്ഹിതന്തി അത്ഥനിസ്സിതം കാരണനിസ്സിതം.
പഞ്ഹവെയ്യാകരണവണ്ണനാ
൩൫൭. കിം സംയോജനാതി കിം ബന്ധനാ, കേന ബന്ധനേന ബദ്ധാ ഹുത്വാ. പുഥുകായാതി ബഹുജനാ. അവേരാതി അപ്പടിഘാ. അദണ്ഡാതി ആവുധദണ്ഡധനദണ്ഡവിനിമുത്താ. അസപത്താതി അപച്ചത്ഥികാ. അബ്യാപജ്ജാതി വിഗതദോമനസ്സാ. വിഹരേമു അവേരിനോതി അഹോ വത കേനചി സദ്ധിം അവേരിനോ വിഹരെയ്യാമ, കത്ഥചി കോപം ന ഉപ്പാദെത്വാ അച്ഛരായ ഗഹിതകം ജങ്ഘസഹസ്സേന സദ്ധിം പരിഭുഞ്ജെയ്യാമാതി ദാനം ദത്വാ പൂജം കത്വാ ച പത്ഥയന്തി. ഇതി ച നേസം ഹോതീതി ഏവഞ്ച നേസം അയം പത്ഥനാ ഹോതി. അഥ ച പനാതി ഏവം പത്ഥനായ സതിപി.
ഇസ്സാമച്ഛരിയസംയോജനാതി പരസമ്പത്തിഖീയനലക്ഖണാ ഇസ്സാ, അത്തസമ്പത്തിയാ പരേഹി സാധാരണഭാവസ്സ
ആവാസമച്ഛരിയേന
അപിച ആവാസമച്ഛരിയേന ലോഹഗേഹേ പച്ചതി. കുലമച്ഛരിയേന അപ്പലാഭോ ഹോതി. ലാഭമച്ഛരിയേന ഗൂഥനിരയേ നിബ്ബത്തതി. വണ്ണമച്ഛരിയേന ഭവേ നിബ്ബത്തസ്സ വണ്ണോ നാമ ന ഹോതി. ധമ്മമച്ഛരിയേന കുക്കുളനിരയേ നിബ്ബത്തതി. ഇദം പന ഇസ്സാമച്ഛരിയസംയോജനം സോതാപത്തിമഗ്ഗേന പഹീയതി. യാവ തം നപ്പഹീയതി, താവ ദേവമനുസ്സാ അവേരതാദീനി പത്ഥയന്താപി വേരാദീഹി ന പരിമുച്ചന്തിയേവ.
തിണ്ണാ മെത്ഥ കങ്ഖാതി ഏതസ്മിം പഞ്ഹേ മയാ തുമ്ഹാകം വചനം സുത്വാ കങ്ഖാ തിണ്ണാതി വദതി, ന മഗ്ഗവസേന തിണ്ണകങ്ഖതം ദീപേതി. വിഗതാ കഥംകഥാതി ഇദം കഥം, ഇദം കഥന്തി അയമ്പി കഥംകഥാ വിഗതാ.
൩൫൮. നിദാനാദീനി വുത്തത്ഥാനേവ. പിയാപ്പിയനിദാനന്തി പിയസത്തസങ്ഖാരനിദാനം മച്ഛരിയം, അപ്പിയസത്തസങ്ഖാരനിദാനാ ഇസ്സാ. ഉഭയം വാ ഉഭയനിദാനം. പബ്ബജിതസ്സ ഹി സദ്ധിവിഹാരികാദയോ, ഗഹട്ഠസ്സ പുത്താദയോ ഹത്ഥിഅസ്സാദയോ വാ സത്താ പിയാ ഹൊന്തി കേളായിതാ മമായിതാ, മുഹുത്തമ്പി തേ അപസ്സന്തോ അധിവാസേതും ന സക്കോതി. സോ അഞ്ഞം താദിസം പിയസത്തം ലഭന്തം ദിസ്വാ ഇസ്സം കരോതി. ‘‘ഇമിനാ അമ്ഹാകം കിഞ്ചി കമ്മം അത്ഥി, മുഹുത്തം താവ
ഛന്ദനിദാനന്തി എത്ഥ പരിയേസനഛന്ദോ, പടിലാഭഛന്ദോ, പരിഭോഗഛന്ദോ, സന്നിധിഛന്ദോ, വിസ്സജ്ജനഛന്ദോതി പഞ്ചവിധോ ഛന്ദോ.
കതമോ പരിയേസനഛന്ദോ? ഇധേകച്ചോ അതിത്തോ ഛന്ദജാതോ രൂപം പരിയേസതി, സദ്ദം. ഗന്ധം. രസം. ഫൊട്ഠബ്ബം പരിയേസതി, ധനം പരിയേസതി. അയം പരിയേസനഛന്ദോ.
കതമോ പടിലാഭഛന്ദോ? ഇധേകച്ചോ അതിത്തോ ഛന്ദജാതോ രൂപം പടിലഭതി, സദ്ദം. ഗന്ധം. രസം. ഫൊട്ഠബ്ബം പടിലഭതി, ധനം പടിലഭതി. അയം പടിലാഭഛന്ദോ.
കതമോ പരിഭോഗഛന്ദോ? ഇധേകച്ചോ അതിത്തോ ഛന്ദജാതോ രൂപം പരിഭുഞ്ജതി, സദ്ദം. ഗന്ധം. രസം. ഫൊട്ഠബ്ബം പരിഭുഞ്ജതി, ധനം പരിഭുഞ്ജതി. അയം പരിഭോഗഛന്ദോ.
കതമോ സന്നിധിഛന്ദോ? ഇധേകച്ചോ അതിത്തോ ഛന്ദജാതോ ധനസന്നിചയം കരോതി ‘‘ആപദാസു ഭവിസ്സതീ’’തി. അയം സന്നിധിഛന്ദോ.
കതമോ വിസ്സജ്ജനഛന്ദോ? ഇധേകച്ചോ അതിത്തോ ഛന്ദജാതോ ധനം വിസ്സജ്ജേതി, ഹത്ഥാരോഹാനം, അസ്സാരോഹാനം, രഥികാനം, ധനുഗ്ഗഹാനം – ‘‘ഇമേ മം രക്ഖിസ്സന്തി ഗോപിസ്സന്തി മമായിസ്സന്തി സമ്പരിവാരയിസ്സന്തീ’’തി. അയം വിസ്സജ്ജനഛന്ദോ. ഇമേ പഞ്ച ഛന്ദാ. ഇധ തണ്ഹാമത്തമേവ, തം സന്ധായ ഇദം വുത്തം.
വിതക്കനിദാനോതി എത്ഥ ‘‘ലാഭം പടിച്ച വിനിച്ഛയോ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൨.൧൧൦) ഏവം വുത്തോ വിനിച്ഛയോതി ദ്വേ വിനിച്ഛയാ തണ്ഹാവിനിച്ഛയോ
പപഞ്ചസഞ്ഞാസങ്ഖാനിദാനോതി തയോ പപഞ്ചാ തണ്ഹാപപഞ്ചോ, മാനപപഞ്ചോ, ദിട്ഠിപപഞ്ചോതി. തത്ഥ അട്ഠസതതണ്ഹാവിചരിതം തണ്ഹാപപഞ്ചോ നാമ. നവവിധോ മാനോ മാനപപഞ്ചോ നാമ. ദ്വാസട്ഠി ദിട്ഠിയോ ദിട്ഠിപപഞ്ചോ നാമ. തേസു ഇധ തണ്ഹാപപഞ്ചോ അധിപ്പേതോ. കേനട്ഠേന പപഞ്ചോ? മത്തപമത്താകാരപാപനട്ഠേന പപഞ്ചോ. തംസമ്പയുത്താ സഞ്ഞാ പപഞ്ചസഞ്ഞാ. സങ്ഖാ വുച്ചതി കൊട്ഠാസോ ‘‘സഞ്ഞാനിദാനാ ഹി പപഞ്ചസങ്ഖാ’’തിആദീസു വിയ. ഇതി പപഞ്ചസഞ്ഞാസങ്ഖാനിദാനോതി പപഞ്ചസഞ്ഞാകൊട്ഠാസനിദാനോ വിതക്കോതി അത്ഥോ.
പപഞ്ചസഞ്ഞാസങ്ഖാനിരോധസാരുപ്പഗാമിനിന്തി ഏതിസ്സാ പപഞ്ചസഞ്ഞാസങ്ഖായ ഖയാ നിരോധോ വൂപസമോ, തസ്സ സാരുപ്പഞ്ചേവ തത്ഥ ഗാമിനിം ചാതി സഹ വിപസ്സനായ മഗ്ഗം പുച്ഛതി.
വേദനാകമ്മട്ഠാനവണ്ണനാ
൩൫൯. അഥസ്സ ഭഗവാ സോമനസ്സംപാഹന്തി തിസ്സോ വേദനാ ആരഭി. കിം പന ഭഗവതാ പുച്ഛിതം കഥിതം, അപുച്ഛിതം, സാനുസന്ധികം, അനനുസന്ധികന്തി? പുച്ഛിതമേവ കഥിതം, നോ അപുച്ഛിതം, സാനുസന്ധികമേവ, നോ അനനുസന്ധികം. ദേവതാനഞ്ഹി രൂപതോ അരൂപം പാകടതരം, അരൂപേപി വേദനാ പാകടതരാ. കസ്മാ? ദേവതാനഞ്ഹി കരജകായം സുഖുമം, കമ്മജം ബലവം, കരജകായസ്സ സുഖുമത്താ, കമ്മജസ്സ ബലവത്താ ഏകാഹാരമ്പി അതിക്കമിത്വാ ന തിട്ഠന്തി, ഉണ്ഹപാസാണേ ബ്രഹ്മജാലേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. തസ്മാ ഭഗവാ സക്കസ്സ തിസ്സോ വേദനാ ആരഭി. ദുവിധഞ്ഹി കമ്മട്ഠാനം – രൂപകമ്മട്ഠാനം, അരൂപകമ്മട്ഠാനഞ്ച. രൂപപരിഗ്ഗഹോ, അരൂപപരിഗ്ഗഹോതിപി ഏതദേവ
തിവിധോ ഹി അരൂപകമ്മട്ഠാനേ അഭിനിവേസോ – ഫസ്സവസേന, വേദനാവസേന, ചിത്തവസേനാതി. കഥം? ഏകച്ചസ്സ ഹി സങ്ഖിത്തേന വാ വിത്ഥാരേന വാ പരിഗ്ഗഹിതേ രൂപകമ്മട്ഠാനേ തസ്മിം ആരമ്മണേ ചിത്തചേതസികാനം പഠമാഭിനിപാതോ തം ആരമ്മണം ഫുസന്തോ ഉപ്പജ്ജമാനോ ഫസ്സോ പാകടോ ഹോതി. ഏകച്ചസ്സ തം ആരമ്മണം അനുഭവന്തീ ഉപ്പജ്ജമാനാ വേദനാ പാകടാ ഹോതി. ഏകച്ചസ്സ തം ആരമ്മണം പരിഗ്ഗഹെത്വാ തം വിജാനന്തം ഉപ്പജ്ജമാനം വിഞ്ഞാണം പാകടം ഹോതി.
തത്ഥ യസ്സ ഫസ്സോ പാകടോ ഹോതി, സോപി ന കേവലം ഫസ്സോവ ഉപ്പജ്ജതി, തേന സദ്ധിം തദേവ ആരമ്മണം അനുഭവമാനാ വേദനാപി ഉപ്പജ്ജതി, സഞ്ജാനമാനാ സഞ്ഞാപി, ചേതയമാനാ ചേതനാപി, വിജാനമാനം വിഞ്ഞാണമ്പി ഉപ്പജ്ജതീതി ഫസ്സപഞ്ചമകേയേവ പരിഗ്ഗണ്ഹാതി. യസ്സ വേദനാ പാകടാ ഹോതി, സോപി ന കേവലം വേദനാവ ഉപ്പജ്ജതി, തായ സദ്ധിം തദേവ ആരമ്മണം ഫുസമാനോ ഫസ്സോപി ഉപ്പജ്ജതി, സഞ്ജാനമാനാ സഞ്ഞാപി, ചേതയമാനാ ചേതനാപി, വിജാനമാനം വിഞ്ഞാണമ്പി ഉപ്പജ്ജതീതി ഫസ്സപഞ്ചമകേയേവ പരിഗ്ഗണ്ഹാതി. യസ്സ വിഞ്ഞാണം പാകടം ഹോതി, സോപി ന കേവലം വിഞ്ഞാണമേവ ഉപ്പജ്ജതി, തേന സദ്ധിം തദേവാരമ്മണം ഫുസമാനോ ഫസ്സോപി ഉപ്പജ്ജതി, അനുഭവമാനാ വേദനാപി, സഞ്ജാനമാനാ സഞ്ഞാപി, ചേതയമാനാ ചേതനാപി ഉപ്പജ്ജതീതി ഫസ്സപഞ്ചമകേയേവ പരിഗ്ഗണ്ഹാതി.
സോ ‘‘ഇമേ ഫസ്സപഞ്ചമകാ ധമ്മാ കിം നിസ്സിതാ’’തി ഉപധാരെന്തോ ‘‘വത്ഥുനിസ്സിതാ’’തി പജാനാതി. വത്ഥു നാമ കരജകായോ, യം സന്ധായ വുത്തം
ഇധ പന ഭഗവാ അരൂപകമ്മട്ഠാനം കഥെന്തോ വേദനാസീസേന കഥേസി. ഫസ്സവസേന ഹി വിഞ്ഞാണവസേന വാ കഥിയമാനം ഏതസ്സ ന പാകടം ഹോതി, അന്ധകാരം വിയ ഖായതി. വേദനാവസേന പന പാകടം ഹോതി. കസ്മാ? വേദനാനം ഉപ്പത്തിയാ പാകടതായ. സുഖദുക്ഖവേദനാനഞ്ഹി ഉപ്പത്തി പാകടാ. യദാ സുഖം ഉപ്പജ്ജതി, തദാ സകലം സരീരം ഖോഭെന്തം മദ്ദന്തം ഫരമാനം അഭിസന്ദയമാനം സതധോതസപ്പിം ഖാദാപയന്തം വിയ, സതപാകതേലം മക്ഖയമാനം വിയ, ഘടസഹസ്സേന പരിളാഹം നിബ്ബാപയമാനം വിയ, ‘‘അഹോ സുഖം, അഹോ സുഖ’’ന്തി വാചം നിച്ഛാരയമാനമേവ ഉപ്പജ്ജതി. യദാ ദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജതി, തദാ സകലസരീരം ഖോഭെന്തം മദ്ദന്തം ഫരമാനം അഭിസന്ദയമാനം തത്തഫാലം പവേസെന്തം വിയ, വിലീനതമ്ബലോഹേന ആസിഞ്ചന്തം വിയ, സുക്ഖതിണവനപ്പതിമ്ഹി അരഞ്ഞേ ദാരുഉക്കാകലാപം ഖിപമാനം വിയ ‘‘അഹോ ദുക്ഖം, അഹോ ദുക്ഖ’’ന്തി വിപ്പലാപയമാനമേവ ഉപ്പജ്ജതി. ഇതി സുഖദുക്ഖവേദനാനം ഉപ്പത്തി പാകടാ ഹോതി.
അദുക്ഖമസുഖാ പന ദുദ്ദീപനാ അന്ധകാരേന വിയ അഭിഭൂതാ. സാ സുഖദുക്ഖാനം അപഗമേ സാതാസാതപടിക്ഖേപവസേന മജ്ഝത്താകാരഭൂതാ അദുക്ഖമസുഖാ വേദനാതി നയതോ ഗണ്ഹന്തസ്സ പാകടാ ഹോതി. യഥാ കിം? യഥാ അന്തരാ പിട്ഠിപാസാണം ആരുഹിത്വാ പലാതസ്സ മിഗസ്സ അനുപദം ഗച്ഛന്തോ
ന കേവലഞ്ച ഇധേവ ഏവം ദസ്സേസി, മഹാസതിപട്ഠാനേ, മജ്ഝിമനികായമ്ഹി സതിപട്ഠാനേ, ചൂളതണ്ഹാസങ്ഖയേ, മഹാതണ്ഹാസങ്ഖയേ, ചൂളവേദല്ലസുത്തേ, മഹാവേദല്ലസുത്തേ, രട്ഠപാലസുത്തേ, മാഗണ്ഡിയസുത്തേ, ധാതുവിഭങ്ഗേ, ആനെഞ്ജസപ്പായേ, സകലേ വേദനാസംയുത്തേതി ഏവം അനേകേസു സുത്തന്തേസു പഠമം രൂപകമ്മട്ഠാനം കഥെത്വാ
൩൬൦. അരൂപകമ്മട്ഠാനേ യം തസ്സ പാകടം വേദനാവസേന അഭിനിവേസമുഖം, തമേവ ദസ്സേതും സോമനസ്സംപാഹം, ദേവാനമിന്ദാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ദുവിധേനാതി ദ്വിവിധേന, ദ്വീഹി കൊട്ഠാസേഹീതി അത്ഥോ. ഏവരൂപം സോമനസ്സം ന സേവിതബ്ബന്തി ഏവരൂപം ഗേഹസിതസോമനസ്സം ന സേവിതബ്ബം. ഗേഹസിതസോമനസ്സം നാമ ‘‘തത്ഥ കതമാനി ഛ ഗേഹസിതാനി സോമനസ്സാനി? ചക്ഖുവിഞ്ഞെയ്യാനം രൂപാനം ഇട്ഠാനം കന്താനം മനാപാനം മനോരമാനം ലോകാമിസപടിസംയുത്താനം പടിലാഭം വാ പടിലാഭതോ സമനുപസ്സതോ, പുബ്ബേ വാ പടിലദ്ധപുബ്ബം അതീതം നിരുദ്ധം വിപരിണതം സമനുസ്സരതോ ഉപ്പജ്ജതി സോമനസ്സം, യം ഏവരൂപം സോമനസ്സം, ഇദം വുച്ചതി ഗേഹസിതം സോമനസ്സ’’ന്തി ഏവം ഛസു ദ്വാരേസു വുത്തകാമഗുണനിസ്സിതം സോമനസ്സം (മ॰ നി॰ ൩.൩൦൬).
ഏവരൂപം സോമനസ്സം സേവിതബ്ബന്തി ഏവരൂപം നെക്ഖമ്മസിതം സോമനസ്സം സേവിതബ്ബം. നെക്ഖമ്മസിതം സോമനസ്സം നാമ – ‘‘തത്ഥ കതമാനി ഛ നെക്ഖമ്മസിതാനി സോമനസ്സാനി? രൂപാനം സേവിതബ്ബന്തി ഇദം നെക്ഖമ്മവസേന, വിപസ്സനാവസേന, അനുസ്സതിവസേന, പഠമജ്ഝാനാദിവസേന ച ഉപ്പജ്ജനകസോമനസ്സം സേവിതബ്ബം നാമ.
തത്ഥ യം ചേ സവിതക്കം സവിചാരന്തി തസ്മിമ്പി നെക്ഖമ്മസിതേ സോമനസ്സേ യം നെക്ഖമ്മവസേന, വിപസ്സനാവസേന, അനുസ്സതിവസേന, പഠമജ്ഝാനവസേന ച ഉപ്പന്നം സവിതക്കം സവിചാരം സോമനസ്സന്തി ജാനെയ്യ. യം ചേ അവിതക്കം അവിചാരന്തി യം പന ദുതിയതതിയജ്ഝാനവസേന ഉപ്പന്നം അവിതക്കം അവിചാരം സോമനസ്സന്തി ജാനെയ്യ. യേ അവിതക്കേ അവിചാരേ, തേ പണീതതരേതി ഏതേസുപി ദ്വീസു യം അവിതക്കം അവിചാരം, തം പണീതതരന്തി അത്ഥോ.
ഇമിനാ
൩൬൧. ഏവരൂപം ദോമനസ്സം ന സേവിതബ്ബന്തി ഏവരൂപം ഗേഹസിതദോമനസ്സം ന സേവിതബ്ബം. ഗേഹസിതദോമനസ്സം നാമ – ‘‘തത്ഥ കതമാനി ഛ ഗേഹസിതാനി ദോമനസ്സാനി? ചക്ഖുവിഞ്ഞെയ്യാനം രൂപാനം ഇട്ഠാനം കന്താനം മനാപാനം മനോരമാനം ലോകാമിസപടിസംയുത്താനം അപ്പടിലാഭം വാ അപ്പടിലാഭതോ
ഏവരൂപം ദോമനസ്സം സേവിതബ്ബന്തി ഏവരൂപം നെക്ഖമ്മസിതദോമനസ്സം സേവിതബ്ബം. നെക്ഖമ്മസിതദോമനസ്സം നാമ – ‘‘തത്ഥ കതമാനി ഛ നെക്ഖമ്മസിതാനി ദോമനസ്സാനി? രൂപാനം ത്വേവ അനിച്ചതം വിദിത്വാ വിപരിണാമവിരാഗനിരോധം പുബ്ബേ ചേവ രൂപാ ഏതരഹി ച സബ്ബേ തേ രൂപാ അനിച്ചാ, ദുക്ഖാ, വിപരിണാമധമ്മാതി ഏവമേതം യഥാഭൂതം സമ്പപ്പഞ്ഞായ ദിസ്വാ അനുത്തരേസു വിമൊക്ഖേസു പിഹം ഉപട്ഠാപേതി ‘കുദാസ്സു നാമാഹം തദായതനം, ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരിസ്സാമി, യദരിയാ ഏതരഹി ആയതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരന്തീ’തി. ഇതി അനുത്തരേസു വിമൊക്ഖേസു പിഹം ഉപട്ഠാപയതോ ഉപ്പജ്ജതി പിഹപച്ചയാ ദോമനസ്സം, യം ഏവരൂപം ദോമനസ്സം, ഇദം വുച്ചതി നെക്ഖമ്മസിതദോമനസ്സ’’ന്തി (മ॰ നി॰ ൩.൩൦൭) ഏവം ഛസു ദ്വാരേസു ഇട്ഠാരമ്മണേ ആപാഥഗതേ അനുത്തരവിമൊക്ഖസങ്ഖാതഅരിയഫലധമ്മേസു പിഹം ഉപട്ഠപെത്വാ തദധിഗമായ അനിച്ചാദിവസേന വിപസ്സനം പട്ഠപെത്വാ ഉസ്സുക്കാപേതുമസക്കൊന്തസ്സ ഇമമ്പി പക്ഖം, ഇമമ്പി മാസം, ഇമമ്പി സംവച്ഛരം വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപെത്വാ അരിയഭൂമിം പാപുണിതും നാസക്ഖിന്തി അനുസോചതോ ഉപ്പന്നം ദോമനസ്സം. സേവിതബ്ബന്തി ഇദം നെക്ഖമ്മവസേന, വിപസ്സനാവസേന, അനുസ്സതിവസേന, പഠമജ്ഝാനാദിവസേന ച ഉപ്പജ്ജനകദോമനസ്സം സേവിതബ്ബം നാമ.
തത്ഥ യം ചേ സവിതക്കസവിചാരന്തി തസ്മിമ്പി ദുവിധേ ദോമനസ്സേ ഗേഹസിതദോമനസ്സമേവ സവിതക്കസവിചാരദോമനസ്സം നാമ. നെക്ഖമ്മവസേന, വിപസ്സനാവസേന, അനുസ്സതിവസേന, പഠമദുതിയജ്ഝാനവസേന ച ഉപ്പന്നദോമനസ്സം പന അവിതക്കഅവിചാരദോമനസ്സന്തി വേദിതബ്ബം. നിപ്പരിയായേന പന അവിതക്കഅവിചാരദോമനസ്സം നാമ നത്ഥി. ദോമനസ്സിന്ദ്രിയഞ്ഹി ഏകംസേന അകുസലഞ്ചേവ സവിതക്കസവിചാരഞ്ച, ഏതസ്സ പന ഭിക്ഖുനോ മഞ്ഞനവസേന
തത്രായം
മഹാസീവത്ഥേരവത്ഥു
ഥേരോ കിര അട്ഠാരസ മഹാഗണേ വാചേസി. തസ്സോവാദേ ഠത്വാ തിംസസഹസ്സാ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തം പാപുണിംസു. അഥേകോ ഭിക്ഖു ‘‘മയ്ഹം താവ അബ്ഭന്തരേ ഗുണാ അപ്പമാണാ, കീദിസാ നു ഖോ മേ ആചരിയസ്സ ഗുണാ’’തി ആവജ്ജന്തോ പുഥുജ്ജനഭാവം പസ്സിത്വാ ‘‘അമ്ഹാകം ആചരിയോ അഞ്ഞേസം അവസ്സയോ ഹോതി, അത്തനോ ഭവിതും ന സക്കോതി, ഓവാദമസ്സ ദസ്സാമീ’’തി ആകാസേന ഗന്ത്വാ വിഹാരസമീപേ ഓതരിത്വാ ദിവാട്ഠാനേ നിസിന്നം ആചരിയം ഉപസങ്കമിത്വാ വത്തം ദസ്സെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി.
ഥേരോ
ഥേരോ – ‘‘ഇമസ്സ ഭിക്ഖുനോ പരിയത്തിയാ കമ്മം നത്ഥി, മയ്ഹം പന അങ്കുസകോ ഭവിസ്സാമീതി ആഗതോ’’തി ഞത്വാ ‘‘ഇദാനി ഓകാസോ ന ഭവിസ്സതി, പച്ചൂസകാലേ ഗമിസ്സാമീ’’തി പത്തചീവരം സമീപേ കത്വാ സബ്ബം ദിവസഭാഗം പഠമയാമമജ്ഝിമയാമഞ്ച ധമ്മം വാചെത്വാ പച്ഛിമയാമേ ഏകസ്മിം ഥേരേ ഉദ്ദേസം ഗഹെത്വാ നിക്ഖന്തേ പത്തചീവരം ഗഹെത്വാ തേനേവ സദ്ധിം നിക്ഖന്തോ. നിസിന്നഅന്തേവാസികാ ആചരിയോ കേനചി പപഞ്ചേന നിക്ഖന്തോതി മഞ്ഞിംസു. നിക്ഖന്തോ ഥേരോ കോചി ദേവ സമാനാചരിയഭിക്ഖൂതി സഞ്ഞം അകാസി.
ഥേരോ കിര ‘‘മാദിസസ്സ അരഹത്തം നാമ കിം, ദ്വീഹതീഹേനേവ പാപുണിത്വാ പച്ചാഗമിസ്സാമീ’’തി അന്തേവാസികാനം അനാരോചെത്വാവ ആസാള്ഹീമാസസ്സ ജുണ്ഹപക്ഖതേരസിയാ നിക്ഖന്തോ ഗാമന്തപബ്ഭാരം ഗന്ത്വാ ചങ്കമം ആരുയ്ഹ കമ്മട്ഠാനം മനസികരൊന്തോ തം ദിവസം അരഹത്തം ഗഹേതും നാസക്ഖി. ഉപോസഥദിവസേ സമ്പത്തേ ‘‘ദ്വീഹതീഹേന അരഹത്തം ഗണ്ഹിസ്സാമീതി ആഗതോ
ഥേരോ തിംസസംവച്ഛരേ മഹാപവാരണാദിവസേ ആലമ്ബണഫലകം നിസ്സായ ഠിതോ ‘‘ഇദാനി മേ തിംസ വസ്സാനി സമണധമ്മം കരൊന്തസ്സ, നാസക്ഖിം അരഹത്തം പാപുണിതും, അദ്ധാ മേ ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ മഗ്ഗോ വാ ഫലം വാ നത്ഥി, ന മേ ലദ്ധം സബ്രഹ്മചാരീഹി സദ്ധിം വിസുദ്ധിപവാരണം പവാരേതു’’ന്തി ചിന്തേസി. തസ്സേവം ചിന്തയതോവ ദോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജി, അസ്സുധാരാ പവത്തന്തി. അഥ അവിദൂരട്ഠാനേ ഏകാ ദേവധീതാ രോദമാനാ അട്ഠാസി. ‘‘കോ എത്ഥ രോദസീ’’തി? ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ദേവധീതാ’’തി. ‘‘കസ്മാ രോദസീ’’തി? ‘‘രോദമാനേന മഗ്ഗഫലം നിബ്ബത്തിതം, തേന അഹമ്പി ഏകം ദ്വേ മഗ്ഗഫലാനി നിബ്ബത്തെസ്സാമീതി രോദാമി, ഭന്തേ’’തി.
തതോ ഥേരോ – ‘‘ഭോ മഹാസീവത്ഥേര, ദേവതാപി തയാ സദ്ധിം കേളിം കരൊന്തി, അനുച്ഛവികം നു ഖോ തേ ഏത’’ന്തി വിപസ്സനം വഡ്ഢെത്വാ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം അഗ്ഗഹേസി. സോ ‘‘ഇദാനി നിപജ്ജിസ്സാമീ’’തി സേനാസനം പടിജഗ്ഗിത്വാ മഞ്ചകം പഞ്ഞപെത്വാ ഉദകട്ഠാനേ ഉദകം പച്ചുപട്ഠപെത്വാ ‘‘പാദേ ധോവിസ്സാമീ’’തി സോപാനഫലകേ നിസീദി.
അന്തേവാസികാപിസ്സ ‘‘അമ്ഹാകം ആചരിയസ്സ സമണധമ്മം കാതും ഗച്ഛന്തസ്സ തിംസ വസ്സാനി, സക്ഖി നു ഖോ വിസേസം നിബ്ബത്തേതും, നാസക്ഖീ’’തി ആവജ്ജയമാനാ ‘‘അരഹത്തം പത്വാ പാദധോവനത്ഥം നിസിന്നോ’’തി ദിസ്വാ ‘‘അമ്ഹാകം ആചരിയോ അമ്ഹാദിസേസു അന്തേവാസികേസു തിട്ഠന്തേസു ‘അത്തനാവ പാദേ ധോവിസ്സതീ’തി അട്ഠാനമേതം, അഹം ധോവിസ്സാമി അഹം ധോവിസ്സാമീ’’തി തിംസസഹസ്സാനിപി ആകാസേന ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘പാദേ
സക്കോപി ആവജ്ജന്തോ – ‘‘മയ്ഹം അയ്യോ മഹാസീവത്ഥേരോ അരഹത്തം പത്തോ തിംസസഹസ്സാനം അന്തേവാസികാനം ‘പാദേ ധോവിസ്സാമാ’തി ആഗതാനം പാദേ ധോവിതും ന ദേതി. മാദിസേ പന ഉപട്ഠാകേ തിട്ഠന്തേ
ഏവം ‘‘ന ലഭാമി സബ്രഹ്മചാരീഹി സദ്ധിം വിസുദ്ധിപവാരണം പവാരേതു’’ന്തി ആവജ്ജന്തസ്സ ഉപ്പന്നം ദോമനസ്സം നിസ്സായ ഭിക്ഖുനോ മഞ്ഞനവസേന വിപസ്സനായ ആരമ്മണമ്പി വിപസ്സനാപി മഗ്ഗോപി ഫലമ്പി സവിതക്കസവിചാരദോമനസ്സന്തി ച അവിതക്കാവിചാരദോമനസ്സന്തി ച വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.
തത്ഥ ഏകോ ഭിക്ഖു സവിതക്കസവിചാരദോമനസ്സേ വിപസ്സനം പട്ഠപെത്വാ ഇദം ദോമനസ്സം കിം നിസ്സിതന്തി ഉപധാരെന്തോ വത്ഥുനിസ്സിതന്തി പജാനാതീതി ഫസ്സപഞ്ചമകേ വുത്തനയേനേവ അനുക്കമേന അരഹത്തേ പതിട്ഠാതി. ഏകോ അവിതക്കാവിചാരേ ദോമനസ്സേ വിപസ്സനം പട്ഠപെത്വാ വുത്തനയേനേവ അരഹത്തേ പതിട്ഠാതി. തത്ഥ അഭിനിവിട്ഠദോമനസ്സേസുപി സവിതക്കസവിചാരതോ അവിതക്കഅവിചാരം പണീതതരം. സവിതക്കസവിചാരദോമനസ്സവിപസ്സനാതോപി അവിതക്കാവിചാരദോമനസ്സവിപസ്സനാ
൩൬൨. ഏവരൂപാ ഉപെക്ഖാ ന സേവിതബ്ബാതി ഏവരൂപാ ഗേഹസിതഉപെക്ഖാ ന സേവിതബ്ബാ. ഗേഹസിതഉപെക്ഖാ നാമ ‘‘തത്ഥ കതമാ ഛ ഗേഹസിതഉപെക്ഖാ. ചക്ഖുനാ രൂപം ദിസ്വാ ഉപ്പജ്ജതി ഉപെക്ഖാ ബാലസ്സ മൂള്ഹസ്സ പുഥുജ്ജനസ്സ അനോധിജിനസ്സ അവിപാകജിനസ്സ അനാദീനവദസ്സാവിനോ അസ്സുതവതോ പുഥുജ്ജനസ്സ, യാ ഏവരൂപാ ഉപെക്ഖാ, രൂപം സാ നാതിവത്തതി, തസ്മാ സാ ഉപെക്ഖാ ഗേഹസിതാതി വുച്ചതീ’’തി ഏവം ഛസു ദ്വാരേസു ഇട്ഠാരമ്മണേ ആപാഥഗതേ ഗുളപിണ്ഡികേ നിലീനമക്ഖികാ
ഏവരൂപാ ഉപെക്ഖാ സേവിതബ്ബാതി ഏവരൂപാ നെക്ഖമ്മസിതാ ഉപെക്ഖാ സേവിതബ്ബാ. നെക്ഖമ്മസിതാ ഉപെക്ഖാ നാമ – ‘‘തത്ഥ കതമാ ഛ നെക്ഖമ്മസിതാ ഉപെക്ഖാ? രൂപാനം ത്വേവ അനിച്ചതം വിദിത്വാ വിപരിണാമവിരാഗനിരോധം ‘പുബ്ബേ ചേവ രൂപാ ഏതരഹി ച, സബ്ബേ തേ രൂപാ അനിച്ചാ, ദുക്ഖാ, വിപരിണാമധമ്മാ’തി ഏവമേതം യഥാഭൂതം സമ്മപ്പഞ്ഞായ പസ്സതോ ഉപ്പജ്ജതി ഉപെക്ഖാ, യാ ഏവരൂപാ ഉപെക്ഖാ, രൂപം സാ അതിവത്തതി, തസ്മാ സാ ഉപെക്ഖാ നെക്ഖമ്മസിതാതി വുച്ചതീ’’തി (മ॰ നി॰ ൩.൩൦൮). ഏവം ഛസു ദ്വാരേസു ഇട്ഠാനിട്ഠആരമ്മണേ ആപാഥഗതേ ഇട്ഠേ അരജ്ജന്തസ്സ, അനിട്ഠേ അദുസ്സന്തസ്സ, അസമപെക്ഖനേന അസമ്മുയ്ഹന്തസ്സ ഉപ്പന്നാ വിപസ്സനാ ഞാണസമ്പയുത്താ ഉപെക്ഖാ. അപിച വേദനാസഭാഗാ തത്ര മജ്ഝത്തുപെക്ഖാപി എത്ഥ ഉപെക്ഖാവ. തസ്മാ സേവിതബ്ബാതി അയം നെക്ഖമ്മവസേന വിപസ്സനാവസേന അനുസ്സതിട്ഠാനവസേന പഠമദുതിയതതിയചതുത്ഥജ്ഝാനവസേന ച ഉപ്പജ്ജനകഉപെക്ഖാ സേവിതബ്ബാ നാമ.
എത്ഥ യം ചേ സവിതക്കം സവിചാരന്തി തായപി നെക്ഖമ്മസിതഉപെക്ഖായ യം നെക്ഖമ്മവസേന വിപസ്സനാവസേന അനുസ്സതിട്ഠാനവസേന പഠമജ്ഝാനവസേന ച ഉപ്പന്നം സവിതക്കസവിചാരം ഉപെക്ഖന്തി ജാനെയ്യ. യം ചേ അവിതക്കം അവിചാരന്തി യം പന ദുതിയജ്ഝാനാദിവസേന ഉപ്പന്നം അവിതക്കാവിചാരം ഉപെക്ഖന്തി ജാനെയ്യ. യേ അവിതക്കേ അവിചാരേ തേ പണീതതരേതി ഏതാസു ദ്വീസു യാ അവിതക്കഅവിചാരാ, സാ പണീതതരാതി അത്ഥോ. ഇമിനാ കിം കഥിതം ഹോതി
൩൬൩. ഏവം പടിപന്നോ ഖോ, ദേവാനമിന്ദ, ഭിക്ഖു പപഞ്ചസഞ്ഞാസങ്ഖാനിരോധസാരുപ്പഗാമിനിം പടിപദം പടിപന്നോ ഹോതീതി ഭഗവാ അരഹത്തനികൂടേന ദേസനം നിട്ഠപേസി. സക്കോ പന സോതാപത്തിഫലം
പാതിമൊക്ഖസംവരവണ്ണനാ
൩൬൪. തതോ കഥം പടിപന്നോ പന, മാരിസാതിആദിമാഹ. തത്ഥ പാതിമൊക്ഖസംവരായാതി ഉത്തമജെട്ഠകസീലസംവരായ. കായസമാചാരമ്പീതിആദി സേവിതബ്ബകായസമാചാരാദിവസേന പാതിമൊക്ഖസംവരദസ്സനത്ഥം വുത്തം. സീലകഥാ ച നാമേസാ കമ്മപഥവസേന വാ പണ്ണത്തിവസേന വാ കഥേതബ്ബാ ഹോതി.
തത്ഥ കമ്മപഥവസേന കഥെന്തേന അസേവിതബ്ബകായസമാചാരോ താവ പാണാതിപാതഅദിന്നാദാനമിച്ഛാചാരേഹി കഥേതബ്ബോ. പണ്ണത്തിവസേന കഥെന്തേന കായദ്വാരേ പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദവീതിക്കമവസേന കഥേതബ്ബോ. സേവിതബ്ബകായസമാചാരോ പാണാതിപാതാദിവേരമണീഹി ചേവ കായദ്വാരേ പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദഅവീതിക്കമേന ച കഥേതബ്ബോ. അസേവിതബ്ബവചീസമാചാരോ മുസാവാദാദിവചീദുച്ചരിതേന ചേവ വചീദ്വാരേ പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദവീതിക്കമേന ച കഥേതബ്ബോ. സേവിതബ്ബവചീസമാചാരോ മുസാവാദാദിവേരമണീഹി ചേവ വചീദ്വാരേ പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദഅവീതിക്കമേന ച കഥേതബ്ബോ.
പരിയേസനാ
‘‘ദ്വേമാ, ഭിക്ഖവേ, പരിയേസനാ അനരിയാ ച പരിയേസനാ, അരിയാ ച പരിയേസനാ. കതമാ ച, ഭിക്ഖവേ, അനരിയാ പരിയേസനാ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഏകച്ചോ അത്തനാ ജാതിധമ്മോ സമാനോ ജാതിധമ്മംയേവ പരിയേസതി, അത്തനാ ജരാധമ്മോ, ബ്യാധിധമ്മോ, മരണധമ്മോ, സോകധമ്മോ, സംകിലേസധമ്മോ സമാനോ സംകിലേസധമ്മംയേവ പരിയേസതി.
കിഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ജാതിധമ്മം വദേഥ? പുത്തഭരിയം, ഭിക്ഖവേ
കിഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ജരാധമ്മം വദേഥ? പുത്തഭരിയം, ഭിക്ഖവേ, ജരാധമ്മം…പേ॰… ജരാധമ്മംയേവ പരിയേസതി.
കിഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ബ്യാധിധമ്മം വദേഥ? പുത്തഭരിയം, ഭിക്ഖവേ, ബ്യാധിധമ്മം, ദാസിദാസം ബ്യാധിധമ്മം, അജേളകം, കുക്കുടസൂകരം, ഹത്ഥിഗവാസ്സവളവം ബ്യാധിധമ്മം. ബ്യാധിധമ്മാ ഹേതേ, ഭിക്ഖവേ, ഉപധയോ, എത്ഥായം ഗഥിതോ മുച്ഛിതോ അജ്ഝാപന്നോ അത്തനാ ബ്യാധിധമ്മോ സമാനോ ബ്യാധിധമ്മംയേവ പരിയേസതി.
കിഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, മരണധമ്മം വദേഥ? പുത്തഭരിയം, ഭിക്ഖവേ, മരണധമ്മം…പേ॰… മരണധമ്മംയേവ പരിയേസതി.
കിഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, സോകധമ്മം വദേഥ? പുത്തഭരിയം…പേ॰… സോകധമ്മംയേവ പരിയേസതി.
കിഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, സംകിലേസധമ്മം വദേഥ…പേ॰… ജാതരൂപരജതം സംകിലേസധമ്മം. സംകിലേസധമ്മാ
അപിച കുഹനാദിവസേന പഞ്ചവിധാ, അഗോചരവസേന ഛബ്ബിധാ വെജ്ജകമ്മാദിവസേന ഏകവീസതിവിധാ, ഏവം പവത്താ സബ്ബാപി അനേസനാ അനരിയപരിയേസനായേവാതി വേദിതബ്ബാ.
‘‘കതമാ ച, ഭിക്ഖവേ, അരിയാ പരിയേസനാ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഏകച്ചോ അത്തനാ ജാതിധമ്മോ സമാനോ ജാതിധമ്മേ ആദീനവം വിദിത്വാ അജാതം അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം നിബ്ബാനം പരിയേസതി, അത്തനാ ജരാധമ്മോ, ബ്യാധി, മരണ, സോക, സംകിലേസധമ്മോ സമാനോ സംകിലേസധമ്മേ ആദീനവം വിദിത്വാ അസംകിലിട്ഠം അനുത്തരം
അപിച പഞ്ച കുഹനാദീനി ഛ അഗോചരേ ഏകവീസതിവിധഞ്ച അനേസനം വജ്ജെത്വാ ഭിക്ഖാചരിയായ ധമ്മേന സമേന പരിയേസനാപി അരിയപരിയേസനായേവാതി വേദിതബ്ബാ.
എത്ഥ ച യോ യോ
ഏവം പടിപന്നോ ഖോതി ഏവം അസേവിതബ്ബം കായവചീസമാചാരം പരിയേസനഞ്ച പഹായ സേവിതബ്ബാനം പാരിപൂരിയാ പടിപന്നോ, ദേവാനമിന്ദ, ഭിക്ഖു പാതിമൊക്ഖസംവരായ ഉത്തമജെട്ഠകസീലസംവരത്ഥായ
ഇന്ദ്രിയസംവരവണ്ണനാ
൩൬൫. ദുതിയപുച്ഛായം ഇന്ദ്രിയസംവരായാതി ഇന്ദ്രിയാനം പിധാനായ, ഗുത്തദ്വാരതായ സംവുതദ്വാരതായാതി അത്ഥോ. വിസ്സജ്ജനേ പനസ്സ ചക്ഖുവിഞ്ഞെയ്യം രൂപമ്പീതിആദി സേവിതബ്ബരൂപാദിവസേന ഇന്ദ്രിയസംവരദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തത്ഥ ഏവം വുത്തേതി ഹെട്ഠാ സോമനസ്സാദിപഞ്ഹാവിസ്സജ്ജനാനം സുതത്താ ഇമിനാപി ഏവരൂപേന ഭവിതബ്ബന്തി സഞ്ജാതപടിഭാനോ ഭഗവതാ ഏവം വുത്തേ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ ഇമസ്സ ഖോ അഹം, ഭന്തേതി ആദികം വചനം അവോച. ഭഗവാപിസ്സ ഓകാസം ദത്വാ തുണ്ഹീ അഹോസി. കഥേതുകാമോപി ഹി യോ അത്ഥം സമ്പാദേതും ന സക്കോതി, അത്ഥം സമ്പാദേതും സക്കൊന്തോ വാ ന കഥേതുകാമോ ഹോതി, ന തസ്സ ഭഗവാ ഓകാസം കരോതി. അയം പന യസ്മാ കഥേതുകാമോ ചേവ, സക്കോതി ച അത്ഥം സമ്പാദേതും തേനസ്സ ഭഗവാ ഓകാസമകാസി.
തത്ഥ ഏവരൂപം ന സേവിതബ്ബന്തി ആദീസു അയം സങ്ഖേപോ – യം
യം ചിത്തക്ഖരം ചിത്തബ്യഞ്ജനമ്പി സദ്ദം സുണതോ രാഗാദയോ ഉപ്പജ്ജന്തി, ഏവരൂപോ സദ്ദോ ന സേവിതബ്ബോ. യം പന അത്ഥനിസ്സിതം ധമ്മനിസ്സിതം കുമ്ഭദാസിഗീതമ്പി സുണന്തസ്സ പസാദോ വാ ഉപ്പജ്ജതി, നിബ്ബിദാ വാ സണ്ഠാതി, ഏവരൂപോ സദ്ദോ സേവിതബ്ബോ.
യം ഗന്ധം ഘായതോ രാഗാദയോ ഉപ്പജ്ജന്തി, ഏവരൂപോ ഗന്ധോ ന സേവിതബ്ബോ. യം പന ഗന്ധം ഘായതോ അസുഭസഞ്ഞാദിപടിലാഭോ ഹോതി, ഏവരൂപോ ഗന്ധോ സേവിതബ്ബോ.
യം രസം സായതോ രാഗാദയോ ഉപ്പജ്ജന്തി, ഏവരൂപോ രസോ ന സേവിതബ്ബോ. യം പന രസം സായതോ ആഹാരേ പടികൂലസഞ്ഞാ ചേവ ഉപ്പജ്ജതി, സായിതപച്ചയാ ച കായബലം നിസ്സായ അരിയഭൂമിം
യം ഫൊട്ഠബ്ബം ഫുസതോ രാഗാദയോ ഉപ്പജ്ജന്തി, ഏവരൂപം ഫൊട്ഠബ്ബം ന സേവിതബ്ബം. യം പന ഫുസതോ സാരിപുത്തത്ഥേരാദീനം വിയ ആസവക്ഖയോ ചേവ, വീരിയഞ്ച സുപഗ്ഗഹിതം, പച്ഛിമാ ച ജനതാ ദിട്ഠാനുഗതിം ആപാദനേന അനുഗ്ഗഹിതാ ഹോതി, ഏവരൂപം ഫൊട്ഠബ്ബം സേവിതബ്ബം. സാരിപുത്തത്ഥേരോ കിര തിംസ വസ്സാനി മഞ്ചേ പിട്ഠിം ന പസാരേസി. തഥാ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ. മഹാകസ്സപത്ഥേരോ വീസവസ്സസതം മഞ്ചേ പിട്ഠിം ന പസാരേസി. അനുരുദ്ധത്ഥേരോ പഞ്ഞാസ വസ്സാനി. ഭദ്ദിയത്ഥേരോ തിംസ വസ്സാനി. സോണത്ഥേരോ അട്ഠാരസ
യേ മനോവിഞ്ഞെയ്യേ ധമ്മേ സമന്നാഹരന്തസ്സ രാഗാദയോ ഉപ്പജ്ജന്തി, ‘‘അഹോ, വത യം പരേസം പരവിത്തൂപകരണം തം മമസ്സാ’’തിആദിനാ നയേന വാ അഭിജ്ഝാദീനി ആപാഥമാഗച്ഛന്തി ഏവരൂപാ ധമ്മാ ന സേവിതബ്ബാ. ‘‘സബ്ബേ സത്താ അവേരാ ഹൊന്തൂ’’തി ഏവം മെത്താദിവസേന, യേ വാ പന തിണ്ണം ഥേരാനം ധമ്മാ, ഏവരൂപാ സേവിതബ്ബാ. തയോ കിര ഥേരാ വസ്സൂപനായികദിവസേ കാമവിതക്കാദയോ
൩൬൬. ഏകന്തവാദാതി ഏകോയേവ അന്തോ വാദസ്സ ഏതേസം, ന ദ്വേധാ ഗതവാദാതി ഏകന്തവാദാ, ഏകഞ്ഞേവ വദന്തീതി പുച്ഛതി. ഏകന്തസീലാതി ഏകാചാരാ. ഏകന്തഛന്ദാതി ഏകലദ്ധികാ. ഏകന്തഅജ്ഝോസാനാതി ഏകന്തപരിയോസാനാ.
അനേകധാതു നാനാധാതു ഖോ, ദേവാനമിന്ദ, ലോകോതി ദേവാനമിന്ദ, അയം ലോകോ അനേകജ്ഝാസയോ നാനജ്ഝാസയോ. ഏകസ്മിം ഗന്തുകാമേ ഏകോ ഠാതുകാമോ ഹോതി. ഏകസ്മിം ഠാതുകാമേ ഏകോ സയിതുകാമോ ഹോതി. ദ്വേ സത്താ ഏകജ്ഝാസയാ നാമ ദുല്ലഭാ. തസ്മിം അനേകധാതുനാനാധാതുസ്മിം ഥാമസാ പരാമാസാതി ഥാമേന ച പരാമാസേന ച. അഭിനിവിസ്സ വോഹരന്തീതി സുട്ഠു ഗണ്ഹിത്വാ വോഹരന്തി, കഥെന്തി ദീപെന്തി കിത്തെന്തി. ഇദമേവ സച്ചം മോഘമഞ്ഞന്തി ഇദം അമ്ഹാകമേവ വചനം സച്ചം, അഞ്ഞേസം വചനം മോഘം തുച്ഛം നിരത്ഥകന്തി.
അച്ചന്തനിട്ഠാതി യോഗക്ഖേമോതി നിബ്ബാനസ്സേവ നാമം, അച്ചന്തോ യോഗക്ഖേമോ ഏതേസന്തി അച്ചന്തയോഗക്ഖേമീ. സെട്ഠട്ഠേന ബ്രഹ്മം അരിയമഗ്ഗം ചരന്തീതി ബ്രഹ്മചാരീ. അച്ചന്തത്ഥായ ബ്രഹ്മചാരീ അച്ചന്തബ്രഹ്മചാരീ. പരിയോസാനന്തിപി നിബ്ബാനസ്സ നാമം. അച്ചന്തം പരിയോസാനം ഏതേസന്തി അച്ചന്തപരിയോസാനാ.
തണ്ഹാസങ്ഖയവിമുത്താതി തണ്ഹാസങ്ഖയവിമുത്താ.
എത്താവതാ ച ഭഗവതാ ചുദ്ദസപി മഹാപഞ്ഹാ ബ്യാകതാ ഹൊന്തി. ചുദ്ദസ മഹാപഞ്ഹാ നാമ ഇസ്സാമച്ഛരിയം ഏകോ പഞ്ഹോ, പിയാപ്പിയം ഏകോ, ഛന്ദോ ഏകോ, വിതക്കോ ഏകോ, പപഞ്ചോ ഏകോ, സോമനസ്സം ഏകോ, ദോമനസ്സം ഏകോ, ഉപെക്ഖാ ഏകോ, കായസമാചാരോ ഏകോ, വചീസമാചാരോ ഏകോ, പരിയേസനാ ഏകോ, ഇന്ദ്രിയസംവരോ ഏകോ, അനേകധാതു ഏകോ, അച്ചന്തനിട്ഠാ ഏകോതി.
൩൬൭. ഏജാതി ചലനട്ഠേന തണ്ഹാ വുച്ചതി. സാ പീളനട്ഠേന രോഗോ, അന്തോ പദുസ്സനട്ഠേന ഗണ്ഡോ, അനുപ്പവിട്ഠട്ഠേന സല്ലം. തസ്മാ അയം പുരിസോതി യസ്മാ ഏജാ അത്തനാ കതകമ്മാനുരൂപേന പുരിസം തത്ഥ തത്ഥ അഭിനിബ്ബത്തത്ഥായ കഡ്ഢതി, തസ്മാ അയം പുരിസോ തേസം തേസം ഭവാനം വസേന ഉച്ചാവചം ആപജ്ജതി. ബ്രഹ്മലോകേ ഉച്ചോ ഹോതി, ദേവലോകേ അവചോ. ദേവലോകേ ഉച്ചോ, മനുസ്സലോകേ അവചോ. മനുസ്സലോകേ ഉച്ചോ, അപായേ അവചോ. യേസാഹം, ഭന്തേതി യേസം അഹം ഭന്തേ. സന്ധിവസേന പനെത്ഥ ‘‘യേസാഹ’’ന്തി ഹോതി. യഥാസുതം യഥാപരിയത്തന്തി യഥാ മയാ സുതോ ചേവ ഉഗ്ഗഹിതോ ച, ഏവം. ധമ്മം ദേസേമീതി സത്തവതപദം ധമ്മം ദേസേമി. ന ചാഹം തേസന്തി അഹം പന തേസം സാവകോ ന അഹം ഖോ പന, ഭന്തേതിആദിനാ അത്തനോ സോതാപന്നഭാവം ജാനാപേതി.
സോമനസ്സപടിലാഭകഥാവണ്ണനാ
൩൬൮. വേദപടിലാഭന്തി ദേവാസുരസങ്ഗാമോതി ദേവാനഞ്ച അസുരാനഞ്ച സങ്ഗാമോ. സമുപബ്യൂള്ഹോതി സമാപന്നോ നലാടേന നലാടം പഹരണാകാരപ്പത്തോ വിയ. ഏതേസം കിര കദാചി മഹാസമുദ്ദപിട്ഠേ സങ്ഗാമോ ഹോതി തത്ഥ പന ഛേദനവിജ്ഝനാദീഹി അഞ്ഞമഞ്ഞം ഘാതോ നാമ നത്ഥി, ദാരുമെണ്ഡകയുദ്ധം വിയ ജയപരാജയമത്തമേവ ഹോതി. കദാചി ദേവാ ജിനന്തി, കദാചി അസുരാ. തത്ഥ യസ്മിം സങ്ഗാമേ ദേവാ പുന അപച്ചാഗമനായ അസുരേ തസ്മിം ഖോ പന ഭന്തേതിആദിമാഹ. ഉഭയമേതന്തി ഉഭയം ഏതം. ദുവിധമ്പി ഓജം എത്ഥ ദേവലോകേ ദേവായേവ പരിഭുഞ്ജിസ്സന്തീതി ഏവമസ്സ ആവജ്ജന്തസ്സ ബലവപീതിസോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജി. സദണ്ഡാവചരോതി സദണ്ഡാവചരകോ, ദണ്ഡഗ്ഗഹണേന സത്ഥഗ്ഗഹണേന സദ്ധിം അഹോസി, ന നിക്ഖിത്തദണ്ഡസത്ഥോതി ദസ്സേതി. ഏകന്തനിബ്ബിദായാതി ഏകന്തേനേവ വട്ടേ നിബ്ബിന്ദനത്ഥായാതി സബ്ബം മഹാഗോവിന്ദസുത്തേ വുത്തമേവ.
൩൬൯. പവേദേസീതി കഥേസി ദീപേസി. ഇധേവാതി ഇമസ്മിഞ്ഞേവ ഓകാസേ. ദേവഭൂതസ്സ മേ സതോതി ദേവസ്സ മേ സതോ. പുനരായു ച മേ ലദ്ധോതി പുന അഞ്ഞേന കമ്മവിപാകേന മേ ജീവിതം ലദ്ധന്തി, ഇമിനാ അത്തനോ ചുതഭാവം ചേവ ഉപപന്നഭാവഞ്ച ആവികരോതി.
ദിവിയാ കായാതി ദിബ്ബാ അത്തഭാവാ. ആയും ഹിത്വാ അമാനുസന്തി ദിബ്ബം ആയും ജഹിത്വാ. അമൂള്ഹോ ഗബ്ഭമെസ്സാമീതി നിയതഗതികത്താ അമൂള്ഹോ ഹുത്വാ. യത്ഥ മേ രമതീ മനോതി യത്ഥ മേ മനോ രമിസ്സതി, തത്ഥേവ ഖത്തിയകുലാദീസു ഗബ്ഭം ഉപഗച്ഛിസ്സാമീതി സത്തക്ഖത്തും ദേവേ ച മാനുസേ ചാതി ഇമമത്ഥം ദീപേതി.
ഞായേന വിഹരിസ്സാമീതി മനുസ്സേസു ഉപപന്നോപി മാതരം ജീവിതാ വോരോപനാദീനം അഭബ്ബത്താ ഞായേന കാരണേന സമേന വിഹരിസ്സാമീതി അത്ഥോ.
സമ്ബോധി ചേ ഭവിസ്സതീതി ഇദം സകദാഗാമിമഗ്ഗം സന്ധായ വദതി, സചേ സകദാഗാമീ ഭവിസ്സാമീതി ദീപേതി. അഞ്ഞാതാ വിഹരിസ്സാമീതി അഞ്ഞാതാ ആജാനിതുകാമോ ഹുത്വാ വിഹരിസ്സാമി. സ്വേവ അന്തോ ഭവിസ്സതീതി സോ ഏവ മേ മനുസ്സലോകേ അന്തോ ഭവിസ്സതീതി.
പുന ദേവോ ഭവിസ്സാമി, ദേവലോകസ്മിം ഉത്തമോതി പുന ദേവലോകസ്മിം ഉത്തമോ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ ഭവിസ്സാമീതി വദതി.
അന്തിമേ വത്തമാനമ്ഹീതി അന്തിമേ ഭവേ വത്തമാനേ. സോ നിവാസോ ഭവിസ്സതീതി യേ തേ ആയുനാ ച പഞ്ഞായ ച അകനിട്ഠാ ജെട്ഠകാ സബ്ബദേവേഹി പണീതതരാ ദേവാ, അവസാനേ മേ സോ നിവാസോ ഭവിസ്സതി
൩൭൦. അപരിയോസിതസങ്കപ്പോതി അനിട്ഠിതമനോരഥോ. യസ്സു മഞ്ഞാമി സമണേതി യേ ച സമണേ പവിവിത്തവിഹാരിനോതി മഞ്ഞാമി.
ആരാധനാതി സമ്പാദനാ. വിരാധനാതി അസമ്പാദനാ. ന സമ്പായന്തീതി സമ്പാദെത്വാ കഥേതും ന സക്കൊന്തി.
ആദിച്ചബന്ധുനന്തി ആദിച്ചോപി ഗോതമഗൊത്തോ, ഭഗവാപി ഗോതമഗൊത്തോ, തസ്മാ ഏവമാഹ. യം കരോമസീതി യം പുബ്ബേ ബ്രഹ്മുനോ നമക്കാരം കരോമ. സമം ദേവേഹീതി ദേവേഹി സദ്ധിം, ഇതോ പട്ഠായ ഇദാനി അമ്ഹാകം ബ്രഹ്മുനോ നമക്കാരകരണം നത്ഥീതി ദസ്സേതി. സാമം കരോമാതി നമക്കാരം കരോമ.
൩൭൧. പരാമസിത്വാതി അജ്ഝിട്ഠപഞ്ഹാതി അജ്ഝേസിതപഞ്ഹാ പത്ഥിതപഞ്ഹാ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.
ഇതി സുമങ്ഗലവിലാസിനിയാ ദീഘനികായട്ഠകഥായം
സക്കപഞ്ഹസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.