൯. മഹാസതിപട്ഠാനസുത്തവണ്ണനാ
ഉദ്ദേസവാരകഥാവണ്ണനാ
൩൭൩. ഏവം മേ സുതന്തി മഹാസതിപട്ഠാനസുത്തം. തത്രായമപുബ്ബപദവണ്ണനാ – ഏകായനോ അയം, ഭിക്ഖവേ, മഗ്ഗോതി കസ്മാ ഭഗവാ ഇദം സുത്തമഭാസി? കുരുരട്ഠവാസീനം ഗമ്ഭീരദേസനാപടിഗ്ഗഹണസമത്ഥതായ. കുരുരട്ഠവാസിനോ കിര ഭിക്ഖൂ ഭിക്ഖുനിയോ ഉപാസകാ ഉപാസികായോ ഉതുപച്ചയാദിസമ്പന്നത്താ തസ്സ രട്ഠസ്സ സപ്പായഉതുപച്ചയസേവനേന നിച്ചം കല്ലസരീരാ കല്ലചിത്താ ച ഹൊന്തി. തേ ചിത്തസരീരകല്ലതായ അനുഗ്ഗഹിതപഞ്ഞാബലാ ഗമ്ഭീരകഥം പടിഗ്ഗഹേതും സമത്ഥാ ഹൊന്തി. തേന നേസം ഭഗവാ ഇമം ഗമ്ഭീരദേസനാപടിഗ്ഗഹണസമത്ഥതം സമ്പസ്സന്തോ ഏകവീസതിയാ ഠാനേസു കമ്മട്ഠാനം അരഹത്തേ പക്ഖിപിത്വാ ഇദം ഗമ്ഭീരത്ഥം മഹാസതിപട്ഠാനസുത്തം അഭാസി. യഥാ ഹി പുരിസോ സുവണ്ണചങ്കോടകം ലഭിത്വാ തത്ഥ നാനാപുപ്ഫാനി പക്ഖിപെയ്യ, സുവണ്ണമഞ്ജൂസം വാ പന ലഭിത്വാ സത്തരതനാനി പക്ഖിപെയ്യ, ഏവം ഭഗവാ കുരുരട്ഠവാസിപരിസം ലഭിത്വാ ഗമ്ഭീരദേസനം ദേസേസി. തേനേവെത്ഥ അഞ്ഞാനിപി ഗമ്ഭീരത്ഥാനി ഇമസ്മിം ദീഘനികായേ മഹാനിദാനം മജ്ഝിമനികായേ സതിപട്ഠാനം, സാരോപമം, രുക്ഖോപമം, രട്ഠപാലം, മാഗണ്ഡിയം, ആനെഞ്ജസപ്പായന്തി അഞ്ഞാനിപി സുത്താനി ദേസേസി.
അപിച തസ്മിം ജനപദേ ചതസ്സോ പരിസാ പകതിയാവ സതിപട്ഠാനഭാവനാനുയോഗമനുയുത്താ വിഹരന്തി, അന്തമസോ ദാസകമ്മകരപരിജാനാപി സതിപട്ഠാനപടിസംയുത്തമേവ കഥം കഥെന്തി. ഉദകതിത്ഥസുത്തകന്തനട്ഠാനാദീസുപി നിരത്ഥകകഥാ നാമ നപ്പവത്തതി. സചേ കാചി ഇത്ഥീ ‘‘അമ്മ, ത്വം കതരം സതിപട്ഠാനഭാവനം മനസികരോസീ’’തി പുച്ഛിതാ ‘‘ന കിഞ്ചീ’’തി വദതി, തം ഗരഹന്തി ‘‘ധിരത്ഥു തവ ജീവിതം, ജീവമാനാപി ത്വം മതസദിസാ’’തി. അഥ നം ‘‘മാ ദാനി പുന ഏവമകാസീ’’തി ഓവദിത്വാ അഞ്ഞതരം സതിപട്ഠാനം ഉഗ്ഗണ്ഹാപെന്തി. യാ പന ‘‘അഹം അസുകസതിപട്ഠാനം നാമ മനസികരോമീ’’തി വദതി, തസ്സാ ‘‘സാധു സാധൂ’’തി സാധുകാരം കത്വാ ‘‘തവ
തത്രിദം
തം ഏകദിവസം പാതോവ തോരണഗ്ഗേ നിസീദിത്വാ ബാലാതപം തപമാനം ഏകോ സകുണോ നഖപഞ്ജരേന അഗ്ഗഹേസി. സോ ‘‘കിരി കിരീ’’തി സദ്ദമകാസി. സാമണേരിയോ സുത്വാ ‘‘അയ്യേ ബുദ്ധരക്ഖിതോ സകുണേന ഗഹിതോ, മോചേമ ന’’ന്തി ലെഡ്ഡുആദീനി ഗഹെത്വാ അനുബന്ധിത്വാ മോചേസും
തത്ഥ ഏകായനോതി ഏകമഗ്ഗോ. മഗ്ഗസ്സ ഹി –
‘‘മഗ്ഗോ പന്ഥോ പഥോ പജ്ജോ, അഞ്ജസം വടുമായനം;
നാവാ ഉത്തരസേതൂ ച, കുല്ലോ ച ഭിസിസങ്കമോ’’തി.
ബഹൂനി നാമാനി. സ്വായമിധ അയനനാമേന വുത്തോ, തസ്മാ ഏകായനോ അയം, ഭിക്ഖവേ, മഗ്ഗോതി എത്ഥ ഏകമഗ്ഗോ അയം, ഭിക്ഖവേ, മഗ്ഗോ ന ദ്വിധാ പഥഭൂതോതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. അഥ വാ ഏകസ്സാതി സെട്ഠസ്സ. സബ്ബസത്തസെട്ഠോ ച ഭഗവാ, തസ്മാ ഭഗവതോതി വുത്തം ഹോതി. കിഞ്ചാപി ഹി തേന അഞ്ഞേപി അയന്തി, ഏവം സന്തേപി ഭഗവതോവ സോ അയനോ തേന ഉപ്പാദിതത്താ. യഥാഹ ‘‘സോ ഹി, ബ്രാഹ്മണ, ഭഗവാ അനുപ്പന്നസ്സ മഗ്ഗസ്സ ഉപ്പാദേതാ’’തിആദി (മ॰ നി॰ ൩.൭൯). അയതീതി വാ അയനോ, ഗച്ഛതി പവത്തതീതി അത്ഥോ. ഏകസ്മിം അയനോതി ഏകായനോ, ഇമസ്മിഞ്ഞേവ ധമ്മവിനയേ പവത്തതി, ന അഞ്ഞത്ഥാതി വുത്തം ഹോതി. യഥാഹ – ‘‘ഇമസ്മിം ഖോ, സുഭദ്ദ, ധമ്മവിനയേ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ഉപലബ്ഭതീ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൨.൨൧൪). ദേസനാഭേദോയേവ ഹേസോ, അത്ഥതോ പന ഏകോവ. അപിച ഏകം അയതീതി ഏകായനോ. പുബ്ബഭാഗേ നാനാമുഖഭാവനാനയപ്പവത്തോപി അപരഭാഗേ ഏകം നിബ്ബാനമേവ
ഏകായനം ജാതിഖയന്തദസ്സീ,
മഗ്ഗം പജാനാതി ഹിതാനുകമ്പീ;
ഏതേന മഗ്ഗേന തരിംസു പുബ്ബേ,
തരിസ്സന്തി യേ ച തരന്തി ഓഘന്തി. (സം॰ നി॰ ൫.൪൦൯);
കേചി പന ‘‘ന പാരം ദിഗുണം യന്തീ’’തി ഗാഥാനയേന യസ്മാ ഏകവാരം നിബ്ബാനം ഗച്ഛതി, തസ്മാ ‘‘ഏകായനോ’’തി വദന്തി, തം ന യുജ്ജതി. ഇമസ്സ ഹി അത്ഥസ്സ സകിം അയനോതി ഇമിനാ ബ്യഞ്ജനേന ഭവിതബ്ബം. യദി പന ഏകം അയനമസ്സ ഏകാ ഗതി പവത്തീതി ഏവം അത്ഥം യോജെത്വാ വുച്ചെയ്യ, ബ്യഞ്ജനം യുജ്ജെയ്യ, അത്ഥോ പന ഉഭയഥാപി ന യുജ്ജതി. കസ്മാ? ഇധ പുബ്ബഭാഗമഗ്ഗസ്സ അധിപ്പേതത്താ. കായാദിചതുആരമ്മണപ്പവത്തോ ഹി പുബ്ബഭാഗസതിപട്ഠാനമഗ്ഗോ ഇധാധിപ്പേതോ, ന ലോകുത്തരോ, സോ ച അനേകവാരമ്പി അയതി, അനേകഞ്ചസ്സ അയനം ഹോതി.
പുബ്ബേപി ച ഇമസ്മിം പദേ മഹാഥേരാനം സാകച്ഛാ അഹോസിയേവ. തിപിടകചൂളനാഗത്ഥേരോ പുബ്ബഭാഗസതിപട്ഠാനമഗ്ഗോതി ആഹ. ആചരിയോ പനസ്സ തിപിടകചൂളസുമത്ഥേരോ മിസ്സകമഗ്ഗോതി ആഹ. പുബ്ബഭാഗോ ഭന്തേതി? മിസ്സകോ, ആവുസോതി. ആചരിയേ പന പുനപ്പുനം ഭണന്തേ അപ്പടിബാഹിത്വാ
പോരാണകത്ഥേരാ കിര പിയധമ്മസവനാ ഹൊന്തി, സദ്ദം സുത്വാവ ‘‘അഹം പഠമം, അഹം പഠമ’’ന്തി ഏകപ്പഹാരേനേവ ഓസരന്തി. തസ്മിഞ്ച ദിവസേ ചൂളനാഗത്ഥേരസ്സ വാരോ, തേന
മഗ്ഗാനട്ഠങ്ഗികോ സെട്ഠോ, സച്ചാനം ചതുരോ പദാ;
വിരാഗോ സെട്ഠോ ധമ്മാനം, ദ്വിപദാനഞ്ച ചക്ഖുമാ.
ഏസേവ മഗ്ഗോ നത്ഥഞ്ഞോ, ദസ്സനസ്സ വിസുദ്ധിയാ;
ഏതഞ്ഹി തുമ്ഹേ പടിപജ്ജഥ, മാരസേനപ്പമദ്ദനം;
ഏതഞ്ഹി തുമ്ഹേ പടിപന്നാ, ദുക്ഖസ്സന്തം കരിസ്സഥാതി. –
സുത്തം ആഹരിത്വാ ഠപേസി.
മഗ്ഗോതി സത്താനം വിസുദ്ധിയാതി രാഗാദീഹി മലേഹി അഭിജ്ഝാവിസമലോഭാദീഹി ച ഉപക്കിലേസേഹി കിലിട്ഠചിത്താനം സത്താനം വിസുദ്ധത്ഥായ. തഥാ ഹി ഇമിനാവ മഗ്ഗേന ഇതോ സതസഹസ്സകപ്പാധികാനം ചതുന്നം
‘‘രൂപേന സംകിലിട്ഠേന, സംകിലിസ്സന്തി മാണവാ;
രൂപേ സുദ്ധേ വിസുജ്ഝന്തി, അനക്ഖാതം മഹേസിനാ.
ചിത്തേന സംകിലിട്ഠേന, സംകിലിസ്സന്തി മാണവാ;
ചിത്തേ സുദ്ധേ വിസുജ്ഝന്തി, ഇതി വുത്തം മഹേസിനാ’’.
യഥാഹ – ‘‘ചിത്തസംകിലേസാ, ഭിക്ഖവേ, സത്താ സംകിലിസ്സന്തി, ചിത്തവോദാനാ വിസുജ്ഝന്തീ’’തി. തഞ്ച ചിത്തവോദാനം ഇമിനാ സതിപട്ഠാനമഗ്ഗേന ഹോതി. തേനാഹ ‘‘സത്താനം വിസുദ്ധിയാ’’തി.
സോകപരിദേവാനം സമതിക്കമായാതി സോകസ്സ ച പരിദേവസ്സ ച സമതിക്കമായ പഹാനായാതി അത്ഥോ, അയഞ്ഹി മഗ്ഗോ ഭാവിതോ സന്തതിമഹാമത്താദീനം വിയ സോകസമതിക്കമായ, പടാചാരാദീനം വിയ പരിദേവസമതിക്കമായ സംവത്തതി. തേനാഹ ‘‘സോകപരിദേവാനം സമതിക്കമായാ’’തി. കിഞ്ചാപി ഹി സന്തതിമഹാമത്തോ –
‘‘യം പുബ്ബേ തം വിസോധേഹി, പച്ഛാ തേ മാതു കിഞ്ചനം;
മജ്ഝേ ചേ നോ ഗഹെസ്സസി, ഉപസന്തോ ചരിസ്സസീ’’തി. (സു॰ നി॰ ൯൪൫);
ഇമം ഗാഥം സുത്വാവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്തോ. പടാചാരാ –
‘‘ന സന്തി പുത്താ താണായ, ന പിതാ നാപി ബന്ധവാ;
അന്തകേനാധിപന്നസ്സ, നത്ഥി ഞാതീസു താണതാ’’തി. (ധ॰ പ॰ ൨൮൮);
ഇമം
ദുക്ഖദോമനസ്സാനം അത്ഥങ്ഗമായാതി കായികദുക്ഖസ്സ ചേതസികദോമനസ്സസ്സ ചാതി ഇമേസം ദ്വിന്നം അത്ഥങ്ഗമായ, നിരോധായാതി അത്ഥോ. അയഞ്ഹി മഗ്ഗോ ഭാവിതോ തിസ്സത്ഥേരാദീനം വിയ ദുക്ഖസ്സ, സക്കാദീനം വിയ ച ദോമനസ്സസ്സ അത്ഥങ്ഗമായ സംവത്തതി.
തത്രായം അത്ഥദീപനാ – സാവത്ഥിയം കിര തിസ്സോ നാമ കുടുമ്ബികപുത്തോ ചത്താലീസ ഹിരഞ്ഞകോടിയോ പഹായ പബ്ബജിത്വാ അഗാമകേ അരഞ്ഞേ വിഹരതി. തസ്സ കനിട്ഠഭാതു ഭരിയാ ‘‘ഗച്ഛഥ, നം ജീവിതാ വോരോപേഥാ’’തി പഞ്ചസതേ ചോരേ പേസേസി. തേ ഗന്ത്വാ ഥേരം പരിവാരെത്വാ നിസീദിംസു. ഥേരോ ആഹ – ‘‘കസ്മാ ആഗതത്ഥ ഉപാസകാ’’തി? തം ജീവിതാ വോരോപെസ്സാമാതി. പാടിഭോഗം മേ ഉപാസകാ, ഗഹെത്വാ അജ്ജേകരത്തിം ജീവിതം ദേഥാതി. കോ തേ, സമണ, ഇമസ്മിം ഠാനേ പാടിഭോഗോ ഭവിസ്സതീതി? ഥേരോ മഹന്തം പാസാണം ഗഹെത്വാ ദ്വേ ഊരുട്ഠീനി ഭിന്ദിത്വാ ‘‘വട്ടതി ഉപാസകാ പാടിഭോഗോ’’തി ആഹ. തേ അപക്കമിത്വാ ചങ്കമനസീസേ അഗ്ഗിം കത്വാ നിപജ്ജിംസു. ഥേരസ്സ വേദനം വിക്ഖമ്ഭെത്വാ സീലം പച്ചവെക്ഖതോ പരിസുദ്ധം സീലം നിസ്സായ പീതിപാമൊജ്ജം ഉപ്പജ്ജി. തതോ അനുക്കമേന വിപസ്സനം വഡ്ഢെന്തോ തിയാമരത്തിം സമണധമ്മം കത്വാ അരുണുഗ്ഗമനേ അരഹത്തം പത്തോ ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി –
‘‘ഉഭോ പാദാനി ഭിന്ദിത്വാ, സഞ്ഞപെസ്സാമി വോ അഹം;
അട്ടിയാമി ഹരായാമി, സരാഗമരണം അഹം.
ഏവാഹം ചിന്തയിത്വാന, യഥാഭൂതം വിപസ്സിസം;
സമ്പത്തേ അരുണുഗ്ഗമ്ഹി, അരഹത്തമപാപുണി’’ന്തി.
അപരേപി തിംസ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹെത്വാ അരഞ്ഞവിഹാരേ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ ‘‘ആവുസോ, തിയാമരത്തിം
‘‘സീലവാ വതസമ്പന്നോ, പഞ്ഞവാ സുസമാഹിതോ;
മുഹുത്തം പമാദമന്വായ, ബ്യഗ്ഘേനോരുദ്ധമാനസോ.
പഞ്ജരസ്മിം ഗഹെത്വാന, സിലായ ഉപരീ കതോ;
കാമം ഖാദതു മം ബ്യഗ്ഘോ, അട്ഠിയാ ച ന്ഹാരുസ്സ ച;
കിലേസേ ഖേപയിസ്സാമി, ഫുസിസ്സാമി വിമുത്തിയ’’ന്തി.
അപരോപി പീതമല്ലത്ഥേരോ നാമ ഗിഹികാലേ തീസു രജ്ജേസു പടാകം ഗഹെത്വാ തമ്ബപണ്ണിദീപം ആഗമ്മ രാജാനം പസ്സിത്വാ രഞ്ഞാ
‘‘ഭാസിതം ബുദ്ധസെട്ഠസ്സ, സബ്ബലോകഗ്ഗവാദിനോ;
ന തുമ്ഹാകമിദം രൂപം, തം ജഹെയ്യാഥ ഭിക്ഖവോ.
അനിച്ചാ
ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുജ്ഝന്തി, തേസം വൂപസമോ സുഖോ’’തി.
ഏവം താവ അയം മഗ്ഗോ തിസ്സത്ഥേരാദീനം വിയ ദുക്ഖസ്സ അത്ഥങ്ഗമായ സംവത്തതി.
സക്കോ പന ദേവാനമിന്ദോ അത്തനോ പഞ്ചവിധപുബ്ബനിമിത്തം ദിസ്വാ മരണഭയസന്തജ്ജിതോ ദോമനസ്സജാതോ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഹം പുച്ഛി. സോ ഉപെക്ഖാപഞ്ഹവിസ്സജ്ജനാവസാനേ
സുബ്രഹ്മാപി ദേവപുത്തോ അച്ഛരാസഹസ്സപരിവുതോ സഗ്ഗസമ്പത്തിം അനുഭോതി. തത്ഥ പഞ്ചസതാ അച്ഛരായോ രുക്ഖതോ പുപ്ഫാനി ഓചിനന്തിയോ ചവിത്വാ നിരയേ ഉപ്പന്നാ. സോ ‘‘കിം ഇമാ ചിരായന്തീ’’തി ഉപധാരെന്തോ താസം നിരയേ നിബ്ബത്തനഭാവം ഞത്വാ ‘‘കിത്തകം നു ഖോ മമ ആയൂ’’തി ഉപപരിക്ഖന്തോ അത്തനോ ആയുപരിക്ഖയം വിദിത്വാ ചവിത്വാ തത്ഥേവ നിരയേ നിബ്ബത്തനഭാവം ദിസ്വാ ഭീതോ അതിവിയ ദോമനസ്സജാതോ ഹുത്വാ ‘‘ഇമം മേ ദോമനസ്സം സത്ഥാ വിനയിസ്സതി, ന അഞ്ഞോ’’തി അവസേസാ പഞ്ചസതാ അച്ഛരായോ ഗഹെത്വാ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഹം പുച്ഛി –
‘‘നിച്ചം ഉത്രസ്തമിദം ചിത്തം, നിച്ചം ഉബ്ബിഗ്ഗിദം മനോ;
അനുപ്പന്നേസു കിച്ഛേസു, അഥോ ഉപ്പതിതേസു ച;
സചേ അത്ഥി അനുത്രസ്തം, തം മേ അക്ഖാഹി പുച്ഛിതോതി. (സം॰ നി॰ ൧.൯൮);
തതോ നം ഭഗവാ ആഹ –
‘‘നാഞ്ഞത്ര ബൊജ്ഝാ തപസാ, നാഞ്ഞത്രിന്ദ്രിയസംവരാ;
നാഞ്ഞത്ര സബ്ബനിസ്സഗ്ഗാ, സൊത്ഥിം പസ്സാമി പാണിന’’ന്തി. (സം॰ നി॰ ൧.൯൮);
സോ
ഞായസ്സ അധിഗമായാതി ഞായോ വുച്ചതി അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ, തസ്സ അധിഗമായ, പത്തിയാതി വുത്തം ഹോതി. അയഞ്ഹി പുബ്ബഭാഗേ ലോകിയോ സതിപട്ഠാനമഗ്ഗോ ഭാവിതോ ലോകുത്തരമഗ്ഗസ്സ നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികിരിയായാതി തണ്ഹാവാനവിരഹിതത്താ നിബ്ബാനന്തി ലദ്ധനാമസ്സ അമതസ്സ സച്ഛികിരിയായ, അത്തപച്ചക്ഖതായാതി വുത്തം ഹോതി. അയഞ്ഹി മഗ്ഗോ ഭാവിതോ അനുപുബ്ബേന നിബ്ബാനസച്ഛികിരിയം സാധേതി. തേനാഹ ‘‘നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികിരിയായാ’’തി.
തത്ഥ കിഞ്ചാപി ‘‘സത്താനം വിസുദ്ധിയാ’’തി വുത്തേ സോകസമതിക്കമാദീനി അത്ഥതോ സിദ്ധാനേവ ഹൊന്തി, ഠപെത്വാ പന സാസനയുത്തികോവിദേ അഞ്ഞേസം ന പാകടാനി, ന ച ഭഗവാ പഠമം സാസനയുത്തികോവിദം ജനം കത്വാ പച്ഛാ ധമ്മം ദേസേതി. തേന തേനേവ പന സുത്തേന തം തം അത്ഥം ഞാപേതി. തസ്മാ ഇധ യം യം അത്ഥം ഏകായനമഗ്ഗോ സാധേതി, തം തം പാകടം കത്വാ ദസ്സെന്തോ ‘‘സോകപരിദേവാനം സമതിക്കമായാ’’തിആദിമാഹ. യസ്മാ വാ യാ സത്താനം വിസുദ്ധി ഏകായനമഗ്ഗേന സംവത്തതി, സാ സോകപരിദേവാനം സമതിക്കമേന ഹോതി. സോകപരിദേവാനം സമതിക്കമോ ദുക്ഖദോമനസ്സാനം അത്ഥങ്ഗമേന, ദുക്ഖദോമനസ്സാനം അത്ഥങ്ഗമോ ഞായസ്സാധിഗമേന, ഞായസ്സാധിഗമോ നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികിരിയായ. തസ്മാ ഇമമ്പി കമം ദസ്സെന്തോ ‘‘സത്താനം വിസുദ്ധിയാ’’തി വത്വാ ‘‘സോകപരിദേവാനം സമതിക്കമായാ’’തിആദിമാഹ.
അപിച വണ്ണഭണനമേതം ഏകായനമഗ്ഗസ്സ. യഥേവ ഹി ഭഗവാ – ‘‘ധമ്മം വോ, ഭിക്ഖവേ, ദേസെസ്സാമി ആദികല്യാണം മജ്ഝേകല്യാണം പരിയോസാനകല്യാണം സാത്ഥം സബ്യഞ്ജനം കേവലപരിപുണ്ണം പരിസുദ്ധം ബ്രഹ്മചരിയം പകാസെസ്സാമി യദിദം ഛഛക്കാനീ’’തി (മ॰ നി॰ ൩.൪൨൦) ഛഛക്കദേസനായ അട്ഠഹി പദേഹി വണ്ണം അഭാസി. യഥാ ച അരിയവംസദേസനായ ‘‘ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, അരിയവംസാ അഗ്ഗഞ്ഞാ രത്തഞ്ഞാ വംസഞ്ഞാ പോരാണാ അസംകിണ്ണാ അസംകിണ്ണപുബ്ബാ ന
യഥാ ഹി സതസഹസ്സഗ്ഘനികപണ്ഡുകമ്ബലവാണിജേന ‘കമ്ബലം ഗണ്ഹഥാ’തി ഉഗ്ഘോസിതേപി അസുകകമ്ബലോതി ന താവ മനുസ്സാ ജാനന്തി. കേസകമ്ബലവാളകമ്ബലാദയോപി ഹി ദുഗ്ഗന്ധാ ഖരസമ്ഫസ്സാ കമ്ബലാത്വേവ വുച്ചന്തി. യദാ പന തേന ഗന്ധാരകോ രത്തകമ്ബലോ സുഖുമോ ഉജ്ജലോ സുഖസമ്ഫസ്സോതി ഉഗ്ഘോസിതം ഹോതി, തദാ യേ പഹൊന്തി, തേ ഗണ്ഹന്തി. യേ നപ്പഹൊന്തി, തേപി ദസ്സനകാമാ ഹൊന്തി; ഏവമേവ ‘ഏകായനോ, ഭിക്ഖവേ, അയം മഗ്ഗോ’തി വുത്തേപി അസുകമഗ്ഗോതി ന താവ പാകടോ ഹോതി. നാനപ്പകാരകാ ഹി അനിയ്യാനികമഗ്ഗാപി മഗ്ഗാത്വേവ വുച്ചന്തി. ‘‘സത്താനം വിസുദ്ധിയാ’’തിആദിമ്ഹി പന വുത്തേ ‘‘അയം കിര മഗ്ഗോ ചത്താരോ ഉപദ്ദവേ ഹനതി, തയോ വിസേസേ ആവഹതീ’’തി ഉസ്സാഹജാതാ ഇമം ധമ്മദേസനം ഉഗ്ഗഹേതബ്ബം പരിയാപുണിതബ്ബം ധാരേതബ്ബം വാചേതബ്ബം, ഇമഞ്ച മഗ്ഗം ഭാവേതബ്ബം മഞ്ഞിസ്സന്തീതി വണ്ണം ഭാസന്തോ ‘‘സത്താനം വിസുദ്ധിയാ’’തിആദിമാഹ. യഥാ ച സതസഹസ്സഗ്ഘനികപണ്ഡുകമ്ബലവാണിജൂപമാ; ഏവം രത്തജമ്ബുനദസുവണ്ണഉദകപ്പസാദകമണിരതനസുവിസുദ്ധമുത്തരതനപവാളാദിവാണിജൂപമാദയോപെത്ഥ ആഹരിതബ്ബാ.
യദിദന്തി നിപാതോ, യേ ഇമേതി അയമസ്സ അത്ഥോ. ചത്താരോതി ഗണനപരിച്ഛേദോ. തേന ന തതോ ഹെട്ഠാ, ന ഉദ്ധന്തി സതിപട്ഠാനപരിച്ഛേദം ദീപേതി. സതിപട്ഠാനാതി തയോ സതിപട്ഠാനാ സതിഗോചരോപി തിധാ പടിപന്നേസു സാവകേസു സത്ഥുനോ പടിഘാനുനയവീതിവത്തതാപി, സതിപി. ‘‘ചതുന്നം പട്ഠാനം. കാ പതിട്ഠാതി? സതി. സതിയാ പട്ഠാനം സതിപട്ഠാനം, പധാനം ഠാനന്തി വാ പട്ഠാനം. സതിയാ പട്ഠാനം സതിപട്ഠാനം ഹത്ഥിട്ഠാനഅസ്സട്ഠാനാദീനി വിയ.
‘‘തയോ സതിപട്ഠാനാ യദരിയോ സേവതി, യദരിയോ സേവമാനോ സത്ഥാ ഗണമനുസാസിതും അരഹതീ’’തി (മ॰ നി॰ ൩.൩൧൧) എത്ഥ തിധാ പടിപന്നേസു സാവകേസു സത്ഥുനോ പടിഘാനുനയവീതിവത്തതാ ‘‘സതിപട്ഠാന’’ന്തി വുത്താ. തസ്സത്ഥോ – പട്ഠപേതബ്ബതോ പട്ഠാനം, പവത്തയിതബ്ബതോതി
യദി ഏവം കസ്മാ ‘‘സതിപട്ഠാനാ’’തി ബഹുവചനം? സതിബഹുത്താ. ആരമ്മണഭേദേന ഹി ബഹുകാ ഏതാ സതിയോ. അഥ മഗ്ഗോതി കസ്മാ ഏകവചനം? മഗ്ഗട്ഠേന ഏകത്താ. ചതസ്സോപി ഹി ഏതാ സതിയോ മഗ്ഗട്ഠേന ഏകത്തം ഗച്ഛന്തി. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘മഗ്ഗോതി കേനട്ഠേന മഗ്ഗോ? നിബ്ബാനഗമനട്ഠേന. നിബ്ബാനത്ഥികേഹി മഗ്ഗനീയട്ഠേന ചാ’’തി. ചതസ്സോപി ചേതാ അപരഭാഗേ കായാദീസു ആരമ്മണേസു കിച്ചം സാധയമാനാ നിബ്ബാനം ഗച്ഛന്തി, ആദിതോ പട്ഠായ ച നിബ്ബാനത്ഥികേഹി മഗ്ഗിയന്തി, തസ്മാ ചതസ്സോപി ഏകോ മഗ്ഗോതി വുച്ചന്തി. ഏവഞ്ച സതി വചനാനുസന്ധിനാ സാനുസന്ധികാവ ദേസനാ ഹോതി, ‘‘മാരസേനപ്പമദ്ദനം, വോ ഭിക്ഖവേ, മഗ്ഗം ദേസെസ്സാമി, തം സുണാഥ…പേ॰… കതമോ ച, ഭിക്ഖവേ, മാരസേനപ്പമദ്ദനോ മഗ്ഗോ? യദിദം സത്ത ബൊജ്ഝങ്ഗാ’’തിആദീസു (സം॰ നി॰ ൫.൨൨൪) വിയ. യഥാ മാരസേനപ്പമദ്ദനോതി ച, സത്ത ബൊജ്ഝങ്ഗാതി ച അത്ഥതോ ഏകം, ബ്യഞ്ജനമേവെത്ഥ നാനം
കസ്മാ പന ഭഗവതാ ചത്താരോവ സതിപട്ഠാനാ വുത്താ അനൂനാ അനധികാതി? വേനെയ്യഹിതത്താ. തണ്ഹാചരിതദിട്ഠിചരിതസമഥയാനികവിപസ്സനായാനികേസു ഹി മന്ദതിക്ഖവസേന ദ്വേധാ ദ്വേധാ പവത്തേസു വേനെയ്യേസു മന്ദസ്സ തണ്ഹാചരിതസ്സ ഓളാരികം കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനം വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ, തിക്ഖസ്സ സുഖുമം വേദനാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനം. ദിട്ഠിചരിതസ്സപി മന്ദസ്സ നാതിപ്പഭേദഗതം ചിത്താനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനം വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ, തിക്ഖസ്സ അതിപ്പഭേദഗതം ധമ്മാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനം വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ. സമഥയാനികസ്സ ച മന്ദസ്സ അകിച്ഛേന അധിഗന്തബ്ബനിമിത്തം പഠമം സതിപട്ഠാനം വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ, തിക്ഖസ്സ ഓളാരികാരമ്മണേ അസണ്ഠഹനതോ ദുതിയം. വിപസ്സനായാനികസ്സപി മന്ദസ്സ നാതിപ്പഭേദഗതാരമ്മണം തതിയം, തിക്ഖസ്സ അതിപ്പഭേദഗതാരമ്മണം ചതുത്ഥം. ഇതി ചത്താരോവ വുത്താ അനൂനാ അനധികാതി.
സുഭസുഖനിച്ചഅത്തഭാവവിപല്ലാസപ്പഹാനത്ഥം
അട്ഠകഥായം പന സരണവസേന ചേവ ഏകത്തസമോസരണവസേന ച ഏകമേവ സതിപട്ഠാനം ആരമ്മണവസേന ചത്താരോതി ഏതദേവ വുത്തം. യഥാ
യഥാ പാചീനതോ ആഗച്ഛന്താ പാചീനദിസായ ഉട്ഠാനകം ഭണ്ഡം ഗഹെത്വാ പാചീനദ്വാരേന നഗരമേവ പവിസന്തി, ഏവം കായാനുപസ്സനാമുഖേന ആഗച്ഛന്താ ചുദ്ദസവിധേന കായാനുപസ്സനം ഭാവെത്വാ കായാനുപസ്സനാഭാവനാനുഭാവനിബ്ബത്തേന അരിയമഗ്ഗേന ഏകം നിബ്ബാനമേവ ഓസരന്തി. യഥാ ദക്ഖിണതോ ആഗച്ഛന്താ ദക്ഖിണായ ദിസായ ഉട്ഠാനകം ഭണ്ഡം ഗഹെത്വാ ദക്ഖിണദ്വാരേന നഗരമേവ പവിസന്തി, ഏവം വേദനാനുപസ്സനാമുഖേന ആഗച്ഛന്താ നവവിധേന വേദനാനുപസ്സനം ഭാവെത്വാ വേദനാനുപസ്സനാഭാവനാനുഭാവനിബ്ബത്തേന അരിയമഗ്ഗേന ഏകം നിബ്ബാനമേവ ഓസരന്തി. യഥാ പച്ഛിമതോ ആഗച്ഛന്താ പച്ഛിമദിസായ ഉട്ഠാനകം ഭണ്ഡം ഗഹെത്വാ പച്ഛിമദ്വാരേന നഗരമേവ പവിസന്തി, ഏവം ചിത്താനുപസ്സനാമുഖേന ആഗച്ഛന്താ സോളസവിധേന ചിത്താനുപസ്സനം ഭാവെത്വാ ചിത്താനുപസ്സനാഭാവനാനുഭാവനിബ്ബത്തേന അരിയമഗ്ഗേന ഏകം നിബ്ബാനമേവ ഓസരന്തി. യഥാ ഉത്തരതോ ആഗച്ഛന്താ ഉത്തരദിസായ ഉട്ഠാനകം ഭണ്ഡം ഗഹെത്വാ ഉത്തരദ്വാരേന നഗരമേവ പവിസന്തി, ഏവം ധമ്മാനുപസ്സനാമുഖേന ആഗച്ഛന്താ പഞ്ചവിധേന ധമ്മാനുപസ്സനം ഭാവെത്വാ ധമ്മാനുപസ്സനാഭാവനാനുഭാവനിബ്ബത്തേന അരിയമഗ്ഗേന ഏകം നിബ്ബാനമേവ ഓസരന്തി. ഏവം സരണവസേന ചേവ ഏകത്തസമോസരണവസേന ച ഏകമേവ സതിപട്ഠാനം ആരമ്മണവസേന ചത്താരോവ വുത്താതി വേദിതബ്ബാ.
കതമേ ചത്താരോതി കഥേതുകമ്യതാ പുച്ഛാ. ഇധാതി ഇമസ്മിം സാസനേ. ഭിക്ഖവേതി ധമ്മപടിഗ്ഗാഹകപുഗ്ഗലാലപനമേതം. ഭിക്ഖൂതി പടിപത്തിസമ്പാദകപുഗ്ഗലനിദസ്സനമേതം. അഞ്ഞേപി ച ദേവമനുസ്സാ പടിപത്തിം സമ്പാദെന്തിയേവ, സെട്ഠത്താ പന പടിപത്തിയാ ഭിക്ഖുഭാവദസ്സനതോ ച ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി ആഹ. ഭഗവതോ ഹി അനുസാസനിം സമ്പടിച്ഛന്തേസു ഭിക്ഖു സെട്ഠോ, സബ്ബപ്പകാരായ അനുസാസനിയാ ഭാജനഭാവതോ. തസ്മാ സെട്ഠത്താ ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി
‘‘അലങ്കതോ
സന്തോ ദന്തോ നിയതോ ബ്രഹ്മചാരീ;
സബ്ബേസു ഭൂതേസു നിധായ ദണ്ഡം,
സോ ബ്രാഹ്മണോ സോ സമണോ സ ഭിക്ഖൂ’’തി. (ധ॰ പ॰ ൧൪൨);
കായേതി രൂപകായേ. രൂപകായോ ഹി ഇധ അങ്ഗപച്ചങ്ഗാനം കേസാദീനഞ്ച ധമ്മാനം സമൂഹട്ഠേന ഹത്ഥികായരഥകായാദയോ വിയ കായോതി അധിപ്പേതോ. യഥാ ച സമൂഹട്ഠേന, ഏവം കുച്ഛിതാനം ആയട്ഠേന. കുച്ഛിതാനഞ്ഹി പരമജേഗുച്ഛാനം സോ ആയോതിപി കായോ. ആയോതി ഉപ്പത്തിദേസോ. തത്ഥായം വചനത്ഥോ. ആയന്തി തതോതി ആയോ. കേ ആയന്തി? കുച്ഛിതാ കേസാദയോ. ഇതി കുച്ഛിതാനം ആയോതി കായോ.
കായാനുപസ്സീതി കായേ അനുപസ്സനസീലോ കായം വാ അനുപസ്സമാനോ. കായേതി ച വത്വാപി പുന കായാനുപസ്സീതി ദുതിയകായഗ്ഗഹണം അസമ്മിസ്സതോ വവത്ഥാനഘനവിനിബ്ഭോഗാദിദസ്സനത്ഥം കതന്തി വേദിതബ്ബം. തേന ന കായേ വേദനാനുപസ്സീ വാ, ചിത്തധമ്മാനുപസ്സീ വാ, അഥ ഖോ കായാനുപസ്സീയേവാതി കായസങ്ഖാതേ വത്ഥുസ്മിം കായാനുപസ്സനാകാരസ്സേവ ദസ്സനേന അസമ്മിസ്സതോ വവത്ഥാനം ദസ്സിതം ഹോതി. തഥാ ന കായേ അങ്ഗപച്ചങ്ഗവിനിമുത്തഏകധമ്മാനുപസ്സീ, നാപി കേസലോമാദിവിനിമുത്തഇത്ഥിപുരിസാനുപസ്സീ, യോപി ചെത്ഥ കേസലോമാദികോ ഭൂതുപാദായസമൂഹസങ്ഖാതോ കായോ, തത്ഥപി ന ഭൂതുപാദായവിനിമുത്തഏകധമ്മാനുപസ്സീ, അഥ ഖോ രഥസമ്ഭാരാനുപസ്സകോ വിയ അങ്ഗപച്ചങ്ഗസമൂഹാനുപസ്സീ, നഗരാവയവാനുപസ്സകോ വിയ കേസലോമാദിസമൂഹാനുപസ്സീ, കദലിക്ഖന്ധപത്തവട്ടിവിനിബ്ഭുജകോ വിയ രിത്തമുട്ഠിവിനിവേഠകോ വിയ ച ഭൂതുപാദായസമൂഹാനുപസ്സീയേവാതി നാനപ്പകാരതോ സമൂഹവസേനേവ കായസങ്ഖാതസ്സ വത്ഥുനോ ദസ്സനേന ഘനവിനിബ്ഭോഗോ
‘‘യം പസ്സതി ന തം ദിട്ഠം, യം ദിട്ഠം തം ന പസ്സതി;
അപസ്സം ബജ്ഝതേ മൂള്ഹോ, ബജ്ഝമാനോ ന മുച്ചതീ’’തി.
ഘനവിനിബ്ഭോഗാദിദസ്സനത്ഥന്തി
അഥ വാ കായേ അഹന്തി വാ മമന്തി വാ ഏവം ഗഹേതബ്ബസ്സ യസ്സ കസ്സചി അനനുപസ്സനതോ, തസ്സ തസ്സേവ പന കേസലോമാദികസ്സ നാനാധമ്മസമൂഹസ്സ അനുപസ്സനതോ കായേ കേസാദിധമ്മസമൂഹസങ്ഖാതകായാനുപസ്സീതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.
അപിച ‘‘ഇമസ്മിം കായേ അനിച്ചതോ അനുപസ്സതി, നോ നിച്ചതോ’’തിആദിനാ അനുക്കമേന പടിസമ്ഭിദായം ആഗതനയസ്സ സബ്ബസ്സേവ അനിച്ചലക്ഖണാദിനോ ആകാരസമൂഹസങ്ഖാതസ്സ കായസ്സ അനുപസ്സനതോപി കായേ കായാനുപസ്സീതി ഏവമ്പി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. തഥാ
വിഹരതീതി ഇരിയതി. ആതാപീതി തീസു ഭവേസു കിലേസേ ആതാപേതീതി ആതാപോ, വീരിയസ്സേതം നാമം. ആതാപോ അസ്സ അത്ഥീതി ആതാപീ. സമ്പജാനോതി സമ്പജഞ്ഞസങ്ഖാതേന ഞാണേന സമന്നാഗതോ. സതിമാതി കായപരിഗ്ഗാഹികായ സതിയാ സമന്നാഗതോ. അയം പന യസ്മാ സതിയാ ആരമ്മണം പരിഗ്ഗഹെത്വാ പഞ്ഞായ അനുപസ്സതി, ന ഹി സതിവിരഹിതസ്സ അനുപസ്സനാ നാമ അത്ഥി, തേനേവാഹ – ‘‘സതിഞ്ച ഖ്വാഹം, ഭിക്ഖവേ, സബ്ബത്ഥികം വദാമീ’’തി (സം॰ നി॰ ൫.൨൩൪). തസ്മാ എത്ഥ ‘‘കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതീ’’തി എത്താവതാ കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനം വുത്തം ഹോതി. അഥ വാ യസ്മാ അനാതാപിനോ അന്തോസങ്ഖേപോ അന്തരായകരോ ഹോതി, അസമ്പജാനോ ഉപായപരിഗ്ഗഹേ അനുപായപരിവജ്ജനേ ച സമ്മുയ്ഹതി, മുട്ഠസ്സതി ഉപായാപരിച്ചാഗേ അനുപായാപരിഗ്ഗഹേ ച അസമത്ഥോ ഹോതി, തേനസ്സ തം കമ്മട്ഠാനം ന സമ്പജ്ജതി. തസ്മാ യേസം ധമ്മാനം ആനുഭാവേന തം സമ്പജ്ജതി, തേസം ദസ്സനത്ഥം ‘‘ആതാപീ സമ്പജാനോ സതിമാ’’തി ഇദം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.
ഇതി കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനം സമ്പയോഗങ്ഗഞ്ചസ്സ ദസ്സെത്വാ ഇദാനി പഹാനങ്ഗം ദസ്സേതും വിനെയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സന്തി വുത്തം. തത്ഥ വിനെയ്യാതി തദങ്ഗവിനയേന വാ വിക്ഖമ്ഭനവിനയേന വാ വിനയിത്വാ. ലോകേതി തസ്മിഞ്ഞേവ കായേ. കായോ ഹി ഇധ ലുജ്ജനപലുജ്ജനട്ഠേന ലോകോതി അധിപ്പേതോ. യസ്മാ പനസ്സ ന കായമത്തേയേവ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സം പഹീയതി, വേദനാദീസുപി പഹീയതിയേവ. തസ്മാ പഞ്ചപി ഉപാദാനക്ഖന്ധാ ലോകോതി വിഭങ്ഗേ വുത്തം. ലോകസങ്ഖാതത്താ
വിസേസേന
അപരോ നയോ ‘‘കായേ കായാനുപസ്സീ’’തി എത്ഥ അനുപസ്സനായ കമ്മട്ഠാനം വുത്തം. ‘‘വിഹരതീ’’തി എത്ഥ വുത്തവിഹാരേന കമ്മട്ഠാനികസ്സ കായപരിഹരണം, ‘‘ആതാപീ’’തിആദീസു പന ആതാപേന സമ്മപ്പധാനം, സതിസമ്പജഞ്ഞേന സബ്ബത്ഥകകമ്മട്ഠാനം, കമ്മട്ഠാനപരിഹരണൂപായോ വാ. സതിയാ വാ കായാനുപസ്സനാവസേന പടിലദ്ധസമഥോ, സമ്പജഞ്ഞേന വിപസ്സനാ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സവിനയേന ഭാവനാബലം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.
വിഭങ്ഗേ പന അനുപസ്സീതി തത്ഥ ‘‘കതമാ അനുപസ്സനാ? യാ പഞ്ഞാ പജാനനാ വിചയോ പവിചയോ ധമ്മവിചയോ സല്ലക്ഖണാ ഉപലക്ഖണാ പച്ചുപലക്ഖണാ പണ്ഡിച്ചം കോസല്ലം നേപുഞ്ഞം വേഭബ്യാ ചിന്താ ഉപപരിക്ഖാ ഭൂരീമേധാ പരിണായികാ വിപസ്സനാ സമ്പജഞ്ഞം പതോദോ പഞ്ഞാ പഞ്ഞിന്ദ്രിയം പഞ്ഞാബലം പഞ്ഞാസത്ഥം പഞ്ഞാപാസാദോ പഞ്ഞാആലോകോ പഞ്ഞാഓഭാസോ പഞ്ഞാപജ്ജോതോ പഞ്ഞാരതനം അമോഹോ ധമ്മവിചയോ സമ്മാദിട്ഠി, അയം വുച്ചതി അനുപസ്സനാ. ഇമായ അനുപസ്സനായ ഉപേതോ ഹോതി സമുപേതോ ഉപഗതോ സമുപഗതോ ഉപപന്നോ സമന്നാഗതോ, തേന വുച്ചതി അനുപസ്സീതി. വിഹരതീതി ഇരിയതി പവത്തതി പാലേതി യപേതി യാപേതി ചരതി വിഹരതി, തേന വുച്ചതി വിഹരതീതി. ആതാപീതി തത്ഥ കതമം ആതാപം? യോ ചേതസികോ വീരിയാരമ്ഭോ നികമ്മോ പരക്കമോ ഉയ്യാമോ വായാമോ ഉസ്സാഹോ ഉസ്സൊള്ഹീ ഥാമോ ധിതി അസിഥിലപരക്കമതാ അനിക്ഖിത്തദ്ദന്ദതാ അനിക്ഖിത്തധുരതാ ധുരസമ്പഗ്ഗാഹീ വീരിയം വീരിയിന്ദ്രിയം വീരിയബലം സമ്മാവായാമോ, ഇദം വുച്ചതി ആതാപം. ഇമിനാ ആതാപേന ഉപേതോ ഹോതി…പേ॰… സമന്നാഗതോ സമ്പജാനോതി തത്ഥ കതമം സമ്പജഞ്ഞം? യാ പഞ്ഞാ പജാനനാ വിചയോ പവിചയോ ധമ്മവിചയോ സല്ലക്ഖണാ ഉപലക്ഖണാ പച്ചുപലക്ഖണാ പണ്ഡിച്ചം കോസല്ലം നേപുഞ്ഞം വേഭബ്യാ ചിന്താ ഉപപരിക്ഖാ ഭൂരീമേധാ പരിണായികാ വിപസ്സനാ സമ്പജഞ്ഞം പതോദോ പഞ്ഞാ പഞ്ഞിന്ദ്രിയം പഞ്ഞാബലം പഞ്ഞാസത്ഥം പഞ്ഞാപാസാദോ പഞ്ഞാആലോകോ പഞ്ഞാഓഭാസോ പഞ്ഞാപജ്ജോതോ പഞ്ഞാരതനം അമോഹോ ധമ്മവിചയോ സമ്മാദിട്ഠി, ഇദം വുച്ചതി സമ്പജഞ്ഞം. ഇമിനാ സമ്പജഞ്ഞേന ഉപേതോ ഹോതി സതിമാതി തത്ഥ കതമാ സതി? യാ സതി അനുസ്സതി പടിസ്സതി സതി സരണതാ ധാരണതാ അപിലാപനതാ അസമ്മുസനതാ സതി സതിന്ദ്രിയം സതിബലം സമ്മാസതി
വിനെയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സന്തി തത്ഥ കതമോ ലോകോ? സ്വേവ കായോ ലോകോ. പഞ്ചപി ഉപാദാനക്ഖന്ധാ ലോകോ, അയം വുച്ചതി ലോകോ. തത്ഥ കതമാ അഭിജ്ഝാ? യോ രാഗോ സാരാഗോ അനുനയോ അനുരോധോ നന്ദീ നന്ദിരാഗോ ചിത്തസ്സ സാരാഗോ, അയം വുച്ചതി അഭിജ്ഝാ. തത്ഥ കതമം ദോമനസ്സം? യം ചേതസികം അസാതം ചേതസികം ദുക്ഖം ചേതോസമ്ഫസ്സജാ അസാതാ ദുക്ഖാ വേദനാ, ഇദം വുച്ചതി ദോമനസ്സം. ഇതി അയഞ്ച അഭിജ്ഝാ, ഇദഞ്ച ദോമനസ്സം ഇമമ്ഹി ലോകേ വിനീതാ ഹൊന്തി പടിവിനീതാ സന്താ സമിതാ വൂപസമിതാ അത്ഥങ്ഗതാ അബ്ഭത്ഥങ്ഗതാ അപ്പിതാ ബ്യപ്പിതാ സോസിതാ വിസോസിതാ ബ്യന്തീകതാ, തേന വുച്ചതി വിനെയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സ’’ന്തി (വിഭ॰ ൩൫൭-൩൬൨).
ഏവമേതേസം പദാനം അത്ഥോ വുത്തോ. തേന സഹ അയം അട്ഠകഥാനയോ യഥാ സംസന്ദതി, ഏവം വേദിതബ്ബോ. അയം താവ കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനുദ്ദേസസ്സ അത്ഥവണ്ണനാ.
ഇദാനി വേദനാസു. ചിത്തേ. ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി…പേ॰… വിനെയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സന്തി എത്ഥ വേദനാസു വേദനാനുപസ്സീതി ഏവമാദീസു വേദനാദീനം പുന വചനേ പയോജനം കായാനുപസ്സനായം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. വേദനാസു വേദനാനുപസ്സീ. ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സീ. ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീതി എത്ഥ പന വേദനാതി തിസ്സോ വേദനാ, താ ച ലോകിയാ ഏവ. ചിത്തമ്പി ലോകിയം, തഥാ ധമ്മാ. തേസം വിഭാഗോ നിദ്ദേസവാരേ പാകടോ ഭവിസ്സതി. കേവലം പനിധ യഥാ വേദനാ അനുപസ്സിതബ്ബാ, തഥാ താ അനുപസ്സന്തോ ‘‘വേദനാസു വേദനാനുപസ്സീ’’തി വേദിതബ്ബോ. ഏസ നയോ ചിത്തധമ്മേസുപി. കഥഞ്ച വേദനാ അനുപസ്സിതബ്ബാതി? സുഖാ താവ വേദനാ ദുക്ഖതോ, ദുക്ഖാ സല്ലതോ, അദുക്ഖമസുഖാ അനിച്ചതോ. യഥാഹ –
‘‘യോ
അദുക്ഖമസുഖം സന്തം, അദ്ദക്ഖി നം അനിച്ചതോ;
സ വേ സമ്മദ്ദസോ ഭിക്ഖു, ഉപസന്തോ ചരിസ്സതീ’’തി. (സം॰ നി॰ ൪.൨൫൩);
സബ്ബാ
ചിത്തധമ്മേസുപി ചിത്തം താവ ആരമ്മണാധിപതിസഹജാതഭൂമികമ്മവിപാകകിരിയാദിനാനത്തഭേദാനം അനിച്ചാദിഅനുപസ്സനാനം നിദ്ദേസവാരേ ആഗതസരാഗാദിഭേദാനഞ്ച വസേന അനുപസ്സിതബ്ബം. ധമ്മാ സലക്ഖണസാമഞ്ഞലക്ഖണാനം സുഞ്ഞതധമ്മസ്സ അനിച്ചാദിസത്താനുപസ്സനാനം നിദ്ദേസവാരേ ആഗതസന്താദിഭേദാനഞ്ച വസേന അനുപസ്സിതബ്ബാ. സേസം വുത്തനയമേവ. കാമഞ്ചെത്ഥ യസ്സ കായസങ്ഖാതേ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സം പഹീനം, തസ്സ വേദനാദീസുപി തം പഹീനമേവ. നാനാപുഗ്ഗലവസേന പന നാനാചിത്തക്ഖണികസതിപട്ഠാനഭാവനാവസേന ച സബ്ബത്ഥ വുത്തം. യതോ വാ ഏകത്ഥ പഹീനം സേസേസുപി പഹീനം ഹോതി, തേനേവസ്സ തത്ഥ പഹാനദസ്സനത്ഥമ്പി ഏതം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബന്തി.
ഉദ്ദേസവാരകഥാ നിട്ഠിതാ.
കായാനുപസ്സനാ ആനാപാനപബ്ബവണ്ണനാ
൩൭൪. ഇദാനി സെയ്യഥാപി നാമ ഛേകോ വിലീവകാരകോ ഥൂലകിലഞ്ജസണ്ഹകിലഞ്ജചങ്കോടകപേളാപുടാദീനി ഉപകരണാനി കത്തുകാമോ ഏകം മഹാവേണും ലഭിത്വാ ചതുധാ ഭിന്ദിത്വാ തതോ ഏകേകം വേണുഖണ്ഡം ഗഹെത്വാ ഫാലെത്വാ തം തം ഉപകരണം കരെയ്യ, ഏവമേവ ഭഗവാ സതിപട്ഠാനദേസനായ സത്താനം അനേകപ്പകാരം
തത്ഥ കഥഞ്ചാതിആദി വിത്ഥാരേതുകമ്യതാപുച്ഛാ. അയം പനെത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ – ഭിക്ഖവേ, കേന ച ഇധ ഭിക്ഖവേ ഭിക്ഖൂതി ഭിക്ഖവേ ഇമസ്മിം സാസനേ ഭിക്ഖു. അയഞ്ഹെത്ഥ ഇധസദ്ദോ സബ്ബപ്പകാരകായാനുപസ്സനാനിബ്ബത്തകസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സന്നിസ്സയഭൂതസാസനപരിദീപനോ അഞ്ഞസാസനസ്സ തഥാഭാവപടിസേധനോ ച. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘ഇധേവ ഭിക്ഖവേ, സമണോ…പേ॰… സുഞ്ഞാ പരപ്പവാദാ സമണേഭി അഞ്ഞേഹീ’’തി (മ॰ നി॰ ൧.൧൩൯). തേന വുത്തം ‘‘ഇമസ്മിം സാസനേ ഭിക്ഖൂ’’തി.
അരഞ്ഞഗതോ വാ രുക്ഖമൂലഗതോ വാ സുഞ്ഞാഗാരഗതോ വാതി ഇദമസ്സ സതിപട്ഠാനഭാവനാനുരൂപസേനാസനപരിഗ്ഗഹപരിദീപനം. ഇമസ്സ ഹി ഭിക്ഖുനോ ദീഘരത്തം രൂപാദീസു ആരമ്മണേസു അനുവിസടം ചിത്തം കമ്മട്ഠാനവീഥിം ഓതരിതും ന ഇച്ഛതി, കൂടഗോണയുത്തരഥോ വിയ ഉപ്പഥമേവ ധാവതി. തസ്മാ സെയ്യഥാപി നാമ ഗോപോ കൂടധേനുയാ സബ്ബം ഖീരം പിവിത്വാ വഡ്ഢിതം കൂടവച്ഛം ദമേതുകാമോ ധേനുതോ അപനെത്വാ ഏകമന്തേ മഹന്തം ഥമ്ഭം നിഖണിത്വാ തത്ഥ യൊത്തേന ബന്ധെയ്യ. അഥസ്സ സോ വച്ഛോ ഇതോ ചിതോ ച വിപ്ഫന്ദിത്വാ പലായിതും അസക്കൊന്തോ തമേവ ഥമ്ഭം ഉപനിസീദെയ്യ വാ ഉപനിപജ്ജെയ്യ വാ, ഏവമേവ ഇമിനാപി ഭിക്ഖുനാ ദീഘരത്തം രൂപാരമ്മണാദിരസപാനവഡ്ഢിതം ദുട്ഠചിത്തം ദമേതുകാമേന രൂപാദിആരമ്മണതോ അപനെത്വാ അരഞ്ഞം വാ രുക്ഖമൂലം വാ സുഞ്ഞാഗാരം വാ പവിസിത്വാ തത്ഥ സതിപട്ഠാനാരമ്മണത്ഥമ്ഭേ സതിയൊത്തേന
‘‘യഥാ ഥമ്ഭേ നിബന്ധെയ്യ, വച്ഛം ദമം നരോ ഇധ;
ബന്ധെയ്യേവം സകം ചിത്തം, സതിയാരമ്മണേ ദള്ഹ’’ന്തി.
ഏവമസ്സേതം
അപിച യസ്മാ ഇദം കായാനുപസ്സനായ മുദ്ധഭൂതം സബ്ബബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധസാവകാനം വിസേസാധിഗമദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരപദട്ഠാനം ആനാപാനസ്സതികമ്മട്ഠാനം ഇത്ഥിപുരിസഹത്ഥിഅസ്സാദിസദ്ദസമാകുലം ഗാമന്തം അപരിച്ചജിത്വാ ന സുകരം സമ്പാദേതും, സദ്ദകണ്ഡകത്താ ഝാനസ്സ. അഗാമകേ പന അരഞ്ഞേ സുകരം യോഗാവചരേന ഇദം കമ്മട്ഠാനം പരിഗ്ഗഹെത്വാ ആനാപാനചതുത്ഥജ്ഝാനം നിബ്ബത്തെത്വാ തദേവ
വത്ഥുവിജ്ജാചരിയോ വിയ ഹി ഭഗവാ. സോ യഥാ വത്ഥുവിജ്ജാചരിയോ നഗരഭൂമിം പസ്സിത്വാ സുട്ഠു ഉപപരിക്ഖിത്വാ ‘‘എത്ഥ നഗരം മാപേഥാ’’തി ഉപദിസതി, സൊത്ഥിനാ ച നഗരേ നിട്ഠിതേ രാജകുലതോ മഹാസക്കാരം ലഭതി, ഏവമേവ യോഗാവചരസ്സ അനുരൂപസേനാസനം ഉപപരിക്ഖിത്വാ ‘‘എത്ഥ കമ്മട്ഠാനമനുയുഞ്ജിതബ്ബ’’ന്തി ഉപദിസതി, തതോ തത്ഥ കമ്മട്ഠാനമനുയുഞ്ജന്തേന യോഗിനാ അനുക്കമേന അരഹത്തേ പത്തേ ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വത സോ ഭഗവാ’’തി മഹന്തം സക്കാരം ലഭതി.
അയം പന ഭിക്ഖു ദീപിസദിസോതി വുച്ചതി. യഥാ ഹി മഹാദീപിരാജാ അരഞ്ഞേ തിണഗഹനം വാ വനഗഹനം വാ പബ്ബതഗഹനം വാ നിസ്സായ നിലീയിത്വാ വനമഹിംസഗോകണ്ണസൂകരാദയോ മിഗേ ഗണ്ഹാതി, ഏവമേവ അയം അരഞ്ഞാദീസു കമ്മട്ഠാനം അനുയുഞ്ജന്തോ
‘‘യഥാപി ദീപികോ നാമ, നിലീയിത്വാ ഗണ്ഹതീ മിഗേ;
തഥേവായം ബുദ്ധപുത്തോ, യുത്തയോഗോ വിപസ്സകോ;
അരഞ്ഞം പവിസിത്വാന, ഗണ്ഹാതി ഫലമുത്തമ’’ന്തി.
തേനസ്സ പരക്കമജവയൊഗ്ഗഭൂമിം അരഞ്ഞസേനാസനം ദസ്സെന്തോ ഭഗവാ ‘‘അരഞ്ഞഗതോ വാ’’തിആദിമാഹ. ഇതോ പരം ഇമസ്മിം ആനാപാനപബ്ബേ യം വത്തബ്ബം സിയാ, തം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തമേവ. സെയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ദക്ഖോ ഭമകാരോ വാതി ഇദഞ്ഹി ഉപമാമത്തമേവ ഇതി അജ്ഝത്തം വാ കായേതി ഇദം അപ്പനാമത്തമേവ ച തത്ഥ അനാഗതം, സേസം ആഗതമേവ.
യം ദക്ഖോതി ഛേകോ. ദീഘം വാ അഞ്ഛന്തോതി മഹന്താനം ഭേരീപൊക്ഖരാദീനം ലിഖനകാലേ ഹത്ഥേ ച പാദേ ച പസാരെത്വാ ദീഘം കഡ്ഢന്തോ. രസ്സം വാ അഞ്ഛന്തോതി ഖുദ്ദകാനം ദന്തസൂചിവേധകാദീനം ലിഖനകാലേ മന്ദമന്ദം രസ്സം കഡ്ഢന്തോ. ഏവമേവ ഖോതി ഏവം അയമ്പി ഭിക്ഖു അദ്ധാനവസേന ഇത്തരവസേന ച പവത്താനം അസ്സാസപസ്സാസാനം വസേന ദീഘം വാ അസ്സസന്തോ ദീഘം അസ്സസാമീതി പജാനാതി…പേ॰… പസ്സസിസ്സാമീതി സിക്ഖതീതി. തസ്സേവം സിക്ഖതോ അസ്സാസപസ്സാസനിമിത്തേ ചത്താരി ഝാനാനി ഉപ്പജ്ജന്തി, സോ ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ അസ്സാസപസ്സാസേ വാ പരിഗ്ഗണ്ഹാതി ഝാനങ്ഗാനി വാ.
തത്ഥ
ഝാനകമ്മികോപി ‘‘ഇമാനി ഝാനങ്ഗാനി കിം നിസ്സിതാനി, വത്ഥുനിസ്സിതാനി, വത്ഥു നാമ കരജകായോ ഝാനങ്ഗാനി നാമം, കരജകായോ രൂപ’’ന്തി നാമരൂപം വവത്ഥപെത്വാ തസ്സ പച്ചയം പരിയേസന്തോ അവിജ്ജാദിപച്ചയാകാരം ദിസ്വാ ‘‘പച്ചയപച്ചയുപ്പന്നധമ്മമത്തമേവേതം, അഞ്ഞോ സത്തോ വാ പുഗ്ഗലോ വാ നത്ഥീ’’തി വിതിണ്ണകങ്ഖോ സപ്പച്ചയനാമരൂപേ തിലക്ഖണം ആരോപെത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢെന്തോ അനുക്കമേന അരഹത്തം പാപുണാതി. ഇദമേകസ്സ ഭിക്ഖുനോ യാവ അരഹത്താ നിയ്യാനമുഖം.
ഇതി അജ്ഝത്തം വാതി ഏവം അത്തനോ വാ അസ്സാസപസ്സാസകായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി. ബഹിദ്ധാ വാതി പരസ്സ വാ അസ്സാസപസ്സാസകായേ. അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ വാതി കാലേന അത്തനോ, കാലേന പരസ്സ അസ്സാസപസ്സാസകായേ. ഏതേനസ്സ പഗുണകമ്മട്ഠാനം അട്ഠപെത്വാ അപരാപരം സഞ്ചരണകാലോ കഥിതോ. ഏകസ്മിം കാലേ പനിദം ഉഭയം ന ലബ്ഭതി.
സമുദയധമ്മാനുപസ്സീ വാതി യഥാ നാമ കമ്മാരസ്സ ഭസ്തഞ്ച ഗഗ്ഗരനാളിഞ്ച തജ്ജഞ്ച വായാമം പടിച്ച വാതോ അപരാപരം സഞ്ചരതി, ഏവം ഭിക്ഖുനോ കരജകായഞ്ച നാസപുടഞ്ച ചിത്തഞ്ച പടിച്ച അസ്സാസപസ്സാസകായോ അപരാപരം സഞ്ചരതി. കായാദയോ ധമ്മാ സമുദയധമ്മാ, തേ പസ്സന്തോ ‘‘സമുദയധമ്മാനുപസ്സീ വാ കായസ്മിം വിഹരതീ’’തി വുച്ചതി. വയധമ്മാനുപസ്സീ വാതി യഥാ ഭസ്തായ അപനീതായ ഗഗ്ഗരനാളിയാ ഭിന്നായ തജ്ജേ ച വായാമേ അസതി സോ വാതോ നപ്പവത്തതി, ഏവമേവ കായേ ഭിന്നേ നാസപുടേ വിദ്ധസ്തേ ചിത്തേ ച നിരുദ്ധേ അസ്സാസപസ്സാസകായോ നാമ നപ്പവത്തതീതി കായാദിനിരോധാ അസ്സാസപസ്സാസനിരോധോതി ഏവം പസ്സന്തോ ‘‘വയധമ്മാനുപസ്സീ വാ കായസ്മിം വിഹരതീ’’തി വുച്ചതി. സമുദയവയധമ്മാനുപസ്സീ വാതി കാലേന സമുദയം കാലേന വയം അനുപസ്സന്തോ. അത്ഥി കായോതി വാ പനസ്സാതി കായോവ അത്ഥി, ന സത്തോ, ന പുഗ്ഗലോ, ന ഇത്ഥീ, ന പുരിസോ, ന അത്താ, ന അത്തനിയം, നാഹം, ന മമ, ന കോചി, ന കസ്സചീതി ഏവമസ്സ സതി പച്ചുപട്ഠിതാ ഹോതി.
യാവദേവാതി അനിസ്സിതോ ച വിഹരതീതി തണ്ഹാനിസ്സയദിട്ഠിനിസ്സയാനം വസേന അനിസ്സിതോവ വിഹരതി. ന ച കിഞ്ചി ലോകേ ഉപാദിയതീതി ലോകസ്മിം കിഞ്ചി രൂപം വാ…പേ॰… വിഞ്ഞാണം വാ ‘‘അയം മേ അത്താ വാ അത്തനിയം വാ’’തി ന ഗണ്ഹാതി. ഏവമ്പീതി ഉപരി അത്ഥം ഉപാദായ സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ പി-കാരോ. ഇമിനാ പന പദേന ഭഗവാ ആനാപാനപബ്ബദേസനം നിയ്യാതെത്വാ ദസ്സേതി.
തത്ഥ അസ്സാസപസ്സാസപരിഗ്ഗാഹികാ സതി ദുക്ഖസച്ചം, തസ്സാ സമുട്ഠാപികാ പുരിമതണ്ഹാ സമുദയസച്ചം ഉഭിന്നം അപ്പവത്തി നിരോധസച്ചം, ദുക്ഖപരിജാനനോ സമുദയപജഹനോ നിരോധാരമ്മണോ അരിയമഗ്ഗോ മഗ്ഗസച്ചം. ഏവം ചതുസച്ചവസേന ഉസ്സക്കിത്വാ നിബ്ബുതിം പാപുണാതീതി ഇദമേകസ്സ അസ്സാസപസ്സാസവസേന അഭിനിവിട്ഠസ്സ ഭിക്ഖുനോ യാവ അരഹത്താ നിയ്യാനമുഖന്തി.
ആനാപാനപബ്ബം നിട്ഠിതം.
ഇരിയാപഥപബ്ബവണ്ണനാ
൩൭൫. ഏവം പുന ചപരന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ കാമം സോണസിങ്ഗാലാദയോപി ഗച്ഛന്താ ‘‘ഗച്ഛാമാ’’തി ജാനന്തി, ന പനേതം ഏവരൂപം ജാനനം സന്ധായ വുത്തം. ഏവരൂപഞ്ഹി ജാനനം സത്തൂപലദ്ധിം ന പജഹതി, അത്തസഞ്ഞം ന ഉഗ്ഘാടേതി, കമ്മട്ഠാനം വാ സതിപട്ഠാനഭാവനാ വാ ന ഹോതി. ഇമസ്സ പന ഭിക്ഖുനോ ജാനനം സത്തൂപലദ്ധിം പജഹതി, അത്തസഞ്ഞം ഉഗ്ഘാടേതി കമ്മട്ഠാനഞ്ചേവ സതിപട്ഠാനഭാവനാ ച ഹോതി. ഇദഞ്ഹി ‘‘കോ ഗച്ഛതി, കസ്സ ഗമനം, കിം കാരണാ ഗച്ഛതീ’’തി ഏവം സമ്പജാനനം സന്ധായ വുത്തം. ഠാനാദീസുപി ഏസേവ നയോ.
തത്ഥ കോ ഗച്ഛതീതി? ന കോചി സത്തോ വാ പുഗ്ഗലോ വാ ഗച്ഛതി. കസ്സ ഗമനന്തി? ന കസ്സചി സത്തസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ ഗമനം. കിം കാരണാ ഗച്ഛതീതി
തത്രാപി ഹി ‘‘തിട്ഠാമീ’’തി ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തം വായം ജനേതി, വായോ വിഞ്ഞത്തിം ജനേതി, ചിത്തകിരിയവായോധാതുവിപ്ഫാരേന സകലകായസ്സ കോടിതോ പട്ഠായ ഉസ്സിതഭാവോ ഠാനന്തി വുച്ചതി. ‘‘നിസീദാമീ’’തി ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തം വായം ജനേതി, വായോ വിഞ്ഞത്തിം ജനേതി, ചിത്തകിരിയവായോധാതുവിപ്ഫാരേന ഹെട്ഠിമകായസ്സ സമിഞ്ജനം ഉപരിമകായസ്സ ഉസ്സിതഭാവോ നിസജ്ജാതി വുച്ചതി. ‘‘സയാമീ’’തി ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തം വായം ജനേതി, വായോ വിഞ്ഞത്തിം ജനേതി, ചിത്തകിരിയവായോധാതുവിപ്ഫാരേന സകലസരീരസ്സ തിരിയതോ പസാരണം സയനന്തി വുച്ചതീതി.
തസ്സ ഏവം പജാനതോ ഏവം ഹോതി ‘‘സത്തോ ഗച്ഛതി, സത്തോ തിട്ഠതീ’’തി വുച്ചതി, അത്ഥതോ പന കോചി സത്തോ ഗച്ഛന്തോ വാ ഠിതോ വാ നത്ഥി. യഥാ പന ‘‘സകടം ഗച്ഛതി, സകടം തിട്ഠതീ’’തി വുച്ചതി, ന ച കിഞ്ചി സകടം നാമ ഗച്ഛന്തം വാ ഠിതം വാ അത്ഥി, ചത്താരോ പന ഗോണേ യോജെത്വാ ഛേകമ്ഹി സാരഥിമ്ഹി പാജെന്തേ ‘‘സകടം ഗച്ഛതി, സകടം തിട്ഠതീ’’തി വോഹാരമത്തമേവ
‘‘നാവാ മാലുതവേഗേന, ജിയാവേഗേന തേജനം;
യഥാ യാതി തഥാ കായോ, യാതി വാതാഹതോ അയം.
യന്തം
പയുത്തം കായയന്തമ്പി, യാതി ഠാതി നിസീദതി.
കോ നാമ എത്ഥ സോ സത്തോ, യോ വിനാ ഹേതുപച്ചയേ;
അത്തനോ ആനുഭാവേന, തിട്ഠേ വാ യദി വാ വജേ’’തി.
തസ്മാ ഏവം ഹേതുപച്ചയവസേനേവ പവത്താനി ഗമനാദീനി സല്ലക്ഖെന്തോ ഏസ ‘‘ഗച്ഛന്തോ വാ ഗച്ഛാമീതി
യഥാ യഥാ വാ പനസ്സ കായോ പണിഹിതോ ഹോതി, തഥാ തഥാ നം പജാനാതീതി സബ്ബസങ്ഗാഹികവചനമേതം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യേന യേന വാ ആകാരേനസ്സ കായോ ഠിതോ ഹോതി, തേന തേന നം പജാനാതി. ഗമനാകാരേന ഠിതം ഗച്ഛതീതി പജാനാതി. ഠാനനിസജ്ജസയനാകാരേന ഠിതം സയാനോതി പജാനാതീതി.
ഇതി അജ്ഝത്തം വാതി ഏവം അത്തനോ വാ ചതുഇരിയാപഥപരിഗ്ഗണ്ഹനേന കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി. ബഹിദ്ധാ വാതി പരസ്സ വാ ചതുഇരിയാപഥപരിഗ്ഗണ്ഹനേന. അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ വാതി കാലേന അത്തനോ, കാലേന പരസ്സ ചതുഇരിയാപഥപരിഗ്ഗണ്ഹനേന കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി. സമുദയധമ്മാനുപസ്സീ വാതിആദീസു പന അവിജ്ജാസമുദയാ രൂപസമുദയോതിആദിനാ നയേന പഞ്ചഹാകാരേഹി രൂപക്ഖന്ധസ്സ സമുദയോ ച വയോ ച നീഹരിതബ്ബോ. തഞ്ഹി സന്ധായ ഇധ ‘‘സമുദയധമ്മാനുപസ്സീ വാ’’തിആദി വുത്തം. അത്ഥി കായോതി വാ പനസ്സാതിആദി വുത്തസദിസമേവ.
ഇധാപി
ഇരിയാപഥപബ്ബം നിട്ഠിതം.
ചതുസമ്പജഞ്ഞപബ്ബവണ്ണനാ
൩൭൬. ഏവം ഇരിയാപഥവസേന കായാനുപസ്സനം വിഭജിത്വാ ഇദാനി ചതുസമ്പജഞ്ഞവസേന വിഭജിതും പുന ചപരന്തിആദിമാഹ അഭിക്കന്തേതിആദീനി സാമഞ്ഞഫലേ വണ്ണിതാനി. ഇതി അജ്ഝത്തം വാതി ഏവം ചതുസമ്പജഞ്ഞപരിഗ്ഗണ്ഹനേന അത്തനോ വാ കായേ, പരസ്സ വാ കായേ, കാലേന വാ അത്തനോ, കാലേന വാ പരസ്സ കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി. ഇധാപി സമുദയവയധമ്മാനുപസ്സീതിആദീസു
ഇധ ചതുസമ്പജഞ്ഞപരിഗ്ഗാഹികാ സതി ദുക്ഖസച്ചം, തസ്സാ സമുട്ഠാപികാ പുരിമതണ്ഹാ സമുദയസച്ചം, ഉഭിന്നം അപ്പവത്തി നിരോധസച്ചം, വുത്തപ്പകാരോ അരിയമഗ്ഗോ മഗ്ഗസച്ചം. ഏവം ചതുസച്ചവസേന ഉസ്സക്കിത്വാ നിബ്ബുതിം പാപുണാതീതി ഇദമേകസ്സ ചതുസമ്പജഞ്ഞപരിഗ്ഗാഹകസ്സ ഭിക്ഖുനോ വസേന യാവ അരഹത്താ നിയ്യാനമുഖന്തി.
ചതുസമ്പജഞ്ഞപബ്ബം നിട്ഠിതം.
പടികൂലമനസികാരപബ്ബവണ്ണനാ
൩൭൭. ഏവം ചതുസമ്പജഞ്ഞവസേന കായാനുപസ്സനം വിഭജിത്വാ ഇദാനി പടികൂലമനസികാരവസേന വിഭജിതും പുന ചപരന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഇമമേവ കായന്തിആദീസു യം വത്തബ്ബം സിയാ, തം സബ്ബം സബ്ബാകാരേന വിത്ഥാരതോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ കായഗതാസതികമ്മട്ഠാനേ വുത്തം. ഉഭതോമുഖാതി ഹെട്ഠാ ച ഉപരി ചാതി ദ്വീഹി മുഖേഹി യുത്താ. നാനാവിഹിതസ്സാതി നാനാവിധസ്സ.
ഇദം ഇതി അജ്ഝത്തം വാതി ഏവം കേസാദിപരിഗ്ഗണ്ഹനേന അത്തനോ വാ കായേ, പരസ്സ വാ കായേ, കാലേന വാ അത്തനോ, കാലേന വാ പരസ്സ കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി. ഇതോ പരം വുത്തനയമേവ. കേവലഞ്ഹി ഇധ ദ്വത്തിംസാകാരപരിഗ്ഗാഹികാ സതി ദുക്ഖസച്ചന്തി
പടികൂലമനസികാരപബ്ബം നിട്ഠിതം.
ധാതുമനസികാരപബ്ബവണ്ണനാ
൩൭൮. ഏവം പുന ചപരന്തിആദിമാഹ. തത്ഥായം ഓപമ്മസംസന്ദനേന സദ്ധിം അത്ഥവണ്ണനാ – യഥാ കോചി ഗോഘാതകോ വാ തസ്സേവ വാ ഭത്തവേതനഭതോ അന്തേവാസികോ ഗാവിം വധിത്വാ വിനിവിജ്ഝിത്വാ ചതസ്സോ ദിസാ ഗതാനം മഹാപഥാനം വേമജ്ഝട്ഠാനസങ്ഖാതേ ചതുമഹാപഥേ കൊട്ഠാസം കൊട്ഠാസം കത്വാ നിസിന്നോ അസ്സ, ഏവമേവ ഭിക്ഖു ചതുന്നം ഇരിയാപഥാനം യേന കേനചി ആകാരേന ഠിതത്താ യഥാഠിതം, യഥാഠിതത്താ ച യഥാപണിഹിതം കായം ‘‘അത്ഥി ഇമസ്മിം കായേ പഥവീധാതു…പേ॰… വായോധാതൂ’’തി ഏവം പച്ചവെക്ഖതി.
കിം വുത്തം ഹോതി – യഥാ ഗോഘാതകസ്സ ഗാവിം പോസെന്തസ്സാപി ആഘാതനം ആഹരന്തസ്സാപി ആഹരിത്വാ തത്ഥ ബന്ധിത്വാ ഠപെന്തസ്സപി വധെന്തസ്സാപി വധിതം മതം പസ്സന്തസ്സാപി താവദേവ ഗാവീതി സഞ്ഞാ ന അന്തരധായതി, യാവ നം പദാലെത്വാ ബിലസോ ന വിഭജതി. വിഭജിത്വാ നിസിന്നസ്സ പനസ്സ ഗാവീതി സഞ്ഞാ അന്തരധായതി, മംസസഞ്ഞാ പവത്തതി. നാസ്സ ഏവം
ഇതി അജ്ഝത്തം വാതി ഏവം ചതുധാതുപരിഗ്ഗണ്ഹനേന അത്തനോ വാ കായേ, പരസ്സ വാ കായേ, കാലേന വാ അത്തനോ, കാലേന വാ പരസ്സ കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി. ഇതോ പരം വുത്തനയമേവ. കേവലഞ്ഹി ഇധ ചതുധാതുപരിഗ്ഗാഹികാ സതി ദുക്ഖസച്ചന്തി ഏവം യോജനം കത്വാ നിയ്യാനമുഖം വേദിതബ്ബം, സേസം പുരിമസദിസമേവാതി.
ധാതുമനസികാരപബ്ബം നിട്ഠിതം.
നവസിവഥികപബ്ബവണ്ണനാ
൩൭൯. ഏവം പുന ചപരന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ സെയ്യഥാപി പസ്സെയ്യാതി യഥാ പസ്സെയ്യ. സരീരന്തി മതസരീരം. സിവഥികായ ഛഡ്ഡിതന്തി സുസാനേ അപവിദ്ധം. ഏകാഹം മതസ്സ അസ്സാതി ഏകാഹമതം. ദ്വീഹം മതസ്സ അസ്സാതി ദ്വീഹമതം. തീഹം മതസ്സ അസ്സാതി തീഹമതം. കമ്മാരഭസ്താ വിയ വായുനാ ഉദ്ധം ജീവിതപരിയാദാനാ യഥാനുക്കമം സമുഗ്ഗതേന സൂനഭാവേന ഉദ്ധുമാതത്താ ഉദ്ധുമാതം, ഉദ്ധുമാതമേവ ഉദ്ധുമാതകം. പടികൂലത്താ വാ കുച്ഛിതം ഉദ്ധുമാതന്തി ഉദ്ധുമാതകം. വിനീലം വുച്ചതി വിനീലകം. പടികൂലത്താ വാ കുച്ഛിതം വിനീലന്തി വിനീലകം. മംസുസ്സദട്ഠാനേസു രത്തവണ്ണസ്സ പുബ്ബസന്നിചയട്ഠാനേസു സേതവണ്ണസ്സ യേഭുയ്യേന ച നീലവണ്ണസ്സ നീലട്ഠാനേസു നീലസാടകപാരുതസ്സേവ ഛവസരീരസ്സേതം അധിവചനം. പരിഭിന്നട്ഠാനേഹി നവഹി വാ വണമുഖേഹി വിസ്സന്ദമാനപുബ്ബം വിപുബ്ബം, വിപുബ്ബമേവ വിപുബ്ബകം. പടികൂലത്താ വാ കുച്ഛിതം വിപുബ്ബന്തി വിപുബ്ബകം. വിപുബ്ബകം ജാതം തഥാഭാവം ഗതന്തി വിപുബ്ബകജാതം.
സോ ഇമമേവ കായന്തി സോ ഭിക്ഖു ഇമം അത്തനോ കായം തേന കായേന സദ്ധിം ഞാണേന ഉപസംഹരതി ഉപനേതി. കഥം? അയമ്പി ഖോ കായോ ഏവംധമ്മോ ഏവംഭാവീ ഏവംഅനതീതോതി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ആയു, ഉസ്മാ, വിഞ്ഞാണന്തി ഇമേസം തിണ്ണം ധമ്മാനം അത്ഥിതായ അയം ഏവംഭാവീ ഏവം ഉദ്ധുമാതാദിഭേദോ ഭവിസ്സതി, ഏവംഅനതീതോ ഏവം ഉദ്ധുമാതാദിഭാവം അനതിക്കന്തോതി. ഇതി അജ്ഝത്തം വാതി ഏവം ഉദ്ധുമാതാദിപരിഗ്ഗണ്ഹനേന അത്തനോ വാ കായേ, പരസ്സ വാ കായേ, കാലേന വാ അത്തനോ, കാലേന വാ പരസ്സ കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി.
ഖജ്ജമാനന്തി ഉദരാദീസു നിസീദിത്വാ ഉദരമംസഒട്ഠമംസഅക്ഖികൂടാദീനി ലുഞ്ചിത്വാ ലുഞ്ചിത്വാ ഖാദിയമാനം. സമംസലോഹിതന്തി സാവസേസമംസലോഹിതയുത്തം. നിമംസലോഹിതമക്ഖിതന്തി മംസേ ഖീണേപി ലോഹിതം ന സുസ്സതി, തം സന്ധായ വുത്തം ‘‘നിമംസലോഹിതമക്ഖിത’’ന്തി. അഞ്ഞേനാതി അഞ്ഞേന ദിസാഭാഗേന. ഹത്ഥട്ഠികന്തി ചതുസട്ഠിഭേദമ്പി ഹത്ഥട്ഠികം പാടിയെക്കം പാടിയെക്കം വിപ്പകിണ്ണം. പാദട്ഠികാദീസുപി ഏസേവ നയോ.
തേരോവസ്സികാനീതി അതിക്കന്തസംവച്ഛരാനി. പൂതീനീതി അബ്ഭോകാസേ ഠിതാനി വാതാതപവുട്ഠിസമ്ഫസ്സേന ചുണ്ണകജാതാനീതി ചുണ്ണം ചുണ്ണം ഹുത്വാ വിപ്പകിണ്ണാനി. സബ്ബത്ഥ സോ ഇമമേവാതി വുത്തനയേന ഖജ്ജമാനാദീനം വസേന യോജനാ കാതബ്ബാ. ഇതി അജ്ഝത്തം വാതി ഏവം ഖജ്ജമാനാദിപരിഗ്ഗണ്ഹനേന യാവ ചുണ്ണകഭാവാ അത്തനോ വാ കായേ, പരസ്സ വാ കായേ കാലേന വാ അത്തനോ, കാലേന വാ പരസ്സ കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി.
ഇധ
ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേതി ഇദം നവസിവഥികാ ദസ്സെത്വാ കായാനുപസ്സനം നിട്ഠപെന്തോ ആഹ. തത്ഥ നവസിവഥികപരിഗ്ഗാഹികാ
നവസിവഥികപബ്ബം നിട്ഠിതം.
എത്താവതാ ച ആനാപാനപബ്ബം, ഇരിയാപഥപബ്ബം, ചതുസമ്പജഞ്ഞപബ്ബം, പടികൂലമനസികാരപബ്ബം, ധാതുമനസികാരപബ്ബം, നവസിവഥികപബ്ബാനീതി ചുദ്ദസപബ്ബാ കായാനുപസ്സനാ നിട്ഠിതാ ഹോതി. തത്ഥ ആനാപാനപബ്ബം, പടികൂലമനസികാരപബ്ബന്തി ഇമാനേവ ദ്വേ അപ്പനാകമ്മട്ഠാനാനി, സിവഥികാനം പന ആദീനവാനുപസ്സനാവസേന വുത്തത്താ സേസാനി ദ്വാദസാപി ഉപചാരകമ്മട്ഠാനാനേവാതി.
കായാനുപസ്സനാ നിട്ഠിതാ.
വേദനാനുപസ്സനാവണ്ണനാ
൩൮൦. ഏവം കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേതിആദിമാഹ. തത്ഥ സുഖം വേദനന്തി കായികം വാ ചേതസികം വാ സുഖം വേദനം വേദയമാനോ ‘‘അഹം സുഖം വേദനം വേദയാമീ’’തി പജാനാതീതി അത്ഥോ. തത്ഥ
തത്ഥ കോ വേദയതീതി ന കോചി സത്തോ വാ പുഗ്ഗലോ വാ വേദയതി. കസ്സ വേദനാതി ന കസ്സചി സത്തസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ വേദനാ. കിം കാരണാ വേദനാതി വത്ഥുആരമ്മണാവ പനസ്സ വേദനാ, തസ്മാ ഏസ ഏവം പജാനാതി ‘‘തം തം സുഖാദീനം വത്ഥും ആരമ്മണം കത്വാ വേദനാവ വേദയതി തം പന വേദനായ പവത്തിം
ഥേരോ കിര അഫാസുകകാലേ ബലവവേദനായ നിത്ഥുനന്തോ അപരാപരം പരിവത്തതി, തമേകോ ദഹരോ ആഹ – ‘‘കതരം വോ, ഭന്തേ, ഠാനം രുജ്ജതീ’’തി. ആവുസോ, പാടിയെക്കം രുജ്ജനട്ഠാനം നാമ നത്ഥി, വത്ഥും ആരമ്മണം കത്വാ വേദനാവ വേദയതീതി. ഏവം ജാനനകാലതോ പട്ഠായ അധിവാസേതും വട്ടതി നോ, ഭന്തേ,തി. അധിവാസേമി, ആവുസോതി. അധിവാസനാ, ഭന്തേ, സെയ്യോതി. ഥേരോ അധിവാസേസി. വാതോ യാവ ഹദയാ ഫാലേസി, മഞ്ചകേ അന്താനി രാസികതാനി അഹേസും. ഥേരോ ദഹരസ്സ ദസ്സേസി ‘‘വട്ടതാവുസോ, എത്തകാ അധിവാസനാ’’തി. ദഹരോ തുണ്ഹീ അഹോസി. ഥേരോ വീരിയസമതം യോജെത്വാ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണിത്വാ സമസീസീ ഹുത്വാ പരിനിബ്ബായി.
യഥാ ച സുഖം, ഏവം ദുക്ഖം…പേ॰… നിരാമിസം അദുക്ഖമസുഖം വേദനം വേദയമാനോ ‘‘നിരാമിസം അദുക്ഖമസുഖം വേദനം വേദയാമീ’’തി പജാനാതി. ഇതി ഭഗവാ രൂപകമ്മട്ഠാനം കഥെത്വാ അരൂപകമ്മട്ഠാനം കഥെന്തോ യസ്മാ ഫസ്സവസേന ചിത്തവസേന വാ കഥിയമാനം പാകടം ന ഹോതി സക്കപഞ്ഹേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.
തത്ഥ സുഖം വേദനന്തിആദീസു അയം അപരോപി പജാനനപരിയായോ, സുഖം വേദനം വേദയാമീതി പജാനാതീതി സുഖവേദനാക്ഖണേ ദുക്ഖവേദനായ അഭാവതോ സുഖം വേദനം വേദയമാനോ ‘‘സുഖം വേദനംയേവ വേദയാമീ’’തി പജാനാതി. തേന യാ
‘‘യസ്മിം, അഗ്ഗിവെസ്സന, സമയേ സുഖം വേദനം വേദേതി, നേവ തസ്മിം സമയേ ദുക്ഖം വേദനം വേദേതി, ന അദുക്ഖമസുഖം വേദനം വേദേതി, സുഖംയേവ തസ്മിം സമയേ വേദനം വേദേതി. യസ്മിം, അഗ്ഗിവെസ്സന, സമയേ ദുക്ഖം…പേ॰… അദുക്ഖമസുഖം വേദനം വേദേതി, നേവ തസ്മിം സമയേ സുഖം വേദനം വേദേതി, ന ദുക്ഖം വേദനം വേദേതി, അദുക്ഖമസുഖംയേവ തസ്മിം സമയേ വേദനം വേദേതി. സുഖാപി, ഖോ, അഗ്ഗിവെസ്സന, വേദനാ അനിച്ചാ സങ്ഖതാ പടിച്ചസമുപ്പന്നാ ഖയധമ്മാ വയധമ്മാ വിരാഗധമ്മാ നിരോധധമ്മാ. ദുക്ഖാപി, ഖോ…പേ॰… അദുക്ഖമസുഖാപി ഖോ, അഗ്ഗിവെസ്സന, വേദനാ അനിച്ചാ…പേ॰… നിരോധധമ്മാ. ഏവം പസ്സം, അഗ്ഗിവെസ്സന, സുതവാ അരിയസാവകോ സുഖായപി വേദനായ നിബ്ബിന്ദതി, ദുക്ഖായപി വേദനായ നിബ്ബിന്ദതി, അദുക്ഖമസുഖായപി വേദനായ നിബ്ബിന്ദതി, നിബ്ബിന്ദം വിരജ്ജതി, വിരാഗാ വിമുച്ചതി, വിമുത്തസ്മിം ‘വിമുത്തമീ’തി ഞാണം ഹോതി, ‘ഖീണാ ജാതി, വുസിതം ബ്രഹ്മചരിയം, കതം കരണീയം, നാപരം ഇത്ഥത്തായാ’തി പജാനാതീ’’തി (മ॰ നി॰ ൨.൨൦൫).
സാമിസം വാ സുഖന്തിആദീസു സാമിസാ സുഖാ നാമ പഞ്ചകാമഗുണാമിസസന്നിസ്സിതാ ഛ ഗേഹസിതസോമനസ്സവേദനാ. നിരാമിസാ സുഖാ നാമ ഛ നെക്ഖമ്മസിതസോമനസ്സവേദനാ. സാമിസാ ദുക്ഖാ നാമ ഛ ഗേഹസിതദോമനസ്സവേദനാ. നിരാമിസാ ദുക്ഖാ നാമ ഛ നെക്ഖമ്മസിതദോമനസ്സവേദനാ. സാമിസാ അദുക്ഖമസുഖാ നാമ ഛ ഗേഹസിതഉപെക്ഖാവേദനാ. നിരാമിസാ അദുക്ഖമസുഖാ സക്കപഞ്ഹേ വുത്തോയേവ.
ഇതി അജ്ഝത്തം വാതി ഏവം സുഖവേദനാദിപരിഗ്ഗണ്ഹനേന അത്തനോ വാ വേദനാസു, പരസ്സ വാ വേദനാസു, കാലേന വാ അത്തനോ, കാലേന വാ പരസ്സ വേദനാസു വേദനാനുപസ്സീ വിഹരതി. സമുദയവയധമ്മാനുപസ്സീ വാതി എത്ഥ പന അവിജ്ജാസമുദയാ വേദനാസമുദയോതിആദീഹി പഞ്ചഹി പഞ്ചഹി ആകാരേഹി വേദനാനം സമുദയഞ്ച
വേദനാനുപസ്സനാ നിട്ഠിതാ.
ചിത്താനുപസ്സനാവണ്ണനാ
൩൮൧. ഏവം നവവിധേന വേദനാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനം കഥെത്വാ ഇദാനി സോളസവിധേന ചിത്താനുപസ്സനം കഥേതും കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേതിആദിമാഹ. തത്ഥ സരാഗന്തി അട്ഠവിധലോഭസഹഗതം. വീതരാഗന്തി ലോകിയകുസലാബ്യാകതം. ഇദം പന യസ്മാ സമ്മസനം ന ധമ്മസമോധാനം തസ്മാ ഇധ ഏകപദേപി ലോകുത്തരം ന ലബ്ഭതി. സേസാനി ചത്താരി അകുസലചിത്താനി നേവ പുരിമപദം ന പച്ഛിമപദം ഭജന്തി. സദോസന്തി ദുവിധദോമനസ്സസഹഗതം. വീതദോസന്തി ലോകിയകുസലാബ്യാകതം. സേസാനി ദസ അകുസലചിത്താനി നേവ പുരിമപദം, ന പച്ഛിമപദം ഭജന്തി. സമോഹന്തി വിചികിച്ഛാസഹഗതഞ്ചേവ, ഉദ്ധച്ചസഹഗതഞ്ചാതി ദുവിധം. യസ്മാ പന മോഹോ സബ്ബാകുസലേസു ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മാ സേസാനിപി ഇധ വട്ടന്തിയേവ. ഇമസ്മിഞ്ഞേവ ഹി ദുകേ ദ്വാദസാകുസലചിത്താനി പരിയാദിന്നാനീതി. വീതമോഹന്തി ലോകിയകുസലാബ്യാകതം. സങ്ഖിത്തന്തി ഥിനമിദ്ധാനുപതിതം. ഏതഞ്ഹി സങ്കുടിതചിത്തം നാമ. വിക്ഖിത്തന്തി ഉദ്ധച്ചസഹഗതം, ഏതഞ്ഹി പസടചിത്തം നാമ.
മഹഗ്ഗതന്തി രൂപാരൂപാവചരം. അമഹഗ്ഗതന്തി കാമാവചരം. സഉത്തരന്തി കാമാവചരം. അനുത്തരന്തി രൂപാവചരം അരൂപാവചരഞ്ച. തത്രാപി സഉത്തരം രൂപാവചരം, അനുത്തരം സമാഹിതന്തി യസ്സ അപ്പനാസമാധി ഉപചാരസമാധി വാ അത്ഥി. അസമാഹിതന്തി ഉഭയസമാധിവിരഹിതം വിമുത്തന്തി തദങ്ഗവിക്ഖമ്ഭനവിമുത്തീഹി വിമുത്തം. അവിമുത്തന്തി ഉഭയവിമുത്തിവിരഹിതം. സമുച്ഛേദപടിപ്പസ്സദ്ധിനിസ്സരണവിമുത്തീനം പന ഇധ ഓകാസോവ നത്ഥി.
ഇതി അജ്ഝത്തം വാതി ഏവം സരാഗാദിപരിഗ്ഗണ്ഹനേന യസ്മിം യസ്മിം ഖണേ യം യം ചിത്തം പവത്തതി, തം തം സല്ലക്ഖെന്തോ അത്തനോ വാ ചിത്തേ, പരസ്സ വാ ചിത്തേ, കാലേന വാ അത്തനോ, കാലേന വാ പരസ്സ ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സീ വിഹരതി. സമുദയവയധമ്മാനുപസ്സീതി എത്ഥ പന അവിജ്ജാസമുദയാ വിഞ്ഞാണസമുദയോതി ഏവം പഞ്ചഹി പഞ്ചഹി ആകാരേഹി വിഞ്ഞാണസ്സ സമുദയോ ച വയോ ച നീഹരിതബ്ബോ. ഇതോ പരം വുത്തനയമേവ. കേവലഞ്ഹി ഇധ ചിത്തപരിഗ്ഗാഹികാ സതി ദുക്ഖസച്ചന്തി ഏവം പദയോജനം കത്വാ ചിത്തപരിഗ്ഗാഹകസ്സ ഭിക്ഖുനോ നിയ്യാനമുഖം വേദിതബ്ബം. സേസം താദിസമേവാതി.
ചിത്താനുപസ്സനാ നിട്ഠിതാ.
ധമ്മാനുപസ്സനാ നീവരണപബ്ബവണ്ണനാ
൩൮൨. ഏവം സോളസവിധേന ചിത്താനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനം കഥെത്വാ ഇദാനി പഞ്ചവിധേന ധമ്മാനുപസ്സനം കഥേതും കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേതിആദിമാഹ. അപിച ഭഗവതാ കായാനുപസ്സനായ സുദ്ധരൂപപരിഗ്ഗഹോ കഥിതോ, വേദനാചിത്താനുപസ്സനാഹി സുദ്ധഅരൂപപരിഗ്ഗഹോ. ഇദാനി രൂപാരൂപമിസ്സകപരിഗ്ഗഹം കഥേതും ‘‘കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ’’തിആദിമാഹ. കായാനുപസ്സനായ വാ രൂപക്ഖന്ധപരിഗ്ഗഹോവ കഥിതോ, വേദനാനുപസ്സനായ വേദനാക്ഖന്ധപരിഗ്ഗഹോവ, ചിത്താനുപസ്സനായ വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധപരിഗ്ഗഹോവ ഇദാനി സഞ്ഞാസങ്ഖാരക്ഖന്ധപരിഗ്ഗഹമ്പി കഥേതും ‘‘കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ’’തിആദിമാഹ.
തത്ഥ സന്തന്തി അഭിണ്ഹസമുദാചാരവസേന സംവിജ്ജമാനം. അസന്തന്തി അസമുദാചാരവസേന വാ പഹീനത്താ വാ അസംവിജ്ജമാനം. യഥാ ചാതി യേന കാരണേന കാമച്ഛന്ദസ്സ ഉപ്പാദോ ഹോതി. തഞ്ച പജാനാതീതി തഞ്ച കാരണം പജാനാതി. ഇതി ഇമിനാ നയേന സബ്ബപദേസു അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
തത്ഥ സുഭനിമിത്തേ അയോനിസോമനസികാരേന കാമച്ഛന്ദസ്സ ഉപ്പാദോ ഹോതി. സുഭനിമിത്തം നാമ അയോനിസോമനസികാരോ
അസുഭനിമിത്തേ പന യോനിസോമനസികാരേനസ്സ പഹാനം ഹോതി. അസുഭനിമിത്തം നാമ അസുഭമ്പി അസുഭാരമ്മണമ്പി. യോനിസോമനസികാരോ നാമ ഉപായമനസികാരോ പഥമനസികാരോ അനിച്ചേ അനിച്ചന്തി വാ, ദുക്ഖേ ദുക്ഖന്തി വാ, അനത്തനി അനത്താതി വാ, അസുഭേ അസുഭന്തി വാ മനസികാരോ. തം തത്ഥ ബഹുലം പവത്തയതോ കാമച്ഛന്ദോ പഹീയതി. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, അസുഭനിമിത്തം, തത്ഥ യോനിസോമനസികാരബഹുലീകാരോ, അയമാഹാരോ അനുപ്പന്നസ്സ വാ കാമച്ഛന്ദസ്സ അനുപ്പാദായ ഉപ്പന്നസ്സ വാ കാമച്ഛന്ദസ്സ പഹാനായാ’’തി (സം॰ നി॰ ൫.൨൩൨).
അപിച ഛ ധമ്മാ കാമച്ഛന്ദസ്സ പഹാനായ സംവത്തന്തി അസുഭനിമിത്തസ്സ ഉഗ്ഗഹോ, അസുഭഭാവനാനുയോഗോ, ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരതാ, ഭോജനേ മത്തഞ്ഞുതാ, കല്യാണമിത്തതാ, സപ്പായകഥാതി. ദസവിധഞ്ഹി അസുഭനിമിത്തം ഉഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സാപി കാമച്ഛന്ദോ പഹീയതി, ഭാവെന്തസ്സാപി ഇന്ദ്രിയേസു പിഹിതദ്വാരസ്സാപി ചതുന്നം പഞ്ചന്നം ആലോപാനം ഓകാസേ സതി ഉദകം പിവിത്വാ യാപനസീലതായ ഭോജനമത്തഞ്ഞുനോപി. തേനേവ വുത്തം –
‘‘ചത്താരോ പഞ്ച ആലോപേ, അഭുത്വാ ഉദകം പിവേ;
അലം ഫാസുവിഹാരായ, പഹിതത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ’’തി. (ഥേരഗാ॰ ൯൮൩);
അസുഭകമ്മികതിസ്സത്ഥേരസദിസേ അസുഭഭാവനാരതേ കല്യാണമിത്തേ സേവന്തസ്സപി കാമച്ഛന്ദോ പഹീയതി, ഠാനനിസജ്ജാദീസു ദസഅസുഭനിസ്സിതസപ്പായകഥായ പഹീയതി, തേന വുത്തം – ‘‘ഛ ധമ്മാ കാമച്ഛന്ദസ്സ പഹാനായ സംവത്തന്തീ’’തി. ഇമേഹി പന ഛഹി ധമ്മേഹി പഹീനകാമച്ഛന്ദസ്സ അരഹത്തമഗ്ഗേന ആയതിം അനുപ്പാദോ ഹോതീതി പജാനാതി.
പടിഘനിമിത്തേ
മെത്തായ പന ചേതോവിമുത്തിയാ യോനിസോമനസികാരേനസ്സ പഹാനം ഹോതി. തത്ഥ മെത്താതി വുത്തേ അപ്പനാപി ഉപചാരോപി വട്ടതി. ചേതോവിമുത്തീതി അപ്പനാവ. യോനിസോമനസികാരോ വുത്തലക്ഖണോവ. തം തത്ഥ ബഹുലം പവത്തയതോ ബ്യാപാദോ പഹീയതി. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, മെത്താ ചേതോവിമുത്തി, തത്ഥ യോനിസോമനസികാരബഹുലീകാരോ, അയമാഹാരോ അനുപ്പന്നസ്സ വാ ബ്യാപാദസ്സ അനുപ്പാദായ ഉപ്പന്നസ്സ വാ ബ്യാപാദസ്സ പഹാനായാ’’തി (സം॰ നി॰ ൫.൨൩൨).
അപിച ഛ ധമ്മാ ബ്യാപാദസ്സ പഹാനായ സംവത്തന്തി മെത്താനിമിത്തസ്സ ഉഗ്ഗഹോ മെത്താഭാവനാനുയോഗോ കമ്മസ്സകതാപച്ചവെക്ഖണാ പടിസങ്ഖാനബഹുലതാ കല്യാണമിത്തതാ സപ്പായകഥാതി. ഓദിസ്സകഅനോദിസ്സകദിസാഫരണാനഞ്ഹി അഞ്ഞതരവസേന മെത്തം ഉഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സാപി ബ്യാപാദോ പഹീയതി, ഓധിസോഅനോധിസോഫരണവസേന മെത്തം ഭാവെന്തസ്സാപി. ‘‘ത്വം ഏതസ്സ കുദ്ധോ കിം കരിസ്സസി, കിമസ്സ സീലാദീനി വിനാസേതും സക്ഖിസ്സസി, നനു ത്വം അത്തനോ കമ്മേന ആഗന്ത്വാ അത്തനോ കമ്മേനേവ ഗമിസ്സസി, പരസ്സ കുജ്ഝനം നാമ വീതച്ചിതങ്ഗാര തത്തഅയ സലാകഗൂഥാദീനി ഗഹെത്വാ പരം പഹരിതുകാമതാസദിസം ഹോതി. ഏസോപി തവ കുദ്ധോ കിം കരിസ്സതി, കിം തേ സീലാദീനി വിനാസേതും സക്ഖിസ്സതി, ഏസ അത്തനോ കമ്മേന ആഗന്ത്വാ അത്തനോ കമ്മേനേവ ഗമിസ്സതി, അപ്പടിച്ഛിതപഹേണകം വിയ പടിവാതം ഖിത്തരജോമുട്ഠി വിയ ച ഏതസ്സേവേസ കോധോ മത്ഥകേ പതിസ്സതീ’’തി ഏവം അത്തനോ ച പരസ്സ ച കമ്മസ്സകതം പച്ചവെക്ഖതോപി, ഉഭയകമ്മസ്സകതം പച്ചവെക്ഖിത്വാ പടിസങ്ഖാനേ ഠിതസ്സാപി, അസ്സഗുത്തത്ഥേരസദിസേ മെത്താഭാവനാരതേ കല്യാണമിത്തേ സേവന്തസ്സാപി ബ്യാപാദോ പഹീയതി. ഠാനനിസജ്ജാദീസു മെത്താനിസ്സിതസപ്പായകഥായപി പഹീയതി. തേന വുത്തം – ‘‘ഛ
അരതിആദീസു അയോനിസോമനസികാരേന ഥിനമിദ്ധസ്സ ഉപ്പാദോ ഹോതി. തന്ദീ നാമ കായാലസിയതാ. വിജമ്ഭിതാ നാമ കായവിനമനാ. ഭത്തസമ്മദോ നാമ ഭത്തമുച്ഛാ ഭത്തപരിളാഹോ. ചേതസോ ലീനത്തം നാമ ചിത്തസ്സ ലീനാകാരോ. ഇമേസു അരതിആദീസു അയോനിസോമനസികാരം ബഹുലം പവത്തയതോ
ആരമ്ഭധാതുആദീസു പന യോനിസോമനസികാരേനസ്സ പഹാനം ഹോതി. ആരമ്ഭധാതു നാമ പഠമാരമ്ഭവീരിയം. നിക്കമധാതു നാമ കോസജ്ജതോ നിക്ഖന്തതായ തതോ ബലവതരം. പരക്കമധാതു നാമ പരം പരം ഠാനം അക്കമനതോ തതോപി ബലവതരം. ഇമസ്മിം തിപ്പഭേദേ വീരിയേ യോനിസോമനസികാരം ബഹുലം പവത്തയതോ ഥിനമിദ്ധം പഹീയതി. തേനാഹ – ‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, ആരമ്ഭധാതു നിക്കമധാതു പരക്കമധാതു, തത്ഥ യോനിസോമനസികാരബഹുലീകാരോ, അയമാഹാരോ അനുപ്പന്നസ്സ വാ ഥിനമിദ്ധസ്സ അനുപ്പാദായ, ഉപ്പന്നസ്സ വാ ഥിനമിദ്ധസ്സ പഹാനായാ’’തി (സം॰ നി॰ ൫.൨൩൨).
അപിച ഛ ധമ്മാ ഥിനമിദ്ധസ്സ പഹാനായ സംവത്തന്തി – അതിഭോജനേ നിമിത്തഗ്ഗാഹോ, ഇരിയാപഥസമ്പരിവത്തനതാ, ആലോകസഞ്ഞാമനസികാരോ, അബ്ഭോകാസവാസോ, കല്യാണമിത്തതാ, സപ്പായകഥാതി. ആഹരഹത്ഥക തത്രവട്ടക അലംസാടക കാകമാസക ഭുത്തവമിതകഭോജനം ഭുഞ്ജിത്വാ രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനേ നിസിന്നസ്സ ഹി സമണധമ്മം കരോതോ ഥിനമിദ്ധം മഹാഹത്ഥീ വിയ ഒത്ഥരന്തം ആഗച്ഛതി, ചതുപഞ്ചആലോപഓകാസം പന ഠപെത്വാ പാനീയം പിവിത്വാ യാപനസീലസ്സ ഭിക്ഖുനോ തം ന ഹോതീതി ഏവം അതിഭോജനേ നിമിത്തം ഗണ്ഹന്തസ്സാപി ഥിനമിദ്ധം പഹീയതി. യസ്മിം ഇരിയാപഥേ ഥിനമിദ്ധം ഒക്കമതി, തതോ അഞ്ഞം പരിവത്തെന്തസ്സാപി, രത്തിം ചന്ദാലോകദീപാലോകഉക്കാലോകേ
ചേതസോ അവൂപസമേ അയോനിസോമനസികാരേന ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചസ്സ ഉപ്പാദോ ഹോതി. അവൂപസമോ നാമ അവൂപസന്താകാരോ, ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചമേവേതം അത്ഥതോ. തത്ഥ അയോനിസോമനസികാരം ബഹുലം പവത്തയതോ ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചം ഉപ്പജ്ജതി. തേനാഹ – ‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, ചേതസോ അവൂപസമോ, തത്ഥ അയോനിസോമനസികാരബഹുലീകാരോ, അയമാഹാരോ അനുപ്പന്നസ്സ വാ ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചസ്സ
സമാധിസങ്ഖാതേ പന ചേതസോ വൂപസമേ യോനിസോമനസികാരേനസ്സ പഹാനം ഹോതി. തേനാഹ – ‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, ചേതസോ വൂപസമോ, തത്ഥ യോനിസോമനസികാരബഹുലീകാരോ, അയമാഹാരോ അനുപ്പന്നസ്സ വാ ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചസ്സ അനുപ്പാദായ, ഉപ്പന്നസ്സ വാ ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചസ്സ പഹാനായാ’’തി.
അപിച ഛ ധമ്മാ ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചസ്സ പഹാനായ സംവത്തന്തി ബഹുസ്സുതതാ പരിപുച്ഛകതാ വിനയേ പകതഞ്ഞുതാ വുദ്ധസേവിതാ കല്യാണമിത്തതാ സപ്പായകഥാതി. ബാഹുസ്സച്ചേനപി ഹി ഏകം വാ ദ്വേ വാ തയോ വാ ചത്താരോ വാ പഞ്ച വാ നികായേ പാളിവസേന അത്ഥവസേന ച ഉഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സാപി ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചം പഹീയതി. കപ്പിയാകപ്പിയപരിപുച്ഛാബഹുലസ്സാപി, വിനയപഞ്ഞത്തിയം ചിണ്ണവസിഭാവതായ പകതഞ്ഞുനോപി, വുഡ്ഢേ മഹല്ലകത്ഥേരേ ഉപസങ്കമന്തസ്സാപി, ഉപാലിത്ഥേരസദിസേ വിനയധരേ കല്യാണമിത്തേ സേവന്തസ്സാപി ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചം പഹീയതി, ഠാനനിസജ്ജാദീസു കപ്പിയാകപ്പിയനിസ്സിതസപ്പായകഥായപി പഹീയതി. തേന വുത്തം – ‘‘ഛ ധമ്മാ ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചസ്സ പഹാനായ സംവത്തന്തീ’’തി. ഇമേഹി പന ഛഹി ധമ്മേഹി പഹീനേ ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചേ ഉദ്ധച്ചസ്സ അരഹത്തമഗ്ഗേന
വിചികിച്ഛാഠാനീയേസു ധമ്മേസു അയോനിസോമനസികാരേന വിചികിച്ഛായ ഉപ്പാദോ ഹോതി. വിചികിച്ഛാഠാനീയാ ധമ്മാ നാമ പുനപ്പുനം വിചികിച്ഛായ കാരണത്താ
കുസലാദിധമ്മേസു യോനിസോമനസികാരേന പനസ്സാ പഹാനം ഹോതി, തേനാഹ – ‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, കുസലാകുസലാ ധമ്മാ സാവജ്ജാനവജ്ജാ ധമ്മാ സേവിതബ്ബാസേവിതബ്ബാ ധമ്മാ ഹീനപണീതാ ധമ്മാ കണ്ഹസുക്കസപ്പടിഭാഗാ ധമ്മാ. തത്ഥ യോനിസോമനസികാരബഹുലീകാരോ, അയമാഹാരോ, അനുപ്പന്നായ വാ വിചികിച്ഛായ അനുപ്പാദായ; ഉപ്പന്നായ വാ വിചികിച്ഛായ പഹാനായാ’’തി.
അപിച
ഇതി അജ്ഝത്തം വാതി ഏവം പഞ്ചനീവരണപരിഗ്ഗണ്ഹനേന അത്തനോ വാ ധമ്മേസു, പരസ്സ വാ ധമ്മേസു, കാലേന വാ അത്തനോ, കാലേന വാ പരസ്സ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി. സമുദയവയാ പനെത്ഥ സുഭനിമിത്തഅസുഭനിമിത്താദീസു അയോനിസോമനസികാരയോനിസോമനസികാരവസേന
നീവരണപബ്ബം നിട്ഠിതം.
ഖന്ധപബ്ബവണ്ണനാ
൩൮൩. ഏവം പഞ്ചനീവരണവസേന ധമ്മാനുപസ്സനം വിഭജിത്വാ ഇദാനി പഞ്ചക്ഖന്ധവസേന വിഭജിതും പുന ചപരന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ പഞ്ചസു ഉപാദാനക്ഖന്ധേസൂതി ഉപാദാനസ്സ ഖന്ധാ ഉപാദാനക്ഖന്ധാ, ഉപാദാനസ്സ പച്ചയഭൂതാ ധമ്മപുഞ്ജാ ധമ്മരാസയോതി അത്ഥോ. അയമെത്ഥ സങ്ഖേപോ. വിത്ഥാരതോ പന ഖന്ധകഥാ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്താ.
ഇതി രൂപന്തി ഇദം രൂപം, എത്തകം രൂപം, ന ഇതോ പരം രൂപം അത്ഥീതി സഭാവതോ രൂപം പജാനാതി. വേദനാദീസുപി ഏസേവ നയോ. അയമെത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരേന പന രൂപാദീനി വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ ഇതി രൂപസ്സ സമുദയോതി ഏവം അവിജ്ജാസമുദയാദിവസേന പഞ്ചഹാകാരേഹി രൂപസ്സ സമുദയോ. ഇതി രൂപസ്സ അത്ഥങ്ഗമോതി ഏവം അവിജ്ജാനിരോധാദിവസേന പഞ്ചഹാകാരേഹി രൂപസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ. വേദനാദീസുപി ഏസേവ നയോ. അയമെത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ ഉദയബ്ബയഞാണകഥായ വുത്തോ.
ഇതി അജ്ഝത്തം വാതി ഏവം പഞ്ചക്ഖന്ധപരിഗ്ഗണ്ഹനേന അത്തനോ വാ ധമ്മേസു, പരസ്സ വാ ധമ്മേസു, കാലേന വാ അത്തനോ, കാലേന വാ പരസ്സ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി. സമുദയവയാ പനെത്ഥ ‘‘അവിജ്ജാസമുദയാ രൂപസമുദയോ’’തിആദീനം പഞ്ചസു ഖന്ധേസു വുത്താനം പഞ്ഞാസായ ലക്ഖണാനം വസേന നീഹരിതബ്ബാ. ഇതോ പരം വുത്തനയമേവ. കേവലഞ്ഹി ഇധ ഖന്ധപരിഗ്ഗാഹികാ സതി ദുക്ഖസച്ചന്തി ഏവം യോജനം കത്വാ ഖന്ധപരിഗ്ഗാഹകസ്സ ഭിക്ഖുനോ നിയ്യാനമുഖം വേദിതബ്ബം. സേസം താദിസമേവാതി.
ഖന്ധപബ്ബം നിട്ഠിതം.
ആയതനപബ്ബവണ്ണനാ
൩൮൪. ഏവം പുന ചപരന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഛസു അജ്ഝത്തികബാഹിരേസു ആയതനേസൂതി ചക്ഖു സോതം ഘാനം ജിവ്ഹാ കായോ മനോതി ഇമേസു ഛസു അജ്ഝത്തികേസു, രൂപം സദ്ദോ ഗന്ധോ രസോ ഫൊട്ഠബ്ബോ ധമ്മോതി ഇമേസു ഛസു ബാഹിരേസു. ചക്ഖുഞ്ച പജാനാതീതി ചക്ഖുപസാദം യാഥാവസരസലക്ഖണവസേന പജാനാതി. രൂപേ ച പജാനാതീതി ബഹിദ്ധാ ചതുസമുട്ഠാനികരൂപഞ്ച യാഥാവസരസലക്ഖണവസേന പജാനാതി. യഞ്ച തദുഭയം പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി സംയോജനന്തി യഞ്ച തം ചക്ഖും ചേവ രൂപേ ചാതി ഉഭയം പടിച്ച. കാമരാഗസംയോജനം പടിഘ, മാന, ദിട്ഠി, വിചികിച്ഛാ, സീലബ്ബതപരാമാസ, ഭവരാഗ, ഇസ്സാ, മച്ഛരിയ, അവിജ്ജാസംയോജനന്തി ദസവിധം സംയോജനം ഉപ്പജ്ജതി, തഞ്ച യാഥാവസരസലക്ഖണവസേന പജാനാതി.
കഥം പനേതം ഉപ്പജ്ജതീതി? ചക്ഖുദ്വാരേ താവ ആപാഥഗതം ഇട്ഠാരമ്മണം കാമസ്സാദവസേന അസ്സാദയതോ അഭിനന്ദതോ കാമരാഗസംയോജനം ഉപ്പജ്ജതി. അനിട്ഠാരമ്മണേ കുജ്ഝതോ പടിഘസംയോജനം
യഥാ ച അനുപ്പന്നസ്സാതി യേന കാരണേന അസമുദാചാരവസേന അനുപ്പന്നസ്സ തസ്സ ദസവിധസ്സാപി സംയോജനസ്സ ഉപ്പാദോ ഹോതി, തഞ്ച കാരണം പജാനാതി. യഥാ ച ഉപ്പന്നസ്സാതി യഥാ ച പഹീനസ്സാതി തദങ്ഗവിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനവസേന പഹീനസ്സാപി തസ്സ ദസവിധസ്സ സംയോജനസ്സ സോതഞ്ച പജാനാതി സദ്ദേ ചാതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. അപിചെത്ഥ ആയതനകഥാ വിത്ഥാരതോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ ആയതനനിദ്ദേസേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ.
ഇതി അജ്ഝത്തം വാതി ഏവം അജ്ഝത്തികായതനപരിഗ്ഗണ്ഹനേന അത്തനോ വാ ധമ്മേസു ബാഹിരായതനപരിഗ്ഗണ്ഹനേന പരസ്സ വാ ധമ്മേസു, കാലേന വാ അത്തനോ, കാലേന വാ പരസ്സ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി. സമുദയവയാ പനെത്ഥ ‘‘അവിജ്ജാസമുദയാ ചക്ഖുസമുദയോ’’തി രൂപായതനസ്സ രൂപക്ഖന്ധേ, അരൂപായതനേസു മനായതനസ്സ വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധേ, ധമ്മായതനസ്സ സേസക്ഖന്ധേസു വുത്തനയേന നീഹരിതബ്ബാ. ലോകുത്തരധമ്മാ ന ഗഹേതബ്ബാ. ഇതോ പരം വുത്തനയമേവ. കേവലഞ്ഹി ഇധ ആയതനപരിഗ്ഗാഹികാ സതി ദുക്ഖസച്ചന്തി ഏവം യോജനം കത്വാ ആയതനപരിഗ്ഗാഹകസ്സ ഭിക്ഖുനോ നിയ്യാനമുഖം വേദിതബ്ബം. സേസം താദിസമേവാതി.
ആയതനപബ്ബം നിട്ഠിതം.
ബൊജ്ഝങ്ഗപബ്ബവണ്ണനാ
൩൮൫. ഏവം പുന ചപരന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ബൊജ്ഝങ്ഗേസൂതി ബുജ്ഝനകസത്തസ്സ അങ്ഗേസു. സന്തന്തി പടിലാഭവസേന സംവിജ്ജമാനം. സതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗന്തി സതിസങ്ഖാതം സമ്ബൊജ്ഝങ്ഗം. എത്ഥ ഹി സമ്ബുജ്ഝതി ആരദ്ധവിപസ്സകതോ പട്ഠായ യോഗാവചരോതി സമ്ബോധി. യായ വാ സോ സതിആദികായ സത്തധമ്മസാമഗ്ഗിയാ സമ്ബുജ്ഝതി സമ്ബൊജ്ഝങ്ഗം. തേന വുത്തം – ‘‘സതിസങ്ഖാതം സമ്ബൊജ്ഝങ്ഗ’’ന്തി. സേസസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗേസുപി ഇമിനാവ നയേന വചനത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
അസന്തന്തി യഥാ ച അനുപന്നസ്സാതിആദീസു പന സതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ താവ ‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, സതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗട്ഠാനീയാ ധമ്മാ, തത്ഥ യോനിസോമനസികാരബഹുലീകാരോ, അയമാഹാരോ അനുപ്പന്നസ്സ വാ സതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദായ, ഉപ്പന്നസ്സ വാ സതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭിയ്യോഭാവായ വേപുല്ലായ ഭാവനായ പാരിപൂരിയാ സംവത്തതീ’’തി (സം॰ നി॰ ൫.൨൩൨) ഏവം ഉപ്പാദോ ഹോതി. തത്ഥ സതിയേവ സതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗട്ഠാനീയാ ധമ്മാ. യോനിസോമനസികാരോ വുത്തലക്ഖണോയേവ. തം തത്ഥ ബഹുലം പവത്തയതോ സതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ ഉപ്പജ്ജതി.
അപിച ചത്താരോ ധമ്മാ സതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദായ സംവത്തന്തി സതിസമ്പജഞ്ഞം മുട്ഠസ്സതിപുഗ്ഗലപരിവജ്ജനതാ ഉപട്ഠിതസ്സതിപുഗ്ഗലസേവനതാ തദധിമുത്തതാതി. അഭിക്കന്താദീസു ഹി സത്തസു ഠാനേസു സതിസമ്പജഞ്ഞേന, ഭത്തനിക്ഖിത്തകാകസദിസേ മുട്ഠസ്സതിപുഗ്ഗലേ പരിവജ്ജനേന, തിസ്സദത്തത്ഥേരഅഭയത്ഥേരസദിസേ ഉപട്ഠിതസ്സതിപുഗ്ഗലേ സേവനേന, ഠാനനിസജ്ജാദീസു സതിസമുട്ഠാപനത്ഥം നിന്നപോണപബ്ഭാരചിത്തതായ ച സതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ ഉപ്പജ്ജതി. ഏവം ചതൂഹി കാരണേഹി ഉപ്പന്നസ്സ പനസ്സ അരഹത്തമഗ്ഗേന ഭാവനാപാരിപൂരി ഹോതീതി പജാനാതി.
ധമ്മവിചയസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ പന ‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, കുസലാകുസലാ ധമ്മാ…പേ॰… കണ്ഹസുക്കസപ്പടിഭാഗാ ധമ്മാ, തത്ഥ യോനിസോമനസികാരബഹുലീകാരോ, അയമാഹാരോ അനുപ്പന്നസ്സ വാ ധമ്മവിചയസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദായ, ഉപ്പന്നസ്സ വാ ധമ്മവിചയസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭിയ്യോഭാവായ വേപുല്ലായ ഭാവനായ പാരിപൂരിയാ സംവത്തതീ’’തി ഏവം ഉപ്പാദോ ഹോതി.
അപിച പരിപുച്ഛകതാതി ഖന്ധധാതുആയതനഇന്ദ്രിയബലബൊജ്ഝങ്ഗമഗ്ഗങ്ഗഝാനങ്ഗസമഥവിപസ്സനാനം അത്ഥസന്നിസ്സിതപരിപുച്ഛാബഹുലതാ. വത്ഥുവിസദകിരിയാതി അജ്ഝത്തികബാഹിരാനം വത്ഥൂനം വിസദഭാവകരണം. യദാ ഹിസ്സ കേസനഖലോമാനി ദീഘാനി ഹൊന്തി, സരീരം വാ ഉസ്സന്നദോസഞ്ചേവ സേദമലമക്ഖിതഞ്ച, തദാ അജ്ഝത്തികം വത്ഥു അവിസദം ഹോതി അപരിസുദ്ധം. യദാ പന ചീവരം ജിണ്ണം കിലിട്ഠം
ഇന്ദ്രിയസമത്തപടിപാദനാ നാമ സദ്ധാദീനം ഇന്ദ്രിയാനം സമഭാവകരണം. സചേ ഹിസ്സ സദ്ധിന്ദ്രിയം ബലവം ഹോതി, ഇതരാനി മന്ദാനി, തതോ വീരിയിന്ദ്രിയം പഗ്ഗഹകിച്ചം, സതിന്ദ്രിയം ഉപട്ഠാനകിച്ചം, സമാധിന്ദ്രിയം അവിക്ഖേപകിച്ചം, പഞ്ഞിന്ദ്രിയം ദസ്സനകിച്ചം കാതും ന സക്കോതി. തസ്മാ തം ധമ്മസഭാവപച്ചവെക്ഖണേന വാ, യഥാ വാ മനസികരോതോ ബലവം ജാതം, തഥാ അമനസികാരേന ഹാപേതബ്ബം. വക്കലിത്ഥേരവത്ഥു ചെത്ഥ നിദസ്സനം. സചേ പന വീരിയിന്ദ്രിയം ബലവം ഹോതി, അഥ സദ്ധിന്ദ്രിയം അധിമൊക്ഖകിച്ചം കാതും ന സക്കോതി, ന ഇതരാനി ഇതരകിച്ചഭേദം. തസ്മാ തം
വിസേസതോ പനെത്ഥ സദ്ധാപഞ്ഞാനം സമാധിവീരിയാനഞ്ച സമതം പസംസന്തി. ബലവസദ്ധോ ഹി മന്ദപഞ്ഞോ മുധപ്പസന്നോ ഹോതി, അവത്ഥുസ്മിം പസീദതി. ബലവപഞ്ഞോ മന്ദസദ്ധോ കേരാടികപക്ഖം ഭജതി, ഭേസജ്ജസമുട്ഠിതോ വിയ രോഗോ അതേകിച്ഛോ ഹോതി. ചിത്തുപ്പാദമത്തേനേവ കുസലം ഹോതീതി അതിധാവിത്വാ ദാനാദീനി അകരൊന്തോ നിരയേ ഉപ്പജ്ജതി. ഉഭിന്നം സമതായ വത്ഥുസ്മിംയേവ പസീദതി. ബലവസമാധിം പന മന്ദവീരിയം സമാധിസ്സ കോസജ്ജപക്ഖത്താ കോസജ്ജം അഭിഭവതി. ബലവവീരിയം
അപിച സമാധികമ്മികസ്സ ബലവതീപി സദ്ധാ വട്ടതി. ഏവം സദ്ദഹന്തോ ഓകപ്പെന്തോ അപ്പനം പാപുണിസ്സതി. സമാധിപഞ്ഞാസു പന സമാധികമ്മികസ്സ ഏകഗ്ഗതാ ബലവതീ വട്ടതി. ഏവഞ്ഹി സോ അപ്പനം പാപുണാതി. വിപസ്സനാകമ്മികസ്സ പഞ്ഞാ ബലവതീ വട്ടതി. ഏവഞ്ഹി സോ ലക്ഖണപടിവേധം പാപുണാതി. ഉഭിന്നം പന സമതായപി അപ്പനാ ഹോതിയേവ. സതി പന സബ്ബത്ഥ ബലവതീ വട്ടതി. സതി ഹി ചിത്തം ഉദ്ധച്ചപക്ഖികാനം സദ്ധാവീരിയപഞ്ഞാനം വസേന ഉദ്ധച്ചപാതതോ, കോസജ്ജപക്ഖികേന ച സമാധിനാ കോസജ്ജപാതതോ രക്ഖതി. തസ്മാ സാ ലോണധൂപനം വിയ സബ്ബബ്യഞ്ജനേസു, സബ്ബകമ്മികഅമച്ചോ വിയ ച, സബ്ബരാജകിച്ചേസു സബ്ബത്ഥ ഇച്ഛിതബ്ബാ. തേനാഹ – ‘‘സതി ച പന സബ്ബത്ഥികാ വുത്താ ഭഗവതാ, കിം കാരണാ? ചിത്തഞ്ഹി സതിപടിസരണം, ആരക്ഖപച്ചുപട്ഠാനാ ച സതി, ന വിനാ സതിയാ ചിത്തസ്സ പഗ്ഗഹനിഗ്ഗഹോ ഹോതീ’’ തി. ദുപ്പഞ്ഞപുഗ്ഗലപരിവജ്ജനാ നാമ ഖന്ധാദിഭേദേ അനോഗാള്ഹപഞ്ഞാനം ദുമ്മേധപുഗ്ഗലാനം ആരകാ പരിവജ്ജനം. പഞ്ഞവന്തപുഗ്ഗലസേവനാ നാമ സമപഞ്ഞാസലക്ഖണപരിഗ്ഗാഹികായ ഗമ്ഭീരഞാണചരിയപച്ചവെക്ഖണാ നാമ ഗമ്ഭീരേസു ഖന്ധാദീസു പവത്തായ ഗമ്ഭീരപഞ്ഞായ പഭേദപച്ചവെക്ഖണാ. തദധിമുത്തതാ നാമ ഠാനനിസജ്ജാദീസു ധമ്മവിചയസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസമുട്ഠാപനത്ഥം നിന്നപോണപബ്ഭാരചിത്തതാ. ഏവം ഉപ്പന്നസ്സ പന്നസ്സ അരഹത്തമഗ്ഗേന ഭാവനാപാരിപൂരി ഹോതീതി പജാനാതി.
വീരിയസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, ആരമ്ഭധാതു നിക്കമധാതു പരക്കമധാതു, തത്ഥ യോനിസോമനസികാരബഹുലീകാരോ, അയമാഹാരോ അനുപ്പന്നസ്സ വാ വീരിയസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദായ, ഉപ്പന്നസ്സ വാ വീരിയസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭിയ്യോഭാവായ വേപുല്ലായ ഭാവനായ പാരിപൂരിയാ സംവത്തതീ’’തി ഏവം ഉപ്പാദോ ഹോതി.
അപിച ഏകാദസ ധമ്മാ വീരിയസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദായ സംവത്തന്തി അപായഭയപച്ചവെക്ഖണതാ ആനിസംസദസ്സാവിതാ ഗമനവീഥിപച്ചവെക്ഖണതാ പിണ്ഡപാതാപചായനതാ ദായജ്ജമഹത്തപച്ചവെക്ഖണതാ സത്ഥുമഹത്തപച്ചവെക്ഖണതാ ജാതിമഹത്തപച്ചവെക്ഖണതാ സബ്രഹ്മചാരിമഹത്തപച്ചവെക്ഖണതാ കുസീതപുഗ്ഗലപരിവജ്ജനതാ ആരദ്ധവീരിയപുഗ്ഗലസേവനതാ തദധിമുത്തതാതി.
തത്ഥ
ന സക്കാ കുസീതേന നവലോകുത്തരധമ്മം ലദ്ധും, ആരദ്ധവീരിയേനേവ സക്കാ അയമാനിസംസോ വീരിയസ്സാതി
ഥേരോ കിര കസ്സകലേണേ നാമ പടിവസതി. തസ്സ ച ഗോചരഗാമേ ഏകാ മഹാഉപാസികാ ഥേരം പുത്തം കത്വാ പടിജഗ്ഗതി. സാ ഏകദിവസം അരഞ്ഞം ഗച്ഛന്തീ ധീതരം ആഹ – ‘‘അമ്മ, അസുകസ്മിം ഠാനേ പുരാണതണ്ഡുലാ, അസുകസ്മിം സപ്പി, അസുകസ്മിം ഖീരം, അസുകസ്മിം ഫാണിതം, തവ ഭാതികസ്സ അയ്യമിത്തസ്സ ആഗതകാലേ ഭത്തം പചിത്വാ ഖീരസപ്പിഫാണിതേഹി സദ്ധിം ദേഹി, ത്വഞ്ച ഭുഞ്ജെയ്യാസി. അഹം പന ഹിയ്യോ പക്കപാരിവാസികഭത്തം കഞ്ജിയേന ഭുത്താമ്ഹീ’’തി. ദിവാ കിം ഭുഞ്ജിസ്സസി അമ്മാ,തി? സാകപണ്ണം പക്ഖിപിത്വാ കണതണ്ഡുലേഹി അമ്ബിലയാഗും പചിത്വാ ഠപേഹി അമ്മാ,തി.
ഥേരോ
‘‘നമോ തേ പുരിസാജഞ്ഞ, നമോ തേ പുരിസുത്തമ;
യസ്സ തേ ആസവാ ഖീണാ, ദക്ഖിണെയ്യോസി മാരിസാ’’തി. –
ഉദാനം ഉദാനെത്വാ ‘‘ഭന്തേ, പിണ്ഡായ പവിട്ഠാനം തുമ്ഹാദിസാനം അരഹന്താനം ഭിക്ഖം ദത്വാ മഹല്ലകിത്ഥിയോ ദുക്ഖാ മുച്ചിസ്സന്തീ’’തി ആഹ. ഥേരോ ഉട്ഠഹിത്വാ ദ്വാരം വിവരിത്വാ കാലം ഓലോകെന്തോ ‘‘പാതോയേവാ’’തി ഞത്വാ പത്തചീവരമാദായ ഗാമം പാവിസി.
ദാരികാപി ഭത്തം സമ്പാദെത്വാ ‘‘ഇദാനി മേ ഭാതാ ആഗമിസ്സതി, ഇദാനി ആഗമിസ്സതീ’’തി ദ്വാരം ഓലോകയമാനാ നിസീദി. സാ ഥേരേ ഘരദ്വാരം സമ്പത്തേ പത്തം ഗഹെത്വാ സപ്പിഫാണിതയോജിതസ്സ ഖീരപിണ്ഡപാതസ്സ പൂരെത്വാ ഹത്ഥേ ഠപേസി. ഥേരോ ‘‘സുഖം ഹോതൂ’’തി അനുമോദനം കത്വാ പക്കാമി. സാപി തം ഓലോകയമാനാ അട്ഠാസി. ഥേരസ്സ ഹി തദാ അതിവിയ പരിസുദ്ധോ ഛവിവണ്ണോ അഹോസി, വിപ്പസന്നാനി ഇന്ദ്രിയാനി, മുഖം ബന്ധനാ പവുത്തതാലപക്കം വിയ അതിവിയ വിരോചിത്ഥ.
മഹാഉപാസികാ അരഞ്ഞാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കിം, അമ്മ, ഭാതികോ തേ ആഗതോ’’തി പുച്ഛി. സാ സബ്ബം തം പവത്തിം ആരോചേസി. ഉപാസികാ ‘‘അജ്ജ
മഹന്തം ഖോ പനേതം സത്ഥുദായജ്ജം യദിദം സത്ത അരിയധനാനി നാമ, തം ന സക്കാ കുസീതേന ഗഹേതും. യഥാ ഹി വിപ്പടിപന്നം പുത്തം മാതാപിതരോ ‘‘അയം അമ്ഹാകം അപുത്തോ’’തി ദായജ്ജമഹത്തം പച്ചവെക്ഖതോപി ഉപ്പജ്ജതി.
മഹാ ഖോ പന തേ സത്ഥാ, സത്ഥുനോ ഹി തേ മാതുകുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിഗണ്ഹനകാലേപി അഭിനിക്ഖമനേപി അഭിസമ്ബോധിയമ്പി ധമ്മചക്കപ്പവത്തനയമകപാടിഹാരിയദേവോരോഹനആയുസങ്ഖാരവൊസ്സജ്ജനേസുപി പരിനിബ്ബാനകാലേപി ദസസഹസ്സിലോകധാതു അകമ്പിത്ഥ, യുത്തം നു തേ ഏവരൂപസ്സ സത്ഥു സാസനേ പബ്ബജിത്വാ കുസീതേന ഭവിതുന്തി ഏവം സത്ഥുമഹത്തം പച്ചവെക്ഖതോപി ഉപ്പജ്ജതി.
ജാതിയാപി ത്വം ഇദാനി ന ലാമകജാതികോ, അസമ്ഭിന്നായ മഹാസമ്മതപവേണിയാ ആഗതഉക്കാകരാജവംസേ ജാതോസി, സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ ച മഹാമായാദേവിയാ ച നത്താ, രാഹുലഭദ്ദസ്സ കനിട്ഠോ, തയാ നാമ ഏവരൂപേന ജിനപുത്തേന ഹുത്വാ ന യുത്തം കുസീതേന വിഹരിതുന്തി ഏവം ജാതിമഹത്തം പച്ചവെക്ഖതോപി ഉപ്പജ്ജതി.
സാരിപുത്തമഹാമൊഗ്ഗല്ലാനാ ചേവ അസീതി ച മഹാസാവകാ വീരിയേനേവ ലോകുത്തരധമ്മം പടിവിജ്ഝിംസു, ത്വം ഏതേസം സബ്രഹ്മചാരീനം മഗ്ഗം പടിപജ്ജസി, ന പടിപജ്ജസീതി ഏവം സബ്രഹ്മചാരിമഹത്തം പച്ചവെക്ഖതോപി ഉപ്പജ്ജതി.
കുച്ഛിം പൂരെത്വാ ഠിതഅജഗരസദിസേ വിസ്സട്ഠകായികചേതസികവീരിയേ കുസീതപുഗ്ഗലേ പരിവജ്ജന്തസ്സാപി ആരദ്ധവീരിയേ പഹിതത്തേ പുഗ്ഗലേ സേവന്തസ്സാപി ഠാനനിസജ്ജാദീസു വീരിയുപ്പാദനത്ഥം നിന്നപോണപബ്ഭാരചിത്തസ്സാപി ഉപ്പജ്ജതി. ഏവം ഉപ്പന്നസ്സ പനസ്സ അരഹത്തമഗ്ഗേന ഭാവനാപാരിപൂരി ഹോതീതി പജാനാതി.
പീതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, പീതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗട്ഠാനീയാ ധമ്മാ, തത്ഥ യോനിസോമനസികാരബഹുലീകാരോ, അയമാഹാരോ അനുപ്പന്നസ്സ വാ പീതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദായ, ഉപ്പന്നസ്സ വാ പീതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭിയ്യോഭാവായ വേപുല്ലായ ഭാവനായ പാരിപൂരിയാ സംവത്തതീ’’തി ഏവം ഉപ്പാദോ ഹോതി
അപിച ഏകാദസ ധമ്മാ പീതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദായ സംവത്തന്തി ബുദ്ധാനുസ്സതി, ധമ്മ, സങ്ഘ
പസ്സദ്ധിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, കായപസ്സദ്ധി ചിത്തപസ്സദ്ധി, തത്ഥ യോനിസോമനസികാരബഹുലീകാരോ, അയമാഹാരോ അനുപ്പന്നസ്സ വാ പസ്സദ്ധിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദായ, ഉപ്പന്നസ്സ വാ പസ്സദ്ധിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭിയ്യോഭാവായ വേപുല്ലായ ഭാവനായ പാരിപൂരിയാ സംവത്തതീ’’തി ഏവം ഉപ്പാദോ ഹോതി.
അപിച സത്ത ധമ്മാ പസ്സദ്ധിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദായ സംവത്തന്തി പണീതഭോജനസേവനതാ ഉതുസുഖസേവനതാ ഇരിയാപഥസുഖസേവനതാ മജ്ഝത്തപയോഗതാ സാരദ്ധകായപുഗ്ഗലപരിവജ്ജനതാ പസ്സദ്ധകായപുഗ്ഗലസേവനതാ തദധിമുത്തതാതി. പണീതഞ്ഹി സിനിദ്ധം സപ്പായഭോജനം ഭുഞ്ജന്തസ്സാപി, സീതുണ്ഹേസു
സമാധിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, സമഥനിമിത്തം അബ്യഗ്ഗനിമിത്തം, തത്ഥ യോനിസോമനസികാരബഹുലീകാരോ, അയമാഹാരോ, അനുപ്പന്നസ്സ വാ സമാധിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദായ, ഉപ്പന്നസ്സ വാ സമാധിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭിയ്യോഭാവായ വേപുല്ലായ ഭാവനായ പാരിപൂരിയാ സംവത്തതീ’’തി ഏവം ഉപ്പാദോ ഹോതി. തത്ഥ സമഥോവ സമഥനിമിത്തം അവിക്ഖേപട്ഠേന ച അബ്യഗ്ഗനിമിത്തന്തി.
അപിച ഏകാദസ ധമ്മാ സമാധിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദായ സംവത്തന്തി വത്ഥുവിസദകിരിയതാ ഇന്ദ്രിയസമത്തപടിപാദനതാ നിമിത്തകുസലതാ സമയേ ചിത്തസ്സ പഗ്ഗണ്ഹനതാ സമയേ ചിത്തസ്സ നിഗ്ഗണ്ഹനതാ സമയേ സമ്പഹംസനതാ സമയേ അജ്ഝുപെക്ഖനതാ അസമാഹിതപുഗ്ഗലപരിവജ്ജനതാ സമാഹിതപുഗ്ഗലസേവനതാ ഝാനവിമൊക്ഖപച്ചവെക്ഖണതാ തദധിമുത്തതാതി. തത്ഥ വത്ഥുവിസദകിരിയതാ ച ഇന്ദ്രിയസമത്തപടിപാദനതാ ച വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ.
നിമിത്തകുസലതാ നാമ കസിണനിമിത്തസ്സ ഉഗ്ഗഹണകുസലതാ. സമയേ ചിത്തസ്സ പഗ്ഗണ്ഹനതാതി യസ്മിം സമയേ അതിസിഥിലവീരിയതാദീഹി ലീനം ചിത്തം ഹോതി, തസ്മിം സമയേ ധമ്മവിചയവീരിയപീതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസമുട്ഠാപനേന തസ്സ പഗ്ഗണ്ഹനം. സമയേ ചിത്തസ്സ പഗ്ഗണ്ഹനതാതി യസ്മിം സമയേ ആരദ്ധവീരിയതാദീഹി ഉദ്ധതം സമയേ സമ്പഹംസനതാതി യസ്മിം സമയേ ചിത്തം പഞ്ഞാപയോഗമന്ദതായ വാ ഉപസമസുഖാനധിഗമേന വാ നിരസ്സാദം ഹോതി, തസ്മിം സമയേ അട്ഠസംവേഗവത്ഥുപച്ചവെക്ഖണേന സംവേജേതി അട്ഠ സംവേഗവത്ഥൂനി നാമ ജാതി ജരാ ബ്യാധി മരണാനി ചത്താരി, അപായദുക്ഖം പഞ്ചമം, അതീതേ വട്ടമൂലകം ദുക്ഖം, അനാഗതേ വട്ടമൂലകം ദുക്ഖം, പച്ചുപ്പന്നേ ആഹാരപരിയെട്ഠിമൂലകം ദുക്ഖന്തി. രതനത്തയഗുണാനുസ്സരണേന ച പസാദം ജനേതി, അയം വുച്ചതി ‘‘സമയേ സമ്പഹംസനതാ’’തി.
സമയേ അജ്ഝുപെക്ഖനതാ നാമ യസ്മിം സമയേ സമ്മാപടിപത്തിം ആഗമ്മ അലീനം അനുദ്ധതം അനിരസ്സാദം ആരമ്മണേ സമപ്പവത്തം സമഥവീഥിപടിപന്നം ചിത്തം ഹോതി, തദാസ്സ പഗ്ഗഹനിഗ്ഗഹസമ്പഹംസനേസു ന ബ്യാപാരം ആപജ്ജതി, സാരഥി വിയ സമപ്പവത്തേസു അസ്സേസു. അയം വുച്ചതി – ‘‘സമയേ അജ്ഝുപെക്ഖനതാ’’തി. അസമാഹിതപുഗ്ഗലപരിവജ്ജനതാ നാമ ഉപചാരം വാ അപ്പനം സമാഹിതപുഗ്ഗലസേവനാ നാമ ഉപചാരേന വാ അപ്പനായ വാ സമാഹിതചിത്താനം സേവനാ ഭജനാ പയിരുപാസനാ. തദധിമുത്തതാ നാമ ഠാനനിസജ്ജാദീസു സമാധിഉപ്പാദനത്ഥംയേവ നിന്നപോണപബ്ഭാരചിത്തതാ. ഏവഞ്ഹി പടിപജ്ജതോ ഏസ ഉപ്പജ്ജതി. ഏവം ഉപ്പന്നസ്സ പനസ്സ അരഹത്തമഗ്ഗേന ഭാവനാപാരിപൂരി ഹോതീതി പജാനാതി.
ഉപെക്ഖാസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, ഉപെക്ഖാസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗട്ഠാനീയാ ധമ്മാ, തത്ഥ യോനിസോമനസികാരബഹുലീകാരോ, അയമാഹാരോ അനുപ്പന്നസ്സ വാ ഉപെക്ഖാസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദായ, ഉപ്പന്നസ്സ വാ ഉപെക്ഖാസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭിയ്യോഭാവായ വേപുല്ലായ ഭാവനായ പാരിപൂരിയാ സംവത്തതീ’’തി ഏവം ഉപ്പാദോ ഹോതി. തത്ഥ ഉപെക്ഖാവ ഉപെക്ഖാസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗട്ഠാനീയാ ധമ്മാ നാമ.
അപിച പഞ്ച ധമ്മാ ഉപെക്ഖാസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദായ സംവത്തന്തി സത്തമജ്ഝത്തതാ സങ്ഖാരമജ്ഝത്തതാ സത്തസങ്ഖാരകേലായനപുഗ്ഗലപരിവജ്ജനതാ സത്തമജ്ഝത്തതം സമുട്ഠാപേതി ‘‘ത്വം അത്തനോ കമ്മേന ആഗന്ത്വാ അത്തനോവ കമ്മേന ഗമിസ്സസി, ഏസോപി അത്തനോവ കമ്മേന ആഗന്ത്വാ അത്തനോവ കമ്മേന ഗമിസ്സതി, ത്വം കം കേലായസീ’’തി ഏവം കമ്മസ്സകതാപച്ചവെക്ഖണേന, ‘‘പരമത്ഥതോ സത്തോയേവ നത്ഥി, സോ ത്വം കം കേലായസീ’’തി ഏവം നിസ്സത്തപച്ചവെക്ഖണേന ചാതി. ദ്വീഹേവാകാരേഹി സങ്ഖാരമജ്ഝത്തതം സമുട്ഠാപേതി – ‘‘ഇദം ചീവരം അനുപുബ്ബേന വണ്ണവികാരതഞ്ചേവ ജിണ്ണഭാവഞ്ച ഉപഗന്ത്വാ പാദപുഞ്ഛനചോളകം ഹുത്വാ യട്ഠികോടിയാ ഛഡ്ഡനീയം ഭവിസ്സതി, സചേ പനസ്സ സാമികോ
സത്തസങ്ഖാരകേലായനപുഗ്ഗലപരിവജ്ജനതാതി എത്ഥ യോ പുഗ്ഗലോ ഗിഹി വാ അത്തനോ പുത്തധീതാദികേ, പബ്ബജിതോ വാ അത്തനോ അന്തേവാസികസമാനുപജ്ഝായകാദികേ മമായതി, സഹത്ഥേനേവ നേസം കേസച്ഛേദനസൂചികമ്മചീവരധോവനരജനപത്തപചനാദീനി കരോതി, മുഹുത്തമ്പി അപസ്സന്തോ ‘‘അസുകോ സാമണേരോ കുഹിം അസുകോ ദഹരോ കുഹി’’ന്തി ഭന്തമിഗോ വിയ ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേതി, അഞ്ഞേന കേസച്ഛേദനാദീനം അത്ഥായ ‘‘മുഹുത്തം അസുകം പേസേഥാ’’തി യാചിയമാനോപി ‘‘അമ്ഹേപി തം അത്തനോ കമ്മം ന കാരേമ, തുമ്ഹേ നം ഗഹെത്വാ കിലമെസ്സഥാ’’തി ന ദേതി, അയം സത്തകേലായനോ നാമ.
യോ സങ്ഖാരകേലായനോ നാമ. യോ പന തേസു ദ്വീസുപി വത്ഥൂസു മജ്ഝത്തോ ഉദാസിനോ, അയം സത്തസങ്ഖാരമജ്ഝത്തോ നാമ. ഇതി അയം ഉപെക്ഖാസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ ഏവരൂപം സത്തസങ്ഖാരകേലായനപുഗ്ഗലം ആരകാ പരിവജ്ജന്തസ്സാപി, സത്തസങ്ഖാരമജ്ഝത്തപുഗ്ഗലം സേവന്തസ്സാപി, ഠാനനിസജ്ജാദീസു തദുപ്പാദനത്ഥം നിന്നപോണപബ്ഭാരചിത്തസ്സാപി
ഇതി അജ്ഝത്തം വാതി ഏവം അത്തനോ വാ സത്ത സമ്ബൊജ്ഝങ്ഗേ പരിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ, പരസ്സ വാ, കാലേന വാ അത്തനോ, കാലേന വാ പരസ്സ സമ്ബൊജ്ഝങ്ഗേ പരിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി. സമുദയവയാ പനെത്ഥ സമ്ബൊജ്ഝങ്ഗാനം നിബ്ബത്തിനിരോധവസേന വേദിതബ്ബാ. ഇതോ പരം വുത്തനയമേവ. കേവലഞ്ഹി ഇധ ബൊജ്ഝങ്ഗപരിഗ്ഗാഹികാ സതി ദുക്ഖസച്ചന്തി ഏവം യോജനം കത്വാ ബൊജ്ഝങ്ഗപരിഗ്ഗാഹകസ്സ ഭിക്ഖുനോ നിയ്യാനമുഖം വേദിതബ്ബം. സേസം താദിസമേവാതി.
ബൊജ്ഝങ്ഗപബ്ബം നിട്ഠിതം.
ചതുസച്ചപബ്ബവണ്ണനാ
൩൮൬. ഏവം പുന ചപരന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഇദം ദുക്ഖന്തി യഥാഭൂതം പജാനാതീതി ഠപെത്വാ തണ്ഹം തേഭൂമകധമ്മേ ‘‘ഇദം ദുക്ഖ’’ന്തി യഥാസഭാവതോ പജാനാതി, തസ്സേവ ഖോ പന ദുക്ഖസ്സ ജനികം സമുട്ഠാപികം പുരിമതണ്ഹം ‘‘അയം ദുക്ഖസമുദയോ’’തി, ഉഭിന്നം അപ്പവത്തിനിബ്ബാനം ‘‘അയം ദുക്ഖനിരോധോ’’തി, ദുക്ഖപരിജാനനം സമുദയപജഹനം നിരോധസച്ഛികരണം അരിയമഗ്ഗം ‘‘അയം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിപടിപദാ’’തി യഥാസഭാവതോ പജാനാതീതി അത്ഥോ. അവസേസാ അരിയസച്ചകഥാ ഠപെത്വാ ജാതിആദീനം പദഭാജനകഥം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വിത്ഥാരിതായേവ.
ദുക്ഖസച്ചനിദ്ദേസവണ്ണനാ
൩൮൮. പദഭാജനേ കതമാ ച, ഭിക്ഖവേ, ജാതീതി ഭിക്ഖവേ, യാ ജാതിപി ദുക്ഖാതി ഏവം വുത്താ ജാതി, സാ കതമാതി ഏവം സബ്ബപുച്ഛാസു അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. യാ തേസം തേസം സത്താനന്തി ഇദം ‘‘ഇമേസം നാമാ’’തി നിയമാഭാവതോ സബ്ബസത്താനം പരിയാദാനവചനം. തമ്ഹി തമ്ഹി സത്തനികായേതി ഇദമ്പി സബ്ബസത്തനികായപരിയാദാനവചനം ജനനം ജാതി സവികാരാനം പഠമാഭിനിബ്ബത്തക്ഖന്ധാനമേതം അധിവചനം. സഞ്ജാതീതി ഇദം തസ്സാ ഏവ ഉപസഗ്ഗമണ്ഡിതവേവചനം. സാ ഏവ അനുപവിട്ഠാകാരേന ഒക്കമനട്ഠേന ഒക്കന്തി. നിബ്ബത്തിസങ്ഖാതേന അഭിനിബ്ബത്തനട്ഠേന അഭിനിബ്ബത്തി. ഇതി അയം ചതുബ്ബിധാപി സമ്മുതികഥാ നാമ ഖന്ധാനം പാതുഭാവോതി അയം പന പരമത്ഥകഥാ. ഏകവോകാരഭവാദീസു ഏകചതുപഞ്ചഭേദാനം ഖന്ധാനംയേവ പാതുഭാവോ, ന പുഗ്ഗലസ്സ, തസ്മിം പന സതി പുഗ്ഗലോ പാതുഭൂതോതി വോഹാരമത്തം ഹോതി. ആയതനാനം പടിലാഭോതി ആയതനാനി പാതുഭവന്താനേവ പടിലദ്ധാനി നാമ ഹൊന്തി, സോ തേസം പാതുഭാവസങ്ഖാതോ പടിലാഭോതി അത്ഥോ.
൩൮൯. ജരാതി സഭാവനിദ്ദേസോ. ജീരണതാതി ആകാരഭാവനിദ്ദേസോ. ഖണ്ഡിച്ചന്തിആദി വികാരനിദ്ദേസോ. ദഹരകാലസ്മിഞ്ഹി ദന്താ സമസേതാ ഹൊന്തി. തേയേവ പരിപച്ചന്തേ അനുക്കമേന വണ്ണവികാരം ആപജ്ജിത്വാ തത്ഥ തത്ഥ പത്തന്തി. അഥ പതിതഞ്ച ഠിതഞ്ച ഉപാദായ ഖണ്ഡിതദന്താ ഖണ്ഡിതാ ഖണ്ഡിച്ചന്തി വുച്ചതി. അനുക്കമേന പണ്ഡരഭൂതാനി കേസലോമാനി പലിതാനി നാമ. പലിതാനി സഞ്ജാതാനി അസ്സാതി പലിതോ, പലിതസ്സ ഭാവോ പാലിച്ചം. ജരാവാതപ്പഹാരേന സോസിതമംസലോഹിതതായ വലിയോ തചസ്മിം അസ്സാതി വലിത്തചോ, തസ്സ ഭാവോ വലിത്തചതാ. എത്താവതാ ദന്തകേസലോമതചേസു വികാരദസ്സനവസേന പാകടീഭൂതാ പാകടജരാ ദസ്സിതാ.
യഥേവ ഹി ഉദകസ്സ വാ വാതസ്സ വാ അഗ്ഗിനോ വാ തിണരുക്ഖാദീനം സംഭഗ്ഗപലിഭഗ്ഗതായ വാ ഝാമതായ വാ ഗതമഗ്ഗോ പാകടോ ഹോതി, ന ച സോ ഗതമഗ്ഗോ താനേവ ഉദകാദീനി, ഏവമേവ ജരായ ദന്താദീനം ഖണ്ഡിച്ചാദിവസേന ഗതമഗ്ഗോ പാകടോ, ചക്ഖും ഉമ്മിലെത്വാപി ഗയ്ഹതി, ന ച ഖണ്ഡിച്ചാദീനേവ ജരാ. ന ഹി ജരാ ചക്ഖുവിഞ്ഞെയ്യാ ഹോതി. യസ്മാ പന ജരം പത്തസ്സ ആയു ഹായതി, തസ്മാ ജരാ ‘‘ആയുനോ സംഹാനീ’’തി ഫലൂപചാരേന വുത്താ. യസ്മാ ദഹരകാലേ സുപ്പസന്നാനി സുഖുമമ്പി അത്തനോ വിസയം സുഖേനേവ ച ഗണ്ഹനസമത്ഥാനി ചക്ഖാദീനി ഇന്ദ്രിയാനി ജരം പത്തസ്സ പരിപക്കാനി ആലുലിതാനി അവിസദാനി ഓളാരികമ്പി അത്തനോ വിസയം ഗഹേതും അസമത്ഥാനി ഹൊന്തി, തസ്മാ ‘‘ഇന്ദ്രിയാനം പരിപാകോ’’തിപി ഫലൂപചാരേനേവ വുത്താ.
൩൯൦. മരണനിദ്ദേസേ യന്തി മരണം സന്ധായ നപുംസകനിദ്ദേസോ, യം മരണം ചുതീതി വുച്ചതി, ചവനതാതി വുച്ചതീതി അയമെത്ഥ യോജനാ. തത്ഥ ചുതീതി സഭാവനിദ്ദേസോ. ചവനതാതി ആകാരഭാവനിദ്ദേസോ. മരണം പത്തസ്സ ഖന്ധാ ഭിജ്ജന്തി ചേവ അന്തരധായന്തി ച അദസ്സനം ഗച്ഛന്തി, തസ്മാ തം ഭേദോ അന്തരധാനന്തി വുച്ചതി. മച്ചുമരണന്തി മച്ചുമരണം, ന ഖണികമരണം. കാലകിരിയാതി മരണകാലകിരിയാ. അയം സബ്ബാപി സമ്മുതികഥാവ. ഖന്ധാനം ഭേദോതി അയം പന പരമത്ഥകഥാ. ഏകവോകാരഭവാദീസു ഏകചതുപഞ്ചഭേദാനം ഖന്ധാനംയേവ ഭേദോ, ന
കളേവരസ്സ നിക്ഖേപോതി അത്തഭാവസ്സ നിക്ഖേപോ. മരണം പത്തസ്സ ഹി നിരത്ഥംവ കലിങ്ഗരം അത്തഭാവോ പതതി, തസ്മാ തം കളേവരസ്സ നിക്ഖേപോതി വുത്തം. ജീവിതിന്ദ്രിയസ്സ ഉപച്ഛേദോ പന സബ്ബാകാരതോ പരമത്ഥതോ മരണം. ഏതദേവ
൩൯൧. ബ്യസനേനാതി ഞാതിബ്യസനാദീസു യേന കേനചി ബ്യസനേന. ദുക്ഖധമ്മേനാതി വധബന്ധാദിനാ ദുക്ഖകാരണേന. ഫുട്ഠസ്സാതി അജ്ഝൊത്ഥടസ്സ അഭിഭൂതസ്സ. സോകോതി യോ ഞാതിബ്യസനാദീസു വാ വധബന്ധനാദീസു വാ അഞ്ഞതരസ്മിം സതി തേന അഭിഭൂതസ്സ ഉപ്പജ്ജതി സോചനലക്ഖണോ സോകോ. സോചിതത്തന്തി സോചിതഭാവോ. യസ്മാ പനേസ അബ്ഭന്തരേ സോസെന്തോ പരിസോസെന്തോ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മാ അന്തോസോകോ അന്തോപരിസോകോതി വുച്ചതി.
൩൯൨. ‘‘മയ്ഹം ധീതാ, മയ്ഹം പുത്തോ’’തി ഏവം ആദിസ്സ ആദിസ്സ ദേവന്തി പരിദേവന്തി ഏതേനാതി ആദേവോ. തം തം വണ്ണം പരികിത്തെത്വാ ദേവന്തി ഏതേനാതി പരിദേവോ. തതോ പരാ ദ്വേ തസ്സേവ ഭാവനിദ്ദേസാ.
൩൯൩. കായികന്തി കായപസാദവത്ഥുകം. ദുക്ഖമനട്ഠേന ദുക്ഖം. അസാതന്തി അമധുരം. കായസമ്ഫസ്സജം ദുക്ഖന്തി കായസമ്ഫസ്സതോ ജാതം ദുക്ഖം. അസാതം വേദയിതന്തി അമധുരം വേദയിതം.
൩൯൪. ചേതസികന്തി ചിത്തസമ്പയുത്തം. സേസം ദുക്ഖേ വുത്തനയമേവ.
൩൯൫. ആയാസോതി സംസീദനവിസീദനാകാരപ്പത്തോ ചിത്തകിലമഥോ. ബലവതരം ആയാസോ ഉപായാസോ. തതോ പരാ ദ്വേ അത്തത്തനിയാഭാവദീപകാ ഭാവനിദ്ദേസാ.
൩൯൮. ജാതിധമ്മാനന്തി ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജതീതി തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജതി. അഹോ വതാതി പത്ഥനാ. ന ഖോ പനേതം ഇച്ഛായാതി ഏവം ജാതിയാ അനാഗമനം വിനാ മഗ്ഗഭാവനം ന ഇച്ഛായ പത്തബ്ബം. ഇദമ്പീതി ഏതമ്പി ഉപരി സേസാനി ഉപാദായ പികാരോ. യമ്പിച്ഛന്തി യേനപി ധമ്മേന അലബ്ഭനെയ്യവത്ഥും ഇച്ഛന്തോ ന ലഭതി, തം അലബ്ഭനെയ്യ വത്ഥുമ്ഹി ഇച്ഛനം ദുക്ഖം. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ.
൩൯൯. ഖന്ധനിദ്ദേസേ രൂപുപാദാനക്ഖന്ധോ ഏവം സബ്ബത്ഥ.
സമുദയസച്ചനിദ്ദേസവണ്ണനാ
൪൦൦. യായം തണ്ഹാതി യാ അയം തണ്ഹാ. പോനൊബ്ഭവികാതി പുനബ്ഭവകരണം പുനൊബ്ഭവോ, പുനൊബ്ഭവോ സീലം അസ്സാതി പോനൊബ്ഭവികാ. നന്ദീരാഗേന സഹ ഗതാതി നന്ദീരാഗസഹഗതാ. നന്ദീരാഗേന സദ്ധിം അത്ഥതോ ഏകത്തമേവ ഗതാതി വുത്തം ഹോതി. തത്രതത്രാഭിനന്ദിനീതി സെയ്യഥിദന്തി നിപാതോ. തസ്സ സാ കതമാ ചേതി അത്ഥോ. കാമേ തണ്ഹാ കാമതണ്ഹാ, പഞ്ചകാമഗുണികരാഗസ്സേതം നാമം. ഭവേ തണ്ഹാ ഭവതണ്ഹാ, ഭവപത്ഥനാവസേന ഉപ്പന്നസ്സ സസ്സതദിട്ഠിസഹഗതസ്സ രൂപാരൂപഭവരാഗസ്സ ച ഝാനനികന്തിയാ ചേതം അധിവചനം. വിഭവേ തണ്ഹാ വിഭവതണ്ഹാ, ഉച്ഛേദദിട്ഠിസഹഗതരാഗസ്സേതം അധിവചനം.
ഇദാനി തസ്സാ തണ്ഹായ വത്ഥും വിത്ഥാരതോ ദസ്സേതും സാ ഖോ പനേസാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഉപ്പജ്ജതീതി ജായതി. നിവിസതീതി പുനപ്പുനം പവത്തിവസേന പതിട്ഠഹതി. യം ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപന്തി യം ലോകസ്മിം പിയസഭാവഞ്ചേവ മധുരസഭാവഞ്ച. ചക്ഖു ലോകേതിആദീസു ലോകസ്മിഞ്ഹി ചക്ഖാദീസു മമത്തേന അഭിനിവിട്ഠാ സത്താ സമ്പത്തിയം പതിട്ഠിതാ അത്തനോ ചക്ഖും ആദാസതലാദീസു നിമിത്തഗ്ഗഹണാനുസാരേന വിപ്പസന്നം പഞ്ചപസാദം സുവണ്ണവിമാനേ ഉഗ്ഘാടിതമണിസീഹപഞ്ജരം വിയ മഞ്ഞന്തി, സോതം രജതപനാളികം വിയ, പാമങ്ഗസുത്തം വിയ ച മഞ്ഞന്തി, ‘‘തുങ്ഗനാസാ’’തി ലദ്ധവോഹാരം ഘാനം വട്ടിത്വാ ഠപിതഹരിതാലവട്ടം വിയ മഞ്ഞന്തി, ജിവ്ഹം രത്തകമ്ബലപടലം വിയ മുദുസിനിദ്ധമധുരസദം മഞ്ഞന്തി, കായം സാലലട്ഠിം വിയ, സുവണ്ണതോരണം വിയ ച മഞ്ഞന്തി, മനം അഞ്ഞേസം മനേന അസദിസം ഉളാരം മഞ്ഞന്തി. രൂപം സുവണ്ണകണികാരപുപ്ഫാദിവണ്ണം വിയ, സദ്ദം മത്തകരവീക കോകിലമന്ദധമിതമണിവംസനിഗ്ഘോസം വിയ, അത്തനാ പടിലദ്ധാനി ചതുസമുട്ഠാനികഗന്ധാരമ്മണാദീനി ഉപ്പജ്ജമാനാതി യദാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഹോതി, തദാ എത്ഥ ഉപ്പജ്ജതീതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ.
നിരോധസച്ചനിദ്ദേസവണ്ണനാ
൪൦൧. അസേസവിരാഗനിരോധോതിആദീനി സബ്ബാനി നിബ്ബാനവേവചനാനേവ. നിബ്ബാനഞ്ഹി ആഗമ്മ തണ്ഹാ അസേസാ വിരജ്ജതി നിരുജ്ഝതി, തസ്മാ തം ‘‘തസ്സായേവ തണ്ഹായ അസേസവിരാഗനിരോധോ’’തി വുച്ചതി. നിബ്ബാനഞ്ച ആഗമ്മ തണ്ഹാ ചജിയതി പടിനിസ്സജ്ജിയതി വിമുച്ചതി ന
ഇദാനി മഗ്ഗേന ഛിന്നായ നിബ്ബാനം ആഗമ്മ അപ്പവത്തിപത്തായപി ച തണ്ഹായ യേസു വത്ഥൂസു തസ്സാ ഉപ്പത്തി ദസ്സിതാ, തത്ഥേവ അഭാവം ദസ്സേതും സാ ഖോ പനേസാതിആദിമാഹ. തത്ഥ യഥാ പുരിസോ ഖെത്തേ ജാതം തിത്തഅലാബുവല്ലിം ദിസ്വാ അഗ്ഗതോ പട്ഠായ മൂലം പരിയേസിത്വാ ഛിന്ദെയ്യ, സാ അനുപുബ്ബേന മിലായിത്വാ അപഞ്ഞത്തിം ഗച്ഛെയ്യ. തതോ തസ്മിം ഖെത്തേ തിത്തഅലാബു നിരുദ്ധാ പഹീനാതി വുച്ചെയ്യ, ഏവമേവ ഖെത്തേ തിത്തഅലാബു വിയ ചക്ഖാദീസു തണ്ഹാ. സാ അരിയമഗ്ഗേന മൂലച്ഛിന്നാ നിബ്ബാനം ആഗമ്മ അപ്പവത്തിം ഗച്ഛതി. ഏവം ഗതാ പന തേസു വത്ഥൂസു ഖെത്തേ തിത്തഅലാബു വിയ ന പഞ്ഞായതി.
യഥാ ച അടവിതോ ചോരേ ആനെത്വാ നഗരസ്സ ദക്ഖിണദ്വാരേ ഘാതെയ്യും, തതോ അടവിയം ചോരാ മതാതി വാ മാരിതാതി വാ വുച്ചെയ്യും, ഏവം അടവിയം ചോരാ വിയ ചക്ഖാദീസു തണ്ഹാ. സാ ദക്ഖിണദ്വാരേ ചോരാ വിയ നിബ്ബാനം ആഗമ്മ നിരുദ്ധത്താ നിബ്ബാനേ നിരുദ്ധാ. ഏവം നിരുദ്ധാ പനേതേസു
മഗ്ഗസച്ചനിദ്ദേസവണ്ണനാ
൪൦൨. അയമേവാതി അഞ്ഞമഗ്ഗപടിക്ഖേപനത്ഥം നിയമനം. അരിയോതി തം തം മഗ്ഗവജ്ഝേഹി കിലേസേഹി ആരകത്താ അരിയഭാവകരത്താ ച അരിയോ. ദുക്ഖേ ഞാണന്തിആദിനാ ചതുസച്ചകമ്മട്ഠാനം ദസ്സിതം. തത്ഥ പുരിമാനി ദ്വേ സച്ചാനി വട്ടം, പച്ഛിമാനി വിവട്ടം. തേസു ഭിക്ഖുനോ വട്ടേ കമ്മട്ഠാനാഭിനിവേസോ ഹോതി, വിവട്ടേ നത്ഥി അഭിനിവേസോ. പുരിമാനി ഹി ദ്വേ സച്ചാനി ‘‘പഞ്ചക്ഖന്ധാ ദുക്ഖം, തണ്ഹാ സമുദയോ’’തി ഏവം സങ്ഖേപേന ച ‘‘കതമേ പഞ്ചക്ഖന്ധാ, രൂപക്ഖന്ധോ’’തിആദിനാ നയേന വിത്ഥാരേന ച ആചരിയസ്സ സന്തികേ ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ വാചായ പുനപ്പുനം പരിവത്തെന്തോ യോഗാവചരോ കമ്മം കരോതി. ഇതരേസു പന ദ്വീസു സച്ചേസു നിരോധസച്ചം ഇട്ഠം കന്തം മനാപം, മഗ്ഗസച്ചം ഇട്ഠം കന്തം മനാപന്തി ഏവം സവനേന കമ്മം
ഇമസ്സ ച ഭിക്ഖുനോ പുബ്ബേ പരിഗ്ഗഹതോ ‘‘ദുക്ഖം പരിജാനാമി, സമുദയം പജഹാമി, നിരോധം സച്ഛികരോമി, മഗ്ഗം ഭാവേമീ’’തി ആഭോഗസമന്നാഹാരമനസികാരപച്ചവെക്ഖണാ നത്ഥി, പരിഗ്ഗഹതോ പട്ഠായ ഹോതി. അപരഭാഗേ പന ദുക്ഖം പരിഞ്ഞാതമേവ…പേ॰… മഗ്ഗോ ഭാവിതോവ ഹോതി. തത്ഥ ദ്വേ സച്ചാനി ദുദ്ദസത്താ ഗമ്ഭീരാനി, ദ്വേ ഗമ്ഭീരത്താ ദുദ്ദസാനി. ദുക്ഖസച്ചഞ്ഹി ഉപ്പത്തിതോ പാകടം, ഖാണുകണ്ടകപഹാരാദീസു ‘‘അഹോ ദുക്ഖ’’ന്തി വത്തബ്ബതമ്പി ആപജ്ജതി. സമുദയമ്പി ഖാദിതുകാമതാഭുഞ്ജിതുകാമതാദിവസേന ഉപ്പത്തിതോ പാകടം. ലക്ഖണപടിവേധതോ പന ഉഭയമ്പി ഗമ്ഭീരം. ഇതി താനി ദുദ്ദസത്താ ഗമ്ഭീരാനി. ഇതരേസം പന ദ്വിന്നം ദസ്സനത്ഥായ പയോഗോ ഭവഗ്ഗഗഹണത്ഥം ഹത്ഥപ്പസാരണം ദുക്ഖേ ഞാണന്തിആദി വുത്തം. പടിവേധക്ഖണേ പന ഏകമേവ തം ഞാണം ഹോതി.
നെക്ഖമ്മസങ്കപ്പാദയോ കാമബ്യാപാദവിഹിംസാവിരമണസഞ്ഞാനം നാനത്താ പുബ്ബഭാഗേ നാനാ, മഗ്ഗക്ഖണേ പന ഇമേസു തീസു ഠാനേസു ഉപ്പന്നസ്സ അകുസലസങ്കപ്പസ്സ പദപച്ഛേദതോ അനുപ്പത്തിസാധനവസേന മഗ്ഗങ്ഗം പൂരയമാനോ ഏകോവ കുസലസങ്കപ്പോ ഉപ്പജ്ജതി. അയം സമ്മാസങ്കപ്പോ നാമ.
മുസാവാദാവേരമണിആദയോപി മുസാവാദാദീഹി വിരമണസഞ്ഞാനം നാനത്താ പുബ്ബഭാഗേ നാനാ, മഗ്ഗക്ഖണേ പന ഇമേസു ചതൂസു ഠാനേസു ഉപ്പന്നായ അകുസലദുസ്സീല്യചേതനായ പദപച്ഛേദതോ അനുപ്പത്തിസാധനവസേന മഗ്ഗങ്ഗം പൂരയമാനാ ഏകാവ കുസലവേരമണീ ഉപ്പജ്ജതി. അയം സമ്മാവാചാ നാമ
പാണാതിപാതാവേരമണിആദയോപി പാണാതിപാതാദീഹി വിരമണസഞ്ഞാനം നാനത്താ പുബ്ബഭാഗേ നാനാ, മഗ്ഗക്ഖണേ പന ഇമേസു തീസു ഠാനേസു ഉപ്പന്നായ അകുസലദുസ്സീല്യചേതനായ അകിരിയതോ പദപച്ഛേദതോ അനുപ്പത്തിസാധനവസേന മഗ്ഗങ്ഗം പൂരയമാനാ ഏകാവ കുസലവേരമണീ ഉപ്പജ്ജതി, അയം സമ്മാകമ്മന്തോ നാമ.
മിച്ഛാആജീവന്തി ഖാദനീയഭോജനീയാദീനം അത്ഥായ പവത്തിതം കായവചീദുച്ചരിതം. പഹായാതി വജ്ജെത്വാ. സമ്മാആജീവേനാതി ബുദ്ധപസത്ഥേന ആജീവേന. ജീവിതം കപ്പേതീതി ജീവിതപ്പവത്തിം പവത്തേതി. സമ്മാആജീവോപി കുഹനാദീഹി വിരമണസഞ്ഞാനം നാനത്താ പുബ്ബഭാഗേ നാനാ, മഗ്ഗക്ഖണേ പന ഇമേസുയേവ സത്തസു ഠാനേസു ഉപ്പന്നായ മിച്ഛാജീവദുസ്സീല്യചേതനായ പദപച്ഛേദതോ അനുപ്പത്തിസാധനവസേന മഗ്ഗങ്ഗം പൂരയമാനാ ഏകാവ കുസലവേരമണീ ഉപ്പജ്ജതി, അയം സമ്മാആജീവോ നാമ.
അനുപ്പന്നാനന്തി ഏകസ്മിം വാ ഭവേ തഥാരൂപേ വാ ആരമ്മണേ അത്തനോ ന ഉപ്പന്നാനം. പരസ്സ പന ഉപ്പജ്ജമാനേ ദിസ്വാ ‘‘അഹോ വത മേ ഏവരൂപാ പാപകാ അകുസലധമ്മാ ന ഉപ്പജ്ജെയ്യു’’ന്തി ഏവം അനുപ്പന്നാനം പാപകാനം അകുസലാനം ഛന്ദം ജനേതീതി തേസം അനുപ്പാദകപടിപത്തിസാധകം വീരിയഛന്ദം ജനേതി. വായമതീതി വായാമം കരോതി. വീരിയം ആരഭതീതി ചിത്തം പഗ്ഗണ്ഹാതീതി വീരിയേന ചിത്തം പഗ്ഗഹിതം കരോതി. പദഹതീതി കാമം തചോ ച ന്ഹാരു ച അട്ഠി ച അവസിസ്സതൂതി പദഹനം പവത്തേതി.
ഉപ്പന്നാനന്തി സമുദാചാരവസേന അത്തനോ ഉപ്പന്നപുബ്ബാനം. ഇദാനി താദിസേ ന ഉപ്പാദെസ്സാമീതി തേസം പഹാനായ ഛന്ദം ജനേതി. അനുപ്പന്നാനം കുസലാനന്തി അപ്പടിലദ്ധാനം പഠമജ്ഝാനാദീനം. ഉപ്പന്നാനന്തി തേസംയേവ പടിലദ്ധാനം. ഠിതിയാതി പുനപ്പുനം ഉപ്പത്തിപബന്ധവസേന ഠിതത്ഥം. അസമ്മോസായാതി അവിനാസനത്ഥം. ഭിയ്യോഭാവായാതി ഉപരിഭാവായ. വേപുല്ലായാതി വിപുലഭാവായ. ഭാവനായ പാരിപൂരിയാതി ഭാവനായ പരിപൂരണത്ഥം. അയമ്പി സമ്മാവായാമോ അനുപ്പന്നാനം അകുസലാനം അനുപ്പാദനാദിചിത്താനം നാനത്താ പുബ്ബഭാഗേ നാനാ, മഗ്ഗക്ഖണേ പന ഇമേസുയേവ ചതൂസു ഠാനേസു കിച്ചസാധനവസേന മഗ്ഗങ്ഗം പൂരയമാനം ഏകമേവ കുസലവീരിയം ഉപ്പജ്ജതി. അയം സമ്മാവായാമോ നാമ.
സമ്മാസതിപി കായാദിപരിഗ്ഗാഹകചിത്താനം നാനത്താ പുബ്ബഭാഗേ നാനാ, മഗ്ഗക്ഖണേ പന ചതൂസു ഠാനേസു കിച്ചസാധനവസേന മഗ്ഗങ്ഗം പൂരയമാനാ ഏകാവ സതി ഉപ്പജ്ജതി. അയം സമ്മാസതി നാമ.
ഝാനാനി പുബ്ബഭാഗേപി മഗ്ഗക്ഖണേപി
പാദകജ്ഝാനനിയമേന താവ പഠമജ്ഝാനലാഭിനോ പഠമജ്ഝാനാ വുട്ഠായ വിപസ്സന്തസ്സ ഉപ്പന്നോ മഗ്ഗോ പഠമജ്ഝാനികോ ഹോതി. മഗ്ഗങ്ഗബൊജ്ഝങ്ഗാനി പനെത്ഥ പരിപുണ്ണാനേവ ഹൊന്തി. ദുതിയജ്ഝാനതോ വുട്ഠായ വിപസ്സന്തസ്സ ഉപ്പന്നോ ദുതിയജ്ഝാനികോ ഹോതി. മഗ്ഗങ്ഗാനി പനെത്ഥ സത്ത ഹൊന്തി. തതിയജ്ഝാനതോ വുട്ഠായ വിപസ്സന്തസ്സ ഉപ്പന്നോ തതിയജ്ഝാനികോ. മഗ്ഗങ്ഗാനി പനെത്ഥ സത്ത
ആരുപ്പേ
കേചി പന ഥേരാ ‘‘വിപസ്സനായ ആരമ്മണഭൂതാ ഖന്ധാ നിയമെന്തീ’’തി വദന്തി. കേചി ‘‘പുഗ്ഗലജ്ഝാസയോ നിയമേതീ’’തി വദന്തി. കേചി ‘‘വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനാ നിയമേതീ’’തി വദന്തി. തേസം വാദവിനിച്ഛയോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനാധികാരേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.
അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, സമ്മാസമാധീതി അയം പുബ്ബഭാഗേ ലോകിയോ അപരഭാഗേ ലോകുത്തരോ സമ്മാസമാധീതി വുച്ചതി.
ഇതി അജ്ഝത്തം വാതി ഏവം അത്തനോ വാ ചത്താരി സച്ചാനി പരിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ, പരസ്സ വാ, കാലേന വാ അത്തനോ, കാലേന വാ പരസ്സ ചത്താരി സച്ചാനി പരിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി. സമുദയവയാ പനെത്ഥ ചതുന്നം സച്ചാനം യഥാസമ്ഭാവതോ ഉപ്പത്തിനിവത്തിവസേന വേദിതബ്ബാ. ഇതോ പരം വുത്തനയമേവ. കേവലഞ്ഹി ഇധ ചതുസച്ചപരിഗ്ഗാഹികാ സതി ദുക്ഖസച്ചന്തി ഏവം
ചതുസച്ചപബ്ബം നിട്ഠിതം.
൪൦൪. എത്താവതാ ആനാപാനപബ്ബം ചതുഇരിയാപഥപബ്ബം ചതുസമ്പജഞ്ഞപബ്ബം ദ്വത്തിംസാകാരം ചതുധാതുവവത്ഥാനം നവസിവഥികാ വേദനാനുപസ്സനാ ചിത്താനുപസ്സനാ നീവരണപരിഗ്ഗഹോ ഖന്ധപരിഗ്ഗഹോ ആയതനപരിഗ്ഗഹോ ബൊജ്ഝങ്ഗപരിഗ്ഗഹോ സച്ചപരിഗ്ഗഹോതി ഏകവീസതി കമ്മട്ഠാനാനി. തേസു ആനാപാനം ദ്വത്തിംസാകാരം നവസിവഥികാതി ഏകാദസ അപ്പനാകമ്മട്ഠാനാനി ഹൊന്തി. ദീഘഭാണകമഹാസീവത്ഥേരോ പന ‘‘നവസിവഥികാ ആദീനവാനുപസ്സനാവസേന വുത്താ’’തി ആഹ. തസ്മാ തസ്സ മതേന ദ്വേയേവ അപ്പനാകമ്മട്ഠാനാനി, സേസാനി ഉപചാരകമ്മട്ഠാനാനി. കിം പനേതേസു സബ്ബേസു അഭിനിവേസോ മഹാസീവത്ഥേരോ പനാഹ ‘‘ഏതേസുപി അഭിനിവേസോ ജായതി. അയഞ്ഹി ‘അത്ഥി നു ഖോ മേ ചത്താരോ ഇരിയാപഥാ ഉദാഹു നത്ഥി, അത്ഥി നു ഖോ മേ ചതുസമ്പജഞ്ഞം ഉദാഹു
യോ ഹി കോചി, ഭിക്ഖവേതി യോ ഹി കോചി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു വാ ഭിക്ഖുനീ വാ ഉപാസകോ വാ ഉപാസികാ വാ. ഏവം ഭാവെയ്യാതിആദിതോ പട്ഠായ വുത്തേന ഭാവനാനുക്കമേന ഭാവെയ്യ. പാടികങ്ഖന്തി പടികങ്ഖിതബ്ബം ഇച്ഛിതബ്ബം അവസ്സംഭാവീതി അത്ഥോ. അഞ്ഞാതി അരഹത്തം. സതി വാ ഉപാദിസേസേതി ഉപാദാനസേസേ വാ സതി അപരിക്ഖീണേ. അനാഗാമിതാതി അനാഗാമിഭാവോ.
ഏവം സത്തന്നം വസ്സാനം വസേന സാസനസ്സ നിയ്യാനികഭാവം ദസ്സെത്വാ പുന തതോ അപ്പതരേപി കാലേ ദസ്സെന്തോ തിട്ഠന്തു, ഭിക്ഖവേതിആദിമാഹ. സബ്ബമ്പി ചേതം മജ്ഝിമസ്സ വേനെയ്യപുഗ്ഗലസ്സ വസേന വുത്തം, തിക്ഖപഞ്ഞം പന സന്ധായ ‘‘പാതോവ അനുസിട്ഠോ സായം വിസേസം അധിഗമിസ്സതി, സായം
ഇതി സുമങ്ഗലവിലാസിനിയാ ദീഘനികായട്ഠകഥായം
മഹാസതിപട്ഠാനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.