൧൧. ദസുത്തരസുത്തവണ്ണനാ
൩൫൦. ഏവം മേ സുതന്തി ദസുത്തരസുത്തം. തത്രായം അപുബ്ബപദവണ്ണനാ – ആവുസോ ഭിക്ഖവേതി സാവകാനം ആലപനമേതം. ബുദ്ധാ ഹി പരിസം ആമന്തയമാനാ ‘ഭിക്ഖവേ’തി വദന്തി. സാവകാ സത്ഥാരം ഉച്ചട്ഠാനേ ഠപെസ്സാമാതി സത്ഥു ആലപനേന അനാലപിത്വാ ആവുസോതി ആലപന്തി. തേ ഭിക്ഖൂതി തേ ധമ്മസേനാപതിം പരിവാരെത്വാ നിസിന്നാ ഭിക്ഖൂ. കേ പന തേ ഭിക്ഖൂതി? അനിബദ്ധവാസാ ദിസാഗമനീയാ ഭിക്ഖൂ. ബുദ്ധകാലേ ദ്വേ വാരേ ഭിക്ഖൂ സന്നിപതന്തി – ഉപകട്ഠവസ്സൂപനായികകാലേ ച പവാരണകാലേ ച. ഉപകട്ഠവസ്സൂപനായികായ ദസപി വീസതിപി തിംസമ്പി ചത്താലീസമ്പി പഞ്ഞാസമ്പി ഭിക്ഖൂ വഗ്ഗാ വഗ്ഗാ കമ്മട്ഠാനത്ഥായ ആഗച്ഛന്തി. ഭഗവാ തേഹി സദ്ധിം സമ്മോദിത്വാ കസ്മാ, ഭിക്ഖവേ, ഉപകട്ഠായ വസ്സൂപനായികായ വിചരഥാതി പുച്ഛതി. അഥ തേ ‘‘ഭഗവാ കമ്മട്ഠാനത്ഥം ആഗതമ്ഹ, കമ്മട്ഠാനം നോ ദേഥാ’’തി യാചന്തി.
സത്ഥാ തേസം ചരിയവസേന രാഗചരിതസ്സ അസുഭകമ്മട്ഠാനം ദേതി. ദോസചരിതസ്സ മെത്താകമ്മട്ഠാനം, മോഹചരിതസ്സ ഉദ്ദേസോ പരിപുച്ഛാ – ‘കാലേന ധമ്മസ്സവനം, കാലേന ധമ്മസാകച്ഛാ, ഇദം തുയ്ഹം സപ്പായ’ന്തി ആചിക്ഖതി. വിതക്കചരിതസ്സ ആനാപാനസ്സതികമ്മട്ഠാനം ദേതി. സദ്ധാചരിതസ്സ പസാദനീയസുത്തന്തേ ബുദ്ധസുബോധിം ധമ്മസുധമ്മതം സങ്ഘസുപ്പടിപത്തിഞ്ച പകാസേതി. ഞാണചരിതസ്സ അനിച്ചതാദിപടിസംയുത്തേ ഗമ്ഭീരേ സുത്തന്തേ കഥേതി. തേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹെത്വാ സചേ സപ്പായം ഹോതി, തത്ഥേവ വസന്തി. നോ ചേ ഹോതി, സപ്പായം സേനാസനം പുച്ഛിത്വാ ഗച്ഛന്തി. തേ തത്ഥ വസന്താ തേമാസികം പടിപദം ഗഹെത്വാ ഘടെത്വാ വായമന്താ സോതാപന്നാപി ഹൊന്തി സകദാഗാമിനോപി അനാഗാമിനോപി അരഹന്തോപി.
തതോ വുത്ഥവസ്സാ പവാരെത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘ഭഗവാ
തദാപി ഭഗവാ ഇമേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം പടിസന്ഥാരം കത്വാ തേസം ഭിക്ഖൂനം ആസയം ഉപപരിക്ഖന്തോ ‘‘ഇമേ ഭിക്ഖൂ സാവകവിനെയ്യാ’’തി അദ്ദസ. സാവകവിനെയ്യാ നാമ യേ ബുദ്ധാനമ്പി ധമ്മദേസനായ ബുജ്ഝന്തി സാവകാനമ്പി. ബുദ്ധവിനെയ്യാ പന സാവകാ ബോധേതും ന സക്കൊന്തി. സാവകവിനെയ്യഭാവം പന ഏതേസം ഞത്വാ കതരസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദേസനായ ബുജ്ഝിസ്സന്തീതി ഓലോകെന്തോ സാരിപുത്തസ്സാതി ദിസ്വാ ഥേരസ്സ സന്തികം പേസേസി. ഥേരോ തേ ഭിക്ഖൂ പുച്ഛി ‘‘സത്ഥു സന്തികം ഗതത്ഥ ആവുസോ’’തി. ‘‘ആമ, ഗതമ്ഹ സത്ഥാരാ പന അമ്ഹേ തുമ്ഹാകം സന്തികം പേസിതാ’’തി. തതോ ഥേരോ ‘‘ഇമേ ഭിക്ഖൂ മയ്ഹം ദേസനായ ബുജ്ഝിസ്സന്തി, കീദിസീ നു ഖോ തേസം ദേസനാ വട്ടതീ’’തി ചിന്തെന്തോ ‘‘ഇമേ ഭിക്ഖൂ സമഗ്ഗാരാമാ, സാമഗ്ഗിരസസ്സ ദീപികാ നേസം ദേസനാ വട്ടതീ’’തി സന്നിട്ഠാനം കത്വാ തഥാരൂപം ദേസനം ദേസേതുകാമോ ദസുത്തരം പവക്ഖാമീതിആദിമാഹ. തത്ഥ ദസധാ മാതികം ഠപെത്വാ വിഭത്തോതി ദസുത്തരോ, ഏകകതോ പട്ഠായ യാവ ദസകാ ഗതോതിപി ദസുത്തരോ, ഏകേകസ്മിം പബ്ബേ ദസ ദസ പഞ്ഹാ വിസേസിതാതിപി ദസുത്തരോ, തം ദസുത്തരം. പവക്ഖാമീതി കഥെസ്സാമി. ധമ്മന്തി സുത്തം. നിബ്ബാനപത്തിയാതി നിബ്ബാനപടിലാഭത്ഥായ. ദുക്ഖസ്സന്തകിരിയായാതി സകലസ്സ വട്ടദുക്ഖസ്സ പരിയന്തകരണത്ഥം. സബ്ബഗന്ഥപ്പമോചനന്തി അഭിജ്ഝാകായഗന്ഥാദീനം സബ്ബഗന്ഥാനം പമോചനം.
ഇതി ഥേരോ ദേസനം ഉച്ചം കരൊന്തോ
ഏകധമ്മവണ്ണനാ
൩൫൧. (ക) തത്ഥ ബഹുകാരോതി ബഹൂപകാരോ.
(ഖ) ഭാവേതബ്ബോതി
(ഗ) പരിഞ്ഞെയ്യോതി തീഹി പരിഞ്ഞാഹി പരിജാനിതബ്ബോ.
(ഘ) പഹാതബ്ബോതി പഹാനാനുപസ്സനായ പജഹിതബ്ബോ.
(ങ) ഹാനഭാഗിയോതി അപായഗാമിപരിഹാനായ സംവത്തനകോ.
(ച) വിസേസഭാഗിയോതി വിസേസഗാമിവിസേസായ സംവത്തനകോ.
(ഛ) ദുപ്പടിവിജ്ഝോതി ദുപ്പച്ചക്ഖകരോ.
(ജ) ഉപ്പാദേതബ്ബോതി നിപ്ഫാദേതബ്ബോ.
(ഝ) അഭിഞ്ഞെയ്യോതി ഞാതപരിഞ്ഞായ അഭിജാനിതബ്ബോ.
(ഞ) സച്ഛികാതബ്ബോതി പച്ചക്ഖം കാതബ്ബോ.
ഏവം സബ്ബത്ഥ മാതികാസു അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഇതി ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ യഥാ നാമ ദക്ഖോ വേളുകാരോ സമ്മുഖീഭൂതം വേളും ഛെത്വാ നിഗ്ഗണ്ഠിം കത്വാ ദസധാ ഖണ്ഡേ കത്വാ ഏകമേകം ഖണ്ഡം ഹീരം ഹീരം കരൊന്തോ ഫാലേതി, ഏവമേവ തേസം ഭിക്ഖൂനം സപ്പായം ദേസനം ഉപപരിക്ഖിത്വാ ദസധാ മാതികം ഠപെത്വാ ഏകേകകൊട്ഠാസേ ഏകേകപദം വിഭജന്തോ ‘‘കതമോ ഏകോ ധമ്മോ ബഹുകാരോ, അപ്പമാദോ കുസലേസു ധമ്മേസൂതി’’തിആദിനാ നയേന ദേസനം വിത്ഥാരേതും ആരദ്ധോ.
തത്ഥ അപ്പമാദോ കുസലേസു ധമ്മേസൂതി സബ്ബത്ഥകം ഉപകാരകം അപ്പമാദം കഥേസി. അയഞ്ഹി അപ്പമാദോ നാമ സീലപൂരണേ, ഇന്ദ്രിയസംവരേ, ഭോജനേ മത്തഞ്ഞുതായ, ജാഗരിയാനുയോഗേ, സത്തസു സദ്ധമ്മേസു, വിപസ്സനാഗബ്ഭം ഗണ്ഹാപനേ, അത്ഥപടിസമ്ഭിദാദീസു, സീലക്ഖന്ധാദിപഞ്ചധമ്മക്ഖന്ധേസു, ഠാനാട്ഠാനേസു, മഹാവിഹാരസമാപത്തിയം, അരിയസച്ചേസു, സതിപട്ഠാനാദീസു, ബോധിപക്ഖിയേസു, വിപസ്സനാഞാണാദീസു അട്ഠസു വിജ്ജാസൂതി സബ്ബേസു അനവജ്ജട്ഠേന കുസലേസു ധമ്മേസു ബഹൂപകാരോ.
തേനേവ സംയുത്തനികായേ അപ്പമാദവഗ്ഗേ നാനപ്പകാരം ഥോമേതി. തം സബ്ബം ഏകപദേനേവ സങ്ഗഹെത്വാ ഥേരോ അപ്പമാദോ കുസലേസു ധമ്മേസൂതി ആഹ. ധമ്മപദേ അപ്പമാദവഗ്ഗേനാപിസ്സ ബഹൂപകാരതാ ദീപേതബ്ബാ. അസോകവത്ഥുനാപി ദീപേതബ്ബാ –
(ക) അസോകരാജാ ഹി നിഗ്രോധസാമണേരസ്സ ‘‘അപ്പമാദോ അമതപദ’’ന്തി ഗാഥം സുത്വാ ഏവ ‘‘തിട്ഠ, താത, മയ്ഹം തയാ തേപിടകം ബുദ്ധവചനം കഥിത’’ന്തി സാമണേരേ പസീദിത്വാ ചതുരാസീതിവിഹാരസഹസ്സാനി കാരേസി. ഇതി ഥാമസമ്പന്നേന ഭിക്ഖുനാ അപ്പമാദസ്സ ബഹൂപകാരതാ തീഹി പിടകേഹി ദീപെത്വാ കഥേതബ്ബാ. യംകിഞ്ചി സുത്തം വാ ഗാഥം വാ അപ്പമാദദീപനത്ഥം ആഹരന്തോ ‘‘അട്ഠാനേ ഠത്വാ ആഹരസി, അതിത്ഥേന പക്ഖന്ദോ’’തി ന വത്തബ്ബോ. ധമ്മകഥികസ്സേവെത്ഥ ഥാമോ ച ബലഞ്ച പമാണം.
(ഖ) കായഗതാസതീതി ആനാപാനം ചതുഇരിയാപഥോ സതിസമ്പജഞ്ഞം ദ്വത്തിംസാകാരോ ചതുധാതുവവത്ഥാനം ദസ അസുഭാ നവ സിവഥികാ ചുണ്ണികമനസികാരോ കേസാദീസു ചത്താരി രൂപജ്ഝാനാനീതി എത്ഥ ഉപ്പന്നസതിയാ ഏതം അധിവചനം. സാതസഹഗതാതി ഠപെത്വാ ചതുത്ഥജ്ഝാനം അഞ്ഞത്ഥ സാതസഹഗതാ ഹോതി സുഖസമ്പയുത്താ, തം സന്ധായേതം വുത്തം.
(ഗ) സാസവോ ഉപാദാനിയോതി ആസവാനഞ്ചേവ ഉപാദാനാനഞ്ച പച്ചയഭൂതോ. ഇതി തേഭൂമകധമ്മമേവ നിയമേതി.
(ഘ) അസ്മിമാനോതി രൂപാദീസു അസ്മീതി മാനോ.
(ങ) അയോനിസോ മനസികാരോതി അനിച്ചേ നിച്ചന്തിആദിനാ നയേന പവത്തോ ഉപ്പഥമനസികാരോ.
(ച) വിപരിയായേന യോനിസോ മനസികാരോ വേദിതബ്ബോ.
(ഛ) ആനന്തരികോ ചേതോസമാധീതി അഞ്ഞത്ഥ മഗ്ഗാനന്തരം ഫലം ആനന്തരികോ ചേതോസമാധി നാമ
(ജ) അകുപ്പം ഞാണന്തി അഞ്ഞത്ഥ ഫലപഞ്ഞാ അകുപ്പഞാണം നാമ. ഇധ പച്ചവെക്ഖണപഞ്ഞാ അധിപ്പേതാ.
(ഝ) ആഹാരട്ഠിതികാതി പച്ചയട്ഠിതികാ. അയം ഏകോ ധമ്മോതി യേന പച്ചയേന തിട്ഠന്തി, അയം ഏകോ ധമ്മോ ഞാതപരിഞ്ഞായ അഭിഞ്ഞെയ്യോ.
(ഞ) അകുപ്പാ ചേതോവിമുത്തീതി അരഹത്തഫലവിമുത്തി.
ഇമസ്മിം വാരേ അഭിഞ്ഞായ ഞാതപരിഞ്ഞാ കഥിതാ. പരിഞ്ഞായ തീരണപരിഞ്ഞാ. പഹാതബ്ബസച്ഛികാതബ്ബേഹി പഹാനപരിഞ്ഞാ. ദുപ്പടിവിജ്ഝോതി എത്ഥ പന മഗ്ഗോ കഥിതോ. സച്ഛികാതബ്ബോതി ഫലം കഥിതം, മഗ്ഗോ ഏകസ്മിംയേവ പദേ ലബ്ഭതി. ഫലം പന അനേകേസുപി ലബ്ഭതിയേവ.
ഭൂതാതി സഭാവതോ വിജ്ജമാനാ. തച്ഛാതി യാഥാവാ. തഥാതി യഥാ വുത്താ തഥാസഭാവാ. അവിതഥാതി യഥാ വുത്താ ന തഥാ ന ഹൊന്തി. അനഞ്ഞഥാതി വുത്തപ്പകാരതോ ന അഞ്ഞഥാ. സമ്മാ തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധാതി തഥാഗതേന ബോധിപല്ലങ്കേ നിസീദിത്വാ ഹേതുനാ കാരണേന സയമേവ അഭിസമ്ബുദ്ധാ ഞാതാ വിദിതാ സച്ഛികതാ. ഇമിനാ ഥേരോ ‘‘ഇമേ ധമ്മാ തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധാ, അഹം പന തുമ്ഹാകം രഞ്ഞോ ലേഖവാചകസദിസോ’’തി ജിനസുത്തം ദസ്സെന്തോ ഓകപ്പനം ജനേസി.
ഏകധമ്മവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ദ്വേധമ്മവണ്ണനാ
൩൫൨. (ക) ഇമേ ദ്വേ ധമ്മാ ബഹുകാരാതി ഇമേ ദ്വേ സതിസമ്പജഞ്ഞാ ധമ്മാ സീലപൂരണാദീസു അപ്പമാദോ വിയ സബ്ബത്ഥ ഉപകാരകാ ഹിതാവഹാ.
(ഖ) സമഥോ ച വിപസ്സനാ ചാതി ഇമേ ദ്വേ സങ്ഗീതിസുത്തേ ലോകിയലോകുത്തരാ കഥിതാ. ഇമസ്മിം ദസുത്തരസുത്തേ പുബ്ബഭാഗാ കഥിതാ.
(ഛ) സത്താനം സംകിലേസായ സത്താനം വിസുദ്ധിയാതി അയോനിസോ മനസികാരോ ഹേതു ചേവ പച്ചയോ ച സത്താനം സംകിലേസായ, യോനിസോ മനസികാരോ വിസുദ്ധിയാ. തഥാ ദോവചസ്സതാ പാപമിത്തതാ സംകിലേസായ; സോവചസ്സതാ കല്യാണമിത്തതാ വിസുദ്ധിയാ. തഥാ തീണി അകുസലമൂലാനി; തീണി കുസലമൂലാനി. ചത്താരോ യോഗാ ചത്താരോ വിസംയോഗാ. പഞ്ച ചേതോഖിലാ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി. ഛ അഗാരവാ ഛ ഗാരവാ. സത്ത അസദ്ധമ്മാ സത്ത സദ്ധമ്മാ. അട്ഠ കുസീതവത്ഥൂനി അട്ഠ ആരമ്ഭവത്ഥൂനി. നവ ആഘാതവത്ഥൂനി നവ ആഘാതപ്പടിവിനയാ. ദസ അകുസലകമ്മപഥാ ദസ കുസലകമ്മപഥാതി ഏവം പഭേദാ ഇമേ ദ്വേ ധമ്മാ ദുപ്പടിവിജ്ഝാതി വേദിതബ്ബാ.
(ഝ) സങ്ഖതാ ധാതൂതി പച്ചയേഹി കതാ പഞ്ചക്ഖന്ധാ. അസങ്ഖതാ ധാതൂതി പച്ചയേഹി അകതം നിബ്ബാനം.
(ഞ) വിജ്ജാ ച വിമുത്തി ചാതി എത്ഥ വിജ്ജാതി തിസ്സോ വിജ്ജാ. വിമുത്തീതി അരഹത്തഫലം.
ഇമസ്മിം വാരേ അഭിഞ്ഞാദീനി ഏകകസദിസാനേവ, ഉപ്പാദേതബ്ബപദേ
ദ്വേധമ്മവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
തയോധമ്മവണ്ണനാ
൩൫൩. (ഛ) കാമാനമേതം നിസ്സരണം യദിദം നെക്ഖമ്മന്തി എത്ഥ നെക്ഖമ്മന്തി അനാഗാമിമഗ്ഗോ അധിപ്പേതോ. സോ ഹി സബ്ബസോ കാമാനം നിസ്സരണം. രൂപാനം നിസ്സരണം യദിദം ആരുപ്പന്തി എത്ഥ ആരുപ്പേപി അരഹത്തമഗ്ഗോ. പുന ഉപ്പത്തിനിവാരണതോ സബ്ബസോ രൂപാനം നിസ്സരണം നാമ. നിരോധോ തസ്സ നിസ്സരണന്തി ഇധ അരഹത്തഫലം നിരോധോതി
(ജ) അതീതംസേ ഞാണന്തി അതീതംസാരമ്മണം ഞാണം ഇതരേസുപി ഏസേവ നയോ.
ഇമസ്മിമ്പി വാരേ അഭിഞ്ഞാദയോ ഏകകസദിസാവ. ദുപ്പടിവിജ്ഝപദേ പന മഗ്ഗോ കഥിതോ, സച്ഛികാതബ്ബേ ഫലം.
തയോധമ്മവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ചത്താരോധമ്മവണ്ണനാ
൩൫൪. (ക) ചത്താരി ചക്കാനീതി എത്ഥ ചക്കം നാമ ദാരുചക്കം, രതനചക്കം, ധമ്മചക്കം, ഇരിയാപഥചക്കം, സമ്പത്തിചക്കന്തി പഞ്ചവിധം. തത്ഥ ‘‘യം പനിദം സമ്മ, രഥകാര, ചക്കം ഛഹി മാസേഹി നിട്ഠിതം, ഛാരത്തൂനേഹീ’’തി (അ॰ നി॰ ൩.൧൫) ഇദം ദാരുചക്കം. ‘‘പിതരാ പവത്തിതം ചക്കം അനുപ്പവത്തേതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൫.൧൩൨) ഇദം രതനചക്കം. ‘‘പവത്തിതം ചക്ക’’ന്തി (മ॰ നി॰ ൨.൩൯൯) ഇദം ധമ്മചക്കം. ‘‘ചതുചക്കം നവദ്വാര’’ന്തി (സം॰ നി॰ ൧.൨൯) ഇദം ഇരിയാപഥചക്കം. ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, ചക്കാനി, യേഹി സമന്നാഗതാനം ദേവമനുസ്സാനം ചതുചക്കം പവത്തതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൩൧) ഇദം സമ്പത്തിചക്കം. ഇധാപി ഏതദേവ അധിപ്പേതം.
പതിരൂപദേസവാസോതി യത്ഥ ചതസ്സോ പരിസാ സന്ദിസ്സന്തി, ഏവരൂപേ അനുച്ഛവികേ ദേസേ വാസോ. സപ്പുരിസൂപനിസ്സയോതി ബുദ്ധാദീനം സപ്പുരിസാനം അവസ്സയനം സേവനം ഭജനം. അത്തസമ്മാപണിധീതി അത്തനോ സമ്മാ ഠപനം, സചേ പന പുബ്ബേ അസ്സദ്ധാദീഹി സമന്നാഗതോ ഹോതി, താനി പഹായ സദ്ധാദീസു പതിട്ഠാപനം. പുബ്ബേ ച കതപുഞ്ഞതാതി പുബ്ബേ ഉപചിതകുസലതാ. ഇദമേവെത്ഥ പമാണം. യേന ഹി ഞാണസമ്പയുത്തചിത്തേന കുസലം കതം ഹോതി, തദേവ കുസലം തം പുരിസം പതിരൂപദേസേ
(ച) കാമയോഗവിസംയോഗാദയോ അനാഗാമിമഗ്ഗാദിവസേന വേദിതബ്ബാ.
(ഛ) ഹാനഭാഗിയാദീസു പഠമസ്സ ഝാനസ്സ ലാഭീ കാമസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ സമുദാചരന്തി ഹാനഭാഗിയോ സമാധി. തദനുധമ്മതാ സതി സന്തിട്ഠതി ഠിതിഭാഗിയോ സമാധി. വിതക്കസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ സമുദാചരന്തി വിസേസഭാഗിയോ സമാധി. നിബ്ബിദാസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ സമുദാചരന്തി വിരാഗൂപസഞ്ഹിതോ നിബ്ബേധഭാഗിയോ സമാധീതി ഇമിനാ നയേന സബ്ബസമാപത്തിയോ വിത്ഥാരെത്വാ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ പനസ്സ വിനിച്ഛയകഥാ കഥിതാവ.
ഇമസ്മിമ്പി വാരേ അഭിഞ്ഞാദീനി ഏകകസദിസാനേവ. അഭിഞ്ഞാപദേ പനെത്ഥ മഗ്ഗോ കഥിതോ. സച്ഛികാതബ്ബപദേ ഫലം.
ചത്താരോധമ്മവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
പഞ്ചധമ്മവണ്ണനാ
൩൫൫. (ഖ) പീതിഫരണതാദീസു പീതിം ഫരമാനാ ഉപ്പജ്ജതീതി ദ്വീസു ഝാനേസു പഞ്ഞാ പീതിഫരണതാ നാമ. സുഖം ഫരമാനം ഉപ്പജ്ജതീതി തീസു ഝാനേസു പഞ്ഞാ സുഖഫരണതാ നാമ. പരേസം ചേതോ ഫരമാനാ ഉപ്പജ്ജതീതി ചേതോപരിയപഞ്ഞാ ചേതോഫരണതാ നാമ. ആലോകഫരണേ ഉപ്പജ്ജതീതി ദിബ്ബചക്ഖുപഞ്ഞാ ആലോകഫരണതാ നാമ. പച്ചവെക്ഖണഞാണം പച്ചവെക്ഖണനിമിത്തം നാമ. വുത്തമ്പി ചേതം ‘‘ദ്വീസു ഝാനേസു പഞ്ഞാ പീതിഫരണതാ, തീസു ഝാനേസു പഞ്ഞാ സുഖഫരണതാ. പരചിത്തേ പഞ്ഞാ ചേതോഫരണതാ, ദിബ്ബചക്ഖു ആലോകഫരണതാ. തമ്ഹാ തമ്ഹാ സമാധിമ്ഹാ വുട്ഠിതസ്സ പച്ചവെക്ഖണഞാണം പച്ചവെക്ഖണനിമിത്ത’’ന്തി (വിഭ॰ ൮൦൪).
തത്ഥ പീതിഫരണതാ സുഖഫരണതാ ദ്വേ പാദാ വിയ. ചേതോഫരണതാ ആലോകഫരണതാ ദ്വേ ഹത്ഥാ
(ജ) അയം സമാധി പച്ചുപ്പന്നസുഖോ ചേ വാതിആദീസു അരഹത്തഫലസമാധി അധിപ്പേതോ. സോ ഹി അപ്പിതപ്പിതക്ഖണേ സുഖത്താ പച്ചുപ്പന്നസുഖോ. പുരിമോ പുരിമോ പച്ഛിമസ്സ സുഖവിപാകോ.
കിലേസേഹി ആരകത്താ അരിയോ. കാമാമിസവട്ടാമിസലോകാമിസാനം അഭാവാ നിരാമിസോ. ബുദ്ധാദീഹി മഹാപുരിസേഹി സേവിതത്താ അകാപുരിസസേവിതോ. അങ്ഗസന്തതായ ആരമ്മണസന്തതായ സബ്ബകിലേസദരഥസന്തതായ ച സന്തോ. അതപ്പനീയട്ഠേന പണീതോ. കിലേസപടിപ്പസ്സദ്ധിയാ ലദ്ധത്താ കിലേസപടിപ്പസ്സദ്ധിഭാവം വാ ലദ്ധത്താ പടിപ്പസ്സദ്ധലദ്ധോ. പടിപ്പസ്സദ്ധം പടിപ്പസ്സദ്ധീതി ഹി ഇദം അത്ഥതോ ഏകം. പടിപ്പസ്സദ്ധകിലേസേന വാ അരഹതാ ലദ്ധത്താ പടിപ്പസ്സദ്ധലദ്ധോ. ഏകോദിഭാവേന അധിഗതത്താ ഏകോദിഭാവമേവ വാ അധിഗതത്താ ഏകോദിഭാവാധിഗതോ. അപ്പഗുണസാസവസമാധി വിയ സസങ്ഖാരേന സപ്പയോഗേന ചിത്തേന പച്ചനീകധമ്മേ നിഗ്ഗയ്ഹ കിലേസേ വാരെത്വാ അനധിഗതത്താ നസസങ്ഖാരനിഗ്ഗയ്ഹവാരിതഗതോ. തഞ്ച സമാധിം സമാപജ്ജന്തോ തതോ വാ വുട്ഠഹന്തോ സതിവേപുല്ലപത്തത്താ. സതോവ സമാപജ്ജതി സതോ വുട്ഠഹതി. യഥാപരിച്ഛിന്നകാലവസേന വാ സതോ സമാപജ്ജതി സതോ വുട്ഠഹതി. തസ്മാ യദെത്ഥ ‘‘അയം സമാധി പച്ചുപ്പന്നസുഖോ ചേവ ആയതിഞ്ച സുഖവിപാകോ’’തി ഏവം പച്ചവെക്ഖമാനസ്സ പച്ചത്തംയേവ അപരപ്പച്ചയം ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, തം ഏകമങ്ഗം. ഏസ നയോ സേസേസുപി. ഏവമിമേഹി പഞ്ചഹി പച്ചവെക്ഖണഞാണേഹി അയം സമാധി ‘‘പഞ്ചഞാണികോ സമ്മാസമാധീ’’തി വുത്തോ.
ഇമസ്മിം വാരേ വിസേസഭാഗിയപദേ മഗ്ഗോ കഥിതോ. സച്ഛികാതബ്ബപദേ ഫലം. സേസം പുരിമസദിസമേവ.
ഛധമ്മവണ്ണനാ
൩൫൬. ഛക്കേസു സബ്ബം ഉത്താനത്ഥമേവ. ദുപ്പടിവിജ്ഝപദേ പനെത്ഥ മഗ്ഗോ കഥിതോ. സേസം പുരിമസദിസം.
സത്തധമ്മവണ്ണനാ
൩൫൭. (ഞ) സമ്മപ്പഞ്ഞായ സുദിട്ഠാ ഹൊന്തീതി ഹേതുനാ നയേന വിപസ്സനാഞാണേന സുദിട്ഠാ ഹൊന്തി. കാമാതി വത്ഥുകാമാ ച കിലേസകാമാ ച, ദ്വേപി സപരിളാഹട്ഠേന അങ്ഗാരകാസു വിയ സുദിട്ഠാ ഹൊന്തി. വിവേകനിന്നന്തി നിബ്ബാനനിന്നം. പോണം പബ്ഭാരന്തി നിന്നസ്സേതം വേവചനം. ബ്യന്തീഭൂതന്തി നിയതിഭൂതം. നിത്തണ്ഹന്തി അത്ഥോ. കുതോ? സബ്ബസോ ആസവട്ഠാനീയേഹി ധമ്മേഹി തേഭൂമകധമ്മേഹീതി അത്ഥോ. ഇധ ഭാവേതബ്ബപദേ മഗ്ഗോ കഥിതോ. സേസം പുരിമസദിസമേവ.
അട്ഠധമ്മവണ്ണനാ
൩൫൮. (ക) ആദിബ്രഹ്മചരിയികായ പഞ്ഞായാതി സിക്ഖത്തയസങ്ഗഹസ്സ മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയസ്സ ആദിഭൂതായ പുബ്ബഭാഗേ തരുണസമഥവിപസ്സനാപഞ്ഞായ തിബ്ബന്തി ബലവം. ഹിരൊത്തപ്പന്തി ഹിരീ ച ഒത്തപ്പഞ്ച. പേമന്തി ഗേഹസ്സിതപേമം. ഗാരവോതി ഗരുചിത്തഭാവോ. ഗരുഭാവനീയഞ്ഹി ഉപനിസ്സായ വിഹരതോ കിലേസാ നുപ്പജ്ജന്തി ഓവാദാനുസാസനിം ലഭതി. തസ്മാ തം നിസ്സായ വിഹാരോ പഞ്ഞാപടിലാഭസ്സ പച്ചയോ ഹോതി.
(ഛ) അക്ഖണേസു യസ്മാ പേതാ അസുരാനം ആവാഹനം ഗച്ഛന്തി, വിവാഹനം ഗച്ഛന്തി, തസ്മാ പെത്തിവിസയേനേവ അസുരകായോ ഗഹിതോതി വേദിതബ്ബോ.
(ജ) അപ്പിച്ഛസ്സാതി എത്ഥ പച്ചയഅപ്പിച്ഛോ, അധിഗമഅപ്പിച്ഛോ, പരിയത്തിഅപ്പിച്ഛോ, ധുതങ്ഗഅപ്പിച്ഛോതി ചത്താരോ അപ്പിച്ഛാ. തത്ഥ പച്ചയഅപ്പിച്ഛോ ബഹും ദെന്തേ അപ്പം ഗണ്ഹാതി, അപ്പം ദെന്തേ അപ്പതരം വാ ഗണ്ഹാതി, ന വാ ഗണ്ഹാതി, ന അനവസേസഗാഹീ ഹോതി. അധിഗമഅപ്പിച്ഛോ മജ്ഝന്തികത്ഥേരോ വിയ അത്തനോ അധിഗമം അഞ്ഞേസം ജാനിതും ന ദേതി. പരിയത്തിഅപ്പിച്ഛോ തേപിടകോപി സമാനോ ന ബഹുസ്സുതഭാവം ജാനാപേതുകാമോ ഹോതി സാകേതതിസ്സത്ഥേരോ വിയ. ധുതങ്ഗഅപ്പിച്ഛോ ധുതങ്ഗപരിഹരണഭാവം അഞ്ഞേസം ജാനിതും ന ദേതി ദ്വേഭാതികത്ഥേരേസു ജെട്ഠകത്ഥേരോ വിയ. വത്ഥു വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ കഥിതം. അയം ധമ്മോതി ഏവം സന്തഗുണനിഗൂഹനേന ച പച്ചയപടിഗ്ഗഹണേ
സന്തുട്ഠസ്സാതി പവിവിത്തസ്സാതി കായചിത്തഉപധിവിവേകേഹി വിവിത്തസ്സ. തത്ഥ കായവിവേകോ നാമ ഗണസങ്ഗണികം വിനോദെത്വാ അട്ഠആരമ്ഭവത്ഥുവസേന ഏകീഭാവോ. ഏകീഭാവമത്തേന പന കമ്മം ന നിപ്ഫജ്ജതീതി കസിണപരികമ്മം കത്വാ അട്ഠ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേതി, അയം ചിത്തവിവേകോ നാമ. സമാപത്തിമത്തേനേവ കമ്മം ന നിപ്ഫജ്ജതീതി ഝാനം പാദകം കത്വാ സങ്ഖാരേ സമ്മസിത്വാ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണാതി, അയം ഉപധിവിവേകോ നാമ. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘കായവിവേകോ ച വിവേകട്ഠകായാനം നെക്ഖമ്മാഭിരതാനം. ചിത്തവിവേകോ ച പരിസുദ്ധചിത്താനം പരമവോദാനപ്പത്താനം. ഉപധിവിവേകോ ച നിരുപധീനം പുഗ്ഗലാനം വിസങ്ഖാരഗതാന’’ന്തി (മഹാനി॰ ൪൯).
സങ്ഗണികാരാമസ്സാതി ആരദ്ധവീരിയസ്സാതി കായികചേതസികവീരിയവസേന ആരദ്ധവീരിയസ്സ. ഉപട്ഠിതസതിസ്സാതി ചതുസതിപട്ഠാനവസേന ഉപട്ഠിതസതിസ്സ. സമാഹിതസ്സാതി ഏകഗ്ഗചിത്തസ്സ. പഞ്ഞവതോതി കമ്മസ്സകതപഞ്ഞായ പഞ്ഞവതോ. നിപ്പപഞ്ചസ്സാതി വിഗതമാനതണ്ഹാദിട്ഠിപപഞ്ചസ്സ.
ഇധ ഭാവേതബ്ബപദേ മഗ്ഗോ കഥിതോ. സേസം പുരിമസദിസമേവ.
നവധമ്മവണ്ണനാ
൩൫൯. (ഖ) സീലവിസുദ്ധീതി വിസുദ്ധിം പാപേതും സമത്ഥം ചതുപാരിസുദ്ധിസീലം. പാരിസുദ്ധിപധാനിയങ്ഗന്തി പരിസുദ്ധഭാവസ്സ പധാനങ്ഗം. ചിത്തവിസുദ്ധീതി വിപസ്സനായ പദട്ഠാനഭൂതാ അട്ഠ പഗുണസമാപത്തിയോ. ദിട്ഠിവിസുദ്ധീതി സപച്ചയനാമരൂപദസ്സനം. കങ്ഖാവിതരണവിസുദ്ധീതി പച്ചയാകാരഞാണം. അദ്ധത്തയേപി ഹി പച്ചയവസേനേവ ധമ്മാ പവത്തന്തീതി പസ്സതോ കങ്ഖം വിതരതി. മഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണദസ്സനവിസുദ്ധീതി ഓഭാസാദയോ ന മഗ്ഗോ, വീഥിപ്പടിപന്നം ഉദയബ്ബയഞാണം മഗ്ഗോതി ഏവം മഗ്ഗാമഗ്ഗേ ഞാണം. പടിപദാഞാണദസ്സനവിസുദ്ധീതി രഥവിനീതേ വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനാ കഥിതാ, ഇധ തരുണവിപസ്സനാ. ഞാണദസ്സനവിസുദ്ധീതി രഥവിനീതേ മഗ്ഗോ കഥിതോ, ഇധ വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനാ. ഏതാ പന സത്തപി വിസുദ്ധിയോ വിത്ഥാരേന പഞ്ഞാതി അരഹത്തഫലപഞ്ഞാ. വിമുത്തിപി അരഹത്തഫലവിമുത്തിയേവ.
(ഛ) ധാതുനാനത്തം പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി ഫസ്സനാനത്തന്തി ചക്ഖാദിധാതുനാനത്തം പടിച്ച ചക്ഖുസമ്ഫസ്സാദിനാനത്തം ഉപ്പജ്ജതീതി അത്ഥോ. ഫസ്സനാനത്തം പടിച്ചാതി ചക്ഖുസമ്ഫസ്സാദിനാനത്തം പടിച്ച വേദനാനാനത്തന്തി സഞ്ഞാനാനത്തം പടിച്ചാതി കാമസഞ്ഞാദിനാനത്തം പടിച്ച. സങ്കപ്പനാനത്തന്തി കാമസങ്കപ്പാദിനാനത്തം. സങ്കപ്പനാനത്തം പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി ഛന്ദനാനത്തന്തി സങ്കപ്പനാനത്തതായ രൂപേ ഛന്ദോ സദ്ദേ ഛന്ദോതി ഏവം ഛന്ദനാനത്തം ഉപ്പജ്ജതി. പരിളാഹനാനത്തന്തി ഛന്ദനാനത്തതായ രൂപപരിളാഹോ സദ്ദപരിളാഹോതി ഏവം പരിളാഹനാനത്തം ഉപ്പജ്ജതി. പരിയേസനാനാനത്തന്തി പരിളാഹനാനത്തതായ രൂപപരിയേസനാദിനാനത്തം ഉപ്പജ്ജതി. ലാഭനാനത്തന്തി പരിയേസനാനാനത്തതായ രൂപപടിലാഭാദിനാനത്തം ഉപ്പജ്ജതി.
(ജ) സഞ്ഞാസു മരണസഞ്ഞാതി മരണാനുപസ്സനാഞാണേ സഞ്ഞാ. ആഹാരേപടികൂലസഞ്ഞാതി ആഹാരം പരിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ ഉപ്പന്നസഞ്ഞാ. സബ്ബലോകേഅനഭിരതിസഞ്ഞാതി സബ്ബസ്മിം വട്ടേ ഉക്കണ്ഠന്തസ്സ ഉപ്പന്നസഞ്ഞാ. സേസാ ഹെട്ഠാ കഥിതാ ഏവ. ഇധ ബഹുകാരപദേ മഗ്ഗോ കഥിതോ. സേസം പുരിമസദിസമേവ.
ദസധമ്മവണ്ണനാ
൩൬൦. (ഝ) നിജ്ജരവത്ഥൂനീതി നിജ്ജരകാരണാനി. മിച്ഛാദിട്ഠി നിജ്ജിണ്ണാ ഹോതീതി അയം ഹെട്ഠാ വിപസ്സനായപി നിജ്ജിണ്ണാ ഏവ പഹീനാ. കസ്മാ പുന ഗഹിതാതി അസമുച്ഛിന്നത്താ. വിപസ്സനായ ഹി കിഞ്ചാപി ജിണ്ണാ, ന പന സമുച്ഛിന്നാ, മഗ്ഗോ പന ഉപ്പജ്ജിത്വാ തം സമുച്ഛിന്ദതി, ന പുന വുട്ഠാതും ദേതി. തസ്മാ പുന ഗഹിതാ. ഏവം സബ്ബപദേസു നയോ നേതബ്ബോ.
എത്ഥ ച സമ്മാദിട്ഠിപച്ചയാ ചതുസട്ഠി ധമ്മാ ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗച്ഛന്തി. കതമേ ചതുസട്ഠി? സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ അധിമൊക്ഖട്ഠേന സദ്ധിന്ദ്രിയം പരിപൂരേതി, പഗ്ഗഹട്ഠേന വീരിയിന്ദ്രിയം പരിപൂരേതി, അനുസ്സരണട്ഠേന സതിന്ദ്രിയം പരിപൂരേതി, അവിക്ഖേപട്ഠേന സമാധിന്ദ്രിയം പരിപൂരേതി, ദസ്സനട്ഠേന പഞ്ഞിന്ദ്രിയം പരിപൂരേതി, വിജാനനട്ഠേന
ഇധ ഠത്വാ പഞ്ഹാ സമോധാനേതബ്ബാ. ദസകേ സതം പഞ്ഹാ കഥിതാ. ഏകകേ ച നവകേ ച സതം
‘‘ഇദമവോച ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ, അത്തമനാ തേ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ ഭാസിതം അഭിനന്ദു’’ന്തി സാധു, സാധൂതി അഭിനന്ദന്താ സിരസാ സമ്പടിച്ഛിംസു. തായ ച പന അത്തമനതായ ഇമമേവ സുത്തം ആവജ്ജമാനാ പഞ്ചസതാപി തേ ഭിക്ഖൂ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അഗ്ഗഫലേ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസൂതി.
സുമങ്ഗലവിലാസിനിയാ ദീഘനികായട്ഠകഥായ
ദസുത്തരസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
നിട്ഠിതാ ച പാഥികവഗ്ഗസ്സ വണ്ണനാതി.
പാഥികവഗ്ഗട്ഠകഥാ നിട്ഠിതാ.
നിഗമനകഥാ
എത്താവതാ
ആയാചിതോ സുമങ്ഗല, പരിവേണനിവാസിനാ ഥിരഗുണേന;
ദാഠാനാഗസങ്ഘത്ഥേരേന, ഥേരവംസന്വയേന.
ദീഘാഗമവരസ്സ ദസബല, ഗുണഗണപരിദീപനസ്സ അട്ഠകഥം;
യം ആരഭിം സുമങ്ഗല, വിലാസിനിം നാമ നാമേന.
സാ ഹി മഹാട്ഠകഥായ, സാരമാദായ നിട്ഠിതാ;
ഏസാ ഏകാസീതിപമാണായ, പാളിയാ ഭാണവാരേഹി.
ഏകൂനസട്ഠിമത്തോ, വിസുദ്ധിമഗ്ഗോപി ഭാണവാരേഹി;
അത്ഥപ്പകാസനത്ഥായ, ആഗമാനം കതോ യസ്മാ.
തസ്മാ തേന സഹാ’യം, അട്ഠകഥാ ഭാണവാരഗണനായ;
സുപരിമിതപരിച്ഛിന്നം, ചത്താലീസസതം ഹോതി.
സബ്ബം ചത്താലീസാധികസത, പരിമാണം ഭാണവാരതോ ഏവം;
സമയം പകാസയന്തിം, മഹാവിഹാരേ നിവാസിനം.
മൂലകട്ഠകഥാസാര, മാദായ മയാ ഇമം കരൊന്തേന;
യം പുഞ്ഞമുപചിതം തേന, ഹോതു സബ്ബോ സുഖീ ലോകോതി.
പരമവിസുദ്ധസദ്ധാബുദ്ധിവീരിയപടിമണ്ഡിതേന സീലാചാരജ്ജവമദ്ദവാദിഗുണസമുദയസമുദിതേന സകസമയസമയന്തരഗഹനജ്ഝോഗാഹണസമത്ഥേന പഞ്ഞാവെയ്യത്തിയസമന്നാഗതേന തിപിടകപരിയത്തിപ്പഭേദേ സാട്ഠകഥേ സത്ഥുസാസനേ അപ്പടിഹതഞാണപ്പഭാവേന മഹാവെയ്യാകരണേന കരണസമ്പത്തിജനിതസുഖവിനിഗ്ഗതമധുരോദാരവചനലാവണ്ണയുത്തേന യുത്തമുത്തവാദിനാ വാദീവരേന മഹാകവിനാ പഭിന്നപടിസമ്ഭിദാപരിവാരേ ഛളഭിഞ്ഞാദിപ്പഭേദഗുണപടിമണ്ഡിതേ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മേ സുപ്പതിട്ഠിതബുദ്ധീനം ബുദ്ധഘോസോതി ഗരൂഹി ഗഹിതനാമധെയ്യേന ഥേരേന കതാ അയം സുമങ്ഗലവിലാസിനീ നാമ ദീഘനികായട്ഠകഥാ –
താവ
ദസ്സെന്തീ കുലപുത്താനം, നയം ദിട്ഠിവിസുദ്ധിയാ.
യാവ ബുദ്ധോതി നാമമ്പി, സുദ്ധചിത്തസ്സ താദിനോ;
ലോകമ്ഹി ലോകജെട്ഠസ്സ, പവത്തതി മഹേസിനോതി.
സുമങ്ഗലവിലാസിനീ നാമ
ദീഘനികായട്ഠകഥാ നിട്ഠിതാ.