൩. മഹാപരിനിബ്ബാനസുത്തം
൧൩൧. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ രാജഗഹേ വിഹരതി ഗിജ്ഝകൂടേ പബ്ബതേ. തേന ഖോ പന സമയേന രാജാ മാഗധോ അജാതസത്തു വേദേഹിപുത്തോ വജ്ജീ അഭിയാതുകാമോ ഹോതി. സോ ഏവമാഹ – ‘‘അഹം ഹിമേ വജ്ജീ ഏവംമഹിദ്ധികേ ഏവംമഹാനുഭാവേ ഉച്ഛെച്ഛാമി ഉച്ഛെജ്ജാമി (സ്യാ॰ പീ॰), ഉച്ഛിജ്ജാമി (ക॰) വജ്ജീ, വിനാസെസ്സാമി വജ്ജീ, അനയബ്യസനം ആപാദെസ്സാമി വജ്ജീ’’തി ആപാദെസ്സാമി വജ്ജീതി (സബ്ബത്ഥ) അ॰ നി॰ ൭.൨൨ പസ്സിതബ്ബം.
൧൩൨. അഥ ഖോ രാജാ മാഗധോ അജാതസത്തു വേദേഹിപുത്തോ വസ്സകാരം ബ്രാഹ്മണം മഗധമഹാമത്തം ആമന്തേസി – ‘‘ഏഹി ത്വം, ബ്രാഹ്മണ, യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമ; ഉപസങ്കമിത്വാ മമ വചനേന ഭഗവതോ പാദേ സിരസാ വന്ദാഹി, അപ്പാബാധം അപ്പാതങ്കം ലഹുട്ഠാനം ബലം ഫാസുവിഹാരം പുച്ഛ – ‘രാജാ, ഭന്തേ, മാഗധോ അജാതസത്തു വേദേഹിപുത്തോ ഭഗവതോ പാദേ സിരസാ വന്ദതി, അപ്പാബാധം അപ്പാതങ്കം ലഹുട്ഠാനം ബലം ഫാസുവിഹാരം പുച്ഛതീ’തി. ഏവഞ്ച വദേഹി – ‘രാജാ, ഭന്തേ, മാഗധോ അജാതസത്തു വേദേഹിപുത്തോ വജ്ജീ അഭിയാതുകാമോ. സോ ഏവമാഹ – ‘‘അഹം ഹിമേ വജ്ജീ ഏവംമഹിദ്ധികേ ഏവംമഹാനുഭാവേ ഉച്ഛെച്ഛാമി വജ്ജീ, വിനാസെസ്സാമി വജ്ജീ, അനയബ്യസനം ആപാദെസ്സാമീ’’’തി. യഥാ തേ ഭഗവാ ബ്യാകരോതി, തം സാധുകം ഉഗ്ഗഹെത്വാ മമ ആരോചെയ്യാസി. ന ഹി തഥാഗതാ വിതഥം ഭണന്തീ’’തി.
വസ്സകാരബ്രാഹ്മണോ
൧൩൩. ‘‘ഏവം, ഭോ’’തി ഖോ വസ്സകാരോ ബ്രാഹ്മണോ മഗധമഹാമത്തോ രഞ്ഞോ മാഗധസ്സ അജാതസത്തുസ്സ വേദേഹിപുത്തസ്സ പടിസ്സുത്വാ ഭദ്ദാനി ഭദ്ദാനി യാനാനി യോജെത്വാ ഭദ്ദം ഭദ്ദം യാനം അഭിരുഹിത്വാ ഭദ്ദേഹി ഭദ്ദേഹി യാനേഹി രാജഗഹമ്ഹാ നിയ്യാസി, യേന ഗിജ്ഝകൂടോ പബ്ബതോ തേന പായാസി. യാവതികാ യാനസ്സ ഭൂമി, യാനേന ഗന്ത്വാ, യാനാ പച്ചോരോഹിത്വാ പത്തികോവ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവതാ സദ്ധിം സമ്മോദി. സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ വസ്സകാരോ ബ്രാഹ്മണോ മഗധമഹാമത്തോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘രാജാ, ഭോ ഗോതമ, മാഗധോ അജാതസത്തു വേദേഹിപുത്തോ ഭോതോ ഗോതമസ്സ പാദേ സിരസാ വന്ദതി, അപ്പാബാധം അപ്പാതങ്കം ലഹുട്ഠാനം ബലം ഫാസുവിഹാരം പുച്ഛതി. രാജാ ഏവഞ്ച വദേതി രാജാ (ക॰), ഭോ ഗോതമ, മാഗധോ അജാതസത്തു വേദേഹിപുത്തോ വജ്ജീ അഭിയാതുകാമോ. സോ ഏവമാഹ – ‘അഹം ഹിമേ വജ്ജീ ഏവംമഹിദ്ധികേ ഏവംമഹാനുഭാവേ ഉച്ഛെച്ഛാമി വജ്ജീ, വിനാസെസ്സാമി വജ്ജീ, അനയബ്യസനം ആപാദെസ്സാമീ’’’തി.
രാജഅപരിഹാനിയധമ്മാ
൧൩൪. തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പിട്ഠിതോ ഠിതോ ഹോതി ഭഗവന്തം ബീജയമാനോ വീജയമാനോ (സീ॰), വീജിയമാനോ (സ്യാ॰). അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘കിന്തി തേ, ആനന്ദ, സുതം, ‘വജ്ജീ അഭിണ്ഹം സന്നിപാതാ സന്നിപാതബഹുലാ’തി? ‘‘സുതം മേതം, ഭന്തേ – ‘വജ്ജീ അഭിണ്ഹം സന്നിപാതാ സന്നിപാതബഹുലാ’’തി. ‘‘യാവകീവഞ്ച, ആനന്ദ, വജ്ജീ അഭിണ്ഹം സന്നിപാതാ സന്നിപാതബഹുലാ ഭവിസ്സന്തി, വുദ്ധിയേവ, ആനന്ദ, വജ്ജീനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘കിന്തി തേ, ആനന്ദ, സുതം , ‘വജ്ജീ സമഗ്ഗാ സന്നിപതന്തി, സമഗ്ഗാ വുട്ഠഹന്തി, സമഗ്ഗാ വജ്ജികരണീയാനി കരൊന്തീ’തി? ‘‘സുതം മേതം, ഭന്തേ – ‘വജ്ജീ സമഗ്ഗാ സന്നിപതന്തി, സമഗ്ഗാ വുട്ഠഹന്തി, സമഗ്ഗാ വജ്ജികരണീയാനി കരൊന്തീ’’തി. ‘‘യാവകീവഞ്ച, ആനന്ദ, വജ്ജീ സമഗ്ഗാ സന്നിപതിസ്സന്തി, സമഗ്ഗാ വുട്ഠഹിസ്സന്തി, സമഗ്ഗാ വജ്ജികരണീയാനി കരിസ്സന്തി, വുദ്ധിയേവ, ആനന്ദ, വജ്ജീനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘കിന്തി തേ, ആനന്ദ, സുതം, ‘വജ്ജീ അപഞ്ഞത്തം ന പഞ്ഞപെന്തി, പഞ്ഞത്തം ന സമുച്ഛിന്ദന്തി, യഥാപഞ്ഞത്തേ പോരാണേ വജ്ജിധമ്മേ സമാദായ വത്തന്തീ’’’തി? ‘‘സുതം മേതം, ഭന്തേ – ‘വജ്ജീ അപഞ്ഞത്തം ന പഞ്ഞപെന്തി, പഞ്ഞത്തം ന സമുച്ഛിന്ദന്തി, യഥാപഞ്ഞത്തേ പോരാണേ വജ്ജിധമ്മേ സമാദായ വത്തന്തീ’’’തി. ‘‘യാവകീവഞ്ച, ആനന്ദ, ‘‘വജ്ജീ അപഞ്ഞത്തം ന പഞ്ഞപെസ്സന്തി, പഞ്ഞത്തം ന സമുച്ഛിന്ദിസ്സന്തി, യഥാപഞ്ഞത്തേ പോരാണേ വജ്ജിധമ്മേ സമാദായ വത്തിസ്സന്തി, വുദ്ധിയേവ, ആനന്ദ, വജ്ജീനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘കിന്തി തേ, ആനന്ദ, സുതം, ‘വജ്ജീ യേ തേ വജ്ജീനം വജ്ജിമഹല്ലകാ, തേ സക്കരൊന്തി ഗരും കരൊന്തി ഗരുകരൊന്തി (സീ॰ സ്യാ॰ പീ॰) മാനെന്തി പൂജെന്തി, തേസഞ്ച സോതബ്ബം മഞ്ഞന്തീ’’’തി? ‘‘സുതം മേതം, ഭന്തേ – ‘വജ്ജീ യേ തേ വജ്ജീനം വജ്ജിമഹല്ലകാ, തേ സക്കരൊന്തി ഗരും കരൊന്തി മാനെന്തി പൂജെന്തി, തേസഞ്ച സോതബ്ബം മഞ്ഞന്തീ’’’തി. ‘‘യാവകീവഞ്ച, ആനന്ദ, വജ്ജീ യേ തേ വജ്ജീനം വജ്ജിമഹല്ലകാ , തേ സക്കരിസ്സന്തി ഗരും കരിസ്സന്തി മാനെസ്സന്തി പൂജെസ്സന്തി, തേസഞ്ച സോതബ്ബം മഞ്ഞിസ്സന്തി, വുദ്ധിയേവ, ആനന്ദ, വജ്ജീനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘കിന്തി തേ, ആനന്ദ, സുതം, ‘വജ്ജീ യാ താ കുലിത്ഥിയോ കുലകുമാരിയോ, താ ന ഒക്കസ്സ പസയ്ഹ വാസെന്തീ’’’തി? ‘‘സുതം മേതം, ഭന്തേ – ‘വജ്ജീ യാ താ കുലിത്ഥിയോ കുലകുമാരിയോ താ ന ഒക്കസ്സ പസയ്ഹ വാസെന്തീ’’’തി. ‘‘യാവകീവഞ്ച, ആനന്ദ, വജ്ജീ യാ താ കുലിത്ഥിയോ കുലകുമാരിയോ, താ ന ഒക്കസ്സ പസയ്ഹ വാസെസ്സന്തി, വുദ്ധിയേവ, ആനന്ദ, വജ്ജീനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘കിന്തി തേ, ആനന്ദ, സുതം, ‘വജ്ജീ യാനി താനി
വജ്ജീനം വജ്ജിചേതിയാനി അബ്ഭന്തരാനി ചേവ ബാഹിരാനി ച, താനി സക്കരൊന്തി ഗരും കരൊന്തി മാനെന്തി പൂജെന്തി, തേസഞ്ച ദിന്നപുബ്ബം കതപുബ്ബം ധമ്മികം ബലിം നോ പരിഹാപെന്തീ’’’തി? ‘‘സുതം മേതം, ഭന്തേ – ‘വജ്ജീ യാനി താനി വജ്ജീനം വജ്ജിചേതിയാനി അബ്ഭന്തരാനി ചേവ ബാഹിരാനി ച, താനി സക്കരൊന്തി ഗരും കരൊന്തി മാനെന്തി പൂജെന്തി തേസഞ്ച ദിന്നപുബ്ബം കതപുബ്ബം ധമ്മികം ബലിം നോ പരിഹാപെന്തീ’’’തി. ‘‘യാവകീവഞ്ച, ആനന്ദ, വജ്ജീ യാനി താനി വജ്ജീനം വജ്ജിചേതിയാനി അബ്ഭന്തരാനി ചേവ ബാഹിരാനി ച, താനി സക്കരിസ്സന്തി ഗരും കരിസ്സന്തി മാനെസ്സന്തി പൂജെസ്സന്തി, തേസഞ്ച ദിന്നപുബ്ബം കതപുബ്ബം ധമ്മികം ബലിം നോ പരിഹാപെസ്സന്തി, വുദ്ധിയേവ, ആനന്ദ, വജ്ജീനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘കിന്തി തേ, ആനന്ദ, സുതം, ‘വജ്ജീനം അരഹന്തേസു ധമ്മികാ രക്ഖാവരണഗുത്തി സുസംവിഹിതാ, കിന്തി അനാഗതാ ച അരഹന്തോ വിജിതം ആഗച്ഛെയ്യും, ആഗതാ ച അരഹന്തോ വിജിതേ ഫാസു വിഹരെയ്യു’’’ന്തി? ‘‘സുതം മേതം, ഭന്തേ ‘വജ്ജീനം അരഹന്തേസു ധമ്മികാ രക്ഖാവരണഗുത്തി സുസംവിഹിതാ കിന്തി അനാഗതാ ച അരഹന്തോ വിജിതം ആഗച്ഛെയ്യും, ആഗതാ ച അരഹന്തോ വിജിതേ ഫാസു വിഹരെയ്യു’’’ന്തി. ‘‘യാവകീവഞ്ച, ആനന്ദ, വജ്ജീനം അരഹന്തേസു ധമ്മികാ രക്ഖാവരണഗുത്തി സുസംവിഹിതാ ഭവിസ്സതി, കിന്തി അനാഗതാ ച അരഹന്തോ വിജിതം ആഗച്ഛെയ്യും, ആഗതാ ച അരഹന്തോ വിജിതേ ഫാസു വിഹരെയ്യുന്തി. വുദ്ധിയേവ, ആനന്ദ, വജ്ജീനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനീ’’തി.
൧൩൫. അഥ ഖോ ഭഗവാ വസ്സകാരം ബ്രാഹ്മണം മഗധമഹാമത്തം ആമന്തേസി – ‘‘ഏകമിദാഹം, ബ്രാഹ്മണ, സമയം വേസാലിയം വിഹരാമി സാരന്ദദേ സാനന്ദരേ (ക॰) ചേതിയേ. തത്രാഹം വജ്ജീനം ഇമേ സത്ത അപരിഹാനിയേ ധമ്മേ ദേസേസിം. യാവകീവഞ്ച, ബ്രാഹ്മണ, ഇമേ സത്ത അപരിഹാനിയാ ധമ്മാ വജ്ജീസു ഠസ്സന്തി, ഇമേസു ച സത്തസു അപരിഹാനിയേസു ധമ്മേസു വജ്ജീ സന്ദിസ്സിസ്സന്തി, വുദ്ധിയേവ, ബ്രാഹ്മണ, വജ്ജീനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനീ’’തി.
ഏവം വുത്തേ, വസ്സകാരോ ബ്രാഹ്മണോ മഗധമഹാമത്തോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ഏകമേകേനപി, ഭോ ഗോതമ, അപരിഹാനിയേന ധമ്മേന സമന്നാഗതാനം വജ്ജീനം വുദ്ധിയേവ പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി . കോ പന വാദോ സത്തഹി അപരിഹാനിയേഹി ധമ്മേഹി. അകരണീയാവ അകരണീയാ ച (സ്യാ॰ ക॰), ഭോ ഗോതമ, വജ്ജീ വജ്ജീനം (ക॰) രഞ്ഞാ മാഗധേന അജാതസത്തുനാ വേദേഹിപുത്തേന യദിദം യുദ്ധസ്സ, അഞ്ഞത്ര ഉപലാപനായ അഞ്ഞത്ര മിഥുഭേദാ. ഹന്ദ ച ദാനി മയം, ഭോ ഗോതമ, ഗച്ഛാമ , ബഹുകിച്ചാ മയം ബഹുകരണീയാ’’തി. ‘‘യസ്സദാനി ത്വം, ബ്രാഹ്മണ, കാലം മഞ്ഞസീ’’തി. അഥ ഖോ വസ്സകാരോ ബ്രാഹ്മണോ മഗധമഹാമത്തോ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദിത്വാ അനുമോദിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി.
ഭിക്ഖുഅപരിഹാനിയധമ്മാ
൧൩൬. അഥ ഖോ ഭഗവാ അചിരപക്കന്തേ വസ്സകാരേ ബ്രാഹ്മണേ മഗധമഹാമത്തേ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ഗച്ഛ ത്വം, ആനന്ദ, യാവതികാ ഭിക്ഖൂ രാജഗഹം ഉപനിസ്സായ വിഹരന്തി, തേ സബ്ബേ ഉപട്ഠാനസാലായം സന്നിപാതേഹീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പടിസ്സുത്വാ യാവതികാ ഭിക്ഖൂ രാജഗഹം ഉപനിസ്സായ വിഹരന്തി, തേ സബ്ബേ ഉപട്ഠാനസാലായം സന്നിപാതെത്വാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഏകമന്തം ഠിതോ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘സന്നിപതിതോ, ഭന്തേ, ഭിക്ഖുസങ്ഘോ, യസ്സദാനി, ഭന്തേ, ഭഗവാ കാലം മഞ്ഞതീ’’തി.
അഥ ഖോ ഭഗവാ ഉട്ഠായാസനാ യേന ഉപട്ഠാനസാലാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി. നിസജ്ജ ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘സത്ത വോ, ഭിക്ഖവേ, അപരിഹാനിയേ ധമ്മേ ദേസെസ്സാമി, തം സുണാഥ, സാധുകം മനസികരോഥ, ഭാസിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച –
‘‘യാവകീവഞ്ച , ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ അഭിണ്ഹം സന്നിപാതാ സന്നിപാതബഹുലാ ഭവിസ്സന്തി, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ സമഗ്ഗാ സന്നിപതിസ്സന്തി, സമഗ്ഗാ വുട്ഠഹിസ്സന്തി, സമഗ്ഗാ സങ്ഘകരണീയാനി കരിസ്സന്തി , വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ അപഞ്ഞത്തം ന പഞ്ഞപെസ്സന്തി, പഞ്ഞത്തം ന സമുച്ഛിന്ദിസ്സന്തി, യഥാപഞ്ഞത്തേസു സിക്ഖാപദേസു സമാദായ വത്തിസ്സന്തി, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ യേ തേ ഭിക്ഖൂ ഥേരാ രത്തഞ്ഞൂ ചിരപബ്ബജിതാ സങ്ഘപിതരോ സങ്ഘപരിണായകാ, തേ സക്കരിസ്സന്തി ഗരും കരിസ്സന്തി മാനെസ്സന്തി പൂജെസ്സന്തി, തേസഞ്ച സോതബ്ബം മഞ്ഞിസ്സന്തി, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ ഉപ്പന്നായ തണ്ഹായ പോനൊബ്ഭവികായ ന വസം ഗച്ഛിസ്സന്തി, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ ആരഞ്ഞകേസു സേനാസനേസു സാപെക്ഖാ ഭവിസ്സന്തി, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ പച്ചത്തഞ്ഞേവ സതിം ഉപട്ഠപെസ്സന്തി – ‘കിന്തി അനാഗതാ ച പേസലാ സബ്രഹ്മചാരീ ആഗച്ഛെയ്യും, ആഗതാ ച പേസലാ സബ്രഹ്മചാരീ ഫാസു ഫാസും (സീ॰ സ്യാ॰ പീ॰) വിഹരെയ്യു’ന്തി. വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഇമേ സത്ത അപരിഹാനിയാ ധമ്മാ ഭിക്ഖൂസു ഠസ്സന്തി, ഇമേസു ച സത്തസു അപരിഹാനിയേസു ധമ്മേസു ഭിക്ഖൂ സന്ദിസ്സിസ്സന്തി, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
൧൩൭. ‘‘അപരേപി വോ, ഭിക്ഖവേ, സത്ത അപരിഹാനിയേ ധമ്മേ ദേസെസ്സാമി, തം സുണാഥ, സാധുകം മനസികരോഥ, ഭാസിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച –
‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ ന കമ്മാരാമാ ഭവിസ്സന്തി ന കമ്മരതാ ന കമ്മാരാമതമനുയുത്താ, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ ന ഭസ്സാരാമാ ഭവിസ്സന്തി ന ഭസ്സരതാ ന ഭസ്സാരാമതമനുയുത്താ, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ ന നിദ്ദാരാമാ ഭവിസ്സന്തി ന നിദ്ദാരതാ ന നിദ്ദാരാമതമനുയുത്താ, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ ന സങ്ഗണികാരാമാ ഭവിസ്സന്തി ന സങ്ഗണികരതാ ന സങ്ഗണികാരാമതമനുയുത്താ, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ ന പാപിച്ഛാ ഭവിസ്സന്തി ന പാപികാനം ഇച്ഛാനം വസം ഗതാ, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ ന പാപമിത്താ ഭവിസ്സന്തി ന പാപസഹായാ ന പാപസമ്പവങ്കാ, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ ന ഓരമത്തകേന വിസേസാധിഗമേന അന്തരാവോസാനം ആപജ്ജിസ്സന്തി, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഇമേ സത്ത അപരിഹാനിയാ ധമ്മാ ഭിക്ഖൂസു ഠസ്സന്തി, ഇമേസു ച സത്തസു അപരിഹാനിയേസു ധമ്മേസു ഭിക്ഖൂ സന്ദിസ്സിസ്സന്തി, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
൧൩൮. ‘‘അപരേപി വോ, ഭിക്ഖവേ, സത്ത അപരിഹാനിയേ ധമ്മേ ദേസെസ്സാമി…പേ॰… ‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ സദ്ധാ ഭവിസ്സന്തി…പേ॰… ഹിരിമനാ ഭവിസ്സന്തി… ഒത്തപ്പീ ഭവിസ്സന്തി… ബഹുസ്സുതാ ഭവിസ്സന്തി… ആരദ്ധവീരിയാ ഭവിസ്സന്തി… ഉപട്ഠിതസ്സതീ ഭവിസ്സന്തി… പഞ്ഞവന്തോ ഭവിസ്സന്തി, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി. യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഇമേ സത്ത അപരിഹാനിയാ ധമ്മാ ഭിക്ഖൂസു ഠസ്സന്തി, ഇമേസു ച സത്തസു അപരിഹാനിയേസു ധമ്മേസു ഭിക്ഖൂ സന്ദിസ്സിസ്സന്തി, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
൧൩൯. ‘‘അപരേപി വോ, ഭിക്ഖവേ, സത്ത അപരിഹാനിയേ ധമ്മേ ദേസെസ്സാമി, തം സുണാഥ, സാധുകം മനസികരോഥ, ഭാസിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച –
‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗം ഭാവെസ്സന്തി…പേ॰… ധമ്മവിചയസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗം ഭാവെസ്സന്തി… വീരിയസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗം ഭാവെസ്സന്തി… പീതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗം ഭാവെസ്സന്തി… പസ്സദ്ധിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗം ഭാവെസ്സന്തി… സമാധിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗം ഭാവെസ്സന്തി… ഉപെക്ഖാസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗം ഭാവെസ്സന്തി, വുദ്ധിയേവ , ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഇമേ സത്ത അപരിഹാനിയാ ധമ്മാ ഭിക്ഖൂസു ഠസ്സന്തി, ഇമേസു ച സത്തസു അപരിഹാനിയേസു ധമ്മേസു ഭിക്ഖൂ സന്ദിസ്സിസ്സന്തി, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ നോ പരിഹാനി.
൧൪൦. ‘‘അപരേപി വോ, ഭിക്ഖവേ, സത്ത അപരിഹാനിയേ ധമ്മേ ദേസെസ്സാമി, തം സുണാഥ, സാധുകം മനസികരോഥ, ഭാസിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച –
‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ അനിച്ചസഞ്ഞം ഭാവെസ്സന്തി…പേ॰… അനത്തസഞ്ഞം ഭാവെസ്സന്തി… അസുഭസഞ്ഞം ഭാവെസ്സന്തി… ആദീനവസഞ്ഞം ഭാവെസ്സന്തി… പഹാനസഞ്ഞം ഭാവെസ്സന്തി… വിരാഗസഞ്ഞം ഭാവെസ്സന്തി… നിരോധസഞ്ഞം ഭാവെസ്സന്തി, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘യാവകീവഞ്ച , ഭിക്ഖവേ, ഇമേ സത്ത അപരിഹാനിയാ ധമ്മാ ഭിക്ഖൂസു ഠസ്സന്തി, ഇമേസു ച സത്തസു അപരിഹാനിയേസു ധമ്മേസു ഭിക്ഖൂ സന്ദിസ്സിസ്സന്തി, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
൧൪൧. ‘‘ഛ, വോ ഭിക്ഖവേ, അപരിഹാനിയേ ധമ്മേ ദേസെസ്സാമി, തം സുണാഥ, സാധുകം മനസികരോഥ, ഭാസിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച –
‘‘യാവകീവഞ്ച , ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ മെത്തം കായകമ്മം പച്ചുപട്ഠാപെസ്സന്തി സബ്രഹ്മചാരീസു ആവി ചേവ രഹോ ച, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ മെത്തം വചീകമ്മം പച്ചുപട്ഠാപെസ്സന്തി …പേ॰… മെത്തം മനോകമ്മം പച്ചുപട്ഠാപെസ്സന്തി സബ്രഹ്മചാരീസു ആവി ചേവ രഹോ ച, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ, യേ തേ ലാഭാ ധമ്മികാ ധമ്മലദ്ധാ അന്തമസോ പത്തപരിയാപന്നമത്തമ്പി തഥാരൂപേഹി ലാഭേഹി അപ്പടിവിഭത്തഭോഗീ ഭവിസ്സന്തി സീലവന്തേഹി സബ്രഹ്മചാരീഹി സാധാരണഭോഗീ, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ യാനി കാനി സീലാനി അഖണ്ഡാനി അച്ഛിദ്ദാനി അസബലാനി അകമ്മാസാനി ഭുജിസ്സാനി വിഞ്ഞൂപസത്ഥാനി വിഞ്ഞുപ്പസത്ഥാനി (സീ॰) അപരാമട്ഠാനി സമാധിസംവത്തനികാനി തഥാരൂപേസു സീലേസു സീലസാമഞ്ഞഗതാ വിഹരിസ്സന്തി സബ്രഹ്മചാരീഹി ആവി ചേവ രഹോ ച, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ യായം ദിട്ഠി അരിയാ നിയ്യാനികാ, നിയ്യാതി തക്കരസ്സ സമ്മാ ദുക്ഖക്ഖയായ, തഥാരൂപായ ദിട്ഠിയാ ദിട്ഠിസാമഞ്ഞഗതാ വിഹരിസ്സന്തി സബ്രഹ്മചാരീഹി ആവി ചേവ രഹോ ച, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനി.
‘‘യാവകീവഞ്ച , ഭിക്ഖവേ, ഇമേ ഛ അപരിഹാനിയാ ധമ്മാ ഭിക്ഖൂസു ഠസ്സന്തി, ഇമേസു ച ഛസു അപരിഹാനിയേസു ധമ്മേസു ഭിക്ഖൂ സന്ദിസ്സിസ്സന്തി, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനീ’’തി.
൧൪൨. തത്ര സുദം ഭഗവാ രാജഗഹേ വിഹരന്തോ ഗിജ്ഝകൂടേ പബ്ബതേ ഏതദേവ ബഹുലം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മിം കഥം കരോതി – ‘‘ഇതി സീലം, ഇതി സമാധി, ഇതി പഞ്ഞാ. സീലപരിഭാവിതോ സമാധി മഹപ്ഫലോ ഹോതി മഹാനിസംസോ. സമാധിപരിഭാവിതാ പഞ്ഞാ മഹപ്ഫലാ ഹോതി മഹാനിസംസാ. പഞ്ഞാപരിഭാവിതം ചിത്തം സമ്മദേവ ആസവേഹി വിമുച്ചതി, സെയ്യഥിദം – കാമാസവാ, ഭവാസവാ, അവിജ്ജാസവാ’’തി.
൧൪൩. അഥ ഖോ ഭഗവാ രാജഗഹേ യഥാഭിരന്തം വിഹരിത്വാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ആയാമാനന്ദ, യേന അമ്ബലട്ഠികാ തേനുപസങ്കമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസി. അഥ ഖോ ഭഗവാ മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം യേന അമ്ബലട്ഠികാ തദവസരി. തത്ര സുദം ഭഗവാ അമ്ബലട്ഠികായം വിഹരതി രാജാഗാരകേ. തത്രാപി സുദം ഭഗവാ അമ്ബലട്ഠികായം വിഹരന്തോ രാജാഗാരകേ ഏതദേവ ബഹുലം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മിം കഥം കരോതി – ‘‘ഇതി സീലം ഇതി സമാധി ഇതി പഞ്ഞാ. സീലപരിഭാവിതോ സമാധി മഹപ്ഫലോ ഹോതി മഹാനിസംസോ. സമാധിപരിഭാവിതാ പഞ്ഞാ മഹപ്ഫലാ ഹോതി മഹാനിസംസാ. പഞ്ഞാപരിഭാവിതം ചിത്തം സമ്മദേവ ആസവേഹി വിമുച്ചതി, സെയ്യഥിദം – കാമാസവാ, ഭവാസവാ, അവിജ്ജാസവാ’’തി.
൧൪൪. അഥ ഖോ ഭഗവാ അമ്ബലട്ഠികായം യഥാഭിരന്തം വിഹരിത്വാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ആയാമാനന്ദ, യേന നാളന്ദാ തേനുപസങ്കമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസി. അഥ ഖോ ഭഗവാ മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം യേന നാളന്ദാ തദവസരി, തത്ര സുദം ഭഗവാ നാളന്ദായം വിഹരതി പാവാരികമ്ബവനേ .
സാരിപുത്തസീഹനാദോ
൧൪൫. അഥ ഖോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ഏവം പസന്നോ അഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതി; ന ചാഹു ന ച ഭവിസ്സതി ന ചേതരഹി വിജ്ജതി അഞ്ഞോ സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ ഭഗവതാ ഭിയ്യോഭിഞ്ഞതരോ യദിദം സമ്ബോധിയ’’ന്തി. ‘‘ഉളാരാ ഖോ തേ അയം, സാരിപുത്ത, ആസഭീ വാചാ ആസഭിവാചാ (സ്യാ॰) ഭാസിതാ, ഏകംസോ ഗഹിതോ, സീഹനാദോ നദിതോ – ‘ഏവംപസന്നോ അഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതി; ന ചാഹു ന ച ഭവിസ്സതി ന ചേതരഹി വിജ്ജതി അഞ്ഞോ സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ ഭഗവതാ ഭിയ്യോഭിഞ്ഞതരോ യദിദം സമ്ബോധിയ’ന്തി.
‘‘കിം തേ കിം നു (സ്യാ॰ പീ॰ ക॰), സാരിപുത്ത, യേ തേ അഹേസും അതീതമദ്ധാനം അരഹന്തോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ, സബ്ബേ തേ ഭഗവന്തോ ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച വിദിതാ – ‘ഏവംസീലാ തേ ഭഗവന്തോ അഹേസും ഇതിപി, ഏവംധമ്മാ ഏവംപഞ്ഞാ ഏവംവിഹാരീ ഏവംവിമുത്താ തേ ഭഗവന്തോ അഹേസും ഇതിപീ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’.
‘‘കിം പന തേ കിം പന (സ്യാ॰ പീ॰ ക॰), സാരിപുത്ത, യേ തേ ഭവിസ്സന്തി അനാഗതമദ്ധാനം അരഹന്തോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ, സബ്ബേ തേ ഭഗവന്തോ ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച വിദിതാ – ‘ഏവംസീലാ തേ ഭഗവന്തോ ഭവിസ്സന്തി ഇതിപി, ഏവംധമ്മാ ഏവംപഞ്ഞാ ഏവംവിഹാരീ ഏവംവിമുത്താ തേ ഭഗവന്തോ ഭവിസ്സന്തി ഇതിപീ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’.
‘‘കിം പന തേ, സാരിപുത്ത, അഹം ഏതരഹി അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച വിദിതോ – ‘‘ഏവംസീലോ ഭഗവാ ഇതിപി , ഏവംധമ്മോ ഏവംപഞ്ഞോ ഏവംവിഹാരീ ഏവംവിമുത്തോ ഭഗവാ ഇതിപീ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’.
‘‘എത്ഥ ച ഹി തേ, സാരിപുത്ത, അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നേസു അരഹന്തേസു സമ്മാസമ്ബുദ്ധേസു ചേതോപരിയഞാണം ചേതോപരിഞ്ഞായഞാണം (സ്യാ॰), ചേതസാ ചേതോപരിയായഞാണം (ക॰) നത്ഥി. അഥ കിഞ്ചരഹി തേ അയം, സാരിപുത്ത, ഉളാരാ ആസഭീ വാചാ ഭാസിതാ, ഏകംസോ ഗഹിതോ, സീഹനാദോ നദിതോ – ‘ഏവംപസന്നോ അഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതി; ന ചാഹു ന ച ഭവിസ്സതി ന ചേതരഹി വിജ്ജതി അഞ്ഞോ സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ ഭഗവതാ ഭിയ്യോഭിഞ്ഞതരോ യദിദം സമ്ബോധിയ’’’ന്തി?
൧൪൬. ‘‘ന ഖോ മേ, ഭന്തേ, അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നേസു അരഹന്തേസു സമ്മാസമ്ബുദ്ധേസു ചേതോപരിയഞാണം അത്ഥി, അപി ച മേ ധമ്മന്വയോ വിദിതോ. സെയ്യഥാപി, ഭന്തേ, രഞ്ഞോ പച്ചന്തിമം നഗരം ദള്ഹുദ്ധാപം ദള്ഹപാകാരതോരണം ഏകദ്വാരം, തത്രസ്സ ദോവാരികോ പണ്ഡിതോ വിയത്തോ മേധാവീ അഞ്ഞാതാനം നിവാരേതാ ഞാതാനം പവേസേതാ. സോ തസ്സ നഗരസ്സ സമന്താ അനുപരിയായപഥം അനുചരിയായപഥം (സ്യാ॰) അനുക്കമമാനോ ന പസ്സെയ്യ പാകാരസന്ധിം വാ പാകാരവിവരം വാ, അന്തമസോ ബിളാരനിക്ഖമനമത്തമ്പി. തസ്സ ഏവമസ്സ ന പസ്സെയ്യ തസ്സ ഏവമസ്സ (സ്യാ॰) – ‘യേ ഖോ കേചി ഓളാരികാ പാണാ ഇമം നഗരം പവിസന്തി വാ നിക്ഖമന്തി വാ, സബ്ബേ തേ ഇമിനാവ ദ്വാരേന പവിസന്തി വാ നിക്ഖമന്തി വാ’തി. ഏവമേവ ഖോ മേ, ഭന്തേ, ധമ്മന്വയോ വിദിതോ – ‘യേ തേ, ഭന്തേ, അഹേസും അതീതമദ്ധാനം അരഹന്തോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ , സബ്ബേ തേ ഭഗവന്തോ പഞ്ച നീവരണേ പഹായ ചേതസോ ഉപക്കിലേസേ പഞ്ഞായ ദുബ്ബലീകരണേ ചതൂസു സതിപട്ഠാനേസു സുപതിട്ഠിതചിത്താ സത്തബൊജ്ഝങ്ഗേ യഥാഭൂതം ഭാവെത്വാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝിംസു. യേപി തേ, ഭന്തേ, ഭവിസ്സന്തി അനാഗതമദ്ധാനം അരഹന്തോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ , സബ്ബേ തേ ഭഗവന്തോ പഞ്ച നീവരണേ പഹായ ചേതസോ ഉപക്കിലേസേ പഞ്ഞായ ദുബ്ബലീകരണേ ചതൂസു സതിപട്ഠാനേസു സുപതിട്ഠിതചിത്താ സത്ത ബൊജ്ഝങ്ഗേ യഥാഭൂതം ഭാവെത്വാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝിസ്സന്തി. ഭഗവാപി, ഭന്തേ, ഏതരഹി അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ പഞ്ച നീവരണേ പഹായ ചേതസോ ഉപക്കിലേസേ പഞ്ഞായ ദുബ്ബലീകരണേ ചതൂസു സതിപട്ഠാനേസു സുപതിട്ഠിതചിത്തോ സത്ത ബൊജ്ഝങ്ഗേ യഥാഭൂതം ഭാവെത്വാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോ’’’തി.
൧൪൭. തത്രപി സുദം ഭഗവാ നാളന്ദായം വിഹരന്തോ പാവാരികമ്ബവനേ ഏതദേവ ബഹുലം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മിം കഥം കരോതി – ‘‘ഇതി സീലം, ഇതി സമാധി, ഇതി പഞ്ഞാ. സീലപരിഭാവിതോ സമാധി മഹപ്ഫലോ ഹോതി മഹാനിസംസോ. സമാധിപരിഭാവിതാ പഞ്ഞാ മഹപ്ഫലാ ഹോതി മഹാനിസംസാ. പഞ്ഞാപരിഭാവിതം ചിത്തം സമ്മദേവ ആസവേഹി വിമുച്ചതി, സെയ്യഥിദം – കാമാസവാ, ഭവാസവാ, അവിജ്ജാസവാ’’തി.
ദുസ്സീലആദീനവാ
൧൪൮. അഥ ഖോ ഭഗവാ നാളന്ദായം യഥാഭിരന്തം വിഹരിത്വാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ആയാമാനന്ദ, യേന പാടലിഗാമോ തേനുപസങ്കമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസി . അഥ ഖോ ഭഗവാ മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം യേന പാടലിഗാമോ തദവസരി. അസ്സോസും ഖോ പാടലിഗാമികാ ഉപാസകാ – ‘‘ഭഗവാ കിര പാടലിഗാമം അനുപ്പത്തോ’’തി. അഥ ഖോ പാടലിഗാമികാ ഉപാസകാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. ഏകമന്തം നിസിന്നാ ഖോ പാടലിഗാമികാ ഉപാസകാ ഭഗവന്തം ഏതദവോചും – ‘‘അധിവാസേതു നോ, ഭന്തേ, ഭഗവാ ആവസഥാഗാര’’ന്തി. അധിവാസേസി ഭഗവാ തുണ്ഹീഭാവേന. അഥ ഖോ പാടലിഗാമികാ ഉപാസകാ ഭഗവതോ അധിവാസനം വിദിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ യേന ആവസഥാഗാരം തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ സബ്ബസന്ഥരിം സബ്ബസന്ഥരിതം സത്ഥതം (സ്യാ॰), സബ്ബസന്ഥരിം സന്ഥതം (ക॰) ആവസഥാഗാരം സന്ഥരിത്വാ ആസനാനി പഞ്ഞപെത്വാ ഉദകമണികം പതിട്ഠാപെത്വാ തേലപദീപം ആരോപെത്വാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസു, ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠംസു. ഏകമന്തം ഠിതാ ഖോ പാടലിഗാമികാ ഉപാസകാ ഭഗവന്തം ഏതദവോചും – ‘‘സബ്ബസന്ഥരിസന്ഥതം സബ്ബസന്ഥരിം സന്ഥതം (സീ॰ സ്യാ॰ പീ॰ ക॰), ഭന്തേ, ആവസഥാഗാരം, ആസനാനി പഞ്ഞത്താനി, ഉദകമണികോ പതിട്ഠാപിതോ, തേലപദീപോ ആരോപിതോ; യസ്സദാനി, ഭന്തേ, ഭഗവാ കാലം മഞ്ഞതീ’’തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ സായന്ഹസമയം ഇദം പദം വിനയമഹാവഗ്ഗ ന ദിസ്സതി. നിവാസെത്വാ പത്തചീവരമാദായ സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേന യേന ആവസഥാഗാരം തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ പാദേ പക്ഖാലെത്വാ ആവസഥാഗാരം പവിസിത്വാ മജ്ഝിമം ഥമ്ഭം നിസ്സായ പുരത്ഥാഭിമുഖോ പുരത്ഥിമാഭിമുഖോ (ക॰) നിസീദി. ഭിക്ഖുസങ്ഘോപി ഖോ പാദേ പക്ഖാലെത്വാ ആവസഥാഗാരം പവിസിത്വാ പച്ഛിമം ഭിത്തിം നിസ്സായ പുരത്ഥാഭിമുഖോ നിസീദി ഭഗവന്തമേവ പുരക്ഖത്വാ. പാടലിഗാമികാപി ഖോ ഉപാസകാ പാദേ പക്ഖാലെത്വാ ആവസഥാഗാരം പവിസിത്വാ പുരത്ഥിമം ഭിത്തിം നിസ്സായ പച്ഛിമാഭിമുഖാ നിസീദിംസു ഭഗവന്തമേവ പുരക്ഖത്വാ.
൧൪൯. അഥ ഖോ ഭഗവാ പാടലിഗാമികേ ഉപാസകേ ആമന്തേസി – ‘‘പഞ്ചിമേ, ഗഹപതയോ, ആദീനവാ ദുസ്സീലസ്സ സീലവിപത്തിയാ. കതമേ പഞ്ച? ഇധ, ഗഹപതയോ, ദുസ്സീലോ സീലവിപന്നോ പമാദാധികരണം മഹതിം ഭോഗജാനിം നിഗച്ഛതി. അയം പഠമോ ആദീനവോ ദുസ്സീലസ്സ സീലവിപത്തിയാ.
‘‘പുന ചപരം, ഗഹപതയോ, ദുസ്സീലസ്സ സീലവിപന്നസ്സ പാപകോ കിത്തിസദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛതി. അയം ദുതിയോ ആദീനവോ ദുസ്സീലസ്സ സീലവിപത്തിയാ.
‘‘പുന ചപരം, ഗഹപതയോ, ദുസ്സീലോ സീലവിപന്നോ യഞ്ഞദേവ പരിസം ഉപസങ്കമതി – യദി ഖത്തിയപരിസം യദി ബ്രാഹ്മണപരിസം യദി ഗഹപതിപരിസം യദി സമണപരിസം – അവിസാരദോ ഉപസങ്കമതി മങ്കുഭൂതോ. അയം തതിയോ ആദീനവോ ദുസ്സീലസ്സ സീലവിപത്തിയാ.
‘‘പുന ചപരം, ഗഹപതയോ, ദുസ്സീലോ സീലവിപന്നോ സമ്മൂള്ഹോ കാലങ്കരോതി. അയം ചതുത്ഥോ ആദീനവോ ദുസ്സീലസ്സ സീലവിപത്തിയാ.
‘‘പുന ചപരം, ഗഹപതയോ, ദുസ്സീലോ സീലവിപന്നോ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപജ്ജതി. അയം പഞ്ചമോ ആദീനവോ ദുസ്സീലസ്സ സീലവിപത്തിയാ. ഇമേ ഖോ, ഗഹപതയോ, പഞ്ച ആദീനവാ ദുസ്സീലസ്സ സീലവിപത്തിയാ.
സീലവന്തആനിസംസ
൧൫൦. ‘‘പഞ്ചിമേ , ഗഹപതയോ, ആനിസംസാ സീലവതോ സീലസമ്പദായ. കതമേ പഞ്ച? ഇധ, ഗഹപതയോ, സീലവാ സീലസമ്പന്നോ അപ്പമാദാധികരണം മഹന്തം ഭോഗക്ഖന്ധം അധിഗച്ഛതി. അയം പഠമോ ആനിസംസോ സീലവതോ സീലസമ്പദായ.
‘‘പുന ചപരം, ഗഹപതയോ, സീലവതോ സീലസമ്പന്നസ്സ കല്യാണോ കിത്തിസദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛതി. അയം ദുതിയോ ആനിസംസോ സീലവതോ സീലസമ്പദായ.
‘‘പുന ചപരം, ഗഹപതയോ, സീലവാ സീലസമ്പന്നോ യഞ്ഞദേവ പരിസം ഉപസങ്കമതി – യദി ഖത്തിയപരിസം യദി ബ്രാഹ്മണപരിസം യദി ഗഹപതിപരിസം യദി സമണപരിസം വിസാരദോ ഉപസങ്കമതി അമങ്കുഭൂതോ. അയം തതിയോ ആനിസംസോ സീലവതോ സീലസമ്പദായ.
‘‘പുന ചപരം, ഗഹപതയോ, സീലവാ സീലസമ്പന്നോ അസമ്മൂള്ഹോ കാലങ്കരോതി. അയം ചതുത്ഥോ ആനിസംസോ സീലവതോ സീലസമ്പദായ.
‘‘പുന ചപരം, ഗഹപതയോ, സീലവാ സീലസമ്പന്നോ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപജ്ജതി. അയം പഞ്ചമോ ആനിസംസോ സീലവതോ സീലസമ്പദായ. ഇമേ ഖോ, ഗഹപതയോ, പഞ്ച ആനിസംസാ സീലവതോ സീലസമ്പദായാ’’തി.
൧൫൧. അഥ ഖോ ഭഗവാ പാടലിഗാമികേ ഉപാസകേ ബഹുദേവ രത്തിം ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സെത്വാ സമാദപെത്വാ സമുത്തേജെത്വാ സമ്പഹംസെത്വാ ഉയ്യോജേസി – ‘‘അഭിക്കന്താ ഖോ, ഗഹപതയോ, രത്തി, യസ്സദാനി തുമ്ഹേ കാലം മഞ്ഞഥാ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ പാടലിഗാമികാ ഉപാസകാ ഭഗവതോ പടിസ്സുത്വാ ഉട്ഠായാസനാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കമിംസു. അഥ ഖോ ഭഗവാ അചിരപക്കന്തേസു പാടലിഗാമികേസു ഉപാസകേസു സുഞ്ഞാഗാരം പാവിസി.
പാടലിപുത്തനഗരമാപനം
൧൫൨. തേന ഖോ പന സമയേന സുനിധവസ്സകാരാ സുനീധവസ്സകാരാ (സ്യാ॰ ക॰) മഗധമഹാമത്താ പാടലിഗാമേ നഗരം മാപെന്തി വജ്ജീനം പടിബാഹായ. തേന സമയേന സമ്ബഹുലാ ദേവതായോ സഹസ്സേവ സഹസ്സസ്സേവ (സീ॰ പീ॰ ക॰), സഹസ്സസേവ (ടീകായം പാഠന്തരം), സഹസ്സസഹസ്സേവ (ഉദാനട്ഠകഥാ) പാടലിഗാമേ വത്ഥൂനി പരിഗ്ഗണ്ഹന്തി. യസ്മിം പദേസേ മഹേസക്ഖാ ദേവതാ വത്ഥൂനി പരിഗ്ഗണ്ഹന്തി, മഹേസക്ഖാനം തത്ഥ രഞ്ഞം രാജമഹാമത്താനം ചിത്താനി നമന്തി നിവേസനാനി മാപേതും. യസ്മിം പദേസേ മജ്ഝിമാ ദേവതാ വത്ഥൂനി പരിഗ്ഗണ്ഹന്തി, മജ്ഝിമാനം തത്ഥ രഞ്ഞം രാജമഹാമത്താനം ചിത്താനി നമന്തി നിവേസനാനി മാപേതും. യസ്മിം പദേസേ നീചാ ദേവതാ വത്ഥൂനി പരിഗ്ഗണ്ഹന്തി, നീചാനം തത്ഥ രഞ്ഞം രാജമഹാമത്താനം ചിത്താനി നമന്തി നിവേസനാനി മാപേതും. അദ്ദസാ ഖോ ഭഗവാ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന താ ദേവതായോ സഹസ്സേവ പാടലിഗാമേ വത്ഥൂനി പരിഗ്ഗണ്ഹന്തിയോ. അഥ ഖോ ഭഗവാ രത്തിയാ പച്ചൂസസമയം പച്ചുട്ഠായ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘കേ നു ഖോ കോ നു ഖോ (സീ॰ സ്യാ॰ പീ॰ ക॰), ആനന്ദ, പാടലിഗാമേ നഗരം മാപെന്തീ’’തി മാപേതീതി (സീ॰ സ്യാ॰ പീ॰ ക॰)? ‘‘സുനിധവസ്സകാരാ, ഭന്തേ, മഗധമഹാമത്താ പാടലിഗാമേ നഗരം മാപെന്തി വജ്ജീനം പടിബാഹായാ’’തി. ‘‘സെയ്യഥാപി, ആനന്ദ, ദേവേഹി താവതിംസേഹി സദ്ധിം മന്തെത്വാ, ഏവമേവ ഖോ, ആനന്ദ, സുനിധവസ്സകാരാ മഗധമഹാമത്താ പാടലിഗാമേ നഗരം മാപെന്തി വജ്ജീനം പടിബാഹായ. ഇധാഹം, ആനന്ദ, അദ്ദസം ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന സമ്ബഹുലാ ദേവതായോ സഹസ്സേവ പാടലിഗാമേ വത്ഥൂനി പരിഗ്ഗണ്ഹന്തിയോ. യസ്മിം , ആനന്ദ, പദേസേ മഹേസക്ഖാ ദേവതാ വത്ഥൂനി പരിഗ്ഗണ്ഹന്തി, മഹേസക്ഖാനം തത്ഥ രഞ്ഞം രാജമഹാമത്താനം ചിത്താനി നമന്തി നിവേസനാനി മാപേതും. യസ്മിം പദേസേ മജ്ഝിമാ ദേവതാ വത്ഥൂനി പരിഗ്ഗണ്ഹന്തി, മജ്ഝിമാനം തത്ഥ രഞ്ഞം രാജമഹാമത്താനം ചിത്താനി നമന്തി നിവേസനാനി മാപേതും. യസ്മിം പദേസേ നീചാ ദേവതാ വത്ഥൂനി പരിഗ്ഗണ്ഹന്തി, നീചാനം തത്ഥ രഞ്ഞം രാജമഹാമത്താനം ചിത്താനി നമന്തി നിവേസനാനി മാപേതും. യാവതാ, ആനന്ദ, അരിയം ആയതനം യാവതാ വണിപ്പഥോ ഇദം അഗ്ഗനഗരം ഭവിസ്സതി പാടലിപുത്തം പുടഭേദനം . പാടലിപുത്തസ്സ ഖോ, ആനന്ദ, തയോ അന്തരായാ ഭവിസ്സന്തി – അഗ്ഗിതോ വാ ഉദകതോ വാ മിഥുഭേദാ വാ’’തി.
൧൫൩. അഥ ഖോ സുനിധവസ്സകാരാ മഗധമഹാമത്താ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവതാ സദ്ധിം സമ്മോദിംസു, സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരെത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠംസു, ഏകമന്തം ഠിതാ ഖോ സുനിധവസ്സകാരാ മഗധമഹാമത്താ ഭഗവന്തം ഏതദവോചും – ‘‘അധിവാസേതു നോ ഭവം ഗോതമോ അജ്ജതനായ ഭത്തം സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേനാ’’തി. അധിവാസേസി ഭഗവാ തുണ്ഹീഭാവേന. അഥ ഖോ സുനിധവസ്സകാരാ മഗധമഹാമത്താ ഭഗവതോ അധിവാസനം വിദിത്വാ യേന സകോ ആവസഥോ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ സകേ ആവസഥേ പണീതം ഖാദനീയം ഭോജനീയം പടിയാദാപെത്വാ ഭഗവതോ കാലം ആരോചാപേസും – ‘‘കാലോ, ഭോ ഗോതമ, നിട്ഠിതം ഭത്ത’’ന്തി.
അഥ ഖോ ഭഗവാ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസെത്വാ പത്തചീവരമാദായ സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേന യേന സുനിധവസ്സകാരാനം മഗധമഹാമത്താനം ആവസഥോ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി. അഥ ഖോ സുനിധവസ്സകാരാ മഗധമഹാമത്താ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പണീതേന ഖാദനീയേന ഭോജനീയേന സഹത്ഥാ സന്തപ്പേസും സമ്പവാരേസും. അഥ ഖോ സുനിധവസ്സകാരാ മഗധമഹാമത്താ ഭഗവന്തം ഭുത്താവിം ഓനീതപത്തപാണിം അഞ്ഞതരം നീചം ആസനം ഗഹെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. ഏകമന്തം നിസിന്നേ ഖോ സുനിധവസ്സകാരേ മഗധമഹാമത്തേ ഭഗവാ ഇമാഹി ഗാഥാഹി അനുമോദി –
‘‘യസ്മിം പദേസേ കപ്പേതി, വാസം പണ്ഡിതജാതിയോ;
സീലവന്തെത്ഥ ഭോജെത്വാ, സഞ്ഞതേ ബ്രഹ്മചാരയോ ബ്രഹ്മചാരിനോ (സ്യാ॰).
‘‘യാ തത്ഥ ദേവതാ ആസും, താസം ദക്ഖിണമാദിസേ;
താ പൂജിതാ പൂജയന്തി പൂജിതാ പൂജയന്തി നം (ക॰), മാനിതാ മാനയന്തി നം.
‘‘തതോ നം അനുകമ്പന്തി, മാതാ പുത്തംവ ഓരസം;
ദേവതാനുകമ്പിതോ പോസോ, സദാ ഭദ്രാനി പസ്സതീ’’തി.
അഥ ഖോ ഭഗവാ സുനിധവസ്സകാരേ മഗധമഹാമത്തേ ഇമാഹി ഗാഥാഹി അനുമോദിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി.
൧൫൪. തേന ഖോ പന സമയേന സുനിധവസ്സകാരാ മഗധമഹാമത്താ ഭഗവന്തം പിട്ഠിതോ പിട്ഠിതോ അനുബന്ധാ ഹൊന്തി – ‘‘യേനജ്ജ സമണോ ഗോതമോ ദ്വാരേന നിക്ഖമിസ്സതി, തം ഗോതമദ്വാരം നാമ ഭവിസ്സതി. യേന തിത്ഥേന ഗങ്ഗം നദിം തരിസ്സതി, തം ഗോതമതിത്ഥം നാമ ഭവിസ്സതീ’’തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ യേന ദ്വാരേന നിക്ഖമി , തം ഗോതമദ്വാരം നാമ അഹോസി. അഥ ഖോ ഭഗവാ യേന ഗങ്ഗാ നദീ തേനുപസങ്കമി. തേന ഖോ പന സമയേന ഗങ്ഗാ നദീ പൂരാ ഹോതി സമതിത്തികാ കാകപെയ്യാ. അപ്പേകച്ചേ മനുസ്സാ നാവം പരിയേസന്തി, അപ്പേകച്ചേ ഉളുമ്പം പരിയേസന്തി, അപ്പേകച്ചേ കുല്ലം ബന്ധന്തി അപാരാ പാരാ (സീ॰ സ്യാ॰ ക॰), ഓരാ (വി॰ മഹാവഗ്ഗ), പാരം ഗന്തുകാമാ. അഥ ഖോ ഭഗവാ – സെയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ സമിഞ്ജിതം വാ ബാഹം പസാരെയ്യ, പസാരിതം വാ ബാഹം സമിഞ്ജെയ്യ, ഏവമേവ – ഗങ്ഗായ നദിയാ ഓരിമതീരേ അന്തരഹിതോ പാരിമതീരേ പച്ചുട്ഠാസി സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേന. അദ്ദസാ ഖോ ഭഗവാ തേ മനുസ്സേ അപ്പേകച്ചേ നാവം പരിയേസന്തേ അപ്പേകച്ചേ ഉളുമ്പം പരിയേസന്തേ അപ്പേകച്ചേ കുല്ലം ബന്ധന്തേ അപാരാ പാരം ഗന്തുകാമേ. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഏതമത്ഥം വിദിത്വാ തായം വേലായം ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി –
‘‘യേ തരന്തി അണ്ണവം സരം, സേതും കത്വാന വിസജ്ജ പല്ലലാനി;
കുല്ലഞ്ഹി ജനോ ബന്ധതി കുല്ലം ജനോ ച ബന്ധതി (സ്യാ॰), കുല്ലം ഹി ജനോ പബന്ധതി (സീ॰ പീ॰ ക॰), തിണ്ണാ നിതിണ്ണാ, ന തിണ്ണാ (ക॰) മേധാവിനോ ജനാ’’തി.
പഠമഭാണവാരോ.
അരിയസച്ചകഥാ
൧൫൫. അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ആയാമാനന്ദ, യേന കോടിഗാമോ തേനുപസങ്കമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസി. അഥ ഖോ ഭഗവാ മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം യേന കോടിഗാമോ തദവസരി. തത്ര സുദം ഭഗവാ കോടിഗാമേ വിഹരതി. തത്ര ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി –
‘‘ചതുന്നം , ഭിക്ഖവേ, അരിയസച്ചാനം അനനുബോധാ അപ്പടിവേധാ ഏവമിദം ദീഘമദ്ധാനം സന്ധാവിതം സംസരിതം മമഞ്ചേവ തുമ്ഹാകഞ്ച. കതമേസം ചതുന്നം? ദുക്ഖസ്സ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസച്ചസ്സ അനനുബോധാ അപ്പടിവേധാ ഏവമിദം ദീഘമദ്ധാനം സന്ധാവിതം സംസരിതം മമഞ്ചേവ തുമ്ഹാകഞ്ച. ദുക്ഖസമുദയസ്സ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസച്ചസ്സ അനനുബോധാ അപ്പടിവേധാ ഏവമിദം ദീഘമദ്ധാനം സന്ധാവിതം സംസരിതം മമഞ്ചേവ തുമ്ഹാകഞ്ച. ദുക്ഖനിരോധസ്സ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസച്ചസ്സ അനനുബോധാ അപ്പടിവേധാ ഏവമിദം ദീഘമദ്ധാനം സന്ധാവിതം സംസരിതം മമഞ്ചേവ തുമ്ഹാകഞ്ച. ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസച്ചസ്സ അനനുബോധാ അപ്പടിവേധാ ഏവമിദം ദീഘമദ്ധാനം സന്ധാവിതം സംസരിതം മമഞ്ചേവ തുമ്ഹാകഞ്ച. തയിദം, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖം അരിയസച്ചം അനുബുദ്ധം പടിവിദ്ധം, ദുക്ഖസമുദയം ദുക്ഖസമുദയോ (സ്യാ॰) അരിയസച്ചം അനുബുദ്ധം പടിവിദ്ധം, ദുക്ഖനിരോധം ദുക്ഖനിരോധോ (സ്യാ॰) അരിയസച്ചം അനുബുദ്ധം പടിവിദ്ധം, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ അരിയസച്ചം അനുബുദ്ധം പടിവിദ്ധം, ഉച്ഛിന്നാ ഭവതണ്ഹാ, ഖീണാ ഭവനെത്തി, നത്ഥിദാനി പുനബ്ഭവോ’’തി. ഇദമവോച ഭഗവാ. ഇദം വത്വാന സുഗതോ അഥാപരം ഏതദവോച സത്ഥാ –
‘‘ചതുന്നം അരിയസച്ചാനം, യഥാഭൂതം അദസ്സനാ;
സംസിതം ദീഘമദ്ധാനം, താസു താസ്വേവ ജാതിസു.
താനി ഏതാനി ദിട്ഠാനി, ഭവനെത്തി സമൂഹതാ;
ഉച്ഛിന്നം മൂലം ദുക്ഖസ്സ, നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ’’തി.
തത്രപി സുദം ഭഗവാ കോടിഗാമേ വിഹരന്തോ ഏതദേവ ബഹുലം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മിം കഥം കരോതി – ‘‘ഇതി സീലം, ഇതി സമാധി, ഇതി പഞ്ഞാ. സീലപരിഭാവിതോ സമാധി മഹപ്ഫലോ ഹോതി മഹാനിസംസോ. സമാധിപരിഭാവിതാ പഞ്ഞാ മഹപ്ഫലാ ഹോതി മഹാനിസംസാ. പഞ്ഞാപരിഭാവിതം ചിത്തം സമ്മദേവ ആസവേഹി വിമുച്ചതി, സെയ്യഥിദം – കാമാസവാ, ഭവാസവാ, അവിജ്ജാസവാ’’തി.
അനാവത്തിധമ്മസമ്ബോധിപരായണാ
൧൫൬. അഥ ഖോ ഭഗവാ കോടിഗാമേ യഥാഭിരന്തം വിഹരിത്വാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ആയാമാനന്ദ, യേന നാതികാ നാദികാ (സ്യാ॰ പീ॰) തേനുപങ്കമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസി. അഥ ഖോ ഭഗവാ മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം യേന നാതികാ തദവസരി. തത്രപി സുദം ഭഗവാ നാതികേ വിഹരതി ഗിഞ്ജകാവസഥേ. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘സാള്ഹോ നാമ, ഭന്തേ, ഭിക്ഖു നാതികേ കാലങ്കതോ, തസ്സ കാ ഗതി, കോ അഭിസമ്പരായോ? നന്ദാ നാമ, ഭന്തേ, ഭിക്ഖുനീ നാതികേ കാലങ്കതാ, തസ്സാ കാ ഗതി, കോ അഭിസമ്പരായോ? സുദത്തോ നാമ, ഭന്തേ, ഉപാസകോ നാതികേ കാലങ്കതോ, തസ്സ കാ ഗതി, കോ അഭിസമ്പരായോ? സുജാതാ നാമ, ഭന്തേ, ഉപാസികാ നാതികേ കാലങ്കതാ, തസ്സാ കാ ഗതി , കോ അഭിസമ്പരായോ? കുക്കുടോ കകുധോ (സ്യാ॰) നാമ, ഭന്തേ, ഉപാസകോ നാതികേ കാലങ്കതോ, തസ്സ കാ ഗതി, കോ അഭിസമ്പരായോ? കാളിമ്ബോ കാലിങ്ഗോ (പീ॰), കാരളിമ്ബോ (സ്യാ॰) നാമ, ഭന്തേ, ഉപാസകോ…പേ॰… നികടോ നാമ, ഭന്തേ, ഉപാസകോ… കടിസ്സഹോ കടിസ്സഭോ (സീ॰ പീ॰) നാമ, ഭന്തേ, ഉപാസകോ… തുട്ഠോ നാമ, ഭന്തേ, ഉപാസകോ… സന്തുട്ഠോ നാമ, ഭന്തേ, ഉപാസകോ… ഭദ്ദോ ഭടോ (സ്യാ॰) നാമ, ഭന്തേ, ഉപാസകോ… സുഭദ്ദോ സുഭടോ (സ്യാ॰) നാമ, ഭന്തേ, ഉപാസകോ നാതികേ കാലങ്കതോ, തസ്സ കാ ഗതി, കോ അഭിസമ്പരായോ’’തി?
൧൫൭. ‘‘സാള്ഹോ, ആനന്ദ, ഭിക്ഖു ആസവാനം ഖയാ അനാസവം ചേതോവിമുത്തിം പഞ്ഞാവിമുത്തിം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാസി. നന്ദാ, ആനന്ദ, ഭിക്ഖുനീ പഞ്ചന്നം ഓരമ്ഭാഗിയാനം സംയോജനാനം പരിക്ഖയാ ഓപപാതികാ തത്ഥ പരിനിബ്ബായിനീ അനാവത്തിധമ്മാ തസ്മാ ലോകാ. സുദത്തോ, ആനന്ദ, ഉപാസകോ തിണ്ണം സംയോജനാനം പരിക്ഖയാ രാഗദോസമോഹാനം തനുത്താ സകദാഗാമീ സകിദേവ ഇമം ലോകം ആഗന്ത്വാ ദുക്ഖസ്സന്തം കരിസ്സതി. സുജാതാ, ആനന്ദ, ഉപാസികാ തിണ്ണം സംയോജനാനം പരിക്ഖയാ സോതാപന്നാ അവിനിപാതധമ്മാ നിയതാ സമ്ബോധിപരായണാ പരായനാ (സീ॰ സ്യാ॰ പീ॰ ക॰). കുക്കുടോ, ആനന്ദ, ഉപാസകോ പഞ്ചന്നം ഓരമ്ഭാഗിയാനം സംയോജനാനം പരിക്ഖയാ ഓപപാതികോ തത്ഥ പരിനിബ്ബായീ അനാവത്തിധമ്മോ തസ്മാ ലോകാ. കാളിമ്ബോ, ആനന്ദ, ഉപാസകോ…പേ॰… നികടോ, ആനന്ദ, ഉപാസകോ… കടിസ്സഹോ , ആനന്ദ, ഉപാസകോ… തുട്ഠോ, ആനന്ദ, ഉപാസകോ … സന്തുട്ഠോ, ആനന്ദ, ഉപാസകോ… ഭദ്ദോ, ആനന്ദ, ഉപാസകോ… സുഭദ്ദോ, ആനന്ദ, ഉപാസകോ പഞ്ചന്നം ഓരമ്ഭാഗിയാനം സംയോജനാനം പരിക്ഖയാ ഓപപാതികോ തത്ഥ പരിനിബ്ബായീ അനാവത്തിധമ്മോ തസ്മാ ലോകാ . പരോപഞ്ഞാസം, ആനന്ദ, നാതികേ ഉപാസകാ കാലങ്കതാ, പഞ്ചന്നം ഓരമ്ഭാഗിയാനം സംയോജനാനം പരിക്ഖയാ ഓപപാതികാ തത്ഥ പരിനിബ്ബായിനോ അനാവത്തിധമ്മാ തസ്മാ ലോകാ. സാധികാ നവുതി ഛാധികാ നവുതി (സ്യാ॰), ആനന്ദ, നാതികേ ഉപാസകാ കാലങ്കതാ തിണ്ണം സംയോജനാനം പരിക്ഖയാ രാഗദോസമോഹാനം തനുത്താ സകദാഗാമിനോ സകിദേവ ഇമം ലോകം ആഗന്ത്വാ ദുക്ഖസ്സന്തം കരിസ്സന്തി. സാതിരേകാനി ദസാതിരേകാനി (സ്യാ॰), ആനന്ദ, പഞ്ചസതാനി നാതികേ ഉപാസകാ കാലങ്കതാ, തിണ്ണം സംയോജനാനം പരിക്ഖയാ സോതാപന്നാ അവിനിപാതധമ്മാ നിയതാ സമ്ബോധിപരായണാ.
ധമ്മാദാസധമ്മപരിയായാ
൧൫൮. ‘‘അനച്ഛരിയം ഖോ പനേതം, ആനന്ദ, യം മനുസ്സഭൂതോ കാലങ്കരെയ്യ. തസ്മിംയേവ തസ്മിം തസ്മിം ചേ (സീ॰ പീ॰), തസ്മിം തസ്മിം ഖോ (സ്യാ॰) കാലങ്കതേ തഥാഗതം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏതമത്ഥം പുച്ഛിസ്സഥ, വിഹേസാ ഹേസാ, ആനന്ദ, തഥാഗതസ്സ. തസ്മാതിഹാനന്ദ, ധമ്മാദാസം നാമ ധമ്മപരിയായം ദേസെസ്സാമി, യേന സമന്നാഗതോ അരിയസാവകോ ആകങ്ഖമാനോ അത്തനാവ അത്താനം ബ്യാകരെയ്യ – ‘ഖീണനിരയൊമ്ഹി ഖീണതിരച്ഛാനയോനി ഖീണപെത്തിവിസയോ ഖീണാപായദുഗ്ഗതിവിനിപാതോ, സോതാപന്നോഹമസ്മി അവിനിപാതധമ്മോ നിയതോ സമ്ബോധിപരായണോ’തി.
൧൫൯. ‘‘കതമോ ച സോ, ആനന്ദ, ധമ്മാദാസോ ധമ്മപരിയായോ, യേന സമന്നാഗതോ അരിയസാവകോ ആകങ്ഖമാനോ അത്തനാവ അത്താനം ബ്യാകരെയ്യ – ‘ഖീണനിരയൊമ്ഹി ഖീണതിരച്ഛാനയോനി ഖീണപെത്തിവിസയോ ഖീണാപായദുഗ്ഗതിവിനിപാതോ, സോതാപന്നോഹമസ്മി അവിനിപാതധമ്മോ നിയതോ സമ്ബോധിപരായണോ’തി?
‘‘ഇധാനന്ദ , അരിയസാവകോ ബുദ്ധേ അവെച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ ഹോതി – ‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വിജ്ജാചരണസമ്പന്നോ സുഗതോ ലോകവിദൂ അനുത്തരോ പുരിസദമ്മസാരഥി സത്ഥാ ദേവമനുസ്സാനം ബുദ്ധോ ഭഗവാ’തി.
‘‘ധമ്മേ അവെച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ ഹോതി – ‘സ്വാക്ഖാതോ ഭഗവതാ ധമ്മോ സന്ദിട്ഠികോ അകാലികോ ഏഹിപസ്സികോ ഓപനെയ്യികോ പച്ചത്തം വേദിതബ്ബോ വിഞ്ഞൂഹീ’തി.
‘‘സങ്ഘേ അവെച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ ഹോതി – ‘സുപ്പടിപന്നോ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ, ഉജുപ്പടിപന്നോ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ, ഞായപ്പടിപന്നോ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ, സാമീചിപ്പടിപന്നോ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ യദിദം ചത്താരി പുരിസയുഗാനി അട്ഠ പുരിസപുഗ്ഗലാ, ഏസ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ ആഹുനെയ്യോ പാഹുനെയ്യോ ദക്ഖിണെയ്യോ അഞ്ജലികരണീയോ അനുത്തരം പുഞ്ഞക്ഖെത്തം ലോകസ്സാ’തി.
‘‘അരിയകന്തേഹി സീലേഹി സമന്നാഗതോ ഹോതി അഖണ്ഡേഹി അച്ഛിദ്ദേഹി അസബലേഹി അകമ്മാസേഹി ഭുജിസ്സേഹി വിഞ്ഞൂപസത്ഥേഹി അപരാമട്ഠേഹി സമാധിസംവത്തനികേഹി.
‘‘അയം ഖോ സോ, ആനന്ദ, ധമ്മാദാസോ ധമ്മപരിയായോ, യേന സമന്നാഗതോ അരിയസാവകോ ആകങ്ഖമാനോ അത്തനാവ അത്താനം ബ്യാകരെയ്യ – ‘ഖീണനിരയൊമ്ഹി ഖീണതിരച്ഛാനയോനി ഖീണപെത്തിവിസയോ ഖീണാപായദുഗ്ഗതിവിനിപാതോ, സോതാപന്നോഹമസ്മി അവിനിപാതധമ്മോ നിയതോ സമ്ബോധിപരായണോ’’’തി.
തത്രപി സുദം ഭഗവാ നാതികേ വിഹരന്തോ ഗിഞ്ജകാവസഥേ ഏതദേവ ബഹുലം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മിം കഥം കരോതി –
‘‘ഇതി സീലം ഇതി സമാധി ഇതി പഞ്ഞാ. സീലപരിഭാവിതോ സമാധി മഹപ്ഫലോ ഹോതി മഹാനിസംസോ. സമാധിപരിഭാവിതാ പഞ്ഞാ മഹപ്ഫലാ ഹോതി മഹാനിസംസാ. പഞ്ഞാപരിഭാവിതം ചിത്തം സമ്മദേവ ആസവേഹി വിമുച്ചതി, സെയ്യഥിദം – കാമാസവാ, ഭവാസവാ, അവിജ്ജാസവാ’’തി.
൧൬൦. അഥ ഖോ ഭഗവാ നാതികേ യഥാഭിരന്തം വിഹരിത്വാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ആയാമാനന്ദ, യേന വേസാലീ തേനുപസങ്കമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസി. അഥ ഖോ ഭഗവാ മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം യേന വേസാലീ തദവസരി. തത്ര സുദം ഭഗവാ വേസാലിയം വിഹരതി അമ്ബപാലിവനേ. തത്ര ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി –
‘‘സതോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു വിഹരെയ്യ സമ്പജാനോ, അയം വോ അമ്ഹാകം അനുസാസനീ. കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സതോ ഹോതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി ആതാപീ സമ്പജാനോ സതിമാ വിനെയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സം. വേദനാസു വേദനാനുപസ്സീ…പേ॰… ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സീ…പേ॰… ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി ആതാപീ സമ്പജാനോ സതിമാ വിനെയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സം. ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സതോ ഹോതി.
‘‘കഥഞ്ച , ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സമ്പജാനോ ഹോതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അഭിക്കന്തേ പടിക്കന്തേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി, ആലോകിതേ വിലോകിതേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി, സമിഞ്ജിതേ പസാരിതേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി, സങ്ഘാടിപത്തചീവരധാരണേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി, അസിതേ പീതേ ഖായിതേ സായിതേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി, ഉച്ചാരപസ്സാവകമ്മേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി, ഗതേ ഠിതേ നിസിന്നേ സുത്തേ ജാഗരിതേ ഭാസിതേ തുണ്ഹീഭാവേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി. ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സമ്പജാനോ ഹോതി. സതോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു വിഹരെയ്യ സമ്പജാനോ, അയം വോ അമ്ഹാകം അനുസാസനീ’’തി.
അമ്ബപാലീഗണികാ
൧൬൧. അസ്സോസി ഖോ അമ്ബപാലീ ഗണികാ – ‘‘ഭഗവാ കിര വേസാലിം അനുപ്പത്തോ വേസാലിയം വിഹരതി മയ്ഹം അമ്ബവനേ’’തി. അഥ ഖോ അമ്ബപാലീ ഗണികാ ഭദ്ദാനി ഭദ്ദാനി യാനാനി യോജാപെത്വാ ഭദ്ദം ഭദ്ദം യാനം അഭിരുഹിത്വാ ഭദ്ദേഹി ഭദ്ദേഹി യാനേഹി വേസാലിയാ നിയ്യാസി. യേന സകോ ആരാമോ തേന പായാസി. യാവതികാ യാനസ്സ ഭൂമി, യാനേന ഗന്ത്വാ, യാനാ പച്ചോരോഹിത്വാ പത്തികാവ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നം ഖോ അമ്ബപാലിം ഗണികം ഭഗവാ ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സേസി സമാദപേസി സമുത്തേജേസി സമ്പഹംസേസി. അഥ ഖോ അമ്ബപാലീ ഗണികാ ഭഗവതാ ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സിതാ സമാദപിതാ സമുത്തേജിതാ സമ്പഹംസിതാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘അധിവാസേതു മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ സ്വാതനായ ഭത്തം സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേനാ’’തി. അധിവാസേസി ഭഗവാ തുണ്ഹീഭാവേന. അഥ ഖോ അമ്ബപാലീ ഗണികാ ഭഗവതോ അധിവാസനം വിദിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കാമി.
അസ്സോസും ഖോ വേസാലികാ ലിച്ഛവീ – ‘‘ഭഗവാ കിര വേസാലിം അനുപ്പത്തോ വേസാലിയം വിഹരതി അമ്ബപാലിവനേ’’തി. അഥ ഖോ തേ ലിച്ഛവീ ഭദ്ദാനി ഭദ്ദാനി യാനാനി യോജാപെത്വാ ഭദ്ദം ഭദ്ദം യാനം അഭിരുഹിത്വാ ഭദ്ദേഹി ഭദ്ദേഹി യാനേഹി വേസാലിയാ നിയ്യിംസു. തത്ര ഏകച്ചേ ലിച്ഛവീ നീലാ ഹൊന്തി നീലവണ്ണാ നീലവത്ഥാ നീലാലങ്കാരാ, ഏകച്ചേ ലിച്ഛവീ പീതാ ഹൊന്തി പീതവണ്ണാ പീതവത്ഥാ പീതാലങ്കാരാ, ഏകച്ചേ ലിച്ഛവീ ലോഹിതാ ഹൊന്തി ലോഹിതവണ്ണാ ലോഹിതവത്ഥാ ലോഹിതാലങ്കാരാ, ഏകച്ചേ ലിച്ഛവീ ഓദാതാ ഹൊന്തി ഓദാതവണ്ണാ ഓദാതവത്ഥാ ഓദാതാലങ്കാരാ. അഥ ഖോ അമ്ബപാലീ ഗണികാ ദഹരാനം ദഹരാനം ലിച്ഛവീനം അക്ഖേന അക്ഖം ചക്കേന ചക്കം യുഗേന യുഗം പടിവട്ടേസി പരിവത്തേസി (വി॰ മഹാവഗ്ഗ). അഥ ഖോ തേ ലിച്ഛവീ അമ്ബപാലിം ഗണികം ഏതദവോചും – ‘‘കിം, ജേ അമ്ബപാലി , ദഹരാനം ദഹരാനം ലിച്ഛവീനം അക്ഖേന അക്ഖം ചക്കേന ചക്കം യുഗേന യുഗം പടിവട്ടേസീ’’തി? ‘‘തഥാ ഹി പന മേ, അയ്യപുത്താ, ഭഗവാ നിമന്തിതോ സ്വാതനായ ഭത്തം സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേനാ’’തി. ‘‘ദേഹി, ജേ അമ്ബപാലി, ഏതം ഏകം (ക॰) ഭത്തം സതസഹസ്സേനാ’’തി. ‘‘സചേപി മേ, അയ്യപുത്താ, വേസാലിം സാഹാരം ദസ്സഥ ദജ്ജെയ്യാഥ (വി॰ മഹാവഗ്ഗ), ഏവമഹം തം ഏവമ്പി മഹന്തം (സ്യാ॰), ഏവം മഹന്തം (സീ॰ പീ॰) ഭത്തം ന ദസ്സാമീ’’തി നേവ ദജ്ജാഹം തം ഭത്തന്തി (വി॰ മഹാവഗ്ഗ). അഥ ഖോ തേ ലിച്ഛവീ അങ്ഗുലിം ഫോടേസും – ‘‘ജിതമ്ഹ ജിതമ്ഹാ (ബഹൂസു) വത ഭോ അമ്ബകായ, ജിതമ്ഹ വത ഭോ അമ്ബകായാ’’തി ‘‘ജിതമ്ഹാ വത ഭോ അമ്ബപാലികായ വഞ്ചിതമ്ഹാ വത ഭോ അമ്ബപാലികായാ’’തി (സ്യാ॰).
അഥ ഖോ തേ ലിച്ഛവീ യേന അമ്ബപാലിവനം തേന പായിംസു. അദ്ദസാ ഖോ ഭഗവാ തേ ലിച്ഛവീ ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തേ. ദിസ്വാന ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘യേസം യേഹി (വി॰ മഹാവഗ്ഗ), ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം ദേവാ താവതിംസാ അദിട്ഠപുബ്ബാ, ഓലോകേഥ, ഭിക്ഖവേ, ലിച്ഛവിപരിസം; അപലോകേഥ, ഭിക്ഖവേ , ലിച്ഛവിപരിസം; ഉപസംഹരഥ, ഭിക്ഖവേ, ലിച്ഛവിപരിസം – താവതിംസസദിസ’’ന്തി. അഥ ഖോ തേ ലിച്ഛവീ യാവതികാ യാനസ്സ ഭൂമി, യാനേന ഗന്ത്വാ, യാനാ പച്ചോരോഹിത്വാ പത്തികാവ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. ഏകമന്തം നിസിന്നേ ഖോ തേ ലിച്ഛവീ ഭഗവാ ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സേസി സമാദപേസി സമുത്തേജേസി സമ്പഹംസേസി. അഥ ഖോ തേ ലിച്ഛവീ ഭഗവതാ ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സിതാ സമാദപിതാ സമുത്തേജിതാ സമ്പഹംസിതാ ഭഗവന്തം ഏതദവോചും – ‘‘അധിവാസേതു നോ, ഭന്തേ, ഭഗവാ സ്വാതനായ ഭത്തം സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേനാ’’തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ തേ ലിച്ഛവീ ഏതദവോച – ‘‘അധിവുത്ഥം അധിവാസിതം (സ്യാ॰) ഖോ മേ, ലിച്ഛവീ, സ്വാതനായ അമ്ബപാലിയാ ഗണികായ ഭത്ത’’ന്തി. അഥ ഖോ തേ ലിച്ഛവീ അങ്ഗുലിം ഫോടേസും – ‘‘ജിതമ്ഹ വത ഭോ അമ്ബകായ, ജിതമ്ഹ വത ഭോ അമ്ബകായാ’’തി. അഥ ഖോ തേ ലിച്ഛവീ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദിത്വാ അനുമോദിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കമിംസു.
൧൬൨. അഥ ഖോ അമ്ബപാലീ ഗണികാ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന സകേ ആരാമേ പണീതം ഖാദനീയം ഭോജനീയം പടിയാദാപെത്വാ ഭഗവതോ കാലം ആരോചാപേസി – ‘‘കാലോ, ഭന്തേ, നിട്ഠിതം ഭത്ത’’ന്തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസെത്വാ പത്തചീവരമാദായ സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേന യേന അമ്ബപാലിയാ ഗണികായ നിവേസനം തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി. അഥ ഖോ അമ്ബപാലീ ഗണികാ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പണീതേന ഖാദനീയേന ഭോജനീയേന സഹത്ഥാ സന്തപ്പേസി സമ്പവാരേസി. അഥ ഖോ അമ്ബപാലീ ഗണികാ ഭഗവന്തം ഭുത്താവിം ഓനീതപത്തപാണിം അഞ്ഞതരം നീചം ആസനം ഗഹെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നാ ഖോ അമ്ബപാലീ ഗണികാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ഇമാഹം, ഭന്തേ, ആരാമം ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി. പടിഗ്ഗഹേസി ഭഗവാ ആരാമം. അഥ ഖോ ഭഗവാ അമ്ബപാലിം ഗണികം ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സെത്വാ സമാദപെത്വാ സമുത്തേജെത്വാ സമ്പഹംസെത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി. തത്രപി സുദം ഭഗവാ വേസാലിയം വിഹരന്തോ അമ്ബപാലിവനേ ഏതദേവ ബഹുലം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മിം കഥം കരോതി – ‘‘ഇതി സീലം, ഇതി സമാധി, ഇതി പഞ്ഞാ. സീലപരിഭാവിതോ സമാധി മഹപ്ഫലോ ഹോതി മഹാനിസംസോ. സമാധിപരിഭാവിതാ പഞ്ഞാ മഹപ്ഫലാ ഹോതി മഹാനിസംസാ. പഞ്ഞാപരിഭാവിതം ചിത്തം സമ്മദേവ ആസവേഹി വിമുച്ചതി, സെയ്യഥിദം – കാമാസവാ, ഭവാസവാ, അവിജ്ജാസവാ’’തി.
വേളുവഗാമവസ്സൂപഗമനം
൧൬൩. അഥ ഖോ ഭഗവാ അമ്ബപാലിവനേ യഥാഭിരന്തം വിഹരിത്വാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ആയാമാനന്ദ, യേന വേളുവഗാമകോ ബേളുവഗാമകോ (സീ॰ പീ॰) തേനുപസങ്കമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസി. അഥ ഖോ ഭഗവാ മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം യേന വേളുവഗാമകോ തദവസരി. തത്ര സുദം ഭഗവാ വേളുവഗാമകേ വിഹരതി. തത്ര ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഏഥ തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, സമന്താ വേസാലിം യഥാമിത്തം യഥാസന്ദിട്ഠം യഥാസമ്ഭത്തം വസ്സം ഉപേഥ ഉപഗച്ഛഥ (സ്യാ॰). അഹം പന ഇധേവ വേളുവഗാമകേ വസ്സം ഉപഗച്ഛാമീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പടിസ്സുത്വാ സമന്താ വേസാലിം യഥാമിത്തം യഥാസന്ദിട്ഠം യഥാസമ്ഭത്തം വസ്സം ഉപഗച്ഛിംസു. ഭഗവാ പന തത്ഥേവ വേളുവഗാമകേ വസ്സം ഉപഗച്ഛി.
൧൬൪. അഥ ഖോ ഭഗവതോ വസ്സൂപഗതസ്സ ഖരോ ആബാധോ ഉപ്പജ്ജി, ബാള്ഹാ വേദനാ വത്തന്തി മാരണന്തികാ. താ സുദം ഭഗവാ സതോ സമ്പജാനോ അധിവാസേസി അവിഹഞ്ഞമാനോ. അഥ ഖോ ഭഗവതോ ഏതദഹോസി – ‘‘ന ഖോ മേതം പതിരൂപം, യ്വാഹം അനാമന്തെത്വാ ഉപട്ഠാകേ അനപലോകെത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിനിബ്ബായെയ്യം. യംനൂനാഹം ഇമം ആബാധം വീരിയേന പടിപണാമെത്വാ ജീവിതസങ്ഖാരം അധിട്ഠായ വിഹരെയ്യ’’ന്തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ തം ആബാധം വീരിയേന പടിപണാമെത്വാ ജീവിതസങ്ഖാരം അധിട്ഠായ വിഹാസി. അഥ ഖോ ഭഗവതോ സോ ആബാധോ പടിപസ്സമ്ഭി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഗിലാനാ വുട്ഠിതോ ഗിലാനവുട്ഠിതോ (സദ്ദനീതി) അചിരവുട്ഠിതോ ഗേലഞ്ഞാ വിഹാരാ നിക്ഖമ്മ വിഹാരപച്ഛായായം പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ദിട്ഠോ മേ, ഭന്തേ, ഭഗവതോ ഫാസു; ദിട്ഠം മേ, ഭന്തേ, ഭഗവതോ ഖമനീയം, അപി ച മേ, ഭന്തേ, മധുരകജാതോ വിയ കായോ. ദിസാപി മേ ന പക്ഖായന്തി; ധമ്മാപി മം ന പടിഭന്തി ഭഗവതോ ഗേലഞ്ഞേന, അപി ച മേ, ഭന്തേ, അഹോസി കാചിദേവ അസ്സാസമത്താ – ‘ന താവ ഭഗവാ പരിനിബ്ബായിസ്സതി, ന യാവ ഭഗവാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ആരബ്ഭ കിഞ്ചിദേവ ഉദാഹരതീ’’’തി.
൧൬൫. ‘‘കിം പനാനന്ദ, ഭിക്ഖുസങ്ഘോ മയി പച്ചാസീസതി പച്ചാസിംസതി (സീ॰ സ്യാ॰)? ദേസിതോ, ആനന്ദ, മയാ ധമ്മോ അനന്തരം അബാഹിരം കരിത്വാ. നത്ഥാനന്ദ, തഥാഗതസ്സ ധമ്മേസു ആചരിയമുട്ഠി. യസ്സ നൂന, ആനന്ദ, ഏവമസ്സ – ‘അഹം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിഹരിസ്സാമീ’തി വാ ‘മമുദ്ദേസികോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ’തി വാ, സോ നൂന, ആനന്ദ, ഭിക്ഖുസങ്ഘം ആരബ്ഭ കിഞ്ചിദേവ ഉദാഹരെയ്യ. തഥാഗതസ്സ ഖോ, ആനന്ദ, ന ഏവം ഹോതി – ‘അഹം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിഹരിസ്സാമീ’തി വാ ‘മമുദ്ദേസികോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ’തി വാ. സകിം കിം (സീ॰ പീ॰), ആനന്ദ, തഥാഗതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ആരബ്ഭ കിഞ്ചിദേവ ഉദാഹരിസ്സതി. അഹം ഖോ പനാനന്ദ, ഏതരഹി ജിണ്ണോ വുദ്ധോ മഹല്ലകോ അദ്ധഗതോ വയോഅനുപ്പത്തോ. ആസീതികോ മേ വയോ വത്തതി. സെയ്യഥാപി, ആനന്ദ, ജജ്ജരസകടം വേഠമിസ്സകേന വേളുമിസ്സകേന (സ്യാ॰), വേഘമിസ്സകേന (പീ॰), വേധമിസ്സകേന, വേഖമിസ്സകേന (ക॰) യാപേതി, ഏവമേവ ഖോ, ആനന്ദ, വേഠമിസ്സകേന മഞ്ഞേ തഥാഗതസ്സ കായോ യാപേതി. യസ്മിം, ആനന്ദ, സമയേ തഥാഗതോ സബ്ബനിമിത്താനം അമനസികാരാ ഏകച്ചാനം വേദനാനം നിരോധാ അനിമിത്തം ചേതോസമാധിം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, ഫാസുതരോ, ആനന്ദ, തസ്മിം സമയേ തഥാഗതസ്സ കായോ ഹോതി. തസ്മാതിഹാനന്ദ, അത്തദീപാ വിഹരഥ അത്തസരണാ അനഞ്ഞസരണാ, ധമ്മദീപാ ധമ്മസരണാ അനഞ്ഞസരണാ. കഥഞ്ചാനന്ദ, ഭിക്ഖു അത്തദീപോ വിഹരതി അത്തസരണോ അനഞ്ഞസരണോ, ധമ്മദീപോ ധമ്മസരണോ അനഞ്ഞസരണോ? ഇധാനന്ദ, ഭിക്ഖു കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി അതാപീ സമ്പജാനോ സതിമാ, വിനെയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സം. വേദനാസു…പേ॰… ചിത്തേ…പേ॰… ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി ആതാപീ സമ്പജാനോ സതിമാ, വിനെയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സം. ഏവം ഖോ, ആനന്ദ, ഭിക്ഖു അത്തദീപോ വിഹരതി അത്തസരണോ അനഞ്ഞസരണോ, ധമ്മദീപോ ധമ്മസരണോ അനഞ്ഞസരണോ . യേ ഹി കേചി, ആനന്ദ, ഏതരഹി വാ മമ വാ അച്ചയേന അത്തദീപാ വിഹരിസ്സന്തി അത്തസരണാ അനഞ്ഞസരണാ, ധമ്മദീപാ ധമ്മസരണാ അനഞ്ഞസരണാ, തമതഗ്ഗേ മേ തേ, ആനന്ദ, ഭിക്ഖൂ ഭവിസ്സന്തി യേ കേചി സിക്ഖാകാമാ’’തി.
ദുതിയഭാണവാരോ.
നിമിത്തോഭാസകഥാ
൧൬൬. അഥ ഖോ ഭഗവാ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസെത്വാ പത്തചീവരമാദായ വേസാലിം പിണ്ഡായ പാവിസി. വേസാലിയം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ഗണ്ഹാഹി, ആനന്ദ, നിസീദനം, യേന ചാപാലം ചേതിയം പാവാലം (ചേതിയം (സ്യാ॰) തേനുപസങ്കമിസ്സാമ ദിവാ വിഹാരായാ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പടിസ്സുത്വാ നിസീദനം ആദായ ഭഗവന്തം പിട്ഠിതോ പിട്ഠിതോ അനുബന്ധി. അഥ ഖോ ഭഗവാ യേന ചാപാലം ചേതിയം തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി. ആയസ്മാപി ഖോ ആനന്ദോ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി.
൧൬൭. ഏകമന്തം നിസിന്നം ഖോ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ഭഗവാ ഏതദവോച – ‘‘രമണീയാ, ആനന്ദ, വേസാലീ, രമണീയം ഉദേനം ചേതിയം, രമണീയം ഗോതമകം ചേതിയം, രമണീയം സത്തമ്ബം സത്തമ്ബകം (പീ॰) ചേതിയം, രമണീയം ബഹുപുത്തം ചേതിയം, രമണീയം സാരന്ദദം ചേതിയം, രമണീയം ചാപാലം ചേതിയം. യസ്സ കസ്സചി, ആനന്ദ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ ഭാവിതാ ബഹുലീകതാ യാനീകതാ വത്ഥുകതാ അനുട്ഠിതാ പരിചിതാ സുസമാരദ്ധാ, സോ ആകങ്ഖമാനോ കപ്പം വാ തിട്ഠെയ്യ കപ്പാവസേസം വാ. തഥാഗതസ്സ ഖോ, ആനന്ദ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ ഭാവിതാ ബഹുലീകതാ യാനീകതാ വത്ഥുകതാ അനുട്ഠിതാ പരിചിതാ സുസമാരദ്ധാ, സോ ആകങ്ഖമാനോ ആകങ്ഖമാനോ (?), ആനന്ദ, തഥാഗതോ കപ്പം വാ തിട്ഠെയ്യ കപ്പാവസേസം വാ’’തി. ഏവമ്പി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതാ ഓളാരികേ നിമിത്തേ കയിരമാനേ ഓളാരികേ ഓഭാസേ കയിരമാനേ നാസക്ഖി പടിവിജ്ഝിതും; ന ഭഗവന്തം യാചി – ‘‘തിട്ഠതു, ഭന്തേ, ഭഗവാ കപ്പം, തിട്ഠതു സുഗതോ കപ്പം ബഹുജനഹിതായ ബഹുജനസുഖായ ലോകാനുകമ്പായ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാന’’ന്തി, യഥാ തം മാരേന പരിയുട്ഠിതചിത്തോ. ദുതിയമ്പി ഖോ ഭഗവാ…പേ॰… തതിയമ്പി ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘രമണീയാ, ആനന്ദ, വേസാലീ, രമണീയം ഉദേനം ചേതിയം, രമണീയം ഗോതമകം ചേതിയം, രമണീയം സത്തമ്ബം ചേതിയം, രമണീയം ബഹുപുത്തം ചേതിയം, രമണീയം സാരന്ദദം ചേതിയം, രമണീയം ചാപാലം ചേതിയം. യസ്സ കസ്സചി, ആനന്ദ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ ഭാവിതാ ബഹുലീകതാ യാനീകതാ വത്ഥുകതാ അനുട്ഠിതാ പരിചിതാ സുസമാരദ്ധാ, സോ ആകങ്ഖമാനോ കപ്പം വാ തിട്ഠെയ്യ കപ്പാവസേസം വാ. തഥാഗതസ്സ ഖോ, ആനന്ദ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ ഭാവിതാ ബഹുലീകതാ യാനീകതാ വത്ഥുകതാ അനുട്ഠിതാ പരിചിതാ സുസമാരദ്ധാ, സോ ആകങ്ഖമാനോ, ആനന്ദ, തഥാഗതോ കപ്പം വാ തിട്ഠെയ്യ കപ്പാവസേസം വാ’’തി. ഏവമ്പി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതാ ഓളാരികേ നിമിത്തേ കയിരമാനേ ഓളാരികേ ഓഭാസേ കയിരമാനേ നാസക്ഖി പടിവിജ്ഝിതും ; ന ഭഗവന്തം യാചി – ‘‘തിട്ഠതു , ഭന്തേ, ഭഗവാ കപ്പം, തിട്ഠതു സുഗതോ കപ്പം ബഹുജനഹിതായ ബഹുജനസുഖായ ലോകാനുകമ്പായ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാന’’ന്തി, യഥാ തം മാരേന പരിയുട്ഠിതചിത്തോ. അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ഗച്ഛ ത്വം, ആനന്ദ, യസ്സദാനി കാലം മഞ്ഞസീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പടിസ്സുത്വാ ഉട്ഠായാസനാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ അവിദൂരേ അഞ്ഞതരസ്മിം രുക്ഖമൂലേ നിസീദി.
മാരയാചനകഥാ
൧൬൮. അഥ ഖോ മാരോ പാപിമാ അചിരപക്കന്തേ ആയസ്മന്തേ ആനന്ദേ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഏകമന്തം ഠിതോ ഖോ മാരോ പാപിമാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘പരിനിബ്ബാതുദാനി, ഭന്തേ, ഭഗവാ, പരിനിബ്ബാതു സുഗതോ, പരിനിബ്ബാനകാലോ ദാനി, ഭന്തേ, ഭഗവതോ. ഭാസിതാ ഖോ പനേസാ, ഭന്തേ, ഭഗവതാ വാചാ – ‘ന താവാഹം, പാപിമ, പരിനിബ്ബായിസ്സാമി, യാവ മേ ഭിക്ഖൂ ന സാവകാ ഭവിസ്സന്തി വിയത്താ വിനീതാ വിസാരദാ ബഹുസ്സുതാ ധമ്മധരാ ധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപന്നാ സാമീചിപ്പടിപന്നാ അനുധമ്മചാരിനോ, സകം ആചരിയകം ഉഗ്ഗഹെത്വാ ആചിക്ഖിസ്സന്തി ദേസെസ്സന്തി പഞ്ഞപെസ്സന്തി പട്ഠപെസ്സന്തി വിവരിസ്സന്തി വിഭജിസ്സന്തി ഉത്താനീ ഉത്താനിം (ക॰), ഉത്താനി (സീ॰ പീ॰) കരിസ്സന്തി, ഉപ്പന്നം പരപ്പവാദം സഹധമ്മേന സുനിഗ്ഗഹിതം നിഗ്ഗഹെത്വാ സപ്പാടിഹാരിയം ധമ്മം ദേസെസ്സന്തീ’തി . ഏതരഹി ഖോ പന, ഭന്തേ, ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ സാവകാ വിയത്താ വിനീതാ വിസാരദാ ബഹുസ്സുതാ ധമ്മധരാ ധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപന്നാ സാമീചിപ്പടിപന്നാ അനുധമ്മചാരിനോ, സകം ആചരിയകം ഉഗ്ഗഹെത്വാ ആചിക്ഖന്തി ദേസെന്തി പഞ്ഞപെന്തി പട്ഠപെന്തി വിവരന്തി വിഭജന്തി ഉത്താനീകരൊന്തി, ഉപ്പന്നം പരപ്പവാദം സഹധമ്മേന സുനിഗ്ഗഹിതം നിഗ്ഗഹെത്വാ സപ്പാടിഹാരിയം ധമ്മം ദേസെന്തി. പരിനിബ്ബാതുദാനി, ഭന്തേ, ഭഗവാ, പരിനിബ്ബാതു സുഗതോ, പരിനിബ്ബാനകാലോദാനി, ഭന്തേ, ഭഗവതോ.
‘‘ഭാസിതാ ഖോ പനേസാ, ഭന്തേ, ഭഗവതാ വാചാ – ‘ന താവാഹം, പാപിമ, പരിനിബ്ബായിസ്സാമി, യാവ മേ ഭിക്ഖുനിയോ ന സാവികാ ഭവിസ്സന്തി വിയത്താ വിനീതാ വിസാരദാ ബഹുസ്സുതാ ധമ്മധരാ ധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപന്നാ സാമീചിപ്പടിപന്നാ അനുധമ്മചാരിനിയോ, സകം ആചരിയകം ഉഗ്ഗഹെത്വാ ആചിക്ഖിസ്സന്തി ദേസെസ്സന്തി പഞ്ഞപെസ്സന്തി പട്ഠപെസ്സന്തി വിവരിസ്സന്തി വിഭജിസ്സന്തി ഉത്താനീകരിസ്സന്തി, ഉപ്പന്നം പരപ്പവാദം സഹധമ്മേന സുനിഗ്ഗഹിതം നിഗ്ഗഹെത്വാ സപ്പാടിഹാരിയം ധമ്മം ദേസെസ്സന്തീ’തി . ഏതരഹി ഖോ പന, ഭന്തേ, ഭിക്ഖുനിയോ ഭഗവതോ സാവികാ വിയത്താ വിനീതാ വിസാരദാ ബഹുസ്സുതാ ധമ്മധരാ ധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപന്നാ സാമീചിപ്പടിപന്നാ അനുധമ്മചാരിനിയോ , സകം ആചരിയകം ഉഗ്ഗഹെത്വാ ആചിക്ഖന്തി ദേസെന്തി പഞ്ഞപെന്തി പട്ഠപെന്തി വിവരന്തി വിഭജന്തി ഉത്താനീകരൊന്തി, ഉപ്പന്നം പരപ്പവാദം സഹധമ്മേന സുനിഗ്ഗഹിതം നിഗ്ഗഹെത്വാ സപ്പാടിഹാരിയം ധമ്മം ദേസെന്തി. പരിനിബ്ബാതുദാനി, ഭന്തേ, ഭഗവാ, പരിനിബ്ബാതു സുഗതോ, പരിനിബ്ബാനകാലോദാനി, ഭന്തേ, ഭഗവതോ.
‘‘ഭാസിതാ ഖോ പനേസാ, ഭന്തേ, ഭഗവതാ വാചാ – ‘ന താവാഹം, പാപിമ, പരിനിബ്ബായിസ്സാമി, യാവ മേ ഉപാസകാ ന സാവകാ ഭവിസ്സന്തി വിയത്താ വിനീതാ വിസാരദാ ബഹുസ്സുതാ ധമ്മധരാ ധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപന്നാ സാമീചിപ്പടിപന്നാ അനുധമ്മചാരിനോ, സകം ആചരിയകം ഉഗ്ഗഹെത്വാ ആചിക്ഖിസ്സന്തി ദേസെസ്സന്തി പഞ്ഞപെസ്സന്തി പട്ഠപെസ്സന്തി വിവരിസ്സന്തി വിഭജിസ്സന്തി ഉത്താനീകരിസ്സന്തി, ഉപ്പന്നം പരപ്പവാദം സഹധമ്മേന സുനിഗ്ഗഹിതം നിഗ്ഗഹെത്വാ സപ്പാടിഹാരിയം ധമ്മം ദേസെസ്സന്തീ’തി. ഏതരഹി ഖോ പന, ഭന്തേ, ഉപാസകാ ഭഗവതോ സാവകാ വിയത്താ വിനീതാ വിസാരദാ ബഹുസ്സുതാ ധമ്മധരാ ധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപന്നാ സാമീചിപ്പടിപന്നാ അനുധമ്മചാരിനോ, സകം ആചരിയകം ഉഗ്ഗഹെത്വാ ആചിക്ഖന്തി ദേസെന്തി പഞ്ഞപെന്തി പട്ഠപെന്തി വിവരന്തി വിഭജന്തി ഉത്താനീകരൊന്തി, ഉപ്പന്നം പരപ്പവാദം സഹധമ്മേന സുനിഗ്ഗഹിതം നിഗ്ഗഹെത്വാ സപ്പാടിഹാരിയം ധമ്മം ദേസെന്തി. പരിനിബ്ബാതുദാനി , ഭന്തേ, ഭഗവാ, പരിനിബ്ബാതു സുഗതോ, പരിനിബ്ബാനകാലോദാനി , ഭന്തേ, ഭഗവതോ.
‘‘ഭാസിതാ ഖോ പനേസാ, ഭന്തേ, ഭഗവതാ വാചാ – ‘ന താവാഹം, പാപിമ പരിനിബ്ബായിസ്സാമി, യാവ മേ ഉപാസികാ ന സാവികാ ഭവിസ്സന്തി വിയത്താ വിനീതാ വിസാരദാ ബഹുസ്സുതാ ധമ്മധരാ ധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപന്നാ സാമീചിപ്പടിപന്നാ അനുധമ്മചാരിനിയോ, സകം ആചരിയകം ഉഗ്ഗഹെത്വാ ആചിക്ഖിസ്സന്തി ദേസെസ്സന്തി പഞ്ഞപെസ്സന്തി പട്ഠപെസ്സന്തി വിവരിസ്സന്തി വിഭജിസ്സന്തി ഉത്താനീകരിസ്സന്തി, ഉപ്പന്നം പരപ്പവാദം സഹധമ്മേന സുനിഗ്ഗഹിതം നിഗ്ഗഹെത്വാ സപ്പാടിഹാരിയം ധമ്മം ദേസെസ്സന്തീ’തി. ഏതരഹി ഖോ പന, ഭന്തേ, ഉപാസികാ ഭഗവതോ സാവികാ വിയത്താ വിനീതാ വിസാരദാ ബഹുസ്സുതാ ധമ്മധരാ ധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപന്നാ സാമീചിപ്പടിപന്നാ അനുധമ്മചാരിനിയോ, സകം ആചരിയകം ഉഗ്ഗഹെത്വാ ആചിക്ഖന്തി ദേസെന്തി പഞ്ഞപെന്തി പട്ഠപെന്തി വിവരന്തി വിഭജന്തി ഉത്താനീകരൊന്തി, ഉപ്പന്നം പരപ്പവാദം സഹധമ്മേന സുനിഗ്ഗഹിതം നിഗ്ഗഹെത്വാ സപ്പാടിഹാരിയം ധമ്മം ദേസെന്തി. പരിനിബ്ബാതുദാനി, ഭന്തേ, ഭഗവാ, പരിനിബ്ബാതു സുഗതോ, പരിനിബ്ബാനകാലോദാനി, ഭന്തേ, ഭഗവതോ.
‘‘ഭാസിതാ ഖോ പനേസാ, ഭന്തേ, ഭഗവതാ വാചാ – ‘ന താവാഹം, പാപിമ, പരിനിബ്ബായിസ്സാമി , യാവ മേ ഇദം ബ്രഹ്മചരിയം ന ഇദ്ധം ചേവ ഭവിസ്സതി ഫീതഞ്ച വിത്ഥാരികം ബാഹുജഞ്ഞം പുഥുഭൂതം യാവ ദേവമനുസ്സേഹി സുപ്പകാസിത’ന്തി. ഏതരഹി ഖോ പന, ഭന്തേ, ഭഗവതോ ബ്രഹ്മചരിയം ഇദ്ധം ചേവ ഫീതഞ്ച വിത്ഥാരികം ബാഹുജഞ്ഞം പുഥുഭൂതം, യാവ ദേവമനുസ്സേഹി സുപ്പകാസിതം. പരിനിബ്ബാതുദാനി, ഭന്തേ, ഭഗവാ, പരിനിബ്ബാതു സുഗതോ, പരിനിബ്ബാനകാലോദാനി, ഭന്തേ, ഭഗവതോ’’തി .
ഏവം വുത്തേ ഭഗവാ മാരം പാപിമന്തം ഏതദവോച – ‘‘അപ്പൊസ്സുക്കോ ത്വം, പാപിമ, ഹോഹി, ന ചിരം തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബാനം ഭവിസ്സതി. ഇതോ തിണ്ണം മാസാനം അച്ചയേന തഥാഗതോ പരിനിബ്ബായിസ്സതീ’’തി.
ആയുസങ്ഖാരഒസ്സജ്ജനം
൧൬൯. അഥ ഖോ ഭഗവാ ചാപാലേ ചേതിയേ സതോ സമ്പജാനോ ആയുസങ്ഖാരം ഒസ്സജി. ഒസ്സട്ഠേ ച ഭഗവതാ ആയുസങ്ഖാരേ മഹാഭൂമിചാലോ അഹോസി ഭിംസനകോ സലോമഹംസോ ലോമഹംസോ (സ്യാ॰), ദേവദുന്ദുഭിയോ ദേവദുദ്രഭിയോ (ക॰) ച ഫലിംസു . അഥ ഖോ ഭഗവാ ഏതമത്ഥം വിദിത്വാ തായം വേലായം ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി –
‘‘തുലമതുലഞ്ച സമ്ഭവം, ഭവസങ്ഖാരമവസ്സജി മുനി;
അജ്ഝത്തരതോ സമാഹിതോ, അഭിന്ദി കവചമിവത്തസമ്ഭവ’’ന്തി.
മഹാഭൂമിചാലഹേതു
൧൭൦. അഥ ഖോ ആയസ്മതോ ആനന്ദസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘അച്ഛരിയം വത ഭോ, അബ്ഭുതം വത ഭോ, മഹാ വതായം ഭൂമിചാലോ; സുമഹാ വതായം ഭൂമിചാലോ ഭിംസനകോ സലോമഹംസോ; ദേവദുന്ദുഭിയോ ച ഫലിംസു. കോ നു ഖോ ഹേതു കോ പച്ചയോ മഹതോ ഭൂമിചാലസ്സ പാതുഭാവായാ’’തി?
അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി, ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘അച്ഛരിയം, ഭന്തേ, അബ്ഭുതം, ഭന്തേ, മഹാ വതായം, ഭന്തേ, ഭൂമിചാലോ; സുമഹാ വതായം , ഭന്തേ, ഭൂമിചാലോ ഭിംസനകോ സലോമഹംസോ; ദേവദുന്ദുഭിയോ ച ഫലിംസു. കോ നു ഖോ, ഭന്തേ , ഹേതു കോ പച്ചയോ മഹതോ ഭൂമിചാലസ്സ പാതുഭാവായാ’’തി?
൧൭൧. ‘‘അട്ഠ ഖോ ഇമേ, ആനന്ദ, ഹേതൂ, അട്ഠ പച്ചയാ മഹതോ ഭൂമിചാലസ്സ പാതുഭാവായ. കതമേ അട്ഠ? അയം, ആനന്ദ, മഹാപഥവീ ഉദകേ പതിട്ഠിതാ, ഉദകം വാതേ പതിട്ഠിതം, വാതോ ആകാസട്ഠോ. ഹോതി ഖോ സോ, ആനന്ദ, സമയോ, യം മഹാവാതാ വായന്തി. മഹാവാതാ വായന്താ ഉദകം കമ്പെന്തി. ഉദകം കമ്പിതം പഥവിം കമ്പേതി. അയം പഠമോ ഹേതു പഠമോ പച്ചയോ മഹതോ ഭൂമിചാലസ്സ പാതുഭാവായ.
‘‘പുന ചപരം, ആനന്ദ, സമണോ വാ ഹോതി ബ്രാഹ്മണോ വാ ഇദ്ധിമാ ചേതോവസിപ്പത്തോ, ദേവോ വാ മഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവോ, തസ്സ പരിത്താ പഥവീസഞ്ഞാ ഭാവിതാ ഹോതി, അപ്പമാണാ ആപോസഞ്ഞാ. സോ ഇമം പഥവിം കമ്പേതി സങ്കമ്പേതി സമ്പകമ്പേതി സമ്പവേധേതി. അയം ദുതിയോ ഹേതു ദുതിയോ പച്ചയോ മഹതോ ഭൂമിചാലസ്സ പാതുഭാവായ.
‘‘പുന ചപരം, ആനന്ദ, യദാ ബോധിസത്തോ തുസിതകായാ ചവിത്വാ സതോ സമ്പജാനോ മാതുകുച്ഛിം ഒക്കമതി, തദായം പഥവീ കമ്പതി സങ്കമ്പതി സമ്പകമ്പതി സമ്പവേധതി. അയം തതിയോ ഹേതു തതിയോ പച്ചയോ മഹതോ ഭൂമിചാലസ്സ പാതുഭാവായ.
‘‘പുന ചപരം, ആനന്ദ, യദാ ബോധിസത്തോ സതോ സമ്പജാനോ മാതുകുച്ഛിസ്മാ നിക്ഖമതി, തദായം പഥവീ കമ്പതി സങ്കമ്പതി സമ്പകമ്പതി സമ്പവേധതി. അയം ചതുത്ഥോ ഹേതു ചതുത്ഥോ പച്ചയോ മഹതോ ഭൂമിചാലസ്സ പാതുഭാവായ.
‘‘പുന ചപരം, ആനന്ദ, യദാ തഥാഗതോ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝതി, തദായം പഥവീ കമ്പതി സങ്കമ്പതി സമ്പകമ്പതി സമ്പവേധതി. അയം പഞ്ചമോ ഹേതു പഞ്ചമോ പച്ചയോ മഹതോ ഭൂമിചാലസ്സ പാതുഭാവായ.
‘‘പുന ചപരം, ആനന്ദ, യദാ തഥാഗതോ അനുത്തരം ധമ്മചക്കം പവത്തേതി, തദായം പഥവീ കമ്പതി സങ്കമ്പതി സമ്പകമ്പതി സമ്പവേധതി. അയം ഛട്ഠോ ഹേതു ഛട്ഠോ പച്ചയോ മഹതോ ഭൂമിചാലസ്സ പാതുഭാവായ.
‘‘പുന ചപരം, ആനന്ദ, യദാ തഥാഗതോ സതോ സമ്പജാനോ ആയുസങ്ഖാരം ഒസ്സജ്ജതി, തദായം പഥവീ കമ്പതി സങ്കമ്പതി സമ്പകമ്പതി സമ്പവേധതി. അയം സത്തമോ ഹേതു സത്തമോ പച്ചയോ മഹതോ ഭൂമിചാലസ്സ പാതുഭാവായ.
‘‘പുന ചപരം, ആനന്ദ, യദാ തഥാഗതോ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായതി, തദായം പഥവീ കമ്പതി സങ്കമ്പതി സമ്പകമ്പതി സമ്പവേധതി. അയം അട്ഠമോ ഹേതു അട്ഠമോ പച്ചയോ മഹതോ ഭൂമിചാലസ്സ പാതുഭാവായ. ഇമേ ഖോ, ആനന്ദ, അട്ഠ ഹേതൂ, അട്ഠ പച്ചയാ മഹതോ ഭൂമിചാലസ്സ പാതുഭാവായാ’’തി.
അട്ഠ പരിസാ
൧൭൨. ‘‘അട്ഠ ഖോ ഇമാ, ആനന്ദ, പരിസാ. കതമാ അട്ഠ? ഖത്തിയപരിസാ, ബ്രാഹ്മണപരിസാ, ഗഹപതിപരിസാ, സമണപരിസാ, ചാതുമഹാരാജികപരിസാ ചാതുമ്മഹാരാജികപരിസാ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰), താവതിംസപരിസാ, മാരപരിസാ, ബ്രഹ്മപരിസാ. അഭിജാനാമി ഖോ പനാഹം, ആനന്ദ , അനേകസതം ഖത്തിയപരിസം ഉപസങ്കമിതാ. തത്രപി മയാ സന്നിസിന്നപുബ്ബം ചേവ സല്ലപിതപുബ്ബഞ്ച സാകച്ഛാ ച സമാപജ്ജിതപുബ്ബാ . തത്ഥ യാദിസകോ തേസം വണ്ണോ ഹോതി, താദിസകോ മയ്ഹം വണ്ണോ ഹോതി. യാദിസകോ തേസം സരോ ഹോതി, താദിസകോ മയ്ഹം സരോ ഹോതി. ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സേമി സമാദപേമി സമുത്തേജേമി സമ്പഹംസേമി. ഭാസമാനഞ്ച മം ന ജാനന്തി – ‘കോ നു ഖോ അയം ഭാസതി ദേവോ വാ മനുസ്സോ വാ’തി? ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സെത്വാ സമാദപെത്വാ സമുത്തേജെത്വാ സമ്പഹംസെത്വാ അന്തരധായാമി. അന്തരഹിതഞ്ച മം ന ജാനന്തി – ‘കോ നു ഖോ അയം അന്തരഹിതോ ദേവോ വാ മനുസ്സോ വാ’തി? അഭിജാനാമി ഖോ പനാഹം, ആനന്ദ, അനേകസതം ബ്രാഹ്മണപരിസം…പേ॰… ഗഹപതിപരിസം… സമണപരിസം… ചാതുമഹാരാജികപരിസം… താവതിംസപരിസം… മാരപരിസം… ബ്രഹ്മപരിസം ഉപസങ്കമിതാ. തത്രപി മയാ സന്നിസിന്നപുബ്ബം ചേവ സല്ലപിതപുബ്ബഞ്ച സാകച്ഛാ ച സമാപജ്ജിതപുബ്ബാ. തത്ഥ യാദിസകോ തേസം വണ്ണോ ഹോതി, താദിസകോ മയ്ഹം വണ്ണോ ഹോതി. യാദിസകോ തേസം സരോ ഹോതി, താദിസകോ മയ്ഹം സരോ ഹോതി. ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സേമി സമാദപേമി സമുത്തേജേമി സമ്പഹംസേമി. ഭാസമാനഞ്ച മം ന ജാനന്തി – ‘കോ നു ഖോ അയം ഭാസതി ദേവോ വാ മനുസ്സോ വാ’തി? ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സെത്വാ സമാദപെത്വാ സമുത്തേജെത്വാ സമ്പഹംസെത്വാ അന്തരധായാമി. അന്തരഹിതഞ്ച മം ന ജാനന്തി – ‘കോ നു ഖോ അയം അന്തരഹിതോ ദേവോ വാ മനുസ്സോ വാ’തി? ഇമാ ഖോ, ആനന്ദ, അട്ഠ പരിസാ.
അട്ഠ അഭിഭായതനാനി
൧൭൩. ‘‘അട്ഠ ഖോ ഇമാനി, ആനന്ദ, അഭിഭായതനാനി. കതമാനി അട്ഠ ? അജ്ഝത്തം രൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി പരിത്താനി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനി. ‘താനി അഭിഭുയ്യ ജാനാമി പസ്സാമീ’തി ഏവംസഞ്ഞീ ഹോതി. ഇദം പഠമം അഭിഭായതനം.
‘‘അജ്ഝത്തം രൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി അപ്പമാണാനി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനി. ‘താനി അഭിഭുയ്യ ജാനാമി പസ്സാമീ’തി ഏവംസഞ്ഞീ ഹോതി. ഇദം ദുതിയം അഭിഭായതനം.
‘‘അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി പരിത്താനി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനി. ‘താനി അഭിഭുയ്യ ജാനാമി പസ്സാമീ’തി ഏവംസഞ്ഞീ ഹോതി. ഇദം തതിയം അഭിഭായതനം.
‘‘അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി അപ്പമാണാനി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനി. ‘താനി അഭിഭുയ്യ ജാനാമി പസ്സാമീ’തി ഏവംസഞ്ഞീ ഹോതി. ഇദം ചതുത്ഥം അഭിഭായതനം.
‘‘അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി നീലാനി നീലവണ്ണാനി നീലനിദസ്സനാനി നീലനിഭാസാനി. സെയ്യഥാപി നാമ ഉമാപുപ്ഫം നീലം നീലവണ്ണം നീലനിദസ്സനം നീലനിഭാസം. സെയ്യഥാ വാ പന തം വത്ഥം ബാരാണസെയ്യകം ഉഭതോഭാഗവിമട്ഠം നീലം നീലവണ്ണം നീലനിദസ്സനം നീലനിഭാസം. ഏവമേവ അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി നീലാനി നീലവണ്ണാനി നീലനിദസ്സനാനി നീലനിഭാസാനി. ‘താനി അഭിഭുയ്യ ജാനാമി പസ്സാമീ’തി ഏവംസഞ്ഞീ ഹോതി. ഇദം പഞ്ചമം അഭിഭായതനം.
‘‘അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി പീതാനി പീതവണ്ണാനി പീതനിദസ്സനാനി പീതനിഭാസാനി. സെയ്യഥാപി നാമ കണികാരപുപ്ഫം പീതം പീതവണ്ണം പീതനിദസ്സനം പീതനിഭാസം. സെയ്യഥാ വാ പന തം വത്ഥം ബാരാണസെയ്യകം ഉഭതോഭാഗവിമട്ഠം പീതം പീതവണ്ണം പീതനിദസ്സനം പീതനിഭാസം. ഏവമേവ അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി പീതാനി പീതവണ്ണാനി പീതനിദസ്സനാനി പീതനിഭാസാനി. ‘താനി അഭിഭുയ്യ ജാനാമി പസ്സാമീ’തി ഏവംസഞ്ഞീ ഹോതി. ഇദം ഛട്ഠം അഭിഭായതനം.
‘‘അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി ലോഹിതകാനി ലോഹിതകവണ്ണാനി ലോഹിതകനിദസ്സനാനി ലോഹിതകനിഭാസാനി. സെയ്യഥാപി നാമ ബന്ധുജീവകപുപ്ഫം ലോഹിതകം ലോഹിതകവണ്ണം ലോഹിതകനിദസ്സനം ലോഹിതകനിഭാസം. സെയ്യഥാ വാ പന തം വത്ഥം ബാരാണസെയ്യകം ഉഭതോഭാഗവിമട്ഠം ലോഹിതകം ലോഹിതകവണ്ണം ലോഹിതകനിദസ്സനം ലോഹിതകനിഭാസം. ഏവമേവ അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി ലോഹിതകാനി ലോഹിതകവണ്ണാനി ലോഹിതകനിദസ്സനാനി ലോഹിതകനിഭാസാനി. ‘താനി അഭിഭുയ്യ ജാനാമി പസ്സാമീ’തി ഏവംസഞ്ഞീ ഹോതി. ഇദം സത്തമം അഭിഭായതനം.
‘‘അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി ഓദാതാനി ഓദാതവണ്ണാനി ഓദാതനിദസ്സനാനി ഓദാതനിഭാസാനി. സെയ്യഥാപി നാമ ഓസധിതാരകാ ഓദാതാ ഓദാതവണ്ണാ ഓദാതനിദസ്സനാ ഓദാതനിഭാസാ. സെയ്യഥാ വാ പന തം വത്ഥം ബാരാണസെയ്യകം ഉഭതോഭാഗവിമട്ഠം ഓദാതം ഓദാതവണ്ണം ഓദാതനിദസ്സനം ഓദാതനിഭാസം. ഏവമേവ അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി ഓദാതാനി ഓദാതവണ്ണാനി ഓദാതനിദസ്സനാനി ഓദാതനിഭാസാനി. ‘താനി അഭിഭുയ്യ ജാനാമി പസ്സാമീ’തി ഏവംസഞ്ഞീ ഹോതി. ഇദം അട്ഠമം അഭിഭായതനം . ഇമാനി ഖോ, ആനന്ദ, അട്ഠ അഭിഭായതനാനി.
അട്ഠ വിമൊക്ഖാ
൧൭൪. ‘‘അട്ഠ ഖോ ഇമേ, ആനന്ദ, വിമൊക്ഖാ. കതമേ അട്ഠ? രൂപീ രൂപാനി പസ്സതി, അയം പഠമോ വിമൊക്ഖോ. അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി, അയം ദുതിയോ വിമൊക്ഖോ. സുഭന്തേവ അധിമുത്തോ ഹോതി, അയം തതിയോ വിമൊക്ഖോ. സബ്ബസോ രൂപസഞ്ഞാനം സമതിക്കമാ പടിഘസഞ്ഞാനം അത്ഥങ്ഗമാ നാനത്തസഞ്ഞാനം അമനസികാരാ ‘അനന്തോ ആകാസോ’തി ആകാസാനഞ്ചായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, അയം ചതുത്ഥോ വിമൊക്ഖോ. സബ്ബസോ ആകാസാനഞ്ചായതനം സമതിക്കമ്മ ‘അനന്തം വിഞ്ഞാണ’ന്തി വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, അയം പഞ്ചമോ വിമൊക്ഖോ. സബ്ബസോ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം സമതിക്കമ്മ ‘നത്ഥി കിഞ്ചീ’തി ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, അയം ഛട്ഠോ വിമൊക്ഖോ. സബ്ബസോ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം സമതിക്കമ്മ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. അയം സത്തമോ വിമൊക്ഖോ. സബ്ബസോ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം സമതിക്കമ്മ സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, അയം അട്ഠമോ വിമൊക്ഖോ. ഇമേ ഖോ, ആനന്ദ, അട്ഠ വിമൊക്ഖാ.
൧൭൫. ‘‘ഏകമിദാഹം , ആനന്ദ, സമയം ഉരുവേലായം വിഹരാമി നജ്ജാ നേരഞ്ജരായ തീരേ അജപാലനിഗ്രോധേ പഠമാഭിസമ്ബുദ്ധോ. അഥ ഖോ, ആനന്ദ, മാരോ പാപിമാ യേനാഹം തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഏകമന്തം ഠിതോ ഖോ, ആനന്ദ, മാരോ പാപിമാ മം ഏതദവോച – ‘പരിനിബ്ബാതുദാനി, ഭന്തേ, ഭഗവാ; പരിനിബ്ബാതു സുഗതോ, പരിനിബ്ബാനകാലോദാനി, ഭന്തേ, ഭഗവതോ’തി. ഏവം വുത്തേ അഹം, ആനന്ദ, മാരം പാപിമന്തം ഏതദവോചം –
‘‘‘ന താവാഹം, പാപിമ, പരിനിബ്ബായിസ്സാമി, യാവ മേ ഭിക്ഖൂ ന സാവകാ ഭവിസ്സന്തി വിയത്താ വിനീതാ വിസാരദാ ബഹുസ്സുതാ ധമ്മധരാ ധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപന്നാ സാമീചിപ്പടിപന്നാ അനുധമ്മചാരിനോ, സകം ആചരിയകം ഉഗ്ഗഹെത്വാ ആചിക്ഖിസ്സന്തി ദേസെസ്സന്തി പഞ്ഞപെസ്സന്തി പട്ഠപെസ്സന്തി വിവരിസ്സന്തി വിഭജിസ്സന്തി ഉത്താനീകരിസ്സന്തി, ഉപ്പന്നം പരപ്പവാദം സഹധമ്മേന സുനിഗ്ഗഹിതം നിഗ്ഗഹെത്വാ സപ്പാടിഹാരിയം ധമ്മം ദേസെസ്സന്തി.
‘‘‘ന താവാഹം, പാപിമ, പരിനിബ്ബായിസ്സാമി, യാവ മേ ഭിക്ഖുനിയോ ന സാവികാ ഭവിസ്സന്തി വിയത്താ വിനീതാ വിസാരദാ ബഹുസ്സുതാ ധമ്മധരാ ധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപന്നാ സാമീചിപ്പടിപന്നാ അനുധമ്മചാരിനിയോ, സകം ആചരിയകം ഉഗ്ഗഹെത്വാ ആചിക്ഖിസ്സന്തി ദേസെസ്സന്തി പഞ്ഞപെസ്സന്തി പട്ഠപെസ്സന്തി വിവരിസ്സന്തി വിഭജിസ്സന്തി ഉത്താനീകരിസ്സന്തി, ഉപ്പന്നം പരപ്പവാദം സഹധമ്മേന സുനിഗ്ഗഹിതം നിഗ്ഗഹെത്വാ സപ്പാടിഹാരിയം ധമ്മം ദേസെസ്സന്തി.
‘‘‘ന താവാഹം, പാപിമ, പരിനിബ്ബായിസ്സാമി, യാവ മേ ഉപാസകാ ന സാവകാ ഭവിസ്സന്തി വിയത്താ വിനീതാ വിസാരദാ ബഹുസ്സുതാ ധമ്മധരാ ധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപന്നാ സാമീചിപ്പടിപന്നാ അനുധമ്മചാരിനോ, സകം ആചരിയകം ഉഗ്ഗഹെത്വാ ആചിക്ഖിസ്സന്തി ദേസെസ്സന്തി പഞ്ഞപെസ്സന്തി പട്ഠപെസ്സന്തി വിവരിസ്സന്തി വിഭജിസ്സന്തി ഉത്താനീകരിസ്സന്തി, ഉപ്പന്നം പരപ്പവാദം സഹധമ്മേന സുനിഗ്ഗഹിതം നിഗ്ഗഹെത്വാ സപ്പാടിഹാരിയം ധമ്മം ദേസെസ്സന്തി.
‘‘‘ന താവാഹം, പാപിമ, പരിനിബ്ബായിസ്സാമി, യാവ മേ ഉപാസികാ ന സാവികാ ഭവിസ്സന്തി വിയത്താ വിനീതാ വിസാരദാ ബഹുസ്സുതാ ധമ്മധരാ ധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപന്നാ സാമീചിപ്പടിപന്നാ അനുധമ്മചാരിനിയോ, സകം ആചരിയകം ഉഗ്ഗഹെത്വാ ആചിക്ഖിസ്സന്തി ദേസെസ്സന്തി പഞ്ഞപെസ്സന്തി പട്ഠപെസ്സന്തി വിവരിസ്സന്തി വിഭജിസ്സന്തി ഉത്താനീകരിസ്സന്തി, ഉപ്പന്നം പരപ്പവാദം സഹധമ്മേന സുനിഗ്ഗഹിതം നിഗ്ഗഹെത്വാ സപ്പാടിഹാരിയം ധമ്മം ദേസെസ്സന്തി.
‘‘‘ന താവാഹം, പാപിമ, പരിനിബ്ബായിസ്സാമി, യാവ മേ ഇദം ബ്രഹ്മചരിയം ന ഇദ്ധഞ്ചേവ ഭവിസ്സതി ഫീതഞ്ച വിത്ഥാരികം ബാഹുജഞ്ഞം പുഥുഭൂതം യാവ ദേവമനുസ്സേഹി സുപ്പകാസിത’ന്തി.
൧൭൬. ‘‘ഇദാനേവ ഖോ, ആനന്ദ, അജ്ജ ചാപാലേ ചേതിയേ മാരോ പാപിമാ യേനാഹം തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഏകമന്തം ഠിതോ ഖോ, ആനന്ദ, മാരോ പാപിമാ മം ഏതദവോച – ‘പരിനിബ്ബാതുദാനി, ഭന്തേ, ഭഗവാ, പരിനിബ്ബാതു സുഗതോ, പരിനിബ്ബാനകാലോദാനി, ഭന്തേ, ഭഗവതോ. ഭാസിതാ ഖോ പനേസാ, ഭന്തേ, ഭഗവതാ വാചാ – ‘‘ന താവാഹം, പാപിമ , പരിനിബ്ബായിസ്സാമി , യാവ മേ ഭിക്ഖൂ ന സാവകാ ഭവിസ്സന്തി…പേ॰… യാവ മേ ഭിക്ഖുനിയോ ന സാവികാ ഭവിസ്സന്തി…പേ॰… യാവ മേ ഉപാസകാ ന സാവകാ ഭവിസ്സന്തി…പേ॰… യാവ മേ ഉപാസികാ ന സാവികാ ഭവിസ്സന്തി…പേ॰… യാവ മേ ഇദം ബ്രഹ്മചരിയം ന ഇദ്ധഞ്ചേവ ഭവിസ്സതി ഫീതഞ്ച വിത്ഥാരികം ബാഹുജഞ്ഞം പുഥുഭൂതം, യാവ ദേവമനുസ്സേഹി സുപ്പകാസിത’’ന്തി. ഏതരഹി ഖോ പന, ഭന്തേ, ഭഗവതോ ബ്രഹ്മചരിയം ഇദ്ധഞ്ചേവ ഫീതഞ്ച വിത്ഥാരികം ബാഹുജഞ്ഞം പുഥുഭൂതം, യാവ ദേവമനുസ്സേഹി സുപ്പകാസിതം. പരിനിബ്ബാതുദാനി, ഭന്തേ, ഭഗവാ, പരിനിബ്ബാതു സുഗതോ, പരിനിബ്ബാനകാലോദാനി, ഭന്തേ, ഭഗവതോ’തി.
൧൭൭. ‘‘ഏവം വുത്തേ, അഹം, ആനന്ദ, മാരം പാപിമന്തം ഏതദവോചം – ‘അപ്പൊസ്സുക്കോ ത്വം, പാപിമ, ഹോഹി, നചിരം തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബാനം ഭവിസ്സതി. ഇതോ തിണ്ണം മാസാനം അച്ചയേന തഥാഗതോ പരിനിബ്ബായിസ്സതീ’തി. ഇദാനേവ ഖോ, ആനന്ദ, അജ്ജ ചാപാലേ ചേതിയേ തഥാഗതേന സതേന സമ്പജാനേന ആയുസങ്ഖാരോ ഒസ്സട്ഠോ’’തി.
ആനന്ദയാചനകഥാ
൧൭൮. ഏവം വുത്തേ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘തിട്ഠതു, ഭന്തേ, ഭഗവാ കപ്പം, തിട്ഠതു സുഗതോ കപ്പം ബഹുജനഹിതായ ബഹുജനസുഖായ ലോകാനുകമ്പായ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാന’’ന്തി.
‘‘അലംദാനി, ആനന്ദ. മാ തഥാഗതം യാചി, അകാലോദാനി, ആനന്ദ, തഥാഗതം യാചനായാ’’തി. ദുതിയമ്പി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ…പേ॰… തതിയമ്പി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘തിട്ഠതു, ഭന്തേ, ഭഗവാ കപ്പം, തിട്ഠതു സുഗതോ കപ്പം ബഹുജനഹിതായ ബഹുജനസുഖായ ലോകാനുകമ്പായ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാന’’ന്തി.
‘‘സദ്ദഹസി ത്വം, ആനന്ദ, തഥാഗതസ്സ ബോധി’’ന്തി? ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’. ‘‘അഥ കിഞ്ചരഹി ത്വം, ആനന്ദ, തഥാഗതം യാവതതിയകം അഭിനിപ്പീളേസീ’’തി? ‘‘സമ്മുഖാ മേതം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സുതം സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം – ‘യസ്സ കസ്സചി, ആനന്ദ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ ഭാവിതാ ബഹുലീകതാ യാനീകതാ വത്ഥുകതാ അനുട്ഠിതാ പരിചിതാ സുസമാരദ്ധാ, സോ ആകങ്ഖമാനോ കപ്പം വാ തിട്ഠെയ്യ കപ്പാവസേസം വാ. തഥാഗതസ്സ ഖോ, ആനന്ദ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ ഭാവിതാ ബഹുലീകതാ യാനീകതാ വത്ഥുകതാ അനുട്ഠിതാ പരിചിതാ സുസമാരദ്ധാ. സോ ആകങ്ഖമാനോ, ആനന്ദ, തഥാഗതോ കപ്പം വാ തിട്ഠെയ്യ കപ്പാവസേസം വാ’’’തി. ‘‘സദ്ദഹസി ത്വം, ആനന്ദാ’’തി? ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’. ‘‘തസ്മാതിഹാനന്ദ, തുയ്ഹേവേതം ദുക്കടം, തുയ്ഹേവേതം അപരദ്ധം, യം ത്വം തഥാഗതേന ഏവം ഓളാരികേ നിമിത്തേ കയിരമാനേ ഓളാരികേ ഓഭാസേ കയിരമാനേ നാസക്ഖി പടിവിജ്ഝിതും, ന തഥാഗതം യാചി – ‘തിട്ഠതു, ഭന്തേ, ഭഗവാ കപ്പം, തിട്ഠതു സുഗതോ കപ്പം ബഹുജനഹിതായ ബഹുജനസുഖായ ലോകാനുകമ്പായ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാന’’ന്തി. സചേ ത്വം, ആനന്ദ, തഥാഗതം യാചെയ്യാസി, ദ്വേവ തേ വാചാ തഥാഗതോ പടിക്ഖിപെയ്യ, അഥ തതിയകം അധിവാസെയ്യ. തസ്മാതിഹാനന്ദ, തുയ്ഹേവേതം ദുക്കടം, തുയ്ഹേവേതം അപരദ്ധം.
൧൭൯. ‘‘ഏകമിദാഹം, ആനന്ദ, സമയം രാജഗഹേ വിഹരാമി ഗിജ്ഝകൂടേ പബ്ബതേ. തത്രാപി ഖോ താഹം, ആനന്ദ, ആമന്തേസിം – ‘രമണീയം, ആനന്ദ, രാജഗഹം, രമണീയോ, ആനന്ദ, ഗിജ്ഝകൂടോ പബ്ബതോ. യസ്സ കസ്സചി, ആനന്ദ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ ഭാവിതാ ബഹുലീകതാ യാനീകതാ വത്ഥുകതാ അനുട്ഠിതാ പരിചിതാ സുസമാരദ്ധാ, സോ ആകങ്ഖമാനോ കപ്പം വാ തിട്ഠെയ്യ കപ്പാവസേസം വാ. തഥാഗതസ്സ ഖോ, ആനന്ദ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ ഭാവിതാ ബഹുലീകതാ യാനീകതാ വത്ഥുകതാ അനുട്ഠിതാ പരിചിതാ സുസമാരദ്ധാ, സോ ആകങ്ഖമാനോ, ആനന്ദ, തഥാഗതോ കപ്പം വാ തിട്ഠെയ്യ കപ്പാവസേസം വാ’തി. ഏവമ്പി ഖോ ത്വം, ആനന്ദ, തഥാഗതേന ഓളാരികേ നിമിത്തേ കയിരമാനേ ഓളാരികേ ഓഭാസേ കയിരമാനേ നാസക്ഖി പടിവിജ്ഝിതും, ന തഥാഗതം യാചി – ‘തിട്ഠതു, ഭന്തേ, ഭഗവാ കപ്പം, തിട്ഠതു സുഗതോ കപ്പം ബഹുജനഹിതായ ബഹുജനസുഖായ ലോകാനുകമ്പായ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാന’ന്തി. സചേ ത്വം, ആനന്ദ, തഥാഗതം യാചെയ്യാസി, ദ്വേ തേ വാചാ തഥാഗതോ പടിക്ഖിപെയ്യ, അഥ തതിയകം അധിവാസെയ്യ. തസ്മാതിഹാനന്ദ, തുയ്ഹേവേതം ദുക്കടം, തുയ്ഹേവേതം അപരദ്ധം.
൧൮൦. ‘‘ഏകമിദാഹം, ആനന്ദ, സമയം തത്ഥേവ രാജഗഹേ വിഹരാമി ഗോതമനിഗ്രോധേ…പേ॰… തത്ഥേവ രാജഗഹേ വിഹരാമി ചോരപപാതേ… തത്ഥേവ രാജഗഹേ വിഹരാമി വേഭാരപസ്സേ സത്തപണ്ണിഗുഹായം… തത്ഥേവ രാജഗഹേ വിഹരാമി ഇസിഗിലിപസ്സേ കാളസിലായം… തത്ഥേവ രാജഗഹേ വിഹരാമി സീതവനേ സപ്പസൊണ്ഡികപബ്ഭാരേ… തത്ഥേവ രാജഗഹേ വിഹരാമി തപോദാരാമേ… തത്ഥേവ രാജഗഹേ വിഹരാമി വേളുവനേ കലന്ദകനിവാപേ… തത്ഥേവ രാജഗഹേ വിഹരാമി ജീവകമ്ബവനേ… തത്ഥേവ രാജഗഹേ വിഹരാമി മദ്ദകുച്ഛിസ്മിം മിഗദായേ തത്രാപി ഖോ താഹം, ആനന്ദ, ആമന്തേസിം – ‘രമണീയം, ആനന്ദ, രാജഗഹം, രമണീയോ ഗിജ്ഝകൂടോ പബ്ബതോ, രമണീയോ ഗോതമനിഗ്രോധോ, രമണീയോ ചോരപപാതോ, രമണീയാ വേഭാരപസ്സേ സത്തപണ്ണിഗുഹാ, രമണീയാ ഇസിഗിലിപസ്സേ കാളസിലാ, രമണീയോ സീതവനേ സപ്പസൊണ്ഡികപബ്ഭാരോ , രമണീയോ തപോദാരാമോ, രമണീയോ വേളുവനേ കലന്ദകനിവാപോ, രമണീയം ജീവകമ്ബവനം, രമണീയോ മദ്ദകുച്ഛിസ്മിം മിഗദായോ. യസ്സ കസ്സചി, ആനന്ദ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ ഭാവിതാ ബഹുലീകതാ യാനീകതാ വത്ഥുകതാ അനുട്ഠിതാ പരിചിതാ സുസമാരദ്ധാ…പേ॰… ആകങ്ഖമാനോ, ആനന്ദ, തഥാഗതോ കപ്പം വാ തിട്ഠെയ്യ കപ്പാവസേസം വാ’തി. ഏവമ്പി ഖോ ത്വം, ആനന്ദ, തഥാഗതേന ഓളാരികേ നിമിത്തേ കയിരമാനേ ഓളാരികേ ഓഭാസേ കയിരമാനേ നാസക്ഖി പടിവിജ്ഝിതും, ന തഥാഗതം യാചി – ‘തിട്ഠതു, ഭന്തേ, ഭഗവാ കപ്പം, തിട്ഠതു സുഗതോ കപ്പം ബഹുജനഹിതായ ബഹുജനസുഖായ ലോകാനുകമ്പായ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാന’ന്തി. സചേ ത്വം, ആനന്ദ, തഥാഗതം യാചെയ്യാസി, ദ്വേവ തേ വാചാ തഥാഗതോ പടിക്ഖിപെയ്യ, അഥ തതിയകം അധിവാസെയ്യ. തസ്മാതിഹാനന്ദ, തുയ്ഹേവേതം ദുക്കടം, തുയ്ഹേവേതം അപരദ്ധം.
൧൮൧. ‘‘ഏകമിദാഹം, ആനന്ദ, സമയം ഇധേവ വേസാലിയം വിഹരാമി ഉദേനേ ചേതിയേ. തത്രാപി ഖോ താഹം, ആനന്ദ, ആമന്തേസിം – ‘രമണീയാ, ആനന്ദ, വേസാലീ, രമണീയം ഉദേനം ചേതിയം. യസ്സ കസ്സചി, ആനന്ദ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ ഭാവിതാ ബഹുലീകതാ യാനീകതാ വത്ഥുകതാ അനുട്ഠിതാ പരിചിതാ സുസമാരദ്ധാ, സോ ആകങ്ഖമാനോ കപ്പം വാ തിട്ഠെയ്യ കപ്പാവസേസം വാ. തഥാഗതസ്സ ഖോ, ആനന്ദ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ ഭാവിതാ ബഹുലീകതാ യാനീകതാ വത്ഥുകതാ അനുട്ഠിതാ പരിചിതാ സുസമാരദ്ധാ, സോ ആകങ്ഖമാനോ, ആനന്ദ, തഥാഗതോ കപ്പം വാ തിട്ഠെയ്യ കപ്പാവസേസം വാ’തി. ഏവമ്പി ഖോ ത്വം, ആനന്ദ, തഥാഗതേന ഓളാരികേ നിമിത്തേ കയിരമാനേ ഓളാരികേ ഓഭാസേ കയിരമാനേ നാസക്ഖി പടിവിജ്ഝിതും, ന തഥാഗതം യാചി – ‘തിട്ഠതു, ഭന്തേ, ഭഗവാ കപ്പം, തിട്ഠതു സുഗതോ കപ്പം ബഹുജനഹിതായ ബഹുജനസുഖായ ലോകാനുകമ്പായ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാന’ന്തി. സചേ ത്വം, ആനന്ദ, തഥാഗതം യാചെയ്യാസി, ദ്വേവ തേ വാചാ തഥാഗതോ പടിക്ഖിപെയ്യ, അഥ തതിയകം അധിവാസെയ്യ, തസ്മാതിഹാനന്ദ, തുയ്ഹേവേതം ദുക്കടം, തുയ്ഹേവേതം അപരദ്ധം.
൧൮൨. ‘‘ഏകമിദാഹം , ആനന്ദ, സമയം ഇധേവ വേസാലിയം വിഹരാമി ഗോതമകേ ചേതിയേ …പേ॰… ഇധേവ വേസാലിയം വിഹരാമി സത്തമ്ബേ ചേതിയേ… ഇധേവ വേസാലിയം വിഹരാമി ബഹുപുത്തേ ചേതിയേ… ഇധേവ വേസാലിയം വിഹരാമി സാരന്ദദേ ചേതിയേ… ഇദാനേവ ഖോ താഹം, ആനന്ദ, അജ്ജ ചാപാലേ ചേതിയേ ആമന്തേസിം – ‘രമണീയാ, ആനന്ദ, വേസാലീ, രമണീയം ഉദേനം ചേതിയം, രമണീയം ഗോതമകം ചേതിയം, രമണീയം സത്തമ്ബം ചേതിയം, രമണീയം ബഹുപുത്തം ചേതിയം, രമണീയം സാരന്ദദം ചേതിയം, രമണീയം ചാപാലം ചേതിയം. യസ്സ കസ്സചി, ആനന്ദ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ ഭാവിതാ ബഹുലീകതാ യാനീകതാ വത്ഥുകതാ അനുട്ഠിതാ പരിചിതാ സുസമാരദ്ധാ, സോ ആകങ്ഖമാനോ കപ്പം വാ തിട്ഠെയ്യ കപ്പാവസേസം വാ. തഥാഗതസ്സ ഖോ, ആനന്ദ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ ഭാവിതാ ബഹുലീകതാ യാനീകതാ വത്ഥുകതാ അനുട്ഠിതാ പരിചിതാ സുസമാരദ്ധാ, സോ ആകങ്ഖമാനോ, ആനന്ദ, തഥാഗതോ കപ്പം വാ തിട്ഠെയ്യ കപ്പാവസേസം വാ’തി. ഏവമ്പി ഖോ ത്വം, ആനന്ദ, തഥാഗതേന ഓളാരികേ നിമിത്തേ കയിരമാനേ ഓളാരികേ ഓഭാസേ കയിരമാനേ നാസക്ഖി പടിവിജ്ഝിതും, ന തഥാഗതം യാചി – ‘തിട്ഠതു ഭഗവാ കപ്പം, തിട്ഠതു സുഗതോ കപ്പം ബഹുജനഹിതായ ബഹുജനസുഖായ ലോകാനുകമ്പായ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാന’ന്തി. സചേ ത്വം, ആനന്ദ, തഥാഗതം യാചെയ്യാസി, ദ്വേവ തേ വാചാ തഥാഗതോ പടിക്ഖിപെയ്യ, അഥ തതിയകം അധിവാസെയ്യ. തസ്മാതിഹാനന്ദ, തുയ്ഹേവേതം ദുക്കടം, തുയ്ഹേവേതം അപരദ്ധം.
൧൮൩. ‘‘നനു ഏതം ഏവം (സ്യാ॰ പീ॰), ആനന്ദ, മയാ പടികച്ചേവ പടിഗച്ചേവ (സീ॰ പീ॰) അക്ഖാതം – ‘സബ്ബേഹേവ പിയേഹി മനാപേഹി നാനാഭാവോ വിനാഭാവോ അഞ്ഞഥാഭാവോ. തം കുതെത്ഥ, ആനന്ദ, ലബ്ഭാ, യം തം ജാതം ഭൂതം സങ്ഖതം പലോകധമ്മം, തം വത മാ പലുജ്ജീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി’. യം ഖോ പനേതം, ആനന്ദ, തഥാഗതേന ചത്തം വന്തം മുത്തം പഹീനം പടിനിസ്സട്ഠം ഒസ്സട്ഠോ ആയുസങ്ഖാരോ, ഏകംസേന വാചാ ഭാസിതാ – ‘ന ചിരം തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബാനം ഭവിസ്സതി. ഇതോ തിണ്ണം മാസാനം അച്ചയേന തഥാഗതോ പരിനിബ്ബായിസ്സതീ’തി. തഞ്ച തം വചനം (സീ॰) തഥാഗതോ ജീവിതഹേതു പുന പച്ചാവമിസ്സതീതി പച്ചാഗമിസ്സതീതി (സ്യാ॰ ക॰) നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. ആയാമാനന്ദ, യേന മഹാവനം കൂടാഗാരസാലാ തേനുപസങ്കമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസി.
അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മതാ ആനന്ദേന സദ്ധിം യേന മഹാവനം കൂടാഗാരസാലാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ഗച്ഛ ത്വം, ആനന്ദ, യാവതികാ ഭിക്ഖൂ വേസാലിം ഉപനിസ്സായ വിഹരന്തി, തേ സബ്ബേ ഉപട്ഠാനസാലായം സന്നിപാതേഹീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പടിസ്സുത്വാ യാവതികാ ഭിക്ഖൂ വേസാലിം ഉപനിസ്സായ വിഹരന്തി, തേ സബ്ബേ ഉപട്ഠാനസാലായം സന്നിപാതെത്വാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഏകമന്തം ഠിതോ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘സന്നിപതിതോ, ഭന്തേ, ഭിക്ഖുസങ്ഘോ, യസ്സദാനി, ഭന്തേ, ഭഗവാ കാലം മഞ്ഞതീ’’തി.
൧൮൪. അഥ ഖോ ഭഗവാ യേനുപട്ഠാനസാലാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി. നിസജ്ജ ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘തസ്മാതിഹ, ഭിക്ഖവേ, യേ തേ മയാ ധമ്മാ അഭിഞ്ഞാ ദേസിതാ, തേ വോ സാധുകം ഉഗ്ഗഹെത്വാ ആസേവിതബ്ബാ ഭാവേതബ്ബാ ബഹുലീകാതബ്ബാ, യഥയിദം ബ്രഹ്മചരിയം അദ്ധനിയം അസ്സ ചിരട്ഠിതികം, തദസ്സ ബഹുജനഹിതായ ബഹുജനസുഖായ ലോകാനുകമ്പായ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാനം. കതമേ ച തേ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ മയാ അഭിഞ്ഞാ ദേസിതാ, യേ വോ സാധുകം ഉഗ്ഗഹെത്വാ ആസേവിതബ്ബാ ഭാവേതബ്ബാ ബഹുലീകാതബ്ബാ, യഥയിദം ബ്രഹ്മചരിയം അദ്ധനിയം അസ്സ ചിരട്ഠിതികം, തദസ്സ ബഹുജനഹിതായ ബഹുജനസുഖായ ലോകാനുകമ്പായ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാനം. സെയ്യഥിദം – ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി പഞ്ച ബലാനി സത്ത ബൊജ്ഝങ്ഗാ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ. ഇമേ ഖോ തേ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ മയാ അഭിഞ്ഞാ ദേസിതാ, യേ വോ സാധുകം ഉഗ്ഗഹെത്വാ ആസേവിതബ്ബാ ഭാവേതബ്ബാ ബഹുലീകാതബ്ബാ, യഥയിദം ബ്രഹ്മചരിയം അദ്ധനിയം അസ്സ ചിരട്ഠിതികം, തദസ്സ ബഹുജനഹിതായ ബഹുജനസുഖായ ലോകാനുകമ്പായ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാന’’ന്തി.
൧൮൫. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഹന്ദദാനി, ഭിക്ഖവേ, ആമന്തയാമി വോ, വയധമ്മാ സങ്ഖാരാ, അപ്പമാദേന സമ്പാദേഥ. നചിരം തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബാനം ഭവിസ്സതി. ഇതോ തിണ്ണം മാസാനം അച്ചയേന തഥാഗതോ പരിനിബ്ബായിസ്സതീ’’തി. ഇദമവോച ഭഗവാ, ഇദം വത്വാന സുഗതോ അഥാപരം ഏതദവോച സത്ഥാ ഇതോ പരം സ്യാമപൊത്ഥകേ ഏവംപി പാഠോ ദിസ്സതി –§ദഹരാപി ച യേ വുദ്ധാ, യേ ബാലാ യേ ച പണ്ഡിതാ.§അഡ്ഢാചേവ ദലിദ്ദാ ച, സബ്ബേ മച്ചുപരായനാ.§യഥാപി കുമ്ഭകാരസ്സ, കതം മത്തികഭാജനം.§ഖുദ്ദകഞ്ച മഹന്തഞ്ച, യഞ്ച പക്കം യഞ്ച ആമകം.§സബ്ബം ഭേദപരിയന്തം, ഏവം മച്ചാന ജീവിതം.§അഥാപരം ഏതദവോച സത്ഥാ. –
‘‘പരിപക്കോ വയോ മയ്ഹം, പരിത്തം മമ ജീവിതം;
പഹായ വോ ഗമിസ്സാമി, കതം മേ സരണമത്തനോ.
‘‘അപ്പമത്താ സതീമന്തോ, സുസീലാ ഹോഥ ഭിക്ഖവോ;
സുസമാഹിതസങ്കപ്പാ, സചിത്തമനുരക്ഖഥ.
‘‘യോ ഇമസ്മിം ധമ്മവിനയേ, അപ്പമത്തോ വിഹസ്സതി;
പഹായ ജാതിസംസാരം, ദുക്ഖസ്സന്തം കരിസ്സതീ’’തി വിഹരിസ്സതി (സ്യാ॰), വിഹെസ്സതി (സീ॰).
തതിയോ ഭാണവാരോ.
നാഗാപലോകിതം
൧൮൬. അഥ ഖോ ഭഗവാ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസെത്വാ പത്തചീവരമാദായ വേസാലിം പിണ്ഡായ പാവിസി. വേസാലിയം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപ്പടിക്കന്തോ നാഗാപലോകിതം വേസാലിം അപലോകെത്വാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ഇദം പച്ഛിമകം, ആനന്ദ, തഥാഗതസ്സ വേസാലിയാ ദസ്സനം ഭവിസ്സതി. ആയാമാനന്ദ, യേന ഭണ്ഡഗാമോ ഭണ്ഡുഗാമോ (ക॰) തേനുപസങ്കമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസി.
അഥ ഖോ ഭഗവാ മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം യേന ഭണ്ഡഗാമോ തദവസരി. തത്ര സുദം ഭഗവാ ഭണ്ഡഗാമേ വിഹരതി. തത്ര ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ചതുന്നം, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാനം അനനുബോധാ അപ്പടിവേധാ ഏവമിദം ദീഘമദ്ധാനം സന്ധാവിതം സംസരിതം മമഞ്ചേവ തുമ്ഹാകഞ്ച. കതമേസം ചതുന്നം? അരിയസ്സ, ഭിക്ഖവേ, സീലസ്സ അനനുബോധാ അപ്പടിവേധാ ഏവമിദം ദീഘമദ്ധാനം സന്ധാവിതം സംസരിതം മമം ചേവ തുമ്ഹാകഞ്ച. അരിയസ്സ, ഭിക്ഖവേ, സമാധിസ്സ അനനുബോധാ അപ്പടിവേധാ ഏവമിദം ദീഘമദ്ധാനം സന്ധാവിതം സംസരിതം മമം ചേവ തുമ്ഹാകഞ്ച. അരിയായ, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ഞായ അനനുബോധാ അപ്പടിവേധാ ഏവമിദം ദീഘമദ്ധാനം സന്ധാവിതം സംസരിതം മമം ചേവ തുമ്ഹാകഞ്ച. അരിയായ, ഭിക്ഖവേ, വിമുത്തിയാ അനനുബോധാ അപ്പടിവേധാ ഏവമിദം ദീഘമദ്ധാനം സന്ധാവിതം സംസരിതം മമം ചേവ തുമ്ഹാകഞ്ച. തയിദം, ഭിക്ഖവേ, അരിയം സീലം അനുബുദ്ധം പടിവിദ്ധം, അരിയോ സമാധി അനുബുദ്ധോ പടിവിദ്ധോ, അരിയാ പഞ്ഞാ അനുബുദ്ധാ പടിവിദ്ധാ, അരിയാ വിമുത്തി അനുബുദ്ധാ പടിവിദ്ധാ, ഉച്ഛിന്നാ ഭവതണ്ഹാ, ഖീണാ ഭവനെത്തി, നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ’’തി. ഇദമവോച ഭഗവാ, ഇദം വത്വാന സുഗതോ അഥാപരം ഏതദവോച സത്ഥാ –
‘‘സീലം സമാധി പഞ്ഞാ ച, വിമുത്തി ച അനുത്തരാ;
അനുബുദ്ധാ ഇമേ ധമ്മാ, ഗോതമേന യസസ്സിനാ.
‘‘ഇതി ബുദ്ധോ അഭിഞ്ഞായ, ധമ്മമക്ഖാസി ഭിക്ഖുനം;
ദുക്ഖസ്സന്തകരോ സത്ഥാ, ചക്ഖുമാ പരിനിബ്ബുതോ’’തി.
തത്രാപി സുദം ഭഗവാ ഭണ്ഡഗാമേ വിഹരന്തോ ഏതദേവ ബഹുലം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മിം കഥം കരോതി – ‘‘ഇതി സീലം, ഇതി സമാധി, ഇതി പഞ്ഞാ. സീലപരിഭാവിതോ സമാധി മഹപ്ഫലോ ഹോതി മഹാനിസംസോ. സമാധിപരിഭാവിതാ പഞ്ഞാ മഹപ്ഫലാ ഹോതി മഹാനിസംസാ. പഞ്ഞാപരിഭാവിതം ചിത്തം സമ്മദേവ ആസവേഹി വിമുച്ചതി, സെയ്യഥിദം – കാമാസവാ, ഭവാസവാ, അവിജ്ജാസവാ’’തി.
ചതുമഹാപദേസകഥാ
൧൮൭. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഭണ്ഡഗാമേ യഥാഭിരന്തം വിഹരിത്വാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ആയാമാനന്ദ, യേന ഹത്ഥിഗാമോ, യേന അമ്ബഗാമോ, യേന ജമ്ബുഗാമോ, യേന ഭോഗനഗരം തേനുപസങ്കമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസി. അഥ ഖോ ഭഗവാ മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം യേന ഭോഗനഗരം തദവസരി. തത്ര സുദം ഭഗവാ ഭോഗനഗരേ വിഹരതി ആനന്ദേ സാനന്ദരേ (ക॰) ചേതിയേ. തത്ര ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, മഹാപദേസേ ദേസെസ്സാമി, തം സുണാഥ, സാധുകം മനസികരോഥ, ഭാസിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഏവം , ഭന്തേ’’തി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച –
൧൮൮. ‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഏവം വദെയ്യ – ‘സമ്മുഖാ മേതം, ആവുസോ, ഭഗവതോ സുതം സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം, അയം ധമ്മോ അയം വിനയോ ഇദം സത്ഥുസാസന’ന്തി. തസ്സ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ ഭാസിതം നേവ അഭിനന്ദിതബ്ബം നപ്പടിക്കോസിതബ്ബം. അനഭിനന്ദിത്വാ അപ്പടിക്കോസിത്വാ താനി പദബ്യഞ്ജനാനി സാധുകം ഉഗ്ഗഹെത്വാ സുത്തേ ഓസാരേതബ്ബാനി ഓതാരേതബ്ബാനി, വിനയേ സന്ദസ്സേതബ്ബാനി. താനി ചേ സുത്തേ ഓസാരിയമാനാനി ഓതാരിയമാനാനി വിനയേ സന്ദസ്സിയമാനാനി ന ചേവ സുത്തേ ഓസരന്തി ഓതരന്തി (സീ॰ പീ॰ അ॰ നി॰ ൪.൧൮൦, ന ച വിനയേ സന്ദിസ്സന്തി, നിട്ഠമെത്ഥ ഗന്തബ്ബം – ‘അദ്ധാ, ഇദം ന ചേവ തസ്സ ഭഗവതോ വചനം; ഇമസ്സ ച ഭിക്ഖുനോ ദുഗ്ഗഹിത’ന്തി. ഇതിഹേതം, ഭിക്ഖവേ, ഛഡ്ഡെയ്യാഥ. താനി ചേ സുത്തേ ഓസാരിയമാനാനി വിനയേ സന്ദസ്സിയമാനാനി സുത്തേ ചേവ ഓസരന്തി, വിനയേ ച സന്ദിസ്സന്തി, നിട്ഠമെത്ഥ ഗന്തബ്ബം – ‘അദ്ധാ, ഇദം തസ്സ ഭഗവതോ വചനം; ഇമസ്സ ച ഭിക്ഖുനോ സുഗ്ഗഹിത’ന്തി. ഇദം, ഭിക്ഖവേ, പഠമം മഹാപദേസം ധാരെയ്യാഥ.
‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഏവം വദെയ്യ – ‘അമുകസ്മിം നാമ ആവാസേ സങ്ഘോ വിഹരതി സഥേരോ സപാമൊക്ഖോ. തസ്സ മേ സങ്ഘസ്സ സമ്മുഖാ സുതം സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം, അയം ധമ്മോ അയം വിനയോ ഇദം സത്ഥുസാസന’ന്തി. തസ്സ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ ഭാസിതം നേവ അഭിനന്ദിതബ്ബം നപ്പടിക്കോസിതബ്ബം. അനഭിനന്ദിത്വാ അപ്പടിക്കോസിത്വാ താനി പദബ്യഞ്ജനാനി സാധുകം ഉഗ്ഗഹെത്വാ സുത്തേ ഓസാരേതബ്ബാനി, വിനയേ സന്ദസ്സേതബ്ബാനി. താനി ചേ സുത്തേ ഓസാരിയമാനാനി വിനയേ സന്ദസ്സിയമാനാനി ന ചേവ സുത്തേ ഓസരന്തി, ന ച വിനയേ സന്ദിസ്സന്തി, നിട്ഠമെത്ഥ ഗന്തബ്ബം – ‘അദ്ധാ, ഇദം ന ചേവ തസ്സ ഭഗവതോ വചനം; തസ്സ ച സങ്ഘസ്സ ദുഗ്ഗഹിത’ന്തി. ഇതിഹേതം, ഭിക്ഖവേ, ഛഡ്ഡെയ്യാഥ. താനി ചേ സുത്തേ ഓസാരിയമാനാനി വിനയേ സന്ദസ്സിയമാനാനി സുത്തേ ചേവ ഓസരന്തി വിനയേ ച സന്ദിസ്സന്തി, നിട്ഠമെത്ഥ ഗന്തബ്ബം – ‘അദ്ധാ , ഇദം തസ്സ ഭഗവതോ വചനം; തസ്സ ച സങ്ഘസ്സ സുഗ്ഗഹിത’ന്തി. ഇദം, ഭിക്ഖവേ, ദുതിയം മഹാപദേസം ധാരെയ്യാഥ.
‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഏവം വദെയ്യ – ‘അമുകസ്മിം നാമ ആവാസേ സമ്ബഹുലാ ഥേരാ ഭിക്ഖൂ വിഹരന്തി ബഹുസ്സുതാ ആഗതാഗമാ ധമ്മധരാ വിനയധരാ മാതികാധരാ. തേസം മേ ഥേരാനം സമ്മുഖാ സുതം സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം – അയം ധമ്മോ അയം വിനയോ ഇദം സത്ഥുസാസന’ന്തി. തസ്സ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ ഭാസിതം നേവ അഭിനന്ദിതബ്ബം…പേ॰… ന ച വിനയേ സന്ദിസ്സന്തി, നിട്ഠമെത്ഥ ഗന്തബ്ബം – ‘അദ്ധാ, ഇദം ന ചേവ തസ്സ ഭഗവതോ വചനം; തേസഞ്ച ഥേരാനം ദുഗ്ഗഹിത’ന്തി. ഇതിഹേതം, ഭിക്ഖവേ, ഛഡ്ഡെയ്യാഥ. താനി ചേ സുത്തേ ഓസാരിയമാനാനി…പേ॰… വിനയേ ച സന്ദിസ്സന്തി, നിട്ഠമെത്ഥ ഗന്തബ്ബം – ‘അദ്ധാ, ഇദം തസ്സ ഭഗവതോ വചനം; തേസഞ്ച ഥേരാനം സുഗ്ഗഹിത’ന്തി. ഇദം, ഭിക്ഖവേ, തതിയം മഹാപദേസം ധാരെയ്യാഥ.
‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഏവം വദെയ്യ – ‘അമുകസ്മിം നാമ ആവാസേ ഏകോ ഥേരോ ഭിക്ഖു വിഹരതി ബഹുസ്സുതോ ആഗതാഗമോ ധമ്മധരോ വിനയധരോ മാതികാധരോ. തസ്സ മേ ഥേരസ്സ സമ്മുഖാ സുതം സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം – അയം ധമ്മോ അയം വിനയോ ഇദം സത്ഥുസാസന’ന്തി. തസ്സ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ ഭാസിതം നേവ അഭിനന്ദിതബ്ബം നപ്പടിക്കോസിതബ്ബം. അനഭിനന്ദിത്വാ അപ്പടിക്കോസിത്വാ താനി പദബ്യഞ്ജനാനി സാധുകം ഉഗ്ഗഹെത്വാ സുത്തേ ഓസാരിതബ്ബാനി, വിനയേ സന്ദസ്സേതബ്ബാനി. താനി ചേ സുത്തേ ഓസാരിയമാനാനി വിനയേ സന്ദസ്സിയമാനാനി ന ചേവ സുത്തേ ഓസരന്തി, ന ച വിനയേ സന്ദിസ്സന്തി, നിട്ഠമെത്ഥ ഗന്തബ്ബം – ‘അദ്ധാ, ഇദം ന ചേവ തസ്സ ഭഗവതോ വചനം; തസ്സ ച ഥേരസ്സ ദുഗ്ഗഹിത’ന്തി. ഇതിഹേതം, ഭിക്ഖവേ, ഛഡ്ഡെയ്യാഥ. താനി ച സുത്തേ ഓസാരിയമാനാനി വിനയേ സന്ദസ്സിയമാനാനി സുത്തേ ചേവ ഓസരന്തി, വിനയേ ച സന്ദിസ്സന്തി , നിട്ഠമെത്ഥ ഗന്തബ്ബം – ‘അദ്ധാ , ഇദം തസ്സ ഭഗവതോ വചനം; തസ്സ ച ഥേരസ്സ സുഗ്ഗഹിത’ന്തി. ഇദം, ഭിക്ഖവേ, ചതുത്ഥം മഹാപദേസം ധാരെയ്യാഥ. ഇമേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ചത്താരോ മഹാപദേസേ ധാരെയ്യാഥാ’’തി.
തത്രപി സുദം ഭഗവാ ഭോഗനഗരേ വിഹരന്തോ ആനന്ദേ ചേതിയേ ഏതദേവ ബഹുലം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മിം കഥം കരോതി – ‘‘ഇതി സീലം, ഇതി സമാധി, ഇതി പഞ്ഞാ. സീലപരിഭാവിതോ സമാധി മഹപ്ഫലോ ഹോതി മഹാനിസംസോ . സമാധിപരിഭാവിതാ പഞ്ഞാ മഹപ്ഫലാ ഹോതി മഹാനിസംസാ. പഞ്ഞാപരിഭാവിതം ചിത്തം സമ്മദേവ ആസവേഹി വിമുച്ചതി, സെയ്യഥിദം – കാമാസവാ, ഭവാസവാ, അവിജ്ജാസവാ’’തി.
കമ്മാരപുത്തചുന്ദവത്ഥു
൧൮൯. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഭോഗനഗരേ യഥാഭിരന്തം വിഹരിത്വാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ആയാമാനന്ദ, യേന പാവാ തേനുപസങ്കമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസി. അഥ ഖോ ഭഗവാ മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം യേന പാവാ തദവസരി. തത്ര സുദം ഭഗവാ പാവായം വിഹരതി ചുന്ദസ്സ കമ്മാരപുത്തസ്സ അമ്ബവനേ. അസ്സോസി ഖോ ചുന്ദോ കമ്മാരപുത്തോ – ‘‘ഭഗവാ കിര പാവം അനുപ്പത്തോ, പാവായം വിഹരതി മയ്ഹം അമ്ബവനേ’’തി. അഥ ഖോ ചുന്ദോ കമ്മാരപുത്തോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നം ഖോ ചുന്ദം കമ്മാരപുത്തം ഭഗവാ ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സേസി സമാദപേസി സമുത്തേജേസി സമ്പഹംസേസി. അഥ ഖോ ചുന്ദോ കമ്മാരപുത്തോ ഭഗവതാ ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സിതോ സമാദപിതോ സമുത്തേജിതോ സമ്പഹംസിതോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘അധിവാസേതു മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ സ്വാതനായ ഭത്തം സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേനാ’’തി. അധിവാസേസി ഭഗവാ തുണ്ഹീഭാവേന. അഥ ഖോ ചുന്ദോ കമ്മാരപുത്തോ ഭഗവതോ അധിവാസനം വിദിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കാമി.
അഥ ഖോ ചുന്ദോ കമ്മാരപുത്തോ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന സകേ നിവേസനേ പണീതം ഖാദനീയം ഭോജനീയം പടിയാദാപെത്വാ പഹൂതഞ്ച സൂകരമദ്ദവം ഭഗവതോ കാലം ആരോചാപേസി – ‘‘കാലോ, ഭന്തേ, നിട്ഠിതം ഭത്ത’’ന്തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസെത്വാ പത്തചീവരമാദായ സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേന യേന ചുന്ദസ്സ കമ്മാരപുത്തസ്സ നിവേസനം തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി. നിസജ്ജ ഖോ ഭഗവാ ചുന്ദം കമ്മാരപുത്തം ആമന്തേസി – ‘‘യം തേ, ചുന്ദ, സൂകരമദ്ദവം പടിയത്തം, തേന മം പരിവിസ. യം പനഞ്ഞം ഖാദനീയം ഭോജനീയം പടിയത്തം, തേന ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിവിസാ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ചുന്ദോ കമ്മാരപുത്തോ ഭഗവതോ പടിസ്സുത്വാ യം അഹോസി സൂകരമദ്ദവം പടിയത്തം, തേന ഭഗവന്തം പരിവിസി. യം പനഞ്ഞം ഖാദനീയം ഭോജനീയം പടിയത്തം , തേന ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിവിസി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ചുന്ദം കമ്മാരപുത്തം ആമന്തേസി – ‘‘യം തേ, ചുന്ദ, സൂകരമദ്ദവം അവസിട്ഠം, തം സൊബ്ഭേ നിഖണാഹി. നാഹം തം, ചുന്ദ, പസ്സാമി സദേവകേ ലോകേ സമാരകേ സബ്രഹ്മകേ സസ്സമണബ്രാഹ്മണിയാ പജായ സദേവമനുസ്സായ, യസ്സ തം പരിഭുത്തം സമ്മാ പരിണാമം ഗച്ഛെയ്യ അഞ്ഞത്ര തഥാഗതസ്സാ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ചുന്ദോ കമ്മാരപുത്തോ ഭഗവതോ പടിസ്സുത്വാ യം അഹോസി സൂകരമദ്ദവം അവസിട്ഠം, തം സൊബ്ഭേ നിഖണിത്വാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നം ഖോ ചുന്ദം കമ്മാരപുത്തം ഭഗവാ ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സെത്വാ സമാദപെത്വാ സമുത്തേജെത്വാ സമ്പഹംസെത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി.
൧൯൦. അഥ ഖോ ഭഗവതോ ചുന്ദസ്സ കമ്മാരപുത്തസ്സ ഭത്തം ഭുത്താവിസ്സ ഖരോ ആബാധോ ഉപ്പജ്ജി, ലോഹിതപക്ഖന്ദികാ പബാള്ഹാ വേദനാ വത്തന്തി മാരണന്തികാ. താ സുദം ഭഗവാ സതോ സമ്പജാനോ അധിവാസേസി അവിഹഞ്ഞമാനോ. അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ആയാമാനന്ദ, യേന കുസിനാരാ തേനുപസങ്കമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസി.
ചുന്ദസ്സ ഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ, കമ്മാരസ്സാതി മേ സുതം;
ആബാധം സമ്ഫുസീ ധീരോ, പബാള്ഹം മാരണന്തികം.
ഭുത്തസ്സ ച സൂകരമദ്ദവേന,
ബ്യാധിപ്പബാള്ഹോ ഉദപാദി സത്ഥുനോ;
വിരേചമാനോ വിരിച്ചമാനോ (സീ॰ സ്യാ॰ ക॰), വിരിഞ്ചമാനോ (?) ഭഗവാ അവോച,
ഗച്ഛാമഹം കുസിനാരം നഗരന്തി.
പാനീയാഹരണം
൧൯൧. അഥ ഖോ ഭഗവാ മഗ്ഗാ ഒക്കമ്മ യേന അഞ്ഞതരം രുക്ഖമൂലം തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ഇങ്ഘ മേ ത്വം, ആനന്ദ, ചതുഗ്ഗുണം സങ്ഘാടിം പഞ്ഞപേഹി, കിലന്തൊസ്മി, ആനന്ദ, നിസീദിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പടിസ്സുത്വാ ചതുഗ്ഗുണം സങ്ഘാടിം പഞ്ഞപേസി. നിസീദി ഭഗവാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ. നിസജ്ജ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ഇങ്ഘ മേ ത്വം, ആനന്ദ, പാനീയം ആഹര, പിപാസിതൊസ്മി, ആനന്ദ, പിവിസ്സാമീ’’തി. ഏവം വുത്തേ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ഇദാനി, ഭന്തേ, പഞ്ചമത്താനി സകടസതാനി അതിക്കന്താനി, തം ചക്കച്ഛിന്നം ഉദകം പരിത്തം ലുളിതം ആവിലം സന്ദതി. അയം, ഭന്തേ, കകുധാ കകുഥാ (സീ॰ പീ॰) നദീ അവിദൂരേ അച്ഛോദകാ സാതോദകാ സീതോദകാ സേതോദകാ സേതകാ (സീ॰) സുപ്പതിത്ഥാ രമണീയാ. എത്ഥ ഭഗവാ പാനീയഞ്ച പിവിസ്സതി, ഗത്താനി ച സീതീ സീതം (സീ॰ പീ॰ ക॰) കരിസ്സതീ’’തി.
ദുതിയമ്പി ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ഇങ്ഘ മേ ത്വം, ആനന്ദ, പാനീയം ആഹര, പിപാസിതൊസ്മി, ആനന്ദ, പിവിസ്സാമീ’’തി. ദുതിയമ്പി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ഇദാനി, ഭന്തേ, പഞ്ചമത്താനി സകടസതാനി അതിക്കന്താനി, തം ചക്കച്ഛിന്നം ഉദകം പരിത്തം ലുളിതം ആവിലം സന്ദതി. അയം, ഭന്തേ, കകുധാ നദീ അവിദൂരേ അച്ഛോദകാ സാതോദകാ സീതോദകാ സേതോദകാ സുപ്പതിത്ഥാ രമണീയാ. എത്ഥ ഭഗവാ പാനീയഞ്ച പിവിസ്സതി, ഗത്താനി ച സീതീകരിസ്സതീ’’തി.
തതിയമ്പി ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ഇങ്ഘ മേ ത്വം, ആനന്ദ, പാനീയം ആഹര, പിപാസിതൊസ്മി, ആനന്ദ, പിവിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പടിസ്സുത്വാ പത്തം ഗഹെത്വാ യേന സാ നദികാ തേനുപസങ്കമി. അഥ ഖോ സാ നദികാ ചക്കച്ഛിന്നാ പരിത്താ ലുളിതാ ആവിലാ സന്ദമാനാ, ആയസ്മന്തേ ആനന്ദേ ഉപസങ്കമന്തേ അച്ഛാ വിപ്പസന്നാ അനാവിലാ സന്ദിത്ഥ സന്ദതി (സ്യാ॰). അഥ ഖോ ആയസ്മതോ ആനന്ദസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘അച്ഛരിയം വത, ഭോ, അബ്ഭുതം വത, ഭോ, തഥാഗതസ്സ മഹിദ്ധികതാ മഹാനുഭാവതാ. അയഞ്ഹി സാ നദികാ ചക്കച്ഛിന്നാ പരിത്താ ലുളിതാ ആവിലാ സന്ദമാനാ മയി ഉപസങ്കമന്തേ അച്ഛാ വിപ്പസന്നാ അനാവിലാ സന്ദതീ’’തി. പത്തേന പാനീയം ആദായ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘അച്ഛരിയം, ഭന്തേ, അബ്ഭുതം, ഭന്തേ, തഥാഗതസ്സ മഹിദ്ധികതാ മഹാനുഭാവതാ. ഇദാനി സാ ഭന്തേ നദികാ ചക്കച്ഛിന്നാ പരിത്താ ലുളിതാ ആവിലാ സന്ദമാനാ മയി ഉപസങ്കമന്തേ അച്ഛാ വിപ്പസന്നാ അനാവിലാ സന്ദിത്ഥ. പിവതു ഭഗവാ പാനീയം പിവതു സുഗതോ പാനീയ’’ന്തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ പാനീയം അപായി.
പുക്കുസമല്ലപുത്തവത്ഥു
൧൯൨. തേന രോഖോ പന സമയേന പുക്കുസോ മല്ലപുത്തോ ആളാരസ്സ കാലാമസ്സ സാവകോ കുസിനാരായ പാവം അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപ്പന്നോ ഹോതി. അദ്ദസാ ഖോ പുക്കുസോ മല്ലപുത്തോ ഭഗവന്തം അഞ്ഞതരസ്മിം രുക്ഖമൂലേ നിസിന്നം. ദിസ്വാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ പുക്കുസോ മല്ലപുത്തോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘അച്ഛരിയം, ഭന്തേ, അബ്ഭുതം, ഭന്തേ, സന്തേന വത, ഭന്തേ, പബ്ബജിതാ വിഹാരേന വിഹരന്തി. ഭൂതപുബ്ബം, ഭന്തേ , ആളാരോ കാലാമോ അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപ്പന്നോ മഗ്ഗാ ഒക്കമ്മ അവിദൂരേ അഞ്ഞതരസ്മിം രുക്ഖമൂലേ ദിവാവിഹാരം നിസീദി. അഥ ഖോ, ഭന്തേ, പഞ്ചമത്താനി സകടസതാനി ആളാരം കാലാമം നിസ്സായ നിസ്സായ അതിക്കമിംസു. അഥ ഖോ, ഭന്തേ, അഞ്ഞതരോ പുരിസോ തസ്സ സകടസത്ഥസ്സ സകടസതസ്സ (ക॰) പിട്ഠിതോ പിട്ഠിതോ ആഗച്ഛന്തോ യേന ആളാരോ കാലാമോ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ആളാരം കാലാമം ഏതദവോച – ‘അപി, ഭന്തേ, പഞ്ചമത്താനി സകടസതാനി അതിക്കന്താനി അദ്ദസാ’തി? ‘ന ഖോ അഹം, ആവുസോ, അദ്ദസ’ന്തി. ‘കിം പന, ഭന്തേ, സദ്ദം അസ്സോസീ’തി? ‘ന ഖോ അഹം, ആവുസോ, സദ്ദം അസ്സോസി’ന്തി. ‘കിം പന, ഭന്തേ, സുത്തോ അഹോസീ’തി? ‘ന ഖോ അഹം, ആവുസോ, സുത്തോ അഹോസി’ന്തി. ‘കിം പന, ഭന്തേ, സഞ്ഞീ അഹോസീ’തി? ‘ഏവമാവുസോ’തി. ‘സോ ത്വം, ഭന്തേ, സഞ്ഞീ സമാനോ ജാഗരോ പഞ്ചമത്താനി സകടസതാനി നിസ്സായ നിസ്സായ അതിക്കന്താനി നേവ അദ്ദസ, ന പന സദ്ദം അസ്സോസി; അപിസു അപി ഹി (സീ॰ സ്യാ॰ പീ॰) തേ, ഭന്തേ, സങ്ഘാടി രജേന ഓകിണ്ണാ’തി? ‘ഏവമാവുസോ’തി. അഥ ഖോ, ഭന്തേ, തസ്സ പുരിസസ്സ ഏതദഹോസി – ‘അച്ഛരിയം വത ഭോ, അബ്ഭുതം വത ഭോ, സന്തേന വത ഭോ പബ്ബജിതാ വിഹാരേന വിഹരന്തി. യത്ര ഹി നാമ സഞ്ഞീ സമാനോ ജാഗരോ പഞ്ചമത്താനി സകടസതാനി നിസ്സായ നിസ്സായ അതിക്കന്താനി നേവ ദക്ഖതി, ന പന സദ്ദം സൊസ്സതീ’തി! ആളാരേ കാലാമേ ഉളാരം പസാദം പവേദെത്വാ പക്കാമീ’’തി.
൧൯൩. ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, പുക്കുസ, കതമം നു ഖോ ദുക്കരതരം വാ ദുരഭിസമ്ഭവതരം വാ – യോ വാ സഞ്ഞീ സമാനോ ജാഗരോ പഞ്ചമത്താനി സകടസതാനി നിസ്സായ നിസ്സായ അതിക്കന്താനി നേവ പസ്സെയ്യ, ന പന സദ്ദം സുണെയ്യ; യോ വാ സഞ്ഞീ സമാനോ ജാഗരോ ദേവേ വസ്സന്തേ ദേവേ ഗളഗളായന്തേ വിജ്ജുല്ലതാസു വിജ്ജുതാസു (സീ॰ സ്യാ॰ പീ॰) നിച്ഛരന്തീസു അസനിയാ ഫലന്തിയാ നേവ പസ്സെയ്യ, ന പന സദ്ദം സുണെയ്യാ’’തി? ‘‘കിഞ്ഹി, ഭന്തേ, കരിസ്സന്തി പഞ്ച വാ സകടസതാനി ഛ വാ സകടസതാനി സത്ത വാ സകടസതാനി അട്ഠ വാ സകടസതാനി നവ വാ സകടസതാനി നവ വാ സകടസതാനി ദസ വാ സകടസതാനി (സീ॰), സകടസഹസ്സം വാ സകടസതസഹസ്സം വാ. അഥ ഖോ ഏതദേവ ദുക്കരതരം ചേവ ദുരഭിസമ്ഭവതരഞ്ച യോ സഞ്ഞീ സമാനോ ജാഗരോ ദേവേ വസ്സന്തേ ദേവേ ഗളഗളായന്തേ വിജ്ജുല്ലതാസു നിച്ഛരന്തീസു അസനിയാ ഫലന്തിയാ നേവ പസ്സെയ്യ, ന പന സദ്ദം സുണെയ്യാ’’തി.
‘‘ഏകമിദാഹം, പുക്കുസ, സമയം ആതുമായം വിഹരാമി ഭുസാഗാരേ. തേന ഖോ പന സമയേന ദേവേ വസ്സന്തേ ദേവേ ഗളഗളായന്തേ വിജ്ജുല്ലതാസു നിച്ഛരന്തീസു അസനിയാ ഫലന്തിയാ അവിദൂരേ ഭുസാഗാരസ്സ ദ്വേ കസ്സകാ ഭാതരോ ഹതാ ചത്താരോ ച ബലിബദ്ദാ ബലിബദ്ദാ (സീ॰ പീ॰). അഥ ഖോ, പുക്കുസ, ആതുമായ മഹാജനകായോ നിക്ഖമിത്വാ യേന തേ ദ്വേ കസ്സകാ ഭാതരോ ഹതാ ചത്താരോ ച ബലിബദ്ദാ തേനുപസങ്കമി. തേന ഖോ പനാഹം, പുക്കുസ, സമയേന ഭുസാഗാരാ നിക്ഖമിത്വാ ഭുസാഗാരദ്വാരേ അബ്ഭോകാസേ ചങ്കമാമി. അഥ ഖോ, പുക്കുസ, അഞ്ഞതരോ പുരിസോ തമ്ഹാ മഹാജനകായാ യേനാഹം തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ മം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഏകമന്തം ഠിതം ഖോ അഹം, പുക്കുസ, തം പുരിസം ഏതദവോചം – ‘കിം നു ഖോ ഏസോ, ആവുസോ, മഹാജനകായോ സന്നിപതിതോ’തി? ‘ഇദാനി , ഭന്തേ, ദേവേ വസ്സന്തേ ദേവേ ഗളഗളായന്തേ വിജ്ജുല്ലതാസു നിച്ഛരന്തീസു അസനിയാ ഫലന്തിയാ ദ്വേ കസ്സകാ ഭാതരോ ഹതാ ചത്താരോ ച ബലിബദ്ദാ. എത്ഥേസോ മഹാജനകായോ സന്നിപതിതോ. ത്വം പന, ഭന്തേ, ക്വ അഹോസീ’തി? ‘ഇധേവ ഖോ അഹം, ആവുസോ, അഹോസി’ന്തി. ‘കിം പന, ഭന്തേ, അദ്ദസാ’തി? ‘ന ഖോ അഹം, ആവുസോ, അദ്ദസ’ന്തി. ‘കിം പന, ഭന്തേ, സദ്ദം അസ്സോസീ’തി? ‘ന ഖോ അഹം, ആവുസോ, സദ്ദം അസ്സോസി’ന്തി. ‘കിം പന, ഭന്തേ, സുത്തോ അഹോസീ’തി? ‘ന ഖോ അഹം, ആവുസോ, സുത്തോ അഹോസി’ന്തി. ‘കിം പന, ഭന്തേ, സഞ്ഞീ അഹോസീ’തി? ‘ഏവമാവുസോ’തി. ‘സോ ത്വം, ഭന്തേ, സഞ്ഞീ സമാനോ ജാഗരോ ദേവേ വസ്സന്തേ ദേവേ ഗളഗളായന്തേ വിജ്ജുല്ലതാസു നിച്ഛരന്തീസു അസനിയാ ഫലന്തിയാ നേവ അദ്ദസ, ന പന സദ്ദം അസ്സോസീ’തി? ‘‘ഏവമാവുസോ’’തി?
‘‘അഥ ഖോ, പുക്കുസ, പുരിസസ്സ ഏതദഹോസി – ‘അച്ഛരിയം വത ഭോ, അബ്ഭുതം വത ഭോ, സന്തേന വത ഭോ പബ്ബജിതാ വിഹാരേന വിഹരന്തി. യത്ര ഹി നാമ സഞ്ഞീ സമാനോ ജാഗരോ ദേവേ വസ്സന്തേ ദേവേ ഗളഗളായന്തേ വിജ്ജുല്ലതാസു നിച്ഛരന്തീസു അസനിയാ ഫലന്തിയാ നേവ ദക്ഖതി, ന പന സദ്ദം സൊസ്സതീ’തി സുണിസ്സതി (സ്യാ॰). മയി ഉളാരം പസാദം പവേദെത്വാ മം അഭിവാദെത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കാമീ’’തി.
ഏവം വുത്തേ പുക്കുസോ മല്ലപുത്തോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ഏസാഹം, ഭന്തേ, യോ മേ ആളാരേ കാലാമേ പസാദോ തം മഹാവാതേ വാ ഓഫുണാമി സീഘസോതായ സിങ്ഘസോതായ (ക॰) വാ നദിയാ പവാഹേമി. അഭിക്കന്തം, ഭന്തേ, അഭിക്കന്തം, ഭന്തേ! സെയ്യഥാപി, ഭന്തേ, നിക്കുജ്ജിതം വാ ഉക്കുജ്ജെയ്യ, പടിച്ഛന്നം വാ വിവരെയ്യ, മൂള്ഹസ്സ വാ മഗ്ഗം ആചിക്ഖെയ്യ, അന്ധകാരേ വാ തേലപജ്ജോതം ധാരെയ്യ ‘ചക്ഖുമന്തോ രൂപാനി ദക്ഖന്തീ’തി; ഏവമേവം ഭഗവതാ അനേകപരിയായേന ധമ്മോ പകാസിതോ. ഏസാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവന്തം സരണം ഗച്ഛാമി ധമ്മഞ്ച ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച. ഉപാസകം മം ഭഗവാ ധാരേതു അജ്ജതഗ്ഗേ പാണുപേതം സരണം ഗത’’ന്തി.
൧൯൪. അഥ ഖോ പുക്കുസോ മല്ലപുത്തോ അഞ്ഞതരം പുരിസം ആമന്തേസി – ‘‘ഇങ്ഘ മേ ത്വം, ഭണേ, സിങ്ഗീവണ്ണം യുഗമട്ഠം ധാരണീയം ആഹരാ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ സോ പുരിസോ പുക്കുസസ്സ മല്ലപുത്തസ്സ പടിസ്സുത്വാ തം സിങ്ഗീവണ്ണം യുഗമട്ഠം ധാരണീയം ആഹരി ആഹരസി (ക॰). അഥ ഖോ പുക്കുസോ മല്ലപുത്തോ തം സിങ്ഗീവണ്ണം യുഗമട്ഠം ധാരണീയം ഭഗവതോ ഉപനാമേസി – ‘‘ഇദം, ഭന്തേ, സിങ്ഗീവണ്ണം യുഗമട്ഠം ധാരണീയം, തം മേ ഭഗവാ പടിഗ്ഗണ്ഹാതു അനുകമ്പം ഉപാദായാ’’തി. ‘‘തേന ഹി, പുക്കുസ, ഏകേന മം അച്ഛാദേഹി, ഏകേന ആനന്ദ’’ന്തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ പുക്കുസോ മല്ലപുത്തോ ഭഗവതോ പടിസ്സുത്വാ ഏകേന ഭഗവന്തം അച്ഛാദേതി, ഏകേന ആയസ്മന്തം ആനന്ദം. അഥ ഖോ ഭഗവാ പുക്കുസം മല്ലപുത്തം ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സേസി സമാദപേസി സമുത്തേജേസി സമ്പഹംസേസി. അഥ ഖോ പുക്കുസോ മല്ലപുത്തോ ഭഗവതാ ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സിതോ സമാദപിതോ സമുത്തേജിതോ സമ്പഹംസിതോ ഉട്ഠായാസനാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കാമി.
൧൯൫. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ അചിരപക്കന്തേ പുക്കുസേ മല്ലപുത്തേ തം സിങ്ഗീവണ്ണം യുഗമട്ഠം ധാരണീയം ഭഗവതോ കായം ഉപനാമേസി. തം ഭഗവതോ കായം ഉപനാമിതം ഹതച്ചികം വിയ വീതച്ചികംവിയ (സീ॰ പീ॰) ഖായതി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘അച്ഛരിയം, ഭന്തേ, അബ്ഭുതം, ഭന്തേ, യാവ പരിസുദ്ധോ, ഭന്തേ, തഥാഗതസ്സ ഛവിവണ്ണോ പരിയോദാതോ. ഇദം, ഭന്തേ, സിങ്ഗീവണ്ണം യുഗമട്ഠം ധാരണീയം ഭഗവതോ കായം ഉപനാമിതം ഹതച്ചികം വിയ ഖായതീ’’തി. ‘‘ഏവമേതം, ആനന്ദ, ഏവമേതം, ആനന്ദ ദ്വീസു കാലേസു അതിവിയ തഥാഗതസ്സ കായോ പരിസുദ്ധോ ഹോതി ഛവിവണ്ണോ പരിയോദാതോ. കതമേസു ദ്വീസു? യഞ്ച, ആനന്ദ, രത്തിം തഥാഗതോ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝതി, യഞ്ച രത്തിം അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായതി. ഇമേസു ഖോ, ആനന്ദ, ദ്വീസു കാലേസു അതിവിയ തഥാഗതസ്സ കായോ പരിസുദ്ധോ ഹോതി ഛവിവണ്ണോ പരിയോദാതോ. ‘‘അജ്ജ ഖോ, പനാനന്ദ, രത്തിയാ പച്ഛിമേ യാമേ കുസിനാരായം ഉപവത്തനേ മല്ലാനം സാലവനേ അന്തരേന അന്തരേ (സ്യാ॰) യമകസാലാനം തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബാനം ഭവിസ്സതി ഭവിസ്സതീതി (ക॰). ആയാമാനന്ദ, യേന കകുധാ നദീ തേനുപസങ്കമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസി.
സിങ്ഗീവണ്ണം യുഗമട്ഠം, പുക്കുസോ അഭിഹാരയി;
തേന അച്ഛാദിതോ സത്ഥാ, ഹേമവണ്ണോ അസോഭഥാതി.
൧൯൬. അഥ ഖോ ഭഗവാ മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം യേന കകുധാ നദീ തേനുപസങ്കമി ; ഉപസങ്കമിത്വാ കകുധം നദിം അജ്ഝോഗാഹെത്വാ ന്ഹത്വാ ച പിവിത്വാ ച പച്ചുത്തരിത്വാ യേന അമ്ബവനം തേനുപസങ്കമി. ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം ചുന്ദകം ആമന്തേസി – ‘‘ഇങ്ഘ മേ ത്വം, ചുന്ദക, ചതുഗ്ഗുണം സങ്ഘാടിം പഞ്ഞപേഹി, കിലന്തൊസ്മി, ചുന്ദക, നിപജ്ജിസ്സാമീ’’തി.
‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ചുന്ദകോ ഭഗവതോ പടിസ്സുത്വാ ചതുഗ്ഗുണം സങ്ഘാടിം പഞ്ഞപേസി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ദക്ഖിണേന പസ്സേന സീഹസെയ്യം കപ്പേസി പാദേ പാദം അച്ചാധായ സതോ സമ്പജാനോ ഉട്ഠാനസഞ്ഞം മനസികരിത്വാ. ആയസ്മാ പന ചുന്ദകോ തത്ഥേവ ഭഗവതോ പുരതോ നിസീദി.
ഗന്ത്വാന ബുദ്ധോ നദികം കകുധം,
അച്ഛോദകം സാതുദകം വിപ്പസന്നം;
ഓഗാഹി സത്ഥാ അകിലന്തരൂപോ സുകിലന്തരൂപോ (സീ॰ പീ॰),
തഥാഗതോ അപ്പടിമോ ച അപ്പടിമോധ (പീ॰) ലോകേ.
ന്ഹത്വാ ച പിവിത്വാ ചുദതാരി സത്ഥാ പിവിത്വാ ചുന്ദകേന, പിവിത്വാ ച ഉത്തരി (ക॰),
പുരക്ഖതോ ഭിക്ഖുഗണസ്സ മജ്ഝേ;
വത്താ സത്ഥാ (സീ॰ സ്യാ॰ പീ॰) പവത്താ ഭഗവാ ഇധ ധമ്മേ,
ഉപാഗമി അമ്ബവനം മഹേസി.
ആമന്തയി ചുന്ദകം നാമ ഭിക്ഖും,
ചതുഗ്ഗുണം സന്ഥര മേ നിപജ്ജം;
സോ ചോദിതോ ഭാവിതത്തേന ചുന്ദോ,
ചതുഗ്ഗുണം സന്ഥരി ഖിപ്പമേവ.
നിപജ്ജി സത്ഥാ അകിലന്തരൂപോ,
ചുന്ദോപി തത്ഥ പമുഖേ സമുഖേ (ക॰) നിസീദീതി.
൧൯൭. അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘സിയാ ഖോ യോ ഖോ (ക॰), പനാനന്ദ, ചുന്ദസ്സ കമ്മാരപുത്തസ്സ കോചി വിപ്പടിസാരം ഉപ്പാദെയ്യ – ‘തസ്സ തേ, ആവുസോ ചുന്ദ, അലാഭാ തസ്സ തേ ദുല്ലദ്ധം, യസ്സ തേ തഥാഗതോ പച്ഛിമം പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജിത്വാ പരിനിബ്ബുതോ’തി. ചുന്ദസ്സ, ആനന്ദ, കമ്മാരപുത്തസ്സ ഏവം വിപ്പടിസാരോ പടിവിനേതബ്ബോ – ‘തസ്സ തേ, ആവുസോ ചുന്ദ, ലാഭാ തസ്സ തേ സുലദ്ധം, യസ്സ തേ തഥാഗതോ പച്ഛിമം പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജിത്വാ പരിനിബ്ബുതോ. സമ്മുഖാ മേതം, ആവുസോ ചുന്ദ, ഭഗവതോ സുതം സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം – ദ്വേ മേ പിണ്ഡപാതാ സമസമഫലാ സമാ സമഫലാ (ക॰) സമവിപാകാ സമസമവിപാകാ (സീ॰ സ്യാ॰ പീ॰), അതിവിയ അഞ്ഞേഹി പിണ്ഡപാതേഹി മഹപ്ഫലതരാ ച മഹാനിസംസതരാ ച. കതമേ ദ്വേ? യഞ്ച പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജിത്വാ തഥാഗതോ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝതി, യഞ്ച പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജിത്വാ തഥാഗതോ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായതി. ഇമേ ദ്വേ പിണ്ഡപാതാ സമസമഫലാ സമവിപാകാ , അതിവിയ അഞ്ഞേഹി പിണ്ഡപാതേഹി മഹപ്ഫലതരാ ച മഹാനിസംസതരാ ച. ആയുസംവത്തനികം ആയസ്മതാ ചുന്ദേന കമ്മാരപുത്തേന കമ്മം ഉപചിതം, വണ്ണസംവത്തനികം ആയസ്മതാ ചുന്ദേന കമ്മാരപുത്തേന കമ്മം ഉപചിതം, സുഖസംവത്തനികം ആയസ്മതാ ചുന്ദേന കമ്മാരപുത്തേന കമ്മം ഉപചിതം, യസസംവത്തനികം ആയസ്മതാ ചുന്ദേന കമ്മാരപുത്തേന കമ്മം ഉപചിതം, സഗ്ഗസംവത്തനികം ആയസ്മതാ ചുന്ദേന കമ്മാരപുത്തേന കമ്മം ഉപചിതം, ആധിപതെയ്യസംവത്തനികം ആയസ്മതാ ചുന്ദേന കമ്മാരപുത്തേന കമ്മം ഉപചിത’ന്തി. ചുന്ദസ്സ, ആനന്ദ, കമ്മാരപുത്തസ്സ ഏവം വിപ്പടിസാരോ പടിവിനേതബ്ബോ’’തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഏതമത്ഥം വിദിത്വാ തായം വേലായം ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി –
‘‘ദദതോ പുഞ്ഞം പവഡ്ഢതി,
സംയമതോ വേരം ന ചീയതി;
കുസലോ ച ജഹാതി പാപകം,
രാഗദോസമോഹക്ഖയാ സനിബ്ബുതോ’’തി.
ചതുത്ഥോ ഭാണവാരോ.
യമകസാലാ
൧൯൮. അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ആയാമാനന്ദ, യേന ഹിരഞ്ഞവതിയാ നദിയാ പാരിമം തീരം, യേന കുസിനാരാ ഉപവത്തനം മല്ലാനം സാലവനം തേനുപസങ്കമിസ്സാമാ’’തി . ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസി. അഥ ഖോ ഭഗവാ മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം യേന ഹിരഞ്ഞവതിയാ നദിയാ പാരിമം തീരം, യേന കുസിനാരാ ഉപവത്തനം മല്ലാനം സാലവനം തേനുപസങ്കമി. ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ഇങ്ഘ മേ ത്വം, ആനന്ദ, അന്തരേന യമകസാലാനം ഉത്തരസീസകം മഞ്ചകം പഞ്ഞപേഹി, കിലന്തൊസ്മി, ആനന്ദ, നിപജ്ജിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പടിസ്സുത്വാ അന്തരേന യമകസാലാനം ഉത്തരസീസകം മഞ്ചകം പഞ്ഞപേസി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ദക്ഖിണേന പസ്സേന സീഹസെയ്യം കപ്പേസി പാദേ പാദം അച്ചാധായ സതോ സമ്പജാനോ.
തേന ഖോ പന സമയേന യമകസാലാ സബ്ബഫാലിഫുല്ലാ ഹൊന്തി അകാലപുപ്ഫേഹി. തേ തഥാഗതസ്സ സരീരം ഓകിരന്തി അജ്ഝോകിരന്തി അഭിപ്പകിരന്തി തഥാഗതസ്സ പൂജായ. ദിബ്ബാനിപി മന്ദാരവപുപ്ഫാനി അന്തലിക്ഖാ പപതന്തി, താനി തഥാഗതസ്സ സരീരം ഓകിരന്തി അജ്ഝോകിരന്തി അഭിപ്പകിരന്തി തഥാഗതസ്സ പൂജായ. ദിബ്ബാനിപി ചന്ദനചുണ്ണാനി അന്തലിക്ഖാ പപതന്തി, താനി തഥാഗതസ്സ സരീരം ഓകിരന്തി അജ്ഝോകിരന്തി അഭിപ്പകിരന്തി തഥാഗതസ്സ പൂജായ. ദിബ്ബാനിപി തൂരിയാനി അന്തലിക്ഖേ വജ്ജന്തി തഥാഗതസ്സ പൂജായ. ദിബ്ബാനിപി സങ്ഗീതാനി അന്തലിക്ഖേ വത്തന്തി തഥാഗതസ്സ പൂജായ.
൧൯൯. അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘സബ്ബഫാലിഫുല്ലാ ഖോ, ആനന്ദ, യമകസാലാ അകാലപുപ്ഫേഹി. തേ തഥാഗതസ്സ സരീരം ഓകിരന്തി അജ്ഝോകിരന്തി അഭിപ്പകിരന്തി തഥാഗതസ്സ പൂജായ. ദിബ്ബാനിപി മന്ദാരവപുപ്ഫാനി അന്തലിക്ഖാ പപതന്തി, താനി തഥാഗതസ്സ സരീരം ഓകിരന്തി അജ്ഝോകിരന്തി അഭിപ്പകിരന്തി തഥാഗതസ്സ പൂജായ. ദിബ്ബാനിപി ചന്ദനചുണ്ണാനി അന്തലിക്ഖാ പപതന്തി, താനി തഥാഗതസ്സ സരീരം ഓകിരന്തി അജ്ഝോകിരന്തി അഭിപ്പകിരന്തി തഥാഗതസ്സ പൂജായ. ദിബ്ബാനിപി തൂരിയാനി അന്തലിക്ഖേ വജ്ജന്തി തഥാഗതസ്സ പൂജായ. ദിബ്ബാനിപി സങ്ഗീതാനി അന്തലിക്ഖേ വത്തന്തി തഥാഗതസ്സ പൂജായ. ന ഖോ, ആനന്ദ, എത്താവതാ തഥാഗതോ സക്കതോ വാ ഹോതി ഗരുകതോ വാ മാനിതോ വാ പൂജിതോ വാ അപചിതോ വാ. യോ ഖോ, ആനന്ദ, ഭിക്ഖു വാ ഭിക്ഖുനീ വാ ഉപാസകോ വാ ഉപാസികാ വാ ധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപന്നോ വിഹരതി സാമീചിപ്പടിപന്നോ അനുധമ്മചാരീ, സോ തഥാഗതം സക്കരോതി ഗരും കരോതി മാനേതി പൂജേതി അപചിയതി ഇദം പദം സീസ്യാഇപൊത്ഥകേസു ന ദിസ്സതി, പരമായ പൂജായ. തസ്മാതിഹാനന്ദ, ധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപന്നാ വിഹരിസ്സാമ സാമീചിപ്പടിപന്നാ അനുധമ്മചാരിനോതി. ഏവഞ്ഹി വോ, ആനന്ദ, സിക്ഖിതബ്ബ’’ന്തി.
ഉപവാണത്ഥേരോ
൨൦൦. തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മാ ഉപവാണോ ഭഗവതോ പുരതോ ഠിതോ ഹോതി ഭഗവന്തം ബീജയമാനോ. അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ഉപവാണം അപസാരേസി – ‘‘അപേഹി, ഭിക്ഖു, മാ മേ പുരതോ അട്ഠാസീ’’തി. അഥ ഖോ ആയസ്മതോ ആനന്ദസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘അയം ഖോ ആയസ്മാ ഉപവാണോ ദീഘരത്തം ഭഗവതോ ഉപട്ഠാകോ സന്തികാവചരോ സമീപചാരീ. അഥ ച പന ഭഗവാ പച്ഛിമേ കാലേ ആയസ്മന്തം ഉപവാണം അപസാരേതി – ‘അപേഹി ഭിക്ഖു, മാ മേ പുരതോ അട്ഠാസീ’തി. കോ നു ഖോ ഹേതു, കോ പച്ചയോ, യം ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ഉപവാണം അപസാരേതി – ‘അപേഹി, ഭിക്ഖു, മാ മേ പുരതോ അട്ഠാസീ’തി? അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘അയം, ഭന്തേ, ആയസ്മാ ഉപവാണോ ദീഘരത്തം ഭഗവതോ ഉപട്ഠാകോ സന്തികാവചരോ സമീപചാരീ. അഥ ച പന ഭഗവാ പച്ഛിമേ കാലേ ആയസ്മന്തം ഉപവാണം അപസാരേതി – ‘‘അപേഹി, ഭിക്ഖു, മാ മേ പുരതോ അട്ഠാസീ’’തി. കോ നു ഖോ, ഭന്തേ, ഹേതു, കോ പച്ചയോ, യം ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ഉപവാണം അപസാരേതി – ‘‘അപേഹി, ഭിക്ഖു, മാ മേ പുരതോ അട്ഠാസീ’’തി? ‘‘യേഭുയ്യേന, ആനന്ദ, ദസസു ലോകധാതൂസു ദേവതാ സന്നിപതിതാ തഥാഗതം ദസ്സനായ. യാവതാ, ആനന്ദ, കുസിനാരാ ഉപവത്തനം മല്ലാനം സാലവനം സമന്തതോ ദ്വാദസ യോജനാനി, നത്ഥി സോ പദേസോ വാലഗ്ഗകോടിനിതുദനമത്തോപി മഹേസക്ഖാഹി ദേവതാഹി അപ്ഫുടോ. ദേവതാ, ആനന്ദ, ഉജ്ഝായന്തി – ‘ദൂരാ ച വതമ്ഹ ആഗതാ തഥാഗതം ദസ്സനായ. കദാചി കരഹചി തഥാഗതാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജന്തി അരഹന്തോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ. അജ്ജേവ രത്തിയാ പച്ഛിമേ യാമേ തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബാനം ഭവിസ്സതി. അയഞ്ച മഹേസക്ഖോ ഭിക്ഖു ഭഗവതോ പുരതോ ഠിതോ ഓവാരെന്തോ, ന മയം ലഭാമ പച്ഛിമേ കാലേ തഥാഗതം ദസ്സനായാ’’’തി.
൨൦൧. ‘‘കഥംഭൂതാ പന, ഭന്തേ, ഭഗവാ ദേവതാ മനസികരോതീ’’തി മനസി കരൊന്തീതി (സ്യാ॰ ക॰)? ‘‘സന്താനന്ദ, ദേവതാ ആകാസേ പഥവീസഞ്ഞിനിയോ കേസേ പകിരിയ കന്ദന്തി, ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ കന്ദന്തി, ഛിന്നപാതം പപതന്തി ഛിന്നംപാദംവിയ പപതന്തി (സ്യാ॰), ആവട്ടന്തി, വിവട്ടന്തി – ‘അതിഖിപ്പം ഭഗവാ പരിനിബ്ബായിസ്സതി, അതിഖിപ്പം സുഗതോ പരിനിബ്ബായിസ്സതി, അതിഖിപ്പം ചക്ഖും ചക്ഖുമാ (സ്യാ॰ ക॰) ലോകേ അന്തരധംആയിസ്സതീ’തി.
‘‘സന്താനന്ദ, ദേവതാ പഥവിയം പഥവീസഞ്ഞിനിയോ കേസേ പകിരിയ കന്ദന്തി, ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ കന്ദന്തി, ഛിന്നപാതം പപതന്തി, ആവട്ടന്തി, വിവട്ടന്തി – ‘അതിഖിപ്പം ഭഗവാ പരിനിബ്ബായിസ്സതി, അതിഖിപ്പം സുഗതോ പരിനിബ്ബായിസ്സതി, അതിഖിപ്പം ചക്ഖും ലോകേ അന്തരധായിസ്സതീ’’’തി.
‘‘യാ പന താ ദേവതാ വീതരാഗാ, താ സതാ സമ്പജാനാ അധിവാസെന്തി – ‘അനിച്ചാ സങ്ഖാരാ, തം കുതെത്ഥ ലബ്ഭാ’തി.
ചതുസംവേജനീയട്ഠാനാനി
൨൦൨. ‘‘പുബ്ബേ , ഭന്തേ, ദിസാസു വസ്സം വുട്ഠാ വസ്സംവുത്ഥാ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) ഭിക്ഖൂ ആഗച്ഛന്തി തഥാഗതം ദസ്സനായ. തേ മയം ലഭാമ മനോഭാവനീയേ ഭിക്ഖൂ ദസ്സനായ, ലഭാമ പയിരുപാസനായ. ഭഗവതോ പന മയം, ഭന്തേ, അച്ചയേന ന ലഭിസ്സാമ മനോഭാവനീയേ ഭിക്ഖൂ ദസ്സനായ, ന ലഭിസ്സാമ പയിരുപാസനായാ’’തി.
‘‘ചത്താരിമാനി, ആനന്ദ, സദ്ധസ്സ കുലപുത്തസ്സ ദസ്സനീയാനി സംവേജനീയാനി ഠാനാനി. കതമാനി ചത്താരി? ‘ഇധ തഥാഗതോ ജാതോ’തി, ആനന്ദ, സദ്ധസ്സ കുലപുത്തസ്സ ദസ്സനീയം സംവേജനീയം ഠാനം. ‘ഇധ തഥാഗതോ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോ’തി, ആനന്ദ, സദ്ധസ്സ കുലപുത്തസ്സ ദസ്സനീയം സംവേജനീയം ഠാനം. ‘ഇധ തഥാഗതേന അനുത്തരം ധമ്മചക്കം പവത്തിത’ന്തി, ആനന്ദ, സദ്ധസ്സ കുലപുത്തസ്സ ദസ്സനീയം സംവേജനീയം ഠാനം. ‘ഇധ തഥാഗതോ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബുതോ’തി, ആനന്ദ, സദ്ധസ്സ കുലപുത്തസ്സ ദസ്സനീയം സംവേജനീയം ഠാനം. ഇമാനി ഖോ , ആനന്ദ, ചത്താരി സദ്ധസ്സ കുലപുത്തസ്സ ദസ്സനീയാനി സംവേജനീയാനി ഠാനാനി.
‘‘ആഗമിസ്സന്തി ഖോ, ആനന്ദ, സദ്ധാ ഭിക്ഖൂ ഭിക്ഖുനിയോ ഉപാസകാ ഉപാസികായോ – ‘ഇധ തഥാഗതോ ജാതോ’തിപി, ‘ഇധ തഥാഗതോ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോ’തിപി, ‘ഇധ തഥാഗതേന അനുത്തരം ധമ്മചക്കം പവത്തിത’ന്തിപി, ‘ഇധ തഥാഗതോ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബുതോ’തിപി. യേ ഹി കേചി, ആനന്ദ, ചേതിയചാരികം ആഹിണ്ഡന്താ പസന്നചിത്താ കാലങ്കരിസ്സന്തി, സബ്ബേ തേ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപജ്ജിസ്സന്തീ’’തി.
ആനന്ദപുച്ഛാകഥാ
൨൦൩. ‘‘കഥം മയം, ഭന്തേ, മാതുഗാമേ പടിപജ്ജാമാ’’തി? ‘‘അദസ്സനം, ആനന്ദാ’’തി. ‘‘ദസ്സനേ, ഭഗവാ, സതി കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി? ‘‘അനാലാപോ, ആനന്ദാ’’തി . ‘‘ആലപന്തേന പന, ഭന്തേ, കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി? ‘‘സതി, ആനന്ദ, ഉപട്ഠാപേതബ്ബാ’’തി.
൨൦൪. ‘‘കഥം മയം, ഭന്തേ, തഥാഗതസ്സ സരീരേ പടിപജ്ജാമാ’’തി? ‘‘അബ്യാവടാ തുമ്ഹേ, ആനന്ദ, ഹോഥ തഥാഗതസ്സ സരീരപൂജായ. ഇങ്ഘ തുമ്ഹേ, ആനന്ദ, സാരത്ഥേ ഘടഥ അനുയുഞ്ജഥ സദത്ഥേ അനുയുഞ്ജഥ (സീ॰ സ്യാ॰), സദത്ഥം അനുയുഞ്ജഥ (പീ॰), സാരത്ഥേ അനുയുഞ്ജഥ (ക॰), സാരത്ഥേ അപ്പമത്താ ആതാപിനോ പഹിതത്താ വിഹരഥ. സന്താനന്ദ, ഖത്തിയപണ്ഡിതാപി ബ്രാഹ്മണപണ്ഡിതാപി ഗഹപതിപണ്ഡിതാപി തഥാഗതേ അഭിപ്പസന്നാ, തേ തഥാഗതസ്സ സരീരപൂജം കരിസ്സന്തീ’’തി.
൨൦൫. ‘‘കഥം പന, ഭന്തേ, തഥാഗതസ്സ സരീരേ പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി? ‘‘യഥാ ഖോ, ആനന്ദ, രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ സരീരേ പടിപജ്ജന്തി, ഏവം തഥാഗതസ്സ സരീരേ പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി. ‘‘കഥം പന, ഭന്തേ, രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ സരീരേ പടിപജ്ജന്തീ’’തി? ‘‘രഞ്ഞോ, ആനന്ദ, ചക്കവത്തിസ്സ സരീരം അഹതേന വത്ഥേന വേഠെന്തി, അഹതേന വത്ഥേന വേഠെത്വാ വിഹതേന കപ്പാസേന വേഠെന്തി, വിഹതേന കപ്പാസേന വേഠെത്വാ അഹതേന വത്ഥേന വേഠെന്തി. ഏതേനുപായേന പഞ്ചഹി യുഗസതേഹി രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ സരീരം സരീരേ (സ്യാ॰ ക॰) വേഠെത്വാ ആയസായ തേലദോണിയാ പക്ഖിപിത്വാ അഞ്ഞിസ്സാ ആയസായ ദോണിയാ പടികുജ്ജിത്വാ സബ്ബഗന്ധാനം ചിതകം കരിത്വാ രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ സരീരം ഝാപെന്തി. ചാതുമഹാപഥേ ചാതുമ്മഹാപഥേ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ ഥൂപം കരൊന്തി . ഏവം ഖോ, ആനന്ദ, രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ സരീരേ പടിപജ്ജന്തി. യഥാ ഖോ, ആനന്ദ, രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ സരീരേ പടിപജ്ജന്തി, ഏവം തഥാഗതസ്സ സരീരേ പടിപജ്ജിതബ്ബം. ചാതുമഹാപഥേ തഥാഗതസ്സ ഥൂപോ കാതബ്ബോ. തത്ഥ യേ മാലം വാ ഗന്ധം വാ ചുണ്ണകം വണ്ണകം (സീ॰ പീ॰) വാ ആരോപെസ്സന്തി വാ അഭിവാദെസ്സന്തി വാ ചിത്തം വാ പസാദെസ്സന്തി തേസം തം ഭവിസ്സതി ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ.
ഥൂപാരഹപുഗ്ഗലോ
൨൦൬. ‘‘ചത്താരോമേ, ആനന്ദ, ഥൂപാരഹാ. കതമേ ചത്താരോ? തഥാഗതോ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഥൂപാരഹോ, പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ ഥൂപാരഹോ, തഥാഗതസ്സ സാവകോ ഥൂപാരഹോ, രാജാ ചക്കവത്തീ ചക്കവത്തി (സ്യാ॰ ക॰) ഥൂപാരഹോതി.
‘‘കിഞ്ചാനന്ദ , അത്ഥവസം പടിച്ച തഥാഗതോ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഥൂപാരഹോ? ‘അയം തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ഥൂപോ’തി, ആനന്ദ, ബഹുജനാ ചിത്തം പസാദെന്തി. തേ തത്ഥ ചിത്തം പസാദെത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപജ്ജന്തി. ഇദം ഖോ, ആനന്ദ, അത്ഥവസം പടിച്ച തഥാഗതോ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഥൂപാരഹോ.
‘‘കിഞ്ചാനന്ദ, അത്ഥവസം പടിച്ച പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ ഥൂപാരഹോ? ‘അയം തസ്സ ഭഗവതോ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധസ്സ ഥൂപോ’തി, ആനന്ദ, ബഹുജനാ ചിത്തം പസാദെന്തി. തേ തത്ഥ ചിത്തം പസാദെത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപജ്ജന്തി. ഇദം ഖോ, ആനന്ദ, അത്ഥവസം പടിച്ച പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ ഥൂപാരഹോ.
‘‘കിഞ്ചാനന്ദ, അത്ഥവസം പടിച്ച തഥാഗതസ്സ സാവകോ ഥൂപാരഹോ? ‘അയം തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സാവകസ്സ ഥൂപോ’തി ആനന്ദ, ബഹുജനാ ചിത്തം പസാദെന്തി. തേ തത്ഥ ചിത്തം പസാദെത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപജ്ജന്തി. ഇദം ഖോ, ആനന്ദ, അത്ഥവസം പടിച്ച തഥാഗതസ്സ സാവകോ ഥൂപാരഹോ.
‘‘കിഞ്ചാനന്ദ, അത്ഥവസം പടിച്ച രാജാ ചക്കവത്തീ ഥൂപാരഹോ? ‘അയം തസ്സ ധമ്മികസ്സ ധമ്മരഞ്ഞോ ഥൂപോ’തി, ആനന്ദ, ബഹുജനാ ചിത്തം പസാദെന്തി. തേ തത്ഥ ചിത്തം പസാദെത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപജ്ജന്തി. ഇദം ഖോ, ആനന്ദ, അത്ഥവസം പടിച്ച രാജാ ചക്കവത്തീ ഥൂപാരഹോ. ഇമേ ഖോ, ആനന്ദ ചത്താരോ ഥൂപാരഹാ’’തി.
ആനന്ദഅച്ഛരിയധമ്മോ
൨൦൭. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ വിഹാരം പവിസിത്വാ കപിസീസം ആലമ്ബിത്വാ രോദമാനോ അട്ഠാസി – ‘‘അഹഞ്ച വതമ്ഹി സേഖോ സകരണീയോ, സത്ഥു ച മേ പരിനിബ്ബാനം ഭവിസ്സതി, യോ മമ അനുകമ്പകോ’’തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘കഹം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ആനന്ദോ’’തി? ‘‘ഏസോ, ഭന്തേ, ആയസ്മാ ആനന്ദോ വിഹാരം പവിസിത്വാ കപിസീസം ആലമ്ബിത്വാ രോദമാനോ ഠിതോ – ‘അഹഞ്ച വതമ്ഹി സേഖോ സകരണീയോ, സത്ഥു ച മേ പരിനിബ്ബാനം ഭവിസ്സതി, യോ മമ അനുകമ്പകോ’’’തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ അഞ്ഞതരം ഭിക്ഖും ആമന്തേസി – ‘‘ഏഹി ത്വം, ഭിക്ഖു, മമ വചനേന ആനന്ദം ആമന്തേഹി – ‘സത്ഥാ തം, ആവുസോ ആനന്ദ, ആമന്തേതീ’’’തി. ‘‘ഏവം , ഭന്തേ’’തി ഖോ സോ ഭിക്ഖു ഭഗവതോ പടിസ്സുത്വാ യേനായസ്മാ ആനന്ദോ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ഏതദവോച – ‘‘സത്ഥാ തം, ആവുസോ ആനന്ദ, ആമന്തേതീ’’തി. ‘‘ഏവമാവുസോ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ പടിസ്സുത്വാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നം ഖോ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ഭഗവാ ഏതദവോച – ‘‘അലം, ആനന്ദ, മാ സോചി മാ പരിദേവി, നനു ഏതം, ആനന്ദ, മയാ പടികച്ചേവ അക്ഖാതം – ‘സബ്ബേഹേവ പിയേഹി മനാപേഹി നാനാഭാവോ വിനാഭാവോ അഞ്ഞഥാഭാവോ’; തം കുതെത്ഥ, ആനന്ദ, ലബ്ഭാ. യം തം ജാതം ഭൂതം സങ്ഖതം പലോകധമ്മം, തം വത തഥാഗതസ്സാപി സരീരം മാ പലുജ്ജീ’തി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. ദീഘരത്തം ഖോ തേ, ആനന്ദ, തഥാഗതോ പച്ചുപട്ഠിതോ മെത്തേന കായകമ്മേന ഹിതേന സുഖേന അദ്വയേന അപ്പമാണേന, മെത്തേന വചീകമ്മേന ഹിതേന സുഖേന അദ്വയേന അപ്പമാണേന, മെത്തേന മനോകമ്മേന ഹിതേന സുഖേന അദ്വയേന അപ്പമാണേന. കതപുഞ്ഞോസി ത്വം, ആനന്ദ, പധാനമനുയുഞ്ജ, ഖിപ്പം ഹോഹിസി അനാസവോ’’തി.
൨൦൮. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘യേപി തേ, ഭിക്ഖവേ, അഹേസും അതീതമദ്ധാനം അരഹന്തോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ, തേസമ്പി ഭഗവന്താനം ഏതപ്പരമായേവ ഉപട്ഠാകാ അഹേസും, സെയ്യഥാപി മയ്ഹം ആനന്ദോ. യേപി തേ, ഭിക്ഖവേ, ഭവിസ്സന്തി അനാഗതമദ്ധാനം അരഹന്തോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ, തേസമ്പി ഭഗവന്താനം ഏതപ്പരമായേവ ഉപട്ഠാകാ ഭവിസ്സന്തി, സെയ്യഥാപി മയ്ഹം ആനന്ദോ. പണ്ഡിതോ, ഭിക്ഖവേ, ആനന്ദോ; മേധാവീ, ഭിക്ഖവേ, ആനന്ദോ. ജാനാതി ‘അയം കാലോ തഥാഗതം ദസ്സനായ ഉപസങ്കമിതും ഭിക്ഖൂനം, അയം കാലോ ഭിക്ഖുനീനം, അയം കാലോ ഉപാസകാനം , അയം കാലോ ഉപാസികാനം, അയം കാലോ രഞ്ഞോ രാജമഹാമത്താനം തിത്ഥിയാനം തിത്ഥിയസാവകാന’ന്തി.
൨൦൯. ‘‘ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, അച്ഛരിയാ അബ്ഭുതാ ധമ്മാ അബ്ഭുതധമ്മാ (സ്യാ॰ ക॰) ആനന്ദേ. കതമേ ചത്താരോ? സചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുപരിസാ ആനന്ദം ദസ്സനായ ഉപസങ്കമതി, ദസ്സനേന സാ അത്തമനാ ഹോതി. തത്ര ചേ ആനന്ദോ ധമ്മം ഭാസതി, ഭാസിതേനപി സാ അത്തമനാ ഹോതി. അതിത്താവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുപരിസാ ഹോതി, അഥ ഖോ ആനന്ദോ തുണ്ഹീ ഹോതി. സചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനീപരിസാ ആനന്ദം ദസ്സനായ ഉപസങ്കമതി, ദസ്സനേന സാ അത്തമനാ ഹോതി. തത്ര ചേ ആനന്ദോ ധമ്മം ഭാസതി, ഭാസിതേനപി സാ അത്തമനാ ഹോതി. അതിത്താവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനീപരിസാ ഹോതി, അഥ ഖോ ആനന്ദോ തുണ്ഹീ ഹോതി. സചേ, ഭിക്ഖവേ, ഉപാസകപരിസാ ആനന്ദം ദസ്സനായ ഉപസങ്കമതി, ദസ്സനേന സാ അത്തമനാ ഹോതി. തത്ര ചേ ആനന്ദോ ധമ്മം ഭാസതി, ഭാസിതേനപി സാ അത്തമനാ ഹോതി. അതിത്താവ, ഭിക്ഖവേ, ഉപാസകപരിസാ ഹോതി, അഥ ഖോ ആനന്ദോ തുണ്ഹീ ഹോതി. സചേ, ഭിക്ഖവേ, ഉപാസികാപരിസാ ആനന്ദം ദസ്സനായ ഉപസങ്കമതി, ദസ്സനേന സാ അത്തമനാ ഹോതി. തത്ര ചേ, ആനന്ദോ, ധമ്മം ഭാസതി, ഭാസിതേനപി സാ അത്തമനാ ഹോതി. അതിത്താവ, ഭിക്ഖവേ, ഉപാസികാപരിസാ ഹോതി, അഥ ഖോ ആനന്ദോ തുണ്ഹീ ഹോതി. ഇമേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ചത്താരോ അച്ഛരിയാ അബ്ഭുതാ ധമ്മാ ആനന്ദേ.
‘‘ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, അച്ഛരിയാ അബ്ഭുതാ ധമ്മാ രഞ്ഞേ ചക്കവത്തിമ്ഹി. കതമേ ചത്താരോ ? സചേ, ഭിക്ഖവേ, ഖത്തിയപരിസാ രാജാനം ചക്കവത്തിം ദസ്സനായ ഉപസങ്കമതി, ദസ്സനേന സാ അത്തമനാ ഹോതി. തത്ര ചേ രാജാ ചക്കവത്തീ ഭാസതി, ഭാസിതേനപി സാ അത്തമനാ ഹോതി. അതിത്താവ, ഭിക്ഖവേ, ഖത്തിയപരിസാ ഹോതി. അഥ ഖോ രാജാ ചക്കവത്തീ തുണ്ഹീ ഹോതി. സചേ ഭിക്ഖവേ, ബ്രാഹ്മണപരിസാ…പേ॰… ഗഹപതിപരിസാ…പേ॰… സമണപരിസാ രാജാനം ചക്കവത്തിം ദസ്സനായ ഉപസങ്കമതി, ദസ്സനേന സാ അത്തമനാ ഹോതി. തത്ര ചേ രാജാ ചക്കവത്തീ ഭാസതി, ഭാസിതേനപി സാ അത്തമനാ ഹോതി. അതിത്താവ, ഭിക്ഖവേ, സമണപരിസാ ഹോതി, അഥ ഖോ രാജാ ചക്കവത്തീ തുണ്ഹീ ഹോതി. ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ചത്താരോമേ അച്ഛരിയാ അബ്ഭുതാ ധമ്മാ ആനന്ദേ. സചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുപരിസാ ആനന്ദം ദസ്സനായ ഉപസങ്കമതി, ദസ്സനേന സാ അത്തമനാ ഹോതി. തത്ര ചേ ആനന്ദോ ധമ്മം ഭാസതി, ഭാസിതേനപി സാ അത്തമനാ ഹോതി. അതിത്താവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുപരിസാ ഹോതി. അഥ ഖോ ആനന്ദോ തുണ്ഹീ ഹോതി. സചേ, ഭിക്ഖവേ ഭിക്ഖുനീപരിസാ…പേ॰… ഉപാസകപരിസാ…പേ॰… ഉപാസികാപരിസാ ആനന്ദം ദസ്സനായ ഉപസങ്കമതി, ദസ്സനേന സാ അത്തമനാ ഹോതി. തത്ര ചേ ആനന്ദോ ധമ്മം ഭാസതി, ഭാസിതേനപി സാ അത്തമനാ ഹോതി. അതിത്താവ, ഭിക്ഖവേ, ഉപാസികാപരിസാ ഹോതി. അഥ ഖോ ആനന്ദോ തുണ്ഹീ ഹോതി. ഇമേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ചത്താരോ അച്ഛരിയാ അബ്ഭുതാ ധമ്മാ ആനന്ദേ’’തി.
മഹാസുദസ്സനസുത്തദേസനാ
൨൧൦. ഏവം വുത്തേ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘മാ, ഭന്തേ, ഭഗവാ ഇമസ്മിം ഖുദ്ദകനഗരകേ ഉജ്ജങ്ഗലനഗരകേ സാഖാനഗരകേ പരിനിബ്ബായി. സന്തി, ഭന്തേ, അഞ്ഞാനി മഹാനഗരാനി, സെയ്യഥിദം – ചമ്പാ രാജഗഹം സാവത്ഥീ സാകേതം കോസമ്ബീ ബാരാണസീ; എത്ഥ ഭഗവാ പരിനിബ്ബായതു. എത്ഥ ബഹൂ ഖത്തിയമഹാസാലാ, ബ്രാഹ്മണമഹാസാലാ ഗഹപതിമഹാസാലാ തഥാഗതേ അഭിപ്പസന്നാ. തേ തഥാഗതസ്സ സരീരപൂജം കരിസ്സന്തീ’’തി ‘‘മാഹേവം, ആനന്ദ, അവച; മാഹേവം, ആനന്ദ, അവച – ‘ഖുദ്ദകനഗരകം ഉജ്ജങ്ഗലനഗരകം സാഖാനഗരക’ന്തി.
‘‘ഭൂതപുബ്ബം, ആനന്ദ, രാജാ മഹാസുദസ്സനോ നാമ അഹോസി ചക്കവത്തീ ധമ്മികോ ധമ്മരാജാ ചാതുരന്തോ വിജിതാവീ ജനപ്പദത്ഥാവരിയപ്പത്തോ സത്തരതനസമന്നാഗതോ. രഞ്ഞോ, ആനന്ദ, മഹാസുദസ്സനസ്സ അയം കുസിനാരാ കുസാവതീ നാമ രാജധാനീ അഹോസി, പുരത്ഥിമേന ച പച്ഛിമേന ച ദ്വാദസയോജനാനി ആയാമേന; ഉത്തരേന ച ദക്ഖിണേന ച സത്തയോജനാനി വിത്ഥാരേന. കുസാവതീ, ആനന്ദ, രാജധാനീ ഇദ്ധാ ചേവ അഹോസി ഫീതാ ച ബഹുജനാ ച ആകിണ്ണമനുസ്സാ ച സുഭിക്ഖാ ച. സെയ്യഥാപി, ആനന്ദ, ദേവാനം ആളകമന്ദാ നാമ രാജധാനീ ഇദ്ധാ ചേവ ഹോതി ഫീതാ ച ബഹുജനാ ച ആകിണ്ണയക്ഖാ ച സുഭിക്ഖാ ച; ഏവമേവ ഖോ, ആനന്ദ, കുസാവതീ രാജധാനീ ഇദ്ധാ ചേവ അഹോസി ഫീതാ ച ബഹുജനാ ച ആകിണ്ണമനുസ്സാ ച സുഭിക്ഖാ ച. കുസാവതീ, ആനന്ദ, രാജധാനീ ദസഹി സദ്ദേഹി അവിവിത്താ അഹോസി ദിവാ ചേവ രത്തിഞ്ച, സെയ്യഥിദം – ഹത്ഥിസദ്ദേന അസ്സസദ്ദേന രഥസദ്ദേന ഭേരിസദ്ദേന മുദിങ്ഗസദ്ദേന വീണാസദ്ദേന ഗീതസദ്ദേന സങ്ഖസദ്ദേന സമ്മസദ്ദേന പാണിതാളസദ്ദേന ‘അസ്നാഥ പിവഥ ഖാദഥാ’തി ദസമേന സദ്ദേന.
‘‘ഗച്ഛ ത്വം, ആനന്ദ, കുസിനാരം പവിസിത്വാ കോസിനാരകാനം മല്ലാനം ആരോചേഹി – ‘അജ്ജ ഖോ, വാസെട്ഠാ, രത്തിയാ പച്ഛിമേ യാമേ തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബാനം ഭവിസ്സതി. അഭിക്കമഥ വാസെട്ഠാ, അഭിക്കമഥ വാസെട്ഠാ. മാ പച്ഛാ വിപ്പടിസാരിനോ അഹുവത്ഥ – അമ്ഹാകഞ്ച നോ ഗാമക്ഖെത്തേ തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബാനം അഹോസി, ന മയം ലഭിമ്ഹാ പച്ഛിമേ കാലേ തഥാഗതം ദസ്സനായാ’’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പടിസ്സുത്വാ നിവാസെത്വാ പത്തചീവരമാദായ അത്തദുതിയോ കുസിനാരം പാവിസി.
മല്ലാനം വന്ദനാ
൨൧൧. തേന ഖോ പന സമയേന കോസിനാരകാ മല്ലാ സന്ധാഗാരേ സന്ഥാഗാരേ (സീ॰ സ്യാ॰ പീ॰) സന്നിപതിതാ ഹൊന്തി കേനചിദേവ കരണീയേന. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ യേന കോസിനാരകാനം മല്ലാനം സന്ധാഗാരം തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ കോസിനാരകാനം മല്ലാനം ആരോചേസി – ‘‘അജ്ജ ഖോ, വാസെട്ഠാ, രത്തിയാ പച്ഛിമേ യാമേ തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബാനം ഭവിസ്സതി. അഭിക്കമഥ വാസെട്ഠാ അഭിക്കമഥ വാസെട്ഠാ. മാ പച്ഛാ വിപ്പടിസാരിനോ അഹുവത്ഥ – ‘അമ്ഹാകഞ്ച നോ ഗാമക്ഖെത്തേ തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബാനം അഹോസി, ന മയം ലഭിമ്ഹാ പച്ഛിമേ കാലേ തഥാഗതം ദസ്സനായാ’’’തി. ഇദമായസ്മതോ ആനന്ദസ്സ വചനം സുത്വാ മല്ലാ ച മല്ലപുത്താ ച മല്ലസുണിസാ ച മല്ലപജാപതിയോ ച അഘാവിനോ ദുമ്മനാ ചേതോദുക്ഖസമപ്പിതാ അപ്പേകച്ചേ കേസേ പകിരിയ കന്ദന്തി, ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ കന്ദന്തി, ഛിന്നപാതം പപതന്തി, ആവട്ടന്തി വിവട്ടന്തി – ‘അതിഖിപ്പം ഭഗവാ പരിനിബ്ബായിസ്സതി, അതിഖിപ്പം സുഗതോ പരിനിബ്ബായിസ്സതി, അതിഖിപ്പം ചക്ഖും ലോകേ അന്തരധായിസ്സതീ’തി. അഥ ഖോ മല്ലാ ച മല്ലപുത്താ ച മല്ലസുണിസാ ച മല്ലപജാപതിയോ ച അഘാവിനോ ദുമ്മനാ ചേതോദുക്ഖസമപ്പിതാ യേന ഉപവത്തനം മല്ലാനം സാലവനം യേനായസ്മാ ആനന്ദോ തേനുപസങ്കമിംസു. അഥ ഖോ ആയസ്മതോ ആനന്ദസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘സചേ ഖോ അഹം കോസിനാരകേ മല്ലേ ഏകമേകം ഭഗവന്തം വന്ദാപെസ്സാമി, അവന്ദിതോ ഭഗവാ കോസിനാരകേഹി മല്ലേഹി ഭവിസ്സതി, അഥായം രത്തി വിഭായിസ്സതി. യംനൂനാഹം കോസിനാരകേ മല്ലേ കുലപരിവത്തസോ കുലപരിവത്തസോ ഠപെത്വാ ഭഗവന്തം വന്ദാപെയ്യം – ‘ഇത്ഥന്നാമോ, ഭന്തേ, മല്ലോ സപുത്തോ സഭരിയോ സപരിസോ സാമച്ചോ ഭഗവതോ പാദേ സിരസാ വന്ദതീ’തി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ കോസിനാരകേ മല്ലേ കുലപരിവത്തസോ കുലപരിവത്തസോ ഠപെത്വാ ഭഗവന്തം വന്ദാപേസി – ‘ഇത്ഥന്നാമോ, ഭന്തേ, മല്ലോ സപുത്തോ സഭരിയോ സപരിസോ സാമച്ചോ ഭഗവതോ പാദേ സിരസാ വന്ദതീ’’’തി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഏതേന ഉപായേന പഠമേനേവ യാമേന കോസിനാരകേ മല്ലേ ഭഗവന്തം വന്ദാപേസി.
സുഭദ്ദപരിബ്ബാജകവത്ഥു
൨൧൨. തേന ഖോ പന സമയേന സുഭദ്ദോ നാമ പരിബ്ബാജകോ കുസിനാരായം പടിവസതി. അസ്സോസി ഖോ സുഭദ്ദോ പരിബ്ബാജകോ – ‘‘അജ്ജ കിര രത്തിയാ പച്ഛിമേ യാമേ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ പരിനിബ്ബാനം ഭവിസ്സതീ’’തി. അഥ ഖോ സുഭദ്ദസ്സ പരിബ്ബാജകസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘സുതം ഖോ പന മേതം പരിബ്ബാജകാനം വുഡ്ഢാനം മഹല്ലകാനം ആചരിയപാചരിയാനം ഭാസമാനാനം – ‘കദാചി കരഹചി തഥാഗതാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജന്തി അരഹന്തോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ’തി. അജ്ജേവ രത്തിയാ പച്ഛിമേ യാമേ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ പരിനിബ്ബാനം ഭവിസ്സതി. അത്ഥി ച മേ അയം കങ്ഖാധമ്മോ ഉപ്പന്നോ, ഏവം പസന്നോ അഹം സമണേ ഗോതമേ, ‘പഹോതി മേ സമണോ ഗോതമോ തഥാ ധമ്മം ദേസേതും, യഥാഹം ഇമം കങ്ഖാധമ്മം പജഹെയ്യ’’’ന്തി. അഥ ഖോ സുഭദ്ദോ പരിബ്ബാജകോ യേന ഉപവത്തനം മല്ലാനം സാലവനം, യേനായസ്മാ ആനന്ദോ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ഏതദവോച – ‘‘സുതം മേതം, ഭോ ആനന്ദ, പരിബ്ബാജകാനം വുഡ്ഢാനം മഹല്ലകാനം ആചരിയപാചരിയാനം ഭാസമാനാനം – ‘കദാചി കരഹചി തഥാഗതാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജന്തി അരഹന്തോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ’തി. അജ്ജേവ രത്തിയാ പച്ഛിമേ യാമേ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ പരിനിബ്ബാനം ഭവിസ്സതി. അത്ഥി ച മേ അയം കങ്ഖാധമ്മോ ഉപ്പന്നോ – ഏവം പസന്നോ അഹം സമണേ ഗോതമേ ‘പഹോതി മേ സമണോ ഗോതമോ തഥാ ധമ്മം ദേസേതും, യഥാഹം ഇമം കങ്ഖാധമ്മം പജഹെയ്യ’ന്തി. സാധാഹം, ഭോ ആനന്ദ, ലഭെയ്യം സമണം ഗോതമം ദസ്സനായാ’’തി. ഏവം വുത്തേ ആയസ്മാ ആനന്ദോ സുഭദ്ദം പരിബ്ബാജകം ഏതദവോച – ‘‘അലം, ആവുസോ സുഭദ്ദ, മാ തഥാഗതം വിഹേഠേസി, കിലന്തോ ഭഗവാ’’തി. ദുതിയമ്പി ഖോ സുഭദ്ദോ പരിബ്ബാജകോ…പേ॰… തതിയമ്പി ഖോ സുഭദ്ദോ പരിബ്ബാജകോ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ഏതദവോച – ‘‘സുതം മേതം, ഭോ ആനന്ദ, പരിബ്ബാജകാനം വുഡ്ഢാനം മഹല്ലകാനം ആചരിയപാചരിയാനം ഭാസമാനാനം – ‘കദാചി കരഹചി തഥാഗതാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജന്തി അരഹന്തോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ’തി. അജ്ജേവ രത്തിയാ പച്ഛിമേ യാമേ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ പരിനിബ്ബാനം ഭവിസ്സതി. അത്ഥി ച മേ അയം കങ്ഖാധമ്മോ ഉപ്പന്നോ – ഏവം പസന്നോ അഹം സമണേ ഗോതമേ, ‘പഹോതി മേ സമണോ ഗോതമോ തഥാ ധമ്മം ദേസേതും, യഥാഹം ഇമം കങ്ഖാധമ്മം പജഹെയ്യ’ന്തി. സാധാഹം, ഭോ ആനന്ദ, ലഭെയ്യം സമണം ഗോതമം ദസ്സനായാ’’തി. തതിയമ്പി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ സുഭദ്ദം പരിബ്ബാജകം ഏതദവോച – ‘‘അലം, ആവുസോ സുഭദ്ദ, മാ തഥാഗതം വിഹേഠേസി, കിലന്തോ ഭഗവാ’’തി.
൨൧൩. അസ്സോസി ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മതോ ആനന്ദസ്സ സുഭദ്ദേന പരിബ്ബാജകേന സദ്ധിം ഇമം കഥാസല്ലാപം. അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘അലം, ആനന്ദ, മാ സുഭദ്ദം വാരേസി, ലഭതം, ആനന്ദ, സുഭദ്ദോ തഥാഗതം ദസ്സനായ. യം കിഞ്ചി മം സുഭദ്ദോ പുച്ഛിസ്സതി, സബ്ബം തം അഞ്ഞാപെക്ഖോവ പുച്ഛിസ്സതി, നോ വിഹേസാപെക്ഖോ. യം ചസ്സാഹം പുട്ഠോ ബ്യാകരിസ്സാമി, തം ഖിപ്പമേവ ആജാനിസ്സതീ’’തി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ സുഭദ്ദം പരിബ്ബാജകം ഏതദവോച – ‘‘ഗച്ഛാവുസോ സുഭദ്ദ, കരോതി തേ ഭഗവാ ഓകാസ’’ന്തി. അഥ ഖോ സുഭദ്ദോ പരിബ്ബാജകോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവതാ സദ്ധിം സമ്മോദി, സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ സുഭദ്ദോ പരിബ്ബാജകോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘യേമേ, ഭോ ഗോതമ, സമണബ്രാഹ്മണാ സങ്ഘിനോ ഗണിനോ ഗണാചരിയാ ഞാതാ യസസ്സിനോ തിത്ഥകരാ സാധുസമ്മതാ ബഹുജനസ്സ, സെയ്യഥിദം – പൂരണോ കസ്സപോ, മക്ഖലി ഗോസാലോ, അജിതോ കേസകമ്ബലോ, പകുധോ കച്ചായനോ, സഞ്ചയോ ബേലട്ഠപുത്തോ, നിഗണ്ഠോ നാടപുത്തോ, സബ്ബേതേ സകായ പടിഞ്ഞായ അബ്ഭഞ്ഞിംസു, സബ്ബേവ ന അബ്ഭഞ്ഞിംസു , ഉദാഹു ഏകച്ചേ അബ്ഭഞ്ഞിംസു, ഏകച്ചേ ന അബ്ഭഞ്ഞിംസൂ’’തി? ‘‘അലം, സുഭദ്ദ, തിട്ഠതേതം – ‘സബ്ബേതേ സകായ പടിഞ്ഞായ അബ്ഭഞ്ഞിംസു, സബ്ബേവ ന അബ്ഭഞ്ഞിംസു, ഉദാഹു ഏകച്ചേ അബ്ഭഞ്ഞിംസു, ഏകച്ചേ ന അബ്ഭഞ്ഞിംസൂ’തി. ധമ്മം തേ, സുഭദ്ദ, ദേസെസ്സാമി; തം സുണാഹി സാധുകം മനസികരോഹി, ഭാസിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ സുഭദ്ദോ പരിബ്ബാജകോ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസി. ഭഗവാ ഏതദവോച –
൨൧൪. ‘‘യസ്മിം ഖോ, സുഭദ്ദ, ധമ്മവിനയേ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ന ഉപലബ്ഭതി, സമണോപി തത്ഥ ന ഉപലബ്ഭതി. ദുതിയോപി തത്ഥ സമണോ ന ഉപലബ്ഭതി. തതിയോപി തത്ഥ സമണോ ന ഉപലബ്ഭതി. ചതുത്ഥോപി തത്ഥ സമണോ ന ഉപലബ്ഭതി. യസ്മിഞ്ച ഖോ, സുഭദ്ദ, ധമ്മവിനയേ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ഉപലബ്ഭതി, സമണോപി തത്ഥ ഉപലബ്ഭതി, ദുതിയോപി തത്ഥ സമണോ ഉപലബ്ഭതി, തതിയോപി തത്ഥ സമണോ ഉപലബ്ഭതി, ചതുത്ഥോപി തത്ഥ സമണോ ഉപലബ്ഭതി. ഇമസ്മിം ഖോ, സുഭദ്ദ, ധമ്മവിനയേ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ഉപലബ്ഭതി, ഇധേവ, സുഭദ്ദ, സമണോ, ഇധ ദുതിയോ സമണോ, ഇധ തതിയോ സമണോ, ഇധ ചതുത്ഥോ സമണോ, സുഞ്ഞാ പരപ്പവാദാ സമണേഭി അഞ്ഞേഹി അഞ്ഞേ (പീ॰). ഇമേ ച ഇധേവ (ക॰), സുഭദ്ദ, ഭിക്ഖൂ സമ്മാ വിഹരെയ്യും, അസുഞ്ഞോ ലോകോ അരഹന്തേഹി അസ്സാതി.
‘‘ഏകൂനതിംസോ വയസാ സുഭദ്ദ,
യം പബ്ബജിം കിംകുസലാനുഏസീ;
വസ്സാനി പഞ്ഞാസ സമാധികാനി,
യതോ അഹം പബ്ബജിതോ സുഭദ്ദ.
ഞായസ്സ ധമ്മസ്സ പദേസവത്തീ,
ഇതോ ബഹിദ്ധാ സമണോപി നത്ഥി.
‘‘ദുതിയോപി സമണോ നത്ഥി. തതിയോപി സമണോ നത്ഥി. ചതുത്ഥോപി സമണോ നത്ഥി. സുഞ്ഞാ പരപ്പവാദാ സമണേഭി അഞ്ഞേഹി. ഇമേ ച, സുഭദ്ദ, ഭിക്ഖൂ സമ്മാ വിഹരെയ്യും, അസുഞ്ഞോ ലോകോ അരഹന്തേഹി അസ്സാ’’തി.
൨൧൫. ഏവം വുത്തേ സുഭദ്ദോ പരിബ്ബാജകോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘അഭിക്കന്തം, ഭന്തേ, അഭിക്കന്തം, ഭന്തേ. സെയ്യഥാപി, ഭന്തേ, നിക്കുജ്ജിതം വാ ഉക്കുജ്ജെയ്യ, പടിച്ഛന്നം വാ വിവരെയ്യ, മൂള്ഹസ്സ വാ മഗ്ഗം ആചിക്ഖെയ്യ, അന്ധകാരേ വാ തേലപജ്ജോതം ധാരെയ്യ, ‘ചക്ഖുമന്തോ രൂപാനി ദക്ഖന്തീ’തി, ഏവമേവം ഭഗവതാ അനേകപരിയായേന ധമ്മോ പകാസിതോ. ഏസാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവന്തം സരണം ഗച്ഛാമി ധമ്മഞ്ച ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച. ലഭെയ്യാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജ്ജം, ലഭെയ്യം ഉപസമ്പദ’’ന്തി. ‘‘യോ ഖോ, സുഭദ്ദ, അഞ്ഞതിത്ഥിയപുബ്ബോ ഇമസ്മിം ധമ്മവിനയേ ആകങ്ഖതി പബ്ബജ്ജം, ആകങ്ഖതി ഉപസമ്പദം, സോ ചത്താരോ മാസേ പരിവസതി. ചതുന്നം മാസാനം അച്ചയേന ആരദ്ധചിത്താ ഭിക്ഖൂ പബ്ബാജെന്തി ഉപസമ്പാദെന്തി ഭിക്ഖുഭാവായ. അപി ച മെത്ഥ പുഗ്ഗലവേമത്തതാ വിദിതാ’’തി. ‘‘സചേ, ഭന്തേ, അഞ്ഞതിത്ഥിയപുബ്ബാ ഇമസ്മിം ധമ്മവിനയേ ആകങ്ഖന്താ പബ്ബജ്ജം ആകങ്ഖന്താ ഉപസമ്പദം ചത്താരോ മാസേ പരിവസന്തി, ചതുന്നം മാസാനം അച്ചയേന ആരദ്ധചിത്താ ഭിക്ഖൂ പബ്ബാജെന്തി ഉപസമ്പാദെന്തി ഭിക്ഖുഭാവായ. അഹം ചത്താരി വസ്സാനി പരിവസിസ്സാമി, ചതുന്നം വസ്സാനം അച്ചയേന ആരദ്ധചിത്താ ഭിക്ഖൂ പബ്ബാജെന്തു ഉപസമ്പാദെന്തു ഭിക്ഖുഭാവായാ’’തി.
അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘തേനഹാനന്ദ, സുഭദ്ദം പബ്ബാജേഹീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസി. അഥ ഖോ സുഭദ്ദോ പരിബ്ബാജകോ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ഏതദവോച – ‘‘ലാഭാ വോ, ആവുസോ ആനന്ദ; സുലദ്ധം വോ, ആവുസോ ആനന്ദ, യേ എത്ഥ സത്ഥു സത്ഥാരാ (സ്യാ॰) സമ്മുഖാ അന്തേവാസികാഭിസേകേന അഭിസിത്താ’’തി. അലത്ഥ ഖോ സുഭദ്ദോ പരിബ്ബാജകോ ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജ്ജം, അലത്ഥ ഉപസമ്പദം. അചിരൂപസമ്പന്നോ ഖോ പനായസ്മാ സുഭദ്ദോ ഏകോ വൂപകട്ഠോ അപ്പമത്തോ ആതാപീ പഹിതത്തോ വിഹരന്തോ നചിരസ്സേവ – ‘യസ്സത്ഥായ കുലപുത്താ സമ്മദേവ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജന്തി’ തദനുത്തരം ബ്രഹ്മചരിയപരിയോസാനം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാസി. ‘ഖീണാ ജാതി, വുസിതം ബ്രഹ്മചരിയം, കതം കരണീയം, നാപരം ഇത്ഥത്തായാ’തി അബ്ഭഞ്ഞാസി. അഞ്ഞതരോ ഖോ പനായസ്മാ സുഭദ്ദോ അരഹതം അഹോസി. സോ ഭഗവതോ പച്ഛിമോ സക്ഖിസാവകോ അഹോസീതി.
പഞ്ചമോ ഭാണവാരോ.
തഥാഗതപച്ഛിമവാചാ
൨൧൬. അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘സിയാ ഖോ പനാനന്ദ, തുമ്ഹാകം ഏവമസ്സ – ‘അതീതസത്ഥുകം പാവചനം, നത്ഥി നോ സത്ഥാ’തി. ന ഖോ പനേതം, ആനന്ദ, ഏവം ദട്ഠബ്ബം. യോ വോ, ആനന്ദ, മയാ ധമ്മോ ച വിനയോ ച ദേസിതോ പഞ്ഞത്തോ, സോ വോ മമച്ചയേന സത്ഥാ. യഥാ ഖോ പനാനന്ദ, ഏതരഹി ഭിക്ഖൂ അഞ്ഞമഞ്ഞം ആവുസോവാദേന സമുദാചരന്തി, ന ഖോ മമച്ചയേന ഏവം സമുദാചരിതബ്ബം. ഥേരതരേന, ആനന്ദ, ഭിക്ഖുനാ നവകതരോ ഭിക്ഖു നാമേന വാ ഗൊത്തേന വാ ആവുസോവാദേന വാ സമുദാചരിതബ്ബോ. നവകതരേന ഭിക്ഖുനാ ഥേരതരോ ഭിക്ഖു ‘ഭന്തേ’തി വാ ‘ആയസ്മാ’തി വാ സമുദാചരിതബ്ബോ. ആകങ്ഖമാനോ, ആനന്ദ, സങ്ഘോ മമച്ചയേന ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാനി സിക്ഖാപദാനി സമൂഹനതു. ഛന്നസ്സ, ആനന്ദ, ഭിക്ഖുനോ മമച്ചയേന ബ്രഹ്മദണ്ഡോ ദാതബ്ബോ’’തി. ‘‘കതമോ പന, ഭന്തേ, ബ്രഹ്മദണ്ഡോ’’തി? ‘‘ഛന്നോ, ആനന്ദ, ഭിക്ഖു യം ഇച്ഛെയ്യ, തം വദെയ്യ. സോ ഭിക്ഖൂഹി നേവ വത്തബ്ബോ, ന ഓവദിതബ്ബോ, ന അനുസാസിതബ്ബോ’’തി.
൨൧൭. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘സിയാ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, ഏകഭിക്ഖുസ്സാപി കങ്ഖാ വാ വിമതി വാ ബുദ്ധേ വാ ധമ്മേ വാ സങ്ഘേ വാ മഗ്ഗേ വാ പടിപദായ വാ, പുച്ഛഥ, ഭിക്ഖവേ, മാ പച്ഛാ വിപ്പടിസാരിനോ അഹുവത്ഥ – ‘സമ്മുഖീഭൂതോ നോ സത്ഥാ അഹോസി , ന മയം സക്ഖിമ്ഹാ ഭഗവന്തം സമ്മുഖാ പടിപുച്ഛിതു’’’ ന്തി. ഏവം വുത്തേ തേ ഭിക്ഖൂ തുണ്ഹീ അഹേസും. ദുതിയമ്പി ഖോ ഭഗവാ…പേ॰… തതിയമ്പി ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘സിയാ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, ഏകഭിക്ഖുസ്സാപി കങ്ഖാ വാ വിമതി വാ ബുദ്ധേ വാ ധമ്മേ വാ സങ്ഘേ വാ മഗ്ഗേ വാ പടിപദായ വാ, പുച്ഛഥ, ഭിക്ഖവേ, മാ പച്ഛാ വിപ്പടിസാരിനോ അഹുവത്ഥ – ‘സമ്മുഖീഭൂതോ നോ സത്ഥാ അഹോസി , ന മയം സക്ഖിമ്ഹാ ഭഗവന്തം സമ്മുഖാ പടിപുച്ഛിതു’’’ ന്തി. തതിയമ്പി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ തുണ്ഹീ അഹേസും. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘സിയാ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, സത്ഥുഗാരവേനപി ന പുച്ഛെയ്യാഥ. സഹായകോപി, ഭിക്ഖവേ, സഹായകസ്സ ആരോചേതൂ’’തി. ഏവം വുത്തേ തേ ഭിക്ഖൂ തുണ്ഹീ അഹേസും. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘അച്ഛരിയം, ഭന്തേ, അബ്ഭുതം, ഭന്തേ, ഏവം പസന്നോ അഹം, ഭന്തേ, ഇമസ്മിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേ, ‘നത്ഥി ഏകഭിക്ഖുസ്സാപി കങ്ഖാ വാ വിമതി വാ ബുദ്ധേ വാ ധമ്മേ വാ സങ്ഘേ വാ മഗ്ഗേ വാ പടിപദായ വാ’’’തി. ‘‘പസാദാ ഖോ ത്വം, ആനന്ദ, വദേസി, ഞാണമേവ ഹെത്ഥ, ആനന്ദ, തഥാഗതസ്സ. നത്ഥി ഇമസ്മിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേ ഏകഭിക്ഖുസ്സാപി കങ്ഖാ വാ വിമതി വാ ബുദ്ധേ വാ ധമ്മേ വാ സങ്ഘേ വാ മഗ്ഗേ വാ പടിപദായ വാ. ഇമേസഞ്ഹി, ആനന്ദ, പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം യോ പച്ഛിമകോ ഭിക്ഖു, സോ സോതാപന്നോ അവിനിപാതധമ്മോ നിയതോ സമ്ബോധിപരായണോ’’തി.
൨൧൮. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഹന്ദ ദാനി, ഭിക്ഖവേ, ആമന്തയാമി വോ, വയധമ്മാ സങ്ഖാരാ അപ്പമാദേന സമ്പാദേഥാ’’തി. അയം തഥാഗതസ്സ പച്ഛിമാ വാചാ.
പരിനിബ്ബുതകഥാ
൨൧൯. അഥ ഖോ ഭഗവാ പഠമം ഝാനം സമാപജ്ജി, പഠമജ്ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ ദുതിയം ഝാനം സമാപജ്ജി, ദുതിയജ്ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ തതിയം ഝാനം സമാപജ്ജി, തതിയജ്ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ ചതുത്ഥം ഝാനം സമാപജ്ജി. ചതുത്ഥജ്ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ ആകാസാനഞ്ചായതനം സമാപജ്ജി, ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തിയാ വുട്ഠഹിത്വാ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം സമാപജ്ജി, വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസമാപത്തിയാ വുട്ഠഹിത്വാ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം സമാപജ്ജി, ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസമാപത്തിയാ വുട്ഠഹിത്വാ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം സമാപജ്ജി, നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിയാ വുട്ഠഹിത്വാ സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധം സമാപജ്ജി.
അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ആയസ്മന്തം അനുരുദ്ധം ഏതദവോച – ‘‘പരിനിബ്ബുതോ, ഭന്തേ അനുരുദ്ധ , ഭഗവാ’’തി. ‘‘നാവുസോ ആനന്ദ, ഭഗവാ പരിനിബ്ബുതോ, സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധം സമാപന്നോ’’തി.
അഥ ഖോ ഭഗവാ സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധസമാപത്തിയാ വുട്ഠഹിത്വാ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം സമാപജ്ജി, നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിയാ വുട്ഠഹിത്വാ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം സമാപജ്ജി, ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസമാപത്തിയാ വുട്ഠഹിത്വാ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം സമാപജ്ജി, വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസമാപത്തിയാ വുട്ഠഹിത്വാ ആകാസാനഞ്ചായതനം സമാപജ്ജി, ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തിയാ വുട്ഠഹിത്വാ ചതുത്ഥം ഝാനം സമാപജ്ജി, ചതുത്ഥജ്ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ തതിയം ഝാനം സമാപജ്ജി, തതിയജ്ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ ദുതിയം ഝാനം സമാപജ്ജി, ദുതിയജ്ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ പഠമം ഝാനം സമാപജ്ജി, പഠമജ്ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ ദുതിയം ഝാനം സമാപജ്ജി, ദുതിയജ്ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ തതിയം ഝാനം സമാപജ്ജി, തതിയജ്ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ ചതുത്ഥം ഝാനം സമാപജ്ജി, ചതുത്ഥജ്ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ സമനന്തരാ ഭഗവാ പരിനിബ്ബായി.
൨൨൦. പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി സഹ പരിനിബ്ബാനാ മഹാഭൂമിചാലോ അഹോസി ഭിംസനകോ സലോമഹംസോ. ദേവദുന്ദുഭിയോ ച ഫലിംസു. പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി സഹ പരിനിബ്ബാനാ ബ്രഹ്മാസഹമ്പതി ഇമം ഗാഥം അഭാസി –
‘‘സബ്ബേവ നിക്ഖിപിസ്സന്തി, ഭൂതാ ലോകേ സമുസ്സയം;
യത്ഥ ഏതാദിസോ സത്ഥാ, ലോകേ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ;
തഥാഗതോ ബലപ്പത്തോ, സമ്ബുദ്ധോ പരിനിബ്ബുതോ’’തി.
൨൨൧. പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി സഹ പരിനിബ്ബാനാ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ ഇമം ഗാഥം അഭാസി –
‘‘അനിച്ചാ വത സങ്ഖാരാ, ഉപ്പാദവയധമ്മിനോ;
ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുജ്ഝന്തി, തേസം വൂപസമോ സുഖോ’’തി.
൨൨൨. പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി സഹ പരിനിബ്ബാനാ ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ ഇമാ ഗാഥായോ അഭാസി –
‘‘നാഹു അസ്സാസപസ്സാസോ, ഠിതചിത്തസ്സ താദിനോ;
അനേജോ സന്തിമാരബ്ഭ, യം കാലമകരീ മുനി.
‘‘അസല്ലീനേന ചിത്തേന, വേദനം അജ്ഝവാസയി;
പജ്ജോതസ്സേവ നിബ്ബാനം, വിമൊക്ഖോ ചേതസോ അഹൂ’’തി.
൨൨൩. പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി സഹ പരിനിബ്ബാനാ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഇമം ഗാഥം അഭാസി –
‘‘തദാസി യം ഭിംസനകം, തദാസി ലോമഹംസനം;
സബ്ബാകാരവരൂപേതേ, സമ്ബുദ്ധേ പരിനിബ്ബുതേ’’തി.
൨൨൪. പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി യേ തേ തത്ഥ ഭിക്ഖൂ അവീതരാഗാ അപ്പേകച്ചേ ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ കന്ദന്തി, ഛിന്നപാതം പപതന്തി, ആവട്ടന്തി വിവട്ടന്തി, ‘‘അതിഖിപ്പം ഭഗവാ പരിനിബ്ബുതോ , അതിഖിപ്പം സുഗതോ പരിനിബ്ബുതോ, അതിഖിപ്പം ചക്ഖും ലോകേ അന്തരഹിതോ’’തി. യേ പന തേ ഭിക്ഖൂ വീതരാഗാ, തേ സതാ സമ്പജാനാ അധിവാസെന്തി – ‘‘അനിച്ചാ സങ്ഖാരാ, തം കുതെത്ഥ ലബ്ഭാ’’തി.
൨൨൫. അഥ ഖോ ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘അലം, ആവുസോ, മാ സോചിത്ഥ മാ പരിദേവിത്ഥ. നനു ഏതം, ആവുസോ, ഭഗവതാ പടികച്ചേവ അക്ഖാതം – ‘സബ്ബേഹേവ പിയേഹി മനാപേഹി നാനാഭാവോ വിനാഭാവോ അഞ്ഞഥാഭാവോ’. തം കുതെത്ഥ, ആവുസോ, ലബ്ഭാ. ‘യം തം ജാതം ഭൂതം സങ്ഖതം പലോകധമ്മം, തം വത മാ പലുജ്ജീ’തി, നേതം ഠാനം വിജ്ജതി . ദേവതാ, ആവുസോ, ഉജ്ഝായന്തീ’’തി. ‘‘കഥംഭൂതാ പന, ഭന്തേ, ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ ദേവതാ മനസി കരോതീ’’തി ഭന്തേ അനുരുദ്ധ ദേവതാ മനസി കരൊന്തീതി (സ്യാ॰ ക॰)?
‘‘സന്താവുസോ ആനന്ദ, ദേവതാ ആകാസേ പഥവീസഞ്ഞിനിയോ കേസേ പകിരിയ കന്ദന്തി, ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ കന്ദന്തി, ഛിന്നപാതം പപതന്തി, ആവട്ടന്തി, വിവട്ടന്തി – ‘അതിഖിപ്പം ഭഗവാ പരിനിബ്ബുതോ, അതിഖിപ്പം സുഗതോ പരിനിബ്ബുതോ, അതിഖിപ്പം ചക്ഖും ലോകേ അന്തരഹിതോ’തി. സന്താവുസോ ആനന്ദ, ദേവതാ പഥവിയാ പഥവീസഞ്ഞിനിയോ കേസേ പകിരിയ കന്ദന്തി, ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ കന്ദന്തി, ഛിന്നപാതം പപതന്തി, ആവട്ടന്തി, വിവട്ടന്തി – ‘അതിഖിപ്പം ഭഗവാ പരിനിബ്ബുതോ , അതിഖിപ്പം സുഗതോ പരിനിബ്ബുതോ, അതിഖിപ്പം ചക്ഖും ലോകേ അന്തരഹിതോ’തി. യാ പന താ ദേവതാ വീതരാഗാ, താ സതാ സമ്പജാനാ അധിവാസെന്തി – ‘അനിച്ചാ സങ്ഖാരാ, തം കുതെത്ഥ ലബ്ഭാ’തി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ച അനുരുദ്ധോ ആയസ്മാ ച ആനന്ദോ തം രത്താവസേസം ധമ്മിയാ കഥായ വീതിനാമേസും.
൨൨൬. അഥ ഖോ ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ഗച്ഛാവുസോ ആനന്ദ, കുസിനാരം പവിസിത്വാ കോസിനാരകാനം മല്ലാനം ആരോചേഹി – ‘പരിനിബ്ബുതോ, വാസെട്ഠാ, ഭഗവാ, യസ്സദാനി കാലം മഞ്ഞഥാ’’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ആയസ്മതോ അനുരുദ്ധസ്സ പടിസ്സുത്വാ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസെത്വാ പത്തചീവരമാദായ അത്തദുതിയോ കുസിനാരം പാവിസി. തേന ഖോ പന സമയേന കോസിനാരകാ മല്ലാ സന്ധാഗാരേ സന്നിപതിതാ ഹൊന്തി തേനേവ കരണീയേന. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ യേന കോസിനാരകാനം മല്ലാനം സന്ധാഗാരം തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ കോസിനാരകാനം മല്ലാനം ആരോചേസി – ‘പരിനിബ്ബുതോ, വാസെട്ഠാ, ഭഗവാ, യസ്സദാനി കാലം മഞ്ഞഥാ’തി. ഇദമായസ്മതോ ആനന്ദസ്സ വചനം സുത്വാ മല്ലാ ച മല്ലപുത്താ ച മല്ലസുണിസാ ച മല്ലപജാപതിയോ ച അഘാവിനോ ദുമ്മനാ ചേതോദുക്ഖസമപ്പിതാ അപ്പേകച്ചേ കേസേ പകിരിയ കന്ദന്തി, ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ കന്ദന്തി, ഛിന്നപാതം പപതന്തി, ആവട്ടന്തി, വിവട്ടന്തി – ‘‘അതിഖിപ്പം ഭഗവാ പരിനിബ്ബുതോ, അതിഖിപ്പം സുഗതോ പരിനിബ്ബുതോ, അതിഖിപ്പം ചക്ഖും ലോകേ അന്തരഹിതോ’’തി.
ബുദ്ധസരീരപൂജാ
൨൨൭. അഥ ഖോ കോസിനാരകാ മല്ലാ പുരിസേ ആണാപേസും – ‘‘തേന ഹി, ഭണേ, കുസിനാരായം ഗന്ധമാലഞ്ച സബ്ബഞ്ച താളാവചരം സന്നിപാതേഥാ’’തി. അഥ ഖോ കോസിനാരകാ മല്ലാ ഗന്ധമാലഞ്ച സബ്ബഞ്ച താളാവചരം പഞ്ച ച ദുസ്സയുഗസതാനി ആദായ യേന ഉപവത്തനം മല്ലാനം സാലവനം, യേന ഭഗവതോ സരീരം തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവതോ സരീരം നച്ചേഹി ഗീതേഹി വാദിതേഹി മാലേഹി ഗന്ധേഹി സക്കരൊന്താ ഗരും കരൊന്താ മാനെന്താ പൂജെന്താ ചേലവിതാനാനി കരൊന്താ മണ്ഡലമാളേ പടിയാദെന്താ ഏകദിവസം വീതിനാമേസും.
അഥ ഖോ കോസിനാരകാനം മല്ലാനം ഏതദഹോസി – ‘‘അതിവികാലോ ഖോ അജ്ജ ഭഗവതോ സരീരം ഝാപേതും, സ്വേ ദാനി മയം ഭഗവതോ സരീരം ഝാപെസ്സാമാ’’തി. അഥ ഖോ കോസിനാരകാ മല്ലാ ഭഗവതോ സരീരം നച്ചേഹി ഗീതേഹി വാദിതേഹി മാലേഹി ഗന്ധേഹി സക്കരൊന്താ ഗരും കരൊന്താ മാനെന്താ പൂജെന്താ ചേലവിതാനാനി കരൊന്താ മണ്ഡലമാളേ പടിയാദെന്താ ദുതിയമ്പി ദിവസം വീതിനാമേസും, തതിയമ്പി ദിവസം വീതിനാമേസും, ചതുത്ഥമ്പി ദിവസം വീതിനാമേസും, പഞ്ചമമ്പി ദിവസം വീതിനാമേസും, ഛട്ഠമ്പി ദിവസം വീതിനാമേസും.
അഥ ഖോ സത്തമം ദിവസം കോസിനാരകാനം മല്ലാനം ഏതദഹോസി – ‘‘മയം ഭഗവതോ സരീരം നച്ചേഹി ഗീതേഹി വാദിതേഹി മാലേഹി ഗന്ധേഹി സക്കരൊന്താ ഗരും കരൊന്താ മാനെന്താ പൂജെന്താ ദക്ഖിണേന ദക്ഖിണം നഗരസ്സ ഹരിത്വാ ബാഹിരേന ബാഹിരം ദക്ഖിണതോ നഗരസ്സ ഭഗവതോ സരീരം ഝാപെസ്സാമാ’’തി.
൨൨൮. തേന ഖോ പന സമയേന അട്ഠ മല്ലപാമൊക്ഖാ സീസംന്ഹാതാ അഹതാനി വത്ഥാനി നിവത്ഥാ ‘‘മയം ഭഗവതോ സരീരം ഉച്ചാരെസ്സാമാ’’തി ന സക്കൊന്തി ഉച്ചാരേതും. അഥ ഖോ കോസിനാരകാ മല്ലാ ആയസ്മന്തം അനുരുദ്ധം ഏതദവോചും – ‘‘കോ നു ഖോ, ഭന്തേ അനുരുദ്ധ, ഹേതു കോ പച്ചയോ, യേനിമേ അട്ഠ മല്ലപാമൊക്ഖാ സീസംന്ഹാതാ അഹതാനി വത്ഥാനി നിവത്ഥാ ‘മയം ഭഗവതോ സരീരം ഉച്ചാരെസ്സാമാ’തി ന സക്കൊന്തി ഉച്ചാരേതു’’ന്തി? ‘‘അഞ്ഞഥാ ഖോ, വാസെട്ഠാ, തുമ്ഹാകം അധിപ്പായോ, അഞ്ഞഥാ ദേവതാനം അധിപ്പായോ’’തി. ‘‘കഥം പന, ഭന്തേ, ദേവതാനം അധിപ്പായോ’’തി? ‘‘തുമ്ഹാകം ഖോ, വാസെട്ഠാ, അധിപ്പായോ – ‘മയം ഭഗവതോ സരീരം നച്ചേഹി ഗീതേഹി വാദിതേഹി മാലേഹി ഗന്ധേഹി സക്കരൊന്താ ഗരും കരൊന്താ മാനെന്താ പൂജെന്താ ദക്ഖിണേന ദക്ഖിണം നഗരസ്സ ഹരിത്വാ ബാഹിരേന ബാഹിരം ദക്ഖിണതോ നഗരസ്സ ഭഗവതോ സരീരം ഝാപെസ്സാമാ’തി; ദേവതാനം ഖോ, വാസെട്ഠാ, അധിപ്പായോ – ‘മയം ഭഗവതോ സരീരം ദിബ്ബേഹി നച്ചേഹി ഗീതേഹി വാദിതേഹി ഗന്ധേഹി സക്കരൊന്താ ഗരും കരൊന്താ മാനെന്താ പൂജെന്താ ഉത്തരേന ഉത്തരം നഗരസ്സ ഹരിത്വാ ഉത്തരേന ദ്വാരേന നഗരം പവേസെത്വാ മജ്ഝേന മജ്ഝം നഗരസ്സ ഹരിത്വാ പുരത്ഥിമേന ദ്വാരേന നിക്ഖമിത്വാ പുരത്ഥിമതോ നഗരസ്സ മകുടബന്ധനം നാമ മല്ലാനം ചേതിയം എത്ഥ ഭഗവതോ സരീരം ഝാപെസ്സാമാ’തി. ‘‘യഥാ, ഭന്തേ, ദേവതാനം അധിപ്പായോ, തഥാ ഹോതൂ’’തി.
൨൨൯. തേന ഖോ പന സമയേന കുസിനാരാ യാവ സന്ധിസമലസംകടീരാ ജണ്ണുമത്തേന ഓധിനാ മന്ദാരവപുപ്ഫേഹി സന്ഥതാ സണ്ഠിതാ (സ്യാ॰) ഹോതി. അഥ ഖോ ദേവതാ ച കോസിനാരകാ ച മല്ലാ ഭഗവതോ സരീരം ദിബ്ബേഹി ച മാനുസകേഹി ച നച്ചേഹി ഗീതേഹി വാദിതേഹി മാലേഹി ഗന്ധേഹി സക്കരൊന്താ ഗരും കരൊന്താ മാനെന്താ പൂജെന്താ ഉത്തരേന ഉത്തരം നഗരസ്സ ഹരിത്വാ ഉത്തരേന ദ്വാരേന നഗരം പവേസെത്വാ മജ്ഝേന മജ്ഝം നഗരസ്സ ഹരിത്വാ പുരത്ഥിമേന ദ്വാരേന നിക്ഖമിത്വാ പുരത്ഥിമതോ നഗരസ്സ മകുടബന്ധനം നാമ മല്ലാനം ചേതിയം എത്ഥ ച ഭഗവതോ സരീരം നിക്ഖിപിംസു.
൨൩൦. അഥ ഖോ കോസിനാരകാ മല്ലാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ഏതദവോചും – ‘‘കഥം മയം, ഭന്തേ ആനന്ദ, തഥാഗതസ്സ സരീരേ പടിപജ്ജാമാ’’തി? ‘‘യഥാ ഖോ, വാസെട്ഠാ, രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ സരീരേ പടിപജ്ജന്തി, ഏവം തഥാഗതസ്സ സരീരേ പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി. ‘‘കഥം പന, ഭന്തേ ആനന്ദ, രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ സരീരേ പടിപജ്ജന്തീ’’തി? ‘‘രഞ്ഞോ, വാസെട്ഠാ, ചക്കവത്തിസ്സ സരീരം അഹതേന വത്ഥേന വേഠെന്തി, അഹതേന വത്ഥേന വേഠെത്വാ വിഹതേന കപ്പാസേന വേഠെന്തി, വിഹതേന കപ്പാസേന വേഠെത്വാ അഹതേന വത്ഥേന വേഠെന്തി. ഏതേന ഉപായേന പഞ്ചഹി യുഗസതേഹി രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ സരീരം വേഠെത്വാ ആയസായ തേലദോണിയാ പക്ഖിപിത്വാ അഞ്ഞിസ്സാ ആയസായ ദോണിയാ പടികുജ്ജിത്വാ സബ്ബഗന്ധാനം ചിതകം കരിത്വാ രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ സരീരം ഝാപെന്തി. ചാതുമഹാപഥേ രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ ഥൂപം കരൊന്തി . ഏവം ഖോ, വാസെട്ഠാ, രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ സരീരേ പടിപജ്ജന്തി. യഥാ ഖോ, വാസെട്ഠാ, രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ സരീരേ പടിപജ്ജന്തി, ഏവം തഥാഗതസ്സ സരീരേ പടിപജ്ജിതബ്ബം. ചാതുമഹാപഥേ തഥാഗതസ്സ ഥൂപോ കാതബ്ബോ. തത്ഥ യേ മാലം വാ ഗന്ധം വാ ചുണ്ണകം വാ ആരോപെസ്സന്തി വാ അഭിവാദെസ്സന്തി വാ ചിത്തം വാ പസാദെസ്സന്തി, തേസം തം ഭവിസ്സതി ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായാ’’തി. അഥ ഖോ കോസിനാരകാ മല്ലാ പുരിസേ ആണാപേസും – ‘‘തേന ഹി, ഭണേ, മല്ലാനം വിഹതം കപ്പാസം സന്നിപാതേഥാ’’തി.
അഥ ഖോ കോസിനാരകാ മല്ലാ ഭഗവതോ സരീരം അഹതേന വത്ഥേന വേഠെത്വാ വിഹതേന കപ്പാസേന വേഠേസും, വിഹതേന കപ്പാസേന വേഠെത്വാ അഹതേന വത്ഥേന വേഠേസും. ഏതേന ഉപായേന പഞ്ചഹി യുഗസതേഹി ഭഗവതോ സരീരം വേഠെത്വാ ആയസായ തേലദോണിയാ പക്ഖിപിത്വാ അഞ്ഞിസ്സാ ആയസായ ദോണിയാ പടികുജ്ജിത്വാ സബ്ബഗന്ധാനം ചിതകം കരിത്വാ ഭഗവതോ സരീരം ചിതകം ആരോപേസും.
മഹാകസ്സപത്ഥേരവത്ഥു
൨൩൧. തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ പാവായ കുസിനാരം അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപ്പന്നോ ഹോതി മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം പഞ്ചമത്തേഹി ഭിക്ഖുസതേഹി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ മഗ്ഗാ ഒക്കമ്മ അഞ്ഞതരസ്മിം രുക്ഖമൂലേ നിസീദി. തേന ഖോ പന സമയേന അഞ്ഞതരോ ആജീവകോ കുസിനാരായ മന്ദാരവപുപ്ഫം ഗഹെത്വാ പാവം അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപ്പന്നോ ഹോതി. അദ്ദസാ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ തം ആജീവകം ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തം, ദിസ്വാ തം ആജീവകം ഏതദവോച – ‘‘അപാവുസോ, അമ്ഹാകം സത്ഥാരം ജാനാസീ’’തി? ‘‘ആമാവുസോ, ജാനാമി, അജ്ജ സത്താഹപരിനിബ്ബുതോ സമണോ ഗോതമോ. തതോ മേ ഇദം മന്ദാരവപുപ്ഫം ഗഹിത’’ന്തി. തത്ഥ യേ തേ ഭിക്ഖൂ അവീതരാഗാ അപ്പേകച്ചേ ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ കന്ദന്തി, ഛിന്നപാതം പപതന്തി, ആവട്ടന്തി, വിവട്ടന്തി – ‘‘അതിഖിപ്പം ഭഗവാ പരിനിബ്ബുതോ, അതിഖിപ്പം സുഗതോ പരിനിബ്ബുതോ, അതിഖിപ്പം ചക്ഖും ലോകേ അന്തരഹിതോ’’തി. യേ പന തേ ഭിക്ഖൂ വീതരാഗാ, തേ സതാ സമ്പജാനാ അധിവാസെന്തി – ‘‘അനിച്ചാ സങ്ഖാരാ, തം കുതെത്ഥ ലബ്ഭാ’’തി.
൨൩൨. തേന ഖോ പന സമയേന സുഭദ്ദോ നാമ വുദ്ധപബ്ബജിതോ തസ്സം പരിസായം നിസിന്നോ ഹോതി. അഥ ഖോ സുഭദ്ദോ വുദ്ധപബ്ബജിതോ തേ ഭിക്ഖൂ ഏതദവോച – ‘‘അലം, ആവുസോ, മാ സോചിത്ഥ, മാ പരിദേവിത്ഥ, സുമുത്താ മയം തേന മഹാസമണേന. ഉപദ്ദുതാ ച ഹോമ – ‘ഇദം വോ കപ്പതി, ഇദം വോ ന കപ്പതീ’തി. ഇദാനി പന മയം യം ഇച്ഛിസ്സാമ, തം കരിസ്സാമ, യം ന ഇച്ഛിസ്സാമ, ന തം കരിസ്സാമാ’’തി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘അലം, ആവുസോ, മാ സോചിത്ഥ, മാ പരിദേവിത്ഥ. നനു ഏതം , ആവുസോ, ഭഗവതാ പടികച്ചേവ അക്ഖാതം – ‘സബ്ബേഹേവ പിയേഹി മനാപേഹി നാനാഭാവോ വിനാഭാവോ അഞ്ഞഥാഭാവോ’. തം കുതെത്ഥ, ആവുസോ, ലബ്ഭാ. ‘യം തം ജാതം ഭൂതം സങ്ഖതം പലോകധമ്മം, തം തഥാഗതസ്സാപി സരീരം മാ പലുജ്ജീ’തി, നേതം ഠാനം വിജ്ജതീ’’തി.
൨൩൩. തേന ഖോ പന സമയേന ചത്താരോ മല്ലപാമൊക്ഖാ സീസംന്ഹാതാ അഹതാനി വത്ഥാനി നിവത്ഥാ – ‘‘മയം ഭഗവതോ ചിതകം ആളിമ്പെസ്സാമാ’’തി ന സക്കൊന്തി ആളിമ്പേതും. അഥ ഖോ കോസിനാരകാ മല്ലാ ആയസ്മന്തം അനുരുദ്ധം ഏതദവോചും – ‘‘കോ നു ഖോ, ഭന്തേ അനുരുദ്ധ, ഹേതു കോ പച്ചയോ, യേനിമേ ചത്താരോ മല്ലപാമൊക്ഖാ സീസംന്ഹാതാ അഹതാനി വത്ഥാനി നിവത്ഥാ – ‘മയം ഭഗവതോ ചിതകം ആളിമ്പെസ്സാമാ’തി ന സക്കൊന്തി ആളിമ്പേതു’’ന്തി? ‘‘അഞ്ഞഥാ ഖോ, വാസെട്ഠാ, ദേവതാനം അധിപ്പായോ’’തി. ‘‘കഥം പന, ഭന്തേ, ദേവതാനം അധിപ്പായോ’’തി? ‘‘ദേവതാനം ഖോ, വാസെട്ഠാ, അധിപ്പായോ – ‘അയം ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ പാവായ കുസിനാരം അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപ്പന്നോ മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം പഞ്ചമത്തേഹി ഭിക്ഖുസതേഹി. ന താവ ഭഗവതോ ചിതകോ പജ്ജലിസ്സതി, യാവായസ്മാ മഹാകസ്സപോ ഭഗവതോ പാദേ സിരസാ ന വന്ദിസ്സതീ’’’തി. ‘‘യഥാ, ഭന്തേ, ദേവതാനം അധിപ്പായോ, തഥാ ഹോതൂ’’തി.
൨൩൪. അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ യേന കുസിനാരാ മകുടബന്ധനം നാമ മല്ലാനം ചേതിയം, യേന ഭഗവതോ ചിതകോ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഏകംസം ചീവരം കത്വാ അഞ്ജലിം പണാമെത്വാ തിക്ഖത്തും ചിതകം പദക്ഖിണം കത്വാ ഭഗവതോ പാദേ സിരസാ വന്ദി. താനിപി ഖോ പഞ്ചഭിക്ഖുസതാനി ഏകംസം ചീവരം കത്വാ അഞ്ജലിം പണാമെത്വാ തിക്ഖത്തും ചിതകം പദക്ഖിണം കത്വാ ഭഗവതോ പാദേ സിരസാ വന്ദിംസു. വന്ദിതേ ച പനായസ്മതാ മഹാകസ്സപേന തേഹി ച പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സയമേവ ഭഗവതോ ചിതകോ പജ്ജലി.
൨൩൫. ഝായമാനസ്സ ഖോ പന ഭഗവതോ സരീരസ്സ യം അഹോസി ഛവീതി വാ ചമ്മന്തി വാ മംസന്തി വാ ന്ഹാരൂതി വാ ലസികാതി വാ, തസ്സ നേവ ഛാരികാ പഞ്ഞായിത്ഥ, ന മസി; സരീരാനേവ അവസിസ്സിംസു. സെയ്യഥാപി നാമ സപ്പിസ്സ വാ തേലസ്സ വാ ഝായമാനസ്സ നേവ ഛാരികാ പഞ്ഞായതി, ന മസി; ഏവമേവ ഭഗവതോ സരീരസ്സ ഝായമാനസ്സ യം അഹോസി ഛവീതി വാ ചമ്മന്തി വാ മംസന്തി വാ ന്ഹാരൂതി വാ ലസികാതി വാ, തസ്സ നേവ ഛാരികാ പഞ്ഞായിത്ഥ, ന മസി; സരീരാനേവ അവസിസ്സിംസു. തേസഞ്ച പഞ്ചന്നം ദുസ്സയുഗസതാനം ദ്വേവ ദുസ്സാനി ന ഡയ്ഹിംസു യഞ്ച സബ്ബഅബ്ഭന്തരിമം യഞ്ച ബാഹിരം. ദഡ്ഢേ ച ഖോ പന ഭഗവതോ സരീരേ അന്തലിക്ഖാ ഉദകധാരാ പാതുഭവിത്വാ ഭഗവതോ ചിതകം നിബ്ബാപേസി. ഉദകസാലതോപി ഉദകം സാലതോപി (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰) അബ്ഭുന്നമിത്വാ ഭഗവതോ ചിതകം നിബ്ബാപേസി. കോസിനാരകാപി മല്ലാ സബ്ബഗന്ധോദകേന ഭഗവതോ ചിതകം നിബ്ബാപേസും. അഥ ഖോ കോസിനാരകാ മല്ലാ ഭഗവതോ സരീരാനി സത്താഹം സന്ധാഗാരേ സത്തിപഞ്ജരം കരിത്വാ ധനുപാകാരം പരിക്ഖിപാപെത്വാ പരിക്ഖിപിത്വാ (സ്യാ॰) നച്ചേഹി ഗീതേഹി വാദിതേഹി മാലേഹി ഗന്ധേഹി സക്കരിംസു ഗരും കരിംസു മാനേസും പൂജേസും.
സരീരധാതുവിഭാജനം
൨൩൬. അസ്സോസി ഖോ രാജാ മാഗധോ അജാതസത്തു വേദേഹിപുത്തോ – ‘‘ഭഗവാ കിര കുസിനാരായം പരിനിബ്ബുതോ’’തി. അഥ ഖോ രാജാ മാഗധോ അജാതസത്തു വേദേഹിപുത്തോ കോസിനാരകാനം മല്ലാനം ദൂതം പാഹേസി – ‘‘ഭഗവാപി ഖത്തിയോ അഹമ്പി ഖത്തിയോ, അഹമ്പി അരഹാമി ഭഗവതോ സരീരാനം ഭാഗം, അഹമ്പി ഭഗവതോ സരീരാനം ഥൂപഞ്ച മഹഞ്ച കരിസ്സാമീ’’തി.
അസ്സോസും ഖോ വേസാലികാ ലിച്ഛവീ – ‘‘ഭഗവാ കിര കുസിനാരായം പരിനിബ്ബുതോ’’തി. അഥ ഖോ വേസാലികാ ലിച്ഛവീ കോസിനാരകാനം മല്ലാനം ദൂതം പാഹേസും – ‘‘ഭഗവാപി ഖത്തിയോ മയമ്പി ഖത്തിയാ, മയമ്പി അരഹാമ ഭഗവതോ സരീരാനം ഭാഗം, മയമ്പി ഭഗവതോ സരീരാനം ഥൂപഞ്ച മഹഞ്ച കരിസ്സാമാ’’തി.
അസ്സോസും ഖോ കപിലവത്ഥുവാസീ സക്യാ – ‘‘ഭഗവാ കിര കുസിനാരായം പരിനിബ്ബുതോ’’തി. അഥ ഖോ കപിലവത്ഥുവാസീ സക്യാ കോസിനാരകാനം മല്ലാനം ദൂതം പാഹേസും – ‘‘ഭഗവാ അമ്ഹാകം ഞാതിസെട്ഠോ , മയമ്പി അരഹാമ ഭഗവതോ സരീരാനം ഭാഗം, മയമ്പി ഭഗവതോ സരീരാനം ഥൂപഞ്ച മഹഞ്ച കരിസ്സാമാ’’തി.
അസ്സോസും ഖോ അല്ലകപ്പകാ ബുലയോ ഥൂലയോ (സ്യാ॰) – ‘‘ഭഗവാ കിര കുസിനാരായം പരിനിബ്ബുതോ’’തി. അഥ ഖോ അല്ലകപ്പകാ ബുലയോ കോസിനാരകാനം മല്ലാനം ദൂതം പാഹേസും – ‘‘ഭഗവാപി ഖത്തിയോ മയമ്പി ഖത്തിയാ, മയമ്പി അരഹാമ ഭഗവതോ സരീരാനം ഭാഗം, മയമ്പി ഭഗവതോ സരീരാനം ഥൂപഞ്ച മഹഞ്ച കരിസ്സാമാ’’തി .
അസ്സോസും ഖോ രാമഗാമകാ കോളിയാ – ‘‘ഭഗവാ കിര കുസിനാരായം പരിനിബ്ബുതോ’’തി. അഥ ഖോ രാമഗാമകാ കോളിയാ കോസിനാരകാനം മല്ലാനം ദൂതം പാഹേസും – ‘‘ഭഗവാപി ഖത്തിയോ മയമ്പി ഖത്തിയാ, മയമ്പി അരഹാമ ഭഗവതോ സരീരാനം ഭാഗം, മയമ്പി ഭഗവതോ സരീരാനം ഥൂപഞ്ച മഹഞ്ച കരിസ്സാമാ’’തി.
അസ്സോസി ഖോ വെട്ഠദീപകോ ബ്രാഹ്മണോ – ‘‘ഭഗവാ കിര കുസിനാരായം പരിനിബ്ബുതോ’’തി. അഥ ഖോ വെട്ഠദീപകോ ബ്രാഹ്മണോ കോസിനാരകാനം മല്ലാനം ദൂതം പാഹേസി – ‘‘ഭഗവാപി ഖത്തിയോ അഹം പിസ്മി ബ്രാഹ്മണോ, അഹമ്പി അരഹാമി ഭഗവതോ സരീരാനം ഭാഗം, അഹമ്പി ഭഗവതോ സരീരാനം ഥൂപഞ്ച മഹഞ്ച കരിസ്സാമീ’’തി.
അസ്സോസും ഖോ പാവെയ്യകാ മല്ലാ – ‘‘ഭഗവാ കിര കുസിനാരായം പരിനിബ്ബുതോ’’തി. അഥ ഖോ പാവെയ്യകാ മല്ലാ കോസിനാരകാനം മല്ലാനം ദൂതം പാഹേസും – ‘‘ഭഗവാപി ഖത്തിയോ മയമ്പി ഖത്തിയാ, മയമ്പി അരഹാമ ഭഗവതോ സരീരാനം ഭാഗം, മയമ്പി ഭഗവതോ സരീരാനം ഥൂപഞ്ച മഹഞ്ച കരിസ്സാമാ’’തി.
ഏവം വുത്തേ കോസിനാരകാ മല്ലാ തേ സങ്ഘേ ഗണേ ഏതദവോചും – ‘‘ഭഗവാ അമ്ഹാകം ഗാമക്ഖെത്തേ പരിനിബ്ബുതോ, ന മയം ദസ്സാമ ഭഗവതോ സരീരാനം ഭാഗ’’ന്തി.
൨൩൭. ഏവം വുത്തേ ദോണോ ബ്രാഹ്മണോ തേ സങ്ഘേ ഗണേ ഏതദവോച –
‘‘സുണന്തു ഭൊന്തോ മമ ഏകവാചം,
അമ്ഹാക ഛന്ദാനുരക്ഖണത്ഥം നിഗ്ഗഹീതലോപോ; ബുദ്ധോ അഹു ഖന്തിവാദോ;
ന ഹി സാധു യം ഉത്തമപുഗ്ഗലസ്സ,
സരീരഭാഗേ സിയാ സമ്പഹാരോ.
സബ്ബേവ ഭൊന്തോ സഹിതാ സമഗ്ഗാ,
സമ്മോദമാനാ കരോമട്ഠഭാഗേ;
വിത്ഥാരികാ ഹൊന്തു ദിസാസു ഥൂപാ,
ബഹൂ ജനാ ചക്ഖുമതോ പസന്നാ’’തി.
൨൩൮. ‘‘തേന ഹി, ബ്രാഹ്മണ, ത്വഞ്ഞേവ ഭഗവതോ സരീരാനി അട്ഠധാ സമം സവിഭത്തം വിഭജാഹീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭോ’’തി ഖോ ദോണോ ബ്രാഹ്മണോ തേസം സങ്ഘാനം ഗണാനം പടിസ്സുത്വാ ഭഗവതോ സരീരാനി അട്ഠധാ സമം സുവിഭത്തം വിഭജിത്വാ തേ സങ്ഘേ ഗണേ ഏതദവോച – ‘‘ഇമം മേ ഭൊന്തോ തുമ്ബം ദദന്തു അഹമ്പി തുമ്ബസ്സ ഥൂപഞ്ച മഹഞ്ച കരിസ്സാമീ’’തി. അദംസു ഖോ തേ ദോണസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ തുമ്ബം.
അസ്സോസും ഖോ പിപ്പലിവനിയാ പിപ്ഫലിവനിയാ (സ്യാ॰) മോരിയാ – ‘‘ഭഗവാ കിര കുസിനാരായം പരിനിബ്ബുതോ’’തി. അഥ ഖോ പിപ്പലിവനിയാ മോരിയാ കോസിനാരകാനം മല്ലാനം ദൂതം പാഹേസും – ‘‘ഭഗവാപി ഖത്തിയോ മയമ്പി ഖത്തിയാ, മയമ്പി അരഹാമ ഭഗവതോ സരീരാനം ഭാഗം, മയമ്പി ഭഗവതോ സരീരാനം ഥൂപഞ്ച മഹഞ്ച കരിസ്സാമാ’’തി. ‘‘നത്ഥി ഭഗവതോ സരീരാനം ഭാഗോ, വിഭത്താനി ഭഗവതോ സരീരാനി. ഇതോ അങ്ഗാരം ഹരഥാ’’തി. തേ തതോ അങ്ഗാരം ഹരിംസു ആഹരിംസു (സ്യാ॰ ക॰).
ധാതുഥൂപപൂജാ
൨൩൯. അഥ ഖോ രാജാ മാഗധോ അജാതസത്തു വേദേഹിപുത്തോ രാജഗഹേ ഭഗവതോ സരീരാനം ഥൂപഞ്ച മഹഞ്ച അകാസി. വേസാലികാപി ലിച്ഛവീ വേസാലിയം ഭഗവതോ സരീരാനം ഥൂപഞ്ച മഹഞ്ച അകംസു. കപിലവത്ഥുവാസീപി സക്യാ കപിലവത്ഥുസ്മിം ഭഗവതോ സരീരാനം ഥൂപഞ്ച മഹഞ്ച അകംസു. അല്ലകപ്പകാപി ബുലയോ അല്ലകപ്പേ ഭഗവതോ സരീരാനം ഥൂപഞ്ച മഹഞ്ച അകംസു. രാമഗാമകാപി കോളിയാ രാമഗാമേ ഭഗവതോ സരീരാനം ഥൂപഞ്ച മഹഞ്ച അകംസു. വെട്ഠദീപകോപി ബ്രാഹ്മണോ വെട്ഠദീപേ ഭഗവതോ സരീരാനം ഥൂപഞ്ച മഹഞ്ച അകാസി. പാവെയ്യകാപി മല്ലാ പാവായം ഭഗവതോ സരീരാനം ഥൂപഞ്ച മഹഞ്ച അകംസു. കോസിനാരകാപി മല്ലാ കുസിനാരായം ഭഗവതോ സരീരാനം ഥൂപഞ്ച മഹഞ്ച അകംസു. ദോണോപി ബ്രാഹ്മണോ തുമ്ബസ്സ ഥൂപഞ്ച മഹഞ്ച അകാസി. പിപ്പലിവനിയാപി മോരിയാ പിപ്പലിവനേ അങ്ഗാരാനം ഥൂപഞ്ച മഹഞ്ച അകംസു. ഇതി അട്ഠ സരീരഥൂപാ നവമോ തുമ്ബഥൂപോ ദസമോ അങ്ഗാരഥൂപോ. ഏവമേതം ഭൂതപുബ്ബന്തി.
൨൪൦. അട്ഠദോണം ചക്ഖുമതോ സരീരം, സത്തദോണം ജമ്ബുദീപേ മഹെന്തി.
ഏകഞ്ച ദോണം പുരിസവരുത്തമസ്സ, രാമഗാമേ നാഗരാജാ മഹേതി.
ഏകാഹി ദാഠാ തിദിവേഹി പൂജിതാ, ഏകാ പന ഗന്ധാരപുരേ മഹീയതി;
കാലിങ്ഗരഞ്ഞോ വിജിതേ പുനേകം, ഏകം പന നാഗരാജാ മഹേതി.
തസ്സേവ തേജേന അയം വസുന്ധരാ,
ആയാഗസെട്ഠേഹി മഹീ അലങ്കതാ;
ഏവം ഇമം ചക്ഖുമതോ സരീരം,
സുസക്കതം സക്കതസക്കതേഹി.
ദേവിന്ദനാഗിന്ദനരിന്ദപൂജിതോ ,
മനുസ്സിന്ദസെട്ഠേഹി തഥേവ പൂജിതോ;
തം വന്ദഥ തം തം വന്ദഥ (സ്യാ॰) പഞ്ജലികാ ലഭിത്വാ,
ബുദ്ധോ ഹവേ കപ്പസതേഹി ദുല്ലഭോതി.
ചത്താലീസ സമാ ദന്താ, കേസാ ലോമാ ച സബ്ബസോ;
ദേവാ ഹരിംസു ഏകേകം, ചക്കവാളപരമ്പരാതി.
മഹാപരിനിബ്ബാനസുത്തം നിട്ഠിതം തതിയം.