൧൦. സങ്ഗീതിസുത്തവണ്ണനാ
൨൯൬. ഏവം മേ സുതന്തി സങ്ഗീതിസുത്തം. തത്രായമപുബ്ബപദവണ്ണനാ – ചാരികം ചരമാനോതി നിബദ്ധചാരികം ചരമാനോ. തദാ കിര സത്ഥാ ദസസഹസ്സചക്കവാളേ ഞാണജാലം പത്ഥരിത്വാ ലോകം വോലോകയമാനോ പാവാനഗരവാസിനോ മല്ലരാജാനോ ദിസ്വാ ഇമേ രാജാനോ മയ്ഹം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണജാലസ്സ അന്തോ പഞ്ഞായന്തി, കിം നു ഖോതി ആവജ്ജന്തോ ‘‘രാജാനോ ഏകം സന്ധാഗാരം കാരേസും, മയി ഗതേ മങ്ഗലം ഭണാപെസ്സന്തി, അഹം തേസം മങ്ഗലം വത്വാ ഉയ്യോജെത്വാ ‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ധമ്മകഥം കഥേഹീ’തി സാരിപുത്തം വക്ഖാമി, സാരിപുത്തോ തീഹി പിടകേഹി സമ്മസിത്വാ ചുദ്ദസപഞ്ഹാധികേന പഞ്ഹസഹസ്സേന പടിമണ്ഡെത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സങ്ഗീതിസുത്തം നാമ കഥെസ്സതി, സുത്തന്തം ആവജ്ജെത്വാ പഞ്ച ഭിക്ഖുസതാനി സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണിസ്സന്തീ’’തി ഇമമത്ഥം ദിസ്വാ ചാരികം പക്കന്തോ. തേന വുത്തം – ‘‘മല്ലേസു ചാരികം ചരമാനോ’’തി.
ഉബ്ഭതകനവസന്ധാഗാരവണ്ണനാ
൨൯൭. ഉബ്ഭതകന്തി തസ്സ നാമം, ഉച്ചത്താ വാ ഏവം വുത്തം. സന്ധാഗാരന്തി നഗരമജ്ഝേ സന്ധാഗാരസാലാ. സമണേന വാതി എത്ഥ യസ്മാ ഘരവത്ഥുപരിഗ്ഗഹകാലേയേവ ദേവതാ അത്തനോ വസനട്ഠാനം ഗണ്ഹന്തി. തസ്മാ ദേവേന വാതി അവത്വാ ‘‘സമണേന വാ ബ്രാഹ്മണേന വാ കേനചി വാ മനുസ്സഭൂതേനാ’’തി വുത്തം. യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസൂതി ഭഗവതോ ആഗമനം സുത്വാ ‘‘അമ്ഹേഹി ഗന്ത്വാപി ന ഭഗവാ ആനീതോ, ദൂതം പേസെത്വാപി ന പക്കോസാപിതോ, സയമേവ പന മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരോ അമ്ഹാകം വസനട്ഠാനം സമ്പത്തോ, അമ്ഹേഹി ച സന്ധാഗാരസാലാ കാരിതാ, എത്ഥ മയം ദസബലം ആനെത്വാ മങ്ഗലം ഭണാപെസ്സാമാ’’തി ചിന്തെത്വാ ഉപസങ്കമിംസു.
൨൯൮. യേന സന്ധാഗാരം തേനുപസങ്കമിംസൂതി തം ദിവസം കിര സബ്ബസന്ഥരിന്തി യഥാ സബ്ബം സന്ഥതം ഹോതി, ഏവം. യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസൂതി എത്ഥ പന തേ മല്ലരാജാനോ സന്ധാഗാരം പടിജഗ്ഗിത്വാ നഗരവീഥിയോപി സമ്മജ്ജാപെത്വാ ധജേ ഉസ്സാപെത്വാ ഗേഹദ്വാരേസു പുണ്ണഘടേ ച കദലിയോ ച ഠപാപെത്വാ സകലനഗരം ദീപമാലാദീഹി വിപ്പകിണ്ണതാരകം വിയ കത്വാ ഖീരപായകേ ദാരകേ ഖീരം പായ്യേഥ, ദഹരേ കുമാരേ ലഹും ലഹും ഭോജാപെത്വാ സയാപേഥ, ഉച്ചാസദ്ദം മാ കരിത്ഥ, അജ്ജ ഏകരത്തിം സത്ഥാ അന്തോഗാമേ വസിസ്സതി, ബുദ്ധാ നാമ അപ്പസദ്ദകാമാ ഹൊന്തീതി ഭേരിം ചരാപെത്വാ സയം ദണ്ഡദീപികം ആദായ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസു.
൨൯൯. ഭഗവന്തംയേവ പുരക്ഖത്വാതി ഭഗവന്തം പുരതോ കത്വാ. തത്ഥ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂനഞ്ചേവ ഉപാസകാനഞ്ച മജ്ഝേ നിസിന്നോ അതിവിയ വിരോചതി, സമന്തപാസാദികോ സുവണ്ണവണ്ണോ അഭിരൂപോ ദസ്സനീയോ. പുരിമകായതോ സുവണ്ണവണ്ണാ രസ്മി ഉട്ഠഹിത്വാ അസീതിഹത്ഥം ഠാനം ഗണ്ഹാതി. പച്ഛിമകായതോ. ദക്ഖിണഹത്ഥതോ. വാമഹത്ഥതോ സുവണ്ണവണ്ണാ രസ്മി ഉട്ഠഹിത്വാ അസീതിഹത്ഥം ഠാനം ഗണ്ഹാതി. ഉപരി കേസന്തതോ പട്ഠായ സബ്ബകേസാവട്ടേഹി മോരഗീവവണ്ണാ രസ്മി ഉട്ഠഹിത്വാ ഗഗനതലേ അസീതിഹത്ഥം ഠാനം ഗണ്ഹാതി. ഹെട്ഠാ പാദതലേഹി പവാളവണ്ണാ രസ്മി ഉട്ഠഹിത്വാ ഘനപഥവിയം അസീതിഹത്ഥം ഠാനം ഗണ്ഹാതി. ഏവം സമന്താ അസീതി ഹത്ഥമത്തം ഠാനം ഛബ്ബണ്ണാ ബുദ്ധരസ്മിയോ വിജ്ജോതമാനാ വിപ്ഫന്ദമാനാ വിധാവന്തി. സബ്ബേ ദിസാഭാഗാ സുവണ്ണചമ്പകപുപ്ഫേഹി വികിരിയമാനാ വിയ സുവണ്ണഘടതോ നിക്ഖന്തസുവണ്ണരസധാരാഹി സിഞ്ചമാനാ വിയ പസാരിതസുവണ്ണപടപരിക്ഖിത്താ വിയ വേരമ്ഭവാതസമുട്ഠിതകിംസുകകണികാരപുപ്ഫചുണ്ണസമാകിണ്ണാ വിയ ച വിപ്പകാസന്തി.
ഭഗവതോപി അസീതിഅനുബ്യഞ്ജനബ്യാമപ്പഭാദ്വത്തിംസവരലക്ഖണസമുജ്ജലം സരീരം സമുഗ്ഗതതാരകം വിയ ഗഗനതലം, വികസിതമിവ പദുമവനം
അസീതിമഹാഥേരാപി നം മേഘവണ്ണം പംസുകൂലം പാരുപിത്വാ മണിവമ്മവമ്മിതാ വിയ മഹാനാഗാ പരിവാരയിംസു വന്തരാഗാ ഭിന്നകിലേസാ വിജടിതജടാ ഛിന്നബന്ധനാ കുലേ വാ ഗണേ വാ അലഗ്ഗാ. ഇതി ഭഗവാ സയം വീതരാഗോ വീതരാഗേഹി, വീതദോസോ വീതദോസേഹി, വീതമോഹോ വീതമോഹേഹി, നിത്തണ്ഹോ നിത്തണ്ഹേഹി, നിക്കിലേസോ നിക്കിലേസേഹി, സയം ബുദ്ധോ ബഹുസ്സുതബുദ്ധേഹി പരിവാരിതോ പത്തപരിവാരിതം വിയ കേസരം, കേസരപരിവാരിതാ വിയ കണ്ണികാ, അട്ഠനാഗസഹസ്സപരിവാരിതോ വിയ ഛദ്ദന്തോ നാഗരാജാ, നവുതിഹംസസഹസ്സപരിവാരിതോ വിയ ധതരട്ഠോ ഹംസരാജാ, സേനങ്ഗപരിവാരിതോ വിയ ചക്കവത്തിരാജാ, മരുഗണപരിവാരിതോ വിയ സക്കോ ദേവരാജാ, ബ്രഹ്മഗണപരിവാരിതോ വിയ ഹാരിതോ മഹാബ്രഹ്മാ, അസമേന ബുദ്ധവേസേന അപരിമാണേന ബുദ്ധവിലാസേന തസ്സം പരിസതി നിസിന്നോ പാവെയ്യകേ മല്ലേ ബഹുദേവ രത്തിം ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സെത്വാ ഉയ്യോജേസി.
എത്ഥ ച ധമ്മികഥാ നാമ സന്ധാഗാരഅനുമോദനപ്പടിസംയുത്താ പകിണ്ണകകഥാ വേദിതബ്ബാ. തദാ ഹി ഭഗവാ ആകാസഗങ്ഗം ഓതാരെന്തോ വിയ പഥവോജം ആകഡ്ഢന്തോ വിയ മഹാജമ്ബും മത്ഥകേ ഗഹെത്വാ ചാലെന്തോ വിയ യോജനിയമധുഗണ്ഡം ചക്കയന്തേന പീളെത്വാ മധുപാനം പായമാനോ വിയ ച പാവെയ്യകാനം മല്ലാനം ഹിതസുഖാവഹം പകിണ്ണകകഥം കഥേസി.
൩൦൦. തുണ്ഹീഭൂതം തുണ്ഹീഭൂതന്തി യം യം ദിസം അനുവിലോകേതി, തത്ഥ തത്ഥ തുണ്ഹീഭൂതമേവ. അനുവിലോകെത്വാതി
സങ്ഘാടിം പഞ്ഞാപെത്വാതി സന്ധാഗാരസ്സ കിര ഏകപസ്സേ തേ രാജാനോ കപ്പിയമഞ്ചകം പഞ്ഞപേസും ‘‘അപ്പേവ നാമ സത്ഥാ നിപജ്ജെയ്യാ’’തി. സത്ഥാപി ചതൂഹി ഇരിയാപഥേഹി പരിഭുത്തം ഇമേസം മഹപ്ഫലം ഭവിസ്സതീതി തത്ഥ സങ്ഘാടിം പഞ്ഞാപെത്വാ നിപജ്ജി.
ഭിന്നനിഗണ്ഠവത്ഥുവണ്ണനാ
൩൦൧. തസ്സ കാലങ്കിരിയായാതിആദീസു യം വത്തബ്ബം, തം സബ്ബം ഹെട്ഠാ വുത്തമേവ.
൩൦൨. ആമന്തേസീതി ഭണ്ഡനാദിവൂപസമകരം സ്വാഖ്യാതം ധമ്മം ദേസേതുകാമോ ആമന്തേസി.
ഏകകവണ്ണനാ
൩൦൩. തത്ഥാതി തസ്മിം ധമ്മേ. സങ്ഗായിതബ്ബന്തി സമഗ്ഗേഹി ഗായിതബ്ബം, ഏകവചനേഹി അവിരുദ്ധവചനേഹി ഭണിതബ്ബം. ന വിവദിതബ്ബന്തി അത്ഥേ വാ ബ്യഞ്ജനേ വാ വിവാദോ ന കാതബ്ബോ. ഏകോ ധമ്മോതി ഏകകദുകതികാദിവസേന ബഹുധാ സാമഗ്ഗിരസം ദസ്സേതുകാമോ പഠമം താവ ‘‘ഏകോ ധമ്മോ’’തി ആഹ. സബ്ബേ സത്താതി കാമഭവാദീസു സഞ്ഞാഭവാദീസു ഏകവോകാരഭവാദീസു ച സബ്ബഭവേസു സബ്ബേ സത്താ. ആഹാരട്ഠിതികാതി ആഹാരതോ ഠിതി ഏതേസന്തി ആഹാരട്ഠിതികാ. ഇതി സബ്ബസത്താനം ഠിതി ഹേതു ആഹാരോ നാമ ഏകോ ധമ്മോ അമ്ഹാകം
നനു
ഏതസ്മിഞ്ഹി പച്ചയാഹാരേ ഗഹിതേ പരിയായാഹാരോപി നിപ്പരിയായാഹാരോപി സബ്ബോ ഗഹിതോവ ഹോതി. തത്ഥ അസഞ്ഞഭവേ പച്ചയാഹാരോ ലബ്ഭതി. അനുപ്പന്നേ ഹി ബുദ്ധേ തിത്ഥായതനേ പബ്ബജിതാ വായോകസിണേ പരികമ്മം കത്വാ ചതുത്ഥജ്ഝാനം നിബ്ബത്തെത്വാ തതോ വുട്ഠായ ധീ ചിത്തം, ധിബ്ബതേതം ചിത്തം ചിത്തസ്സ നാമ അഭാവോയേവ സാധു, ചിത്തഞ്ഹി നിസ്സായേവ വധബന്ധാദിപച്ചയം ദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജതി. ചിത്തേ അസതി നത്ഥേതന്തി ഖന്തിം രുചിം ഉപ്പാദെത്വാ അപരിഹീനജ്ഝാനാ കാലങ്കത്വാ അസഞ്ഞഭവേ നിബ്ബത്തന്തി. യോ യസ്സ ഇരിയാപഥോ മനുസ്സലോകേ പണിഹിതോ അഹോസി, സോ തേന ഇരിയാപഥേന നിബ്ബത്തിത്വാ പഞ്ച കപ്പസതാനി ഠിതോ വാ നിസിന്നോ വാ നിപന്നോ വാ ഹോതി. ഏവരൂപാനമ്പി സത്താനം പച്ചയാഹാരോ ലബ്ഭതി. തേ ഹി യം ഝാനം ഭാവെത്വാ നിബ്ബത്താ, തദേവ നേസം പച്ചയോ ഹോതി. യഥാ ജിയാവേഗേന ഖിത്തസരോ യാവ ജിയാവേഗോ അത്ഥി, താവ ഗച്ഛതി, ഏവം യാവ ഝാനപച്ചയോ അത്ഥി, താവ തിട്ഠന്തി. തസ്മിം നിട്ഠിതേ ഖീണവേഗോ സരോ വിയ പതന്തി. യേ പന തേ നേരയികാ നേവ ഉട്ഠാനഫലൂപജീവീ ന പുഞ്ഞഫലൂപജീവീതി വുത്താ, തേസം കോ ആഹാരോതി
കബളീകാരം ആഹാരം ആരബ്ഭ ചെത്ഥ വിവാദോ ന കാതബ്ബോ. മുഖേ ഉപ്പന്നോ ഖേളോപി ഹി തേസം ആഹാരകിച്ചം സാധേതി. ഖേളോപി ഹി നിരയേ ദുക്ഖവേദനിയോ ഹുത്വാ പച്ചയോ ഹോതി, സഗ്ഗേ സുഖവേദനിയോ. ഇതി കാമഭവേ നിപ്പരിയായേന ചത്താരോ ആഹാരാ. രൂപാരൂപഭവേസു ഠപെത്വാ അസഞ്ഞം സേസാനം തയോ. അസഞ്ഞാനഞ്ചേവ അവസേസാനഞ്ച പച്ചയാഹാരോതി ഇമിനാ ആഹാരേന ‘‘സബ്ബേ സത്താ ആഹാരട്ഠിതികാ’’തി ഏതം പഞ്ഹം കഥെത്വാ ‘‘അയം ഖോ ആവുസോ’’തി ഏവം നിയ്യാതനമ്പി ‘‘അത്ഥി ഖോ ആവുസോ’’തി പുന ഉദ്ധരണമ്പി അകത്വാ ‘‘സബ്ബേ സത്താ സങ്ഖാരട്ഠിതികാ’’തി ദുതിയപഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേസി.
കസ്മാ
അയം ഖോ, ആവുസോതി ആവുസോ അമ്ഹാകം സത്ഥാരാ മഹാബോധിമണ്ഡേ നിസീദിത്വാ സയം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന സച്ഛികത്വാ അയം ഏകധമ്മോ ദേസിതോ. തത്ഥ ഏകധമ്മേ തുമ്ഹേഹി സബ്ബേഹേവ സങ്ഗായിതബ്ബം ന വിവദിതബ്ബം. യഥയിദം ബ്രഹ്മചരിയന്തി യഥാ സങ്ഗായമാനാനം തുമ്ഹാകം ഇദം സാസനബ്രഹ്മചരിയം അദ്ധനിയം അസ്സ. ഏകേന ഹി ഭിക്ഖുനാ
ഏകകവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ദുകവണ്ണനാ
൩൦൪. ഇതി ഏകകവസേന സാമഗ്ഗിരസം ദസ്സെത്വാ ഇദാനി ദുകവസേന ദസ്സേതും പുന ദേസനം ആരഭി. തത്ഥ നാമരൂപദുകേ നാമന്തി ചത്താരോ അരൂപിനോ ഖന്ധാ നിബ്ബാനഞ്ച. തത്ഥ ചത്താരോ ഖന്ധാ നാമനട്ഠേന നാമം. നാമനട്ഠേനാതി നാമകരണട്ഠേന. യഥാ ഹി മഹാജനസമ്മതത്താ മഹാസമ്മതസ്സ
രൂപന്തി ചത്താരോ ച മഹാഭൂതാ ചതുന്നഞ്ച മഹാഭൂതാനം ഉപാദായ രൂപം, തം സബ്ബമ്പി രുപ്പനട്ഠേന രൂപം. തസ്സ വിത്ഥാരകഥാ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ.
അവിജ്ജാതി ദുക്ഖാദീസു അഞ്ഞാണം. അയമ്പി വിത്ഥാരതോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ കഥിതായേവ. ഭവതണ്ഹാതി ഭവപത്ഥനാ. യഥാഹ ‘‘തത്ഥ കതമാ ഭവതണ്ഹാ? യോ ഭവേസു ഭവച്ഛന്ദോ’’തിആദി (ധ॰ സ॰ ൧൩൧൯).
ഭവദിട്ഠീതി ഭവോ വുച്ചതി സസ്സതം, സസ്സതവസേന ഉപ്പജ്ജനകദിട്ഠി. സാ ‘‘തത്ഥ കതമാ ഭവദിട്ഠി? ‘ഭവിസ്സതി അത്താ ച ലോകോ ചാ’തി യാ ഏവരൂപാ ദിട്ഠി ദിട്ഠിഗത’’ന്തിആദിനാ (ധ॰ സ॰ ൧൩൨൦) നയേന അഭിധമ്മേ വിത്ഥാരിതാ. വിഭവദിട്ഠീതി വിഭവോ വുച്ചതി ഉച്ഛേദം, ഉച്ഛേദവസേന ഉപ്പജ്ജനകദിട്ഠി. സാപി ‘‘തത്ഥ കതമാ വിഭവദിട്ഠി? ‘ന ഭവിസ്സതി അത്താ ച ലോകോ ചാ’തി (ധ॰ സ॰ ൨൮൫). യാ ഏവരൂപാ ദിട്ഠി ദിട്ഠിഗത’’ന്തിആദിനാ (ധ॰ സ॰ ൧൩൨൧) നയേന തത്ഥേവ വിത്ഥാരിതാ.
അഹിരികന്തി അനൊത്തപ്പന്തി ‘‘യം ന ഒത്തപ്പതി ഒത്തപ്പിതബ്ബേനാ’’തി (ധ॰ സ॰ ൧൩൨൯) ഏവം വിത്ഥാരിതോ അഭായനകആകാരോ.
ഹിരീ ച ഒത്തപ്പഞ്ചാതി ‘‘യം ഹിരീയതി ഹിരീയിതബ്ബേന, ഒത്തപ്പതി ഒത്തപ്പിതബ്ബേനാ’’തി (ധ॰ സ॰ ൧൩൩൦-൩൧) ഏവം വിത്ഥാരിതാനി ഹിരിഒത്തപ്പാനി. അപി ചെത്ഥ അജ്ഝത്തസമുട്ഠാനാ ഹിരീ, ബഹിദ്ധാസമുട്ഠാനം ഒത്തപ്പം. അത്താധിപതെയ്യാ ഹിരീ, ലോകാധിപതെയ്യം ഒത്തപ്പം. ലജ്ജാസഭാവസണ്ഠിതാ ഹിരീ, ഭയസഭാവസണ്ഠിതം ഒത്തപ്പം. വിത്ഥാരകഥാ പനെത്ഥ സബ്ബാകാരേന വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്താ.
ദോവചസ്സതാതി ദോവചസ്സതാ. വിത്ഥാരതോ പനേസാ ‘‘തത്ഥ കതമാ ദോവചസ്സതാ? സഹധമ്മികേ വുച്ചമാനേ ദോവചസ്സായ’’ന്തി (ധ॰ സ॰ ൧൩൩൨) അഭിധമ്മേ ആഗതാ. സാ അത്ഥതോ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ ഹോതി. ‘‘ചതുന്നഞ്ച ഖന്ധാനം ഏതേനാകാരേന പവത്താനം ഏതം അധിവചന’’ന്തി വദന്തി. പാപമിത്തതാതി
സോവചസ്സതാ ച കല്യാണമിത്തതാ ച വുത്തപ്പടിപക്ഖനയേന വേദിതബ്ബാ. ഉഭോപി പനേതാ ഇധ ലോകിയലോകുത്തരമിസ്സകാ കഥിതാ.
ആപത്തികുസലതാതി ‘‘പഞ്ചപി ആപത്തിക്ഖന്ധാ ആപത്തിയോ, സത്തപി ആപത്തിക്ഖന്ധാ ആപത്തിയോ. യാ താസം ആപത്തീനം ആപത്തികുസലതാ പഞ്ഞാ പജാനനാ’’തി (ധ॰ സ॰ ൧൩൩൬) ഏവം വുത്തോ ആപത്തികുസലഭാവോ.
ആപത്തിവുട്ഠാനകുസലതാതി ‘‘യാ താഹി ആപത്തീഹി വുട്ഠാനകുസലതാ പഞ്ഞാ പജാനനാ’’തി (ധ॰ സ॰ ൧൩൩൭) ഏവം വുത്താ സഹ കമ്മവാചായ ആപത്തീഹി വുട്ഠാനപരിച്ഛേദജാനനാ പഞ്ഞാ.
സമാപത്തികുസലതാതി സമാപത്തിവുട്ഠാനകുസലതാതി ‘‘യാ താഹി സമാപത്തീഹി വുട്ഠാനകുസലതാ പഞ്ഞാ പജാനനാ’’തി (ധ॰ സ॰ ൧൩൩൯) ഏവം വുത്താ യഥാപരിച്ഛിന്നസമയവസേനേവ സമാപത്തിതോ വുട്ഠാനസമത്ഥാ ‘‘എത്തകം ഗതേ സൂരിയേ ഉട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി വുട്ഠാനകാലപരിച്ഛേദകാ പഞ്ഞാ.
ധാതുകുസലതാതി ‘‘അട്ഠാരസ ധാതുയോ ചക്ഖുധാതു…പേ॰… മനോവിഞ്ഞാണധാതു. യാ താസം ധാതൂനം കുസലതാ പഞ്ഞാ പജാനനാ’’തി (ധ॰ സ॰ ൧൩൪൦) ഏവം വുത്താ അട്ഠാരസന്നം മനസികാരകുസലതാതി ‘‘യാ താസം ധാതൂനം മനസികാരകുസലതാ പഞ്ഞാ പജാനനാ’’തി (ധ॰ സ॰ ൧൩൪൧) ഏവം വുത്താ താസംയേവ ധാതൂനം സമ്മസനപടിവേധപച്ചവെക്ഖണപഞ്ഞാ.
ആയതനകുസലതാതി ‘‘ദ്വാദസായതനാനി ചക്ഖായതനം…പേ॰… ധമ്മായതനം. യാ തേസം ആയതനാനം ആയതനകുസലതാ പഞ്ഞാ പജാനനാ’’തി (ധ॰ സ॰ ൧൩൪൨) ഏവം വുത്താ ദ്വാദസന്നം ആയതനാനം ഉഗ്ഗഹമനസികാരപജാനനാ പഞ്ഞാ. അപിച ധാതുകുസലതാപി ഉഗ്ഗഹമനസികാരസവനസമ്മസനപടിവേധപച്ചവെക്ഖണേസു പടിച്ചസമുപ്പാദകുസലതാതി ‘‘അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ…പേ॰… സമുദയോ ഹോതീതി യാ തത്ഥ പഞ്ഞാ പജാനനാ’’തി (ധ॰ സ॰ ൧൩൪൩) ഏവം വുത്താ ദ്വാദസന്നം പച്ചയാകാരാനം ഉഗ്ഗഹാദിവസേന പവത്താ പഞ്ഞാ.
ഠാനകുസലതാതി ‘‘യേ യേ ധമ്മാ യേസം യേസം ധമ്മാനം ഹേതുപച്ചയാ ഉപ്പാദായ തം തം ഠാനന്തി യാ തത്ഥ പഞ്ഞാ പജാനനാ’’തി (ധ॰ സ॰ ൧൩൪൪) ഏവം വുത്താ ‘‘ചക്ഖും വത്ഥും കത്വാ രൂപം ആരമ്മണം കത്വാ ഉപ്പന്നസ്സ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസ്സ ചക്ഖുരൂപം (ധ॰ സ॰ അട്ഠ॰ ൧൩൪൪) ഠാനഞ്ചേവ കാരണഞ്ചാ’’തി ഏവം ഠാനപരിച്ഛിന്ദനസമത്ഥാ പഞ്ഞാ. അട്ഠാനകുസലതാതി ‘‘യേ യേ ധമ്മാ യേസം യേസം ധമ്മാനം ന ഹേതൂ ന പച്ചയാ ഉപ്പാദായ തം തം അട്ഠാനന്തി യാ തത്ഥ പഞ്ഞാ പജാനനാ’’തി (ധ॰ സ॰ ൧൩൪൫) ഏവം വുത്താ ‘‘ചക്ഖും വത്ഥും കത്വാ രൂപം ആരമ്മണം കത്വാ സോതവിഞ്ഞാണാദീനി നുപ്പജ്ജന്തി, തസ്മാ തേസം ചക്ഖുരൂപം ന ഠാനം ന കാരണ’’ന്തി ഏവം അട്ഠാനപരിച്ഛിന്ദനസമത്ഥാ പഞ്ഞാ അപിച ഏതസ്മിം ദുകേ ‘‘കിത്താവതാ പന, ഭന്തേ, ഠാനാഠാനകുസലോ
അജ്ജവന്തി ലജ്ജവന്തി ‘‘തത്ഥ കതമോ ലജ്ജവോ? യോ ഹിരീയതി ഹിരീയിതബ്ബേന ഹിരീയതി പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം സമാപത്തിയാ. അയം വുച്ചതി ലജ്ജവോ’’തി ഏവം വുത്തോ ലജ്ജീഭാവോ.
ഖന്തീതി ‘‘തത്ഥ കതമാ ഖന്തി? യാ ഖന്തി ഖമനതാ അധിവാസനതാ അചണ്ഡിക്കം അനസ്സുരോപോ അത്തമനതാ ചിത്തസ്സാ’’തി (ധ॰ സ॰ ൧൩൪൮) ഏവം വുത്താ അധിവാസനഖന്തി. സോരച്ചന്തി ‘‘തത്ഥ കതമം സോരച്ചം? യോ കായികോ അവീതിക്കമോ, വാചസികോ അവീതിക്കമോ, കായികവാചസികോ അവീതിക്കമോ. ഇദം വുച്ചതി സോരച്ചം. സബ്ബോപി സീലസംവരോ സോരച്ച’’ന്തി (ധ॰ സ॰ ൧൩൪൯) ഏവം വുത്തോ സുരതഭാവോ.
സാഖല്യന്തി ‘‘തത്ഥ കതമം സാഖല്യം? യാ സാ വാചാ അണ്ഡകാ കക്കസാ പരകടുകാ പരാഭിസജ്ജനീ കോധസാമന്താ അസമാധിസംവത്തനികാ, തഥാരൂപിം വാചം പഹായ യാ സാ വാചാ നേളാ കണ്ണസുഖാ പേമനീയാ ഹദയങ്ഗമാ പോരീ ബഹുജനകന്താ ബഹുജനമനാപാ, തഥാരൂപിം വാചം ഭാസിതാ ഹോതി. യാ തത്ഥ സണ്ഹവാചതാ സഖിലവാചതാ അഫരുസവാചതാ. ഇദം വുച്ചതി സാഖല്യ’’ന്തി (ധ॰ സ॰ ൧൩൫൦) ഏവം വുത്തോ സമ്മോദകമുദുകഭാവോ. പടിസന്ഥാരോതി അയം ലോകസന്നിവാസോ ആമിസേന ധമ്മേന ചാതി ദ്വീഹി ഛിദ്ദോ, തസ്സ തം ഛിദ്ദം യഥാ ന പഞ്ഞായതി, ഏവം പീഠസ്സ വിയ
അവിഹിംസാതി കരുണാപി കരുണാപുബ്ബഭാഗോപി. വുത്തമ്പി ചേതം – ‘‘തത്ഥ കതമാ അവിഹിംസാ? യാ സത്തേസു കരുണാ കരുണായനാ കരുണായിതത്തം കരുണാചേതോവിമുത്തി, അയം വുച്ചതി അവിഹിംസാ’’തി. സോചെയ്യന്തി മെത്തായ ച മെത്താപുബ്ബഭാഗസ്സ ച വസേന സുചിഭാവോ. വുത്തമ്പി ചേതം – ‘‘തത്ഥ കതമം സോചെയ്യം? യാ സത്തേസു മെത്തി മെത്തായനാ മെത്തായിതത്തം മെത്താചേതോവിമുത്തി, ഇദം വുച്ചതി സോചെയ്യ’’ന്തി.
മുട്ഠസ്സച്ചന്തി സതിവിപ്പവാസോ, യഥാഹ ‘‘തത്ഥ കതമം മുട്ഠസ്സച്ചം? യാ അസതി അനനുസ്സതി അപ്പടിസ്സതി അസ്സരണതാ അധാരണതാ പിലാപനതാ സമ്മുസ്സനതാ, ഇദം വുച്ചതി മുട്ഠസ്സച്ചം’’ (ധ॰ സ॰ ൧൩൫൬). അസമ്പജഞ്ഞന്തി, ‘‘തത്ഥ കതമം അസമ്പജഞ്ഞം? യം അഞ്ഞാണം അദസ്സനം അവിജ്ജാലങ്ഗീ മോഹോ അകുസലമൂല’’ന്തി ഏവം വുത്താ അവിജ്ജായേവ. സതി സതിയേവ. സമ്പജഞ്ഞം ഞാണം.
ഇന്ദ്രിയേസു അഗുത്തദ്വാരതാതി ‘‘തത്ഥ കതമാ ഇന്ദ്രിയേസു അഗുത്തദ്വാരതാ? ഇധേകച്ചോ ചക്ഖുനാ രൂപം ദിസ്വാ നിമിത്തഗ്ഗാഹീ ഹോതീ’’തിആദിനാ (ധ॰ സ॰ ൧൩൫൨) നയേന വിത്ഥാരിതോ ഇന്ദ്രിയസംവരഭേദോ. ഭോജനേ അമത്തഞ്ഞുതാതി ‘‘തത്ഥ കതമാ ഭോജനേ അമത്തഞ്ഞുതാ? ഇധേകച്ചോ അപ്പടിസങ്ഖാ അയോനിസോ ആഹാരം ആഹാരേതി ദവായ മദായ മണ്ഡനായ വിഭൂസനായ. യാ തത്ഥ അസന്തുട്ഠിതാ അമത്തഞ്ഞുതാ അപ്പടിസങ്ഖാ ഭോജനേ’’തി ഏവം ആഗതോ ഭോജനേ അമത്തഞ്ഞുഭാവോ. അനന്തരദുകോ വുത്തപ്പടിപക്ഖനയേന വേദിതബ്ബോ.
പടിസങ്ഖാനബലന്തി ഭാവനാബലന്തി ഭാവെന്തസ്സ ഉപ്പന്നം ബലം. അത്ഥതോ വീരിയസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസീസേന സത്ത ബൊജ്ഝങ്ഗാ ഹൊന്തി. വുത്തമ്പി ചേതം – ‘‘തത്ഥ കതമം ഭാവനാബലം? യാ കുസലാനം ധമ്മാനം ആസേവനാ ഭാവനാ ബഹുലീകമ്മം, ഇദം വുച്ചതി ഭാവനാബലം. സത്തബൊജ്ഝങ്ഗാ ഭാവനാബല’’ന്തി.
സതിബലന്തി അസ്സതിയാ അകമ്പനവസേന സതിയേവ. സമാധിബലന്തി ഉദ്ധച്ചേ അകമ്പനവസേന സമാധിയേവ. സമഥോ വിപസ്സനാ പഞ്ഞാ. സമഥോവ തം ആകാരം ഗഹെത്വാ പുന പവത്തേതബ്ബസ്സ സമഥസ്സ നിമിത്തവസേന സമഥനിമിത്തം പഗ്ഗാഹനിമിത്തേപി ഏസേവ നയോ. പഗ്ഗാഹോ വീരിയം. അവിക്ഖേപോ ഏകഗ്ഗതാ. ഇമേഹി പന സതി ച സമ്പജഞ്ഞഞ്ച പടിസങ്ഖാനബലഞ്ച ഭാവനാബലഞ്ച സതിബലഞ്ച സമാധിബലഞ്ച സമഥോ ച വിപ്പസ്സനാ ച സമഥനിമിത്തഞ്ച പഗ്ഗാഹനിമിത്തഞ്ച പഗ്ഗാഹോ ച അവിക്ഖേപോ ചാതി ഛഹി ദുകേഹി പരതോ സീലദിട്ഠിസമ്പദാദുകേന ച ലോകിയലോകുത്തരമിസ്സകാ ധമ്മാ കഥിതാ.
സീലവിപത്തീതി ‘‘തത്ഥ കതമാ സീലവിപത്തി? കായികോ വീതിക്കമോ…പേ॰… സബ്ബമ്പി ദുസ്സീല്യം സീലവിപത്തീ’’തി ഏവം വുത്തോ സീലവിനാസകോ അസംവരോ. ദിട്ഠിവിപത്തീതി ‘‘തത്ഥ കതമാ ദിട്ഠിവിപത്തി? നത്ഥി ദിന്നം നത്ഥി യിട്ഠ’’ന്തി ഏവം ആഗതാ സമ്മാദിട്ഠിവിനാസികാ മിച്ഛാദിട്ഠി.
സീലസമ്പദാതി ‘‘തത്ഥ കതമാ സീലസമ്പദാ? കായികോ അവീതിക്കമോ’’തി ഏവം പുബ്ബേ വുത്തസോരച്ചമേവ സീലസ്സ സമ്പാദനതോ പരിപൂരണതോ ‘‘സീലസമ്പദാ’’തി വുത്തം. എത്ഥ ച ‘‘സബ്ബോപി സീലസംവരോ സീലസമ്പദാ’’തി ഇദം മാനസികപരിയാദാനത്ഥം വുത്തം. ദിട്ഠിസമ്പദാതി ‘‘തത്ഥ കതമാ ദിട്ഠിസമ്പദാ? അത്ഥി ദിന്നം അത്ഥി യിട്ഠം…പേ॰… സച്ഛികത്വാ പവേദെന്തീതി യാ ഏവരൂപാ പഞ്ഞാ പജാനനാ’’തി ഏവം ആഗതം ദിട്ഠിപാരിപൂരിഭൂതം ഞാണം.
സീലവിസുദ്ധീതി വിസുദ്ധിം പാപേതും സമത്ഥം സീലം. അഭിധമ്മേ പനായം ‘‘തത്ഥ കതമാ സീലവിസുദ്ധി? കായികോ അവീതിക്കമോ വാചസികോ അവീതിക്കമോ കായികവാചസികോ അവീതിക്കമോ, അയം വുച്ചതി സീലവിസുദ്ധീ’’തി ഏവം വിഭത്താ. ദിട്ഠിവിസുദ്ധീതി വിസുദ്ധിം പാപേതും സമത്ഥം ദസ്സനം. അഭിധമ്മേ പനായം ‘‘തത്ഥ കതമാ ദിട്ഠിവിസുദ്ധി? കമ്മസ്സകതഞാണം സച്ചാനുലോമികഞാണം മഗ്ഗസമങ്ഗിസ്സഞാണം ഫലസമങ്ഗിസ്സഞാണ’’ന്തി ഏവം വുത്താ. എത്ഥ ച തിവിധം ദുച്ചരിതം അത്തനാ വിപസ്സനാഞാണം പന വചീസച്ചഞ്ച അനുലോമേതി, പരമത്ഥസച്ചഞ്ച ന വിലോമേതീതി സച്ചാനുലോമികം ഞാണന്തി വുത്തം.
‘‘ദിട്ഠിവിസുദ്ധി ഖോ പന യഥാദിട്ഠിസ്സ ച പധാന’’ന്തി എത്ഥ ദിട്ഠിവിസുദ്ധീതി ഞാണദസ്സനം കഥിതം. യഥാദിട്ഠിസ്സ ച പധാനന്തി തംസമ്പയുത്തമേവ വീരിയം. അപി ച പുരിമപദേന ചതുമഗ്ഗഞാണം. പച്ഛിമപദേന തംസമ്പയുത്തം വീരിയം. അഭിധമ്മേ പന ‘‘ദിട്ഠിവിസുദ്ധി ഖോ പനാതി യാ പഞ്ഞാ പജാനനാ അമോഹോ ധമ്മവിചയോ സമ്മാദിട്ഠി. യഥാദിട്ഠിസ്സ ച പധാനന്തി യോ ചേതസികോ വീരിയാരമ്ഭോ സമ്മാവായാമോ’’തി ഏവം അയം ദുകോ വിഭത്തോ.
‘‘സംവേഗോ ച സംവേജനീയേസു ഠാനേസൂ’’തി എത്ഥ ‘‘സംവേഗോതി ജാതിഭയം ജരാഭയം ബ്യാധിഭയം മരണഭയ’’ന്തി ഏവം ജാതിആദീനി ഭയതോ ദസ്സനഞാണം. സംവേജനീയം ഠാനന്തി ജാതിജരാബ്യാധിമരണം. ഏതാനി ഹി ചത്താരി ജാതി ദുക്ഖാ, ജരാ ദുക്ഖാ, ബ്യാധി ദുക്ഖോ, മരണം ദുക്ഖന്തി ഏവം സംവേഗുപ്പത്തികാരണത്താ സംവേജനീയം ഠാനന്തി വുത്താനി. സംവിഗ്ഗസ്സ ച യോനിസോ പധാനന്തി ഏവം സംവേഗജാതസ്സ ഉപായപധാനം. ‘‘ഇധ ഭിക്ഖു അനുപ്പന്നാനം പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം അനുപ്പാദായ ഛന്ദം ജനേതീ’’തി ഏവം ആഗതവീരിയസ്സേതം അധിവചനം.
അസന്തുട്ഠിതാ ച കുസലേസു ധമ്മേസൂതി യാ കുസലാനം ധമ്മാനം ഭാവനായ അസന്തുട്ഠസ്സ ഭിയ്യോകമ്യതാ, തായ ഹി സമങ്ഗീഭൂതോ പുഗ്ഗലോ സീലം പൂരെത്വാ ഝാനം ഉപ്പാദേതി. ഝാനം ലഭിത്വാ വിപസ്സനം ആരഭതി. ആരദ്ധവിപസ്സകോ അരഹത്തം അഗഹെത്വാ അന്തരാ വോസാനം നാപജ്ജതി. അപ്പടിവാനിതാ ച പധാനസ്മിന്തി ‘‘കുസലാനം ധമ്മാനം ഭാവനായ സക്കച്ചകിരിയതാ സാതച്ചകിരിയതാ അട്ഠിതകിരിയതാ അനോലീനവുത്തിതാ അനിക്ഖിത്തഛന്ദതാ അനിക്ഖിത്തധുരതാ ആസേവനാ ഭാവനാ ബഹുലീകമ്മ’’ന്തി ഏവം വുത്താ രത്തിന്ദിവം ഛ കൊട്ഠാസേ കത്വാ ജാഗരിയാനുയോഗവസേന ആരദ്ധേ പധാനസ്മിം അരഹത്തം അപത്വാ അനിവത്തനതാ.
വിജ്ജാതി വിമുത്തീതി ദ്വേ വിമുത്തിയോ, ചിത്തസ്സ ച അധിമുത്തി, നിബ്ബാനഞ്ച. എത്ഥ ച അട്ഠ സമാപത്തിയോ നീവരണാദീഹി സുട്ഠു മുത്തത്താ അധിമുത്തി
ഖയേ ഞാണന്തി കിലേസക്ഖയകരേ അരിയമഗ്ഗേ ഞാണം. അനുപ്പാദേ ഞാണന്തി പടിസന്ധിവസേന അനുപ്പാദഭൂതേ തംതംമഗ്ഗവജ്ഝകിലേസാനം വാ അനുപ്പാദപരിയോസാനേ ഉപ്പന്നേ അരിയഫലേ ഞാണം. തേനേവാഹ ഇമേ ഖോ, ആവുസോതിആദി ഏകകേ വുത്തനയേനേവ യോജേതബ്ബം. ഇതി പഞ്ചതിംസായ ദുകാനം വസേന ഥേരോ സാമഗ്ഗിരസം ദസ്സേസീതി.
ദുകവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
തികവണ്ണനാ
൩൦൫. ഇതി ദുകവസേന സാമഗ്ഗിരസം ദസ്സെത്വാ ഇദാനി തികവസേന ദസ്സേതും പുന ആരഭി. തത്ഥ ലുബ്ഭതീതി ലോഭോ. അകുസലഞ്ച തം മൂലഞ്ച, അകുസലാനം വാ മൂലന്തി അകുസലമൂലം. ദുസ്സതീതി ദോസോ. മുയ്ഹതീതി മോഹോ. തേസം പടിപക്ഖനയേന അലോഭാദയോ വേദിതബ്ബാ.
ദുട്ഠു ചരിതാനി, വിരൂപാനി വാ ചരിതാനീതി ദുച്ചരിതാനി. കായേന ദുച്ചരിതം, കായതോ വാ പവത്തം ദുച്ചരിതന്തി കായദുച്ചരിതം. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. സുട്ഠു ചരിതാനി, സുന്ദരാനി വാ ചരിതാനീതി സുചരിതാനി. ദ്വേപി ചേതേ തികാ പണ്ണത്തിയാ വാ കമ്മപഥേഹി വാ കഥേതബ്ബാ. പഞ്ഞത്തിയാ താവ കായദ്വാരേ പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദസ്സ വീതിക്കമോ കായദുച്ചരിതം. അവീതിക്കമോ കായസുചരിതം. വചീദ്വാരേ പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദസ്സ വീതിക്കമോ വചീദുച്ചരിതം, അവീതിക്കമോ വചീസുചരിതം. ഉഭയത്ഥ പഞ്ഞത്തസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ വീതിക്കമോവ മനോദുച്ചരിതം, അവീതിക്കമോ മനോസുചരിതം. അയം പണ്ണത്തികഥാ. പാണാതിപാതാദയോ പന തിസ്സോ ചേതനാ കായദ്വാരേപി വചീദ്വാരേപി ഉപ്പന്നാ കായദുച്ചരിതം. ചതസ്സോ മുസാവാദാദിചേതനാ വചീദുച്ചരിതം. അഭിജ്ഝാ ബ്യാപാദോ മിച്ഛാദിട്ഠീതി തയോ ചേതനാസമ്പയുത്തധമ്മാ മനോദുച്ചരിതം. പാണാതിപാതാദീഹി വിരമന്തസ്സ ഉപ്പന്നാ തിസ്സോ
കാമപടിസംയുത്തോ വിതക്കോ കാമവിതക്കോ. ബ്യാപാദപടിസംയുത്തോ വിതക്കോ ബ്യാപാദവിതക്കോ. വിഹിംസാപടിസംയുത്തോ വിതക്കോ വിഹിംസാവിതക്കോ. തേസു ദ്വേ സത്തേസുപി സങ്ഖാരേസുപി ഉപ്പജ്ജന്തി. കാമവിതക്കോ ഹി പിയേ മനാപേ സത്തേ വാ സങ്ഖാരേ വാ വിതക്കെന്തസ്സ ഉപ്പജ്ജതി. ബ്യാപാദവിതക്കോ
നെക്ഖമ്മപടിസംയുത്തോ വിതക്കോ നെക്ഖമ്മവിതക്കോ. സോ അസുഭപുബ്ബഭാഗേ കാമാവചരോ ഹോതി. അസുഭജ്ഝാനേ രൂപാവചരോ. തം ഝാനം പാദകം കത്വാ ഉപ്പന്നമഗ്ഗഫലകാലേ ലോകുത്തരോ. അബ്യാപാദപടിസംയുത്തോ വിതക്കോ അബ്യാപാദവിതക്കോ. സോ മെത്താപുബ്ബഭാഗേ കാമാവചരോ ഹോതി. മെത്താഝാനേ രൂപാവചരോ. തം ഝാനം പാദകം കത്വാ ഉപ്പന്നമഗ്ഗഫലകാലേ ലോകുത്തരോ. അവിഹിംസാപടിസംയുത്തോ വിതക്കോ അവിഹിംസാവിതക്കോ. സോ കരുണാപുബ്ബഭാഗേ കാമാവചരോ. കരുണാഝാനേ രൂപാവചരോ. തം ഝാനം പാദകം കത്വാ ഉപ്പന്നമഗ്ഗഫലകാലേ ലോകുത്തരോ. യദാ അലോഭോ സീസം ഹോതി, തദാ ഇതരേ ദ്വേ തദന്വായികാ ഭവന്തി. യദാ മെത്താ സീസം ഹോതി, തദാ ഇതരേ ദ്വേ തദന്വായികാ ഭവന്തി. യദാ കരുണാ സീസം ഹോതി, തദാ ഇതരേ ദ്വേ തദന്വായികാ ഭവന്തീതി. കാമസങ്കപ്പാദയോ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ. ദേസനാമത്തമേവ ഹേതം. അത്ഥതോ പന കാമവിതക്കാദീനഞ്ച കാമസങ്കപ്പാദീനഞ്ച നാനാകരണം നത്ഥി.
കാമപടിസംയുത്താ സഞ്ഞാ കാമസഞ്ഞാ. ബ്യാപാദപടിസംയുത്താ സഞ്ഞാ ബ്യാപാദസഞ്ഞാ. വിഹിംസാപടിസംയുത്താ സഞ്ഞാ വിഹിംസാസഞ്ഞാ. താസമ്പി കാമവിതക്കാദീനം നെക്ഖമ്മസഞ്ഞാദയോപി നെക്ഖമ്മവിതക്കാദിസമ്പയുത്തായേവ. തസ്മാ താസമ്പി തഥേവ കാമാവചരാദിഭാവോ വേദിതബ്ബോ.
കാമധാതുആദീസു ‘‘കാമപടിസംയുത്തോ തക്കോ വിതക്കോ മിച്ഛാസങ്കപ്പോ. അയം വുച്ചതി കാമധാതു. സബ്ബേപി അകുസലാ കാമധാതു. ‘‘ബ്യാപാദപടിസംയുത്തോ തക്കോ വിതക്കോ മിച്ഛാസങ്കപ്പോ. അയം വുച്ചതി ബ്യാപാദധാതു. ദസസു ആഘാതവത്ഥൂസു ചിത്തസ്സ ആഘാതോ പടിഘാതോ അനത്തമനതാ ചിത്തസ്സാ’’തി അയം ബ്യാപാദധാതു. ‘‘വിഹിംസാ പടിസംയുത്തോ തക്കോ വിതക്കോ മിച്ഛാസങ്കപ്പോ. അയം വുച്ചതി വിഹിംസാധാതു. ഇധേകച്ചോ പാണിനാ വാ ലെഡ്ഡുനാ വാ ദണ്ഡേന വാ സത്ഥേന വാ രജ്ജുയാ വാ അഞ്ഞതരഞ്ഞതരേന വാ സത്തേ വിഹേഠേതീ’’തി അയം വിഹിംസാധാതു. തത്ഥ ദ്വേ കഥാ സബ്ബസങ്ഗാഹികാ ച അസമ്ഭിന്നാ ച. തത്ഥ കാമധാതുയാ ഗഹിതായ ഇതരാ ദ്വേ ഗഹിതാവ ഹൊന്തി, തതോ പന നീഹരിത്വാ അയം ബ്യാപാദധാതു അയം വിഹിംസാധാതൂതി ദസ്സേതീതി അയം സബ്ബസങ്ഗാഹികകഥാ നാമ. കാമധാതും കഥെന്തോ പന ഭഗവാ ബ്യാപാദധാതും ബ്യാപാദധാതുട്ഠാനേ
നെക്ഖമ്മധാതുആദീസു ‘‘നെക്ഖമ്മപടിസംയുത്തോ തക്കോ വിതക്കോ സമ്മാസങ്കപ്പോ. അയം വുച്ചതി നെക്ഖമ്മധാതു. സബ്ബേപി കുസലാ ധമ്മാ നെക്ഖമ്മധാതൂ’’തി അയം നെക്ഖമ്മധാതു. ‘‘അബ്യാപാദപടിസംയുത്തോ തക്കോ…പേ॰… അയം വുച്ചതി അബ്യാപാദധാതു. യാ സത്തേസു മെത്തി…പേ॰… മെത്താചേതോവിമുത്തീ’’തി അയം അബ്യാപാദധാതു. ‘‘അവിഹിംസാപടിസംയുത്തോ തക്കോ…പേ॰… അയം വുച്ചതി അവിഹിംസാധാതു. യാ സത്തേസു കരുണാ…പേ॰… കരുണാചേതോവിമുത്തീ’’തി അയം അവിഹിംസാധാതു. ഇധാപി വുത്തനയേനേവ ദ്വേ കഥാ വേദിതബ്ബാ.
അപരാപി തിസ്സോ ധാതുയോതി അഞ്ഞാപി സുഞ്ഞതട്ഠേന തിസ്സോ ധാതുയോ. താസു ‘‘തത്ഥ കതമാ കാമധാതു? ഹെട്ഠതോ അവീചിനിരയം പരിയന്തം കരിത്വാ’’തി ഏവം വിത്ഥാരിതോ കാമഭവോ കാമധാതു നാമ. ‘‘ഹെട്ഠതോ ബ്രഹ്മലോകം പരിയന്തം കരിത്വാ ആകാസാനഞ്ചായതനുപഗേ ദേവേ പരിയന്തം കരിത്വാ’’തി ഏവം വിത്ഥാരിതാ പന രൂപാരൂപഭവാ ഇതരാ ദ്വേ ധാതുയോ. ധാതുയാ ആഗതട്ഠാനമ്ഹി ഹി ഭവേന പരിച്ഛിന്ദിതബ്ബാ. ഭവസ്സ ആഗതട്ഠാനേ ധാതുയാ പരിച്ഛിന്ദിതബ്ബാ. ഇധ ഭവേന പരിച്ഛേദോ കഥിതോ. രൂപധാതുആദീസു
ഹീനാദീസു ഹീനാ ധാതൂതി ദ്വാദസ അകുസലചിത്തുപ്പാദാ. അവസേസാ തേഭൂമകധമ്മാ മജ്ഝിമധാതു. നവ ലോകുത്തരധമ്മാ പണീതധാതു.
കാമതണ്ഹാതി പഞ്ചകാമഗുണികോ രാഗോ. രൂപാരൂപഭവേസു പന രാഗോ ഝാനനികന്തിസസ്സതദിട്ഠിസഹഗതോ രാഗോ ഭവവസേന പത്ഥനാ ഭവതണ്ഹാ. ഉച്ഛേദദിട്ഠിസഹഗതോ രാഗോ വിഭവതണ്ഹാ. അപിച ഠപെത്വാ പച്ഛിമം തണ്ഹാദ്വയം സേസതണ്ഹാ കാമതണ്ഹാ നാമ. യഥാഹ ‘‘തത്ഥ കതമാ ഭവതണ്ഹാ? ഭവദിട്ഠിസഹഗതോ രാഗോ സാരാഗോ ചിത്തസ്സ സാരാഗോ. അയം വുച്ചതി ഭവതണ്ഹാ. തത്ഥ കതമാ വിഭവതണ്ഹാ? ഉച്ഛേദദിട്ഠിസഹഗതോ രാഗോ സാരാഗോ ചിത്തസ്സ സാരാഗോ, അയം വുച്ചതി വിഭവതണ്ഹാ. അവസേസാ തണ്ഹാ കാമതണ്ഹാ’’തി. പുന കാമതണ്ഹാദീസു പഞ്ചകാമഗുണികോ രാഗോ കാമതണ്ഹാ. രൂപാരൂപഭവേസു ഛന്ദരാഗോ ഇതരാ ദ്വേ തണ്ഹാ. അഭിധമ്മേ പനേതാ ‘‘കാമധാതുപടിസംയുത്തോ…പേ॰… അരൂപധാതുപടിസംയുത്തോ’’തി ഏവം വിത്ഥാരിതാ. ഇമിനാ വാരേന കിം ദസ്സേതി? സബ്ബേപി തേഭൂമകാ ധമ്മാ രജനീയട്ഠേന തണ്ഹാവത്ഥുകാതി സബ്ബതണ്ഹാ കാമതണ്ഹായ പരിയാദിയിത്വാ തതോ നീഹരിത്വാ ഇതരാ ദ്വേ തണ്ഹാ ദസ്സേതി. രൂപതണ്ഹാദീസു രൂപഭവേ രൂപതണ്ഹാ. അരൂപഭവേ ഛന്ദരാഗോ അരൂപതണ്ഹാ. ഉച്ഛേദദിട്ഠിസഹഗതോ രാഗോ നിരോധതണ്ഹാ.
സംയോജനത്തികേ വട്ടസ്മിം സംയോജയന്തി ബന്ധന്തീതി സംയോജനാനി. സതി രൂപാദിഭേദേ കായേ ദിട്ഠി, വിജ്ജമാനാ വാ കായേ ദിട്ഠീതി സക്കായദിട്ഠി. വിചിനന്തോ ഏതായ കിച്ഛതി, ന സക്കോതി സന്നിട്ഠാനം കാതുന്തി വിചികിച്ഛാ. സീലഞ്ച വതഞ്ച പരാമസതീതി സീലബ്ബതപരാമാസോ. അത്ഥതോ പന ‘‘രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതീ’’തിആദിനാ നയേന ആഗതാ വീസതിവത്ഥുകാ ദിട്ഠി സക്കായദിട്ഠി നാമ. ‘‘സത്ഥരി കങ്ഖതീ’’തിആദിനാ നയേന ആഗതാ അട്ഠവത്ഥുകാ വിമതി വിചികിച്ഛാ നാമ. ‘‘ഇധേകച്ചോ സീലേന സുദ്ധി വതേന സുദ്ധി സീലബ്ബതേന സുദ്ധീതി സീലം പരാമസതി, വതം പരാമസതി, സീലബ്ബതം പരാമസതി. യാ ഏവരൂപാ ദിട്ഠി ദിട്ഠിഗത’’ന്തിആദിനാ നയേന ആഗതോ വിപരിയേസഗ്ഗാഹോ സീലബ്ബതപരാമാസോ നാമ.
തയോ ആസവാതി എത്ഥ ചിരപാരിവാസിയട്ഠേന വാ ആസവനട്ഠേന വാ ആസവാ. തത്ഥ ‘‘പുരിമാ, ഭിക്ഖവേ, കോടി ന പഞ്ഞായതി അവിജ്ജായ, ഇതോ പുബ്ബേ അവിജ്ജാ നാഹോസി, അഥ പച്ഛാ സമഭവീ’’തി, ‘‘പുരിമാ
പാളിയം പന കത്ഥചി ദ്വേ ആസവാ ആഗതാ ‘‘ദിട്ഠധമ്മികാ ച ആസവാ സമ്പരായികാ ച ആസവാ’’തി, കത്ഥചി ‘‘തയോമേ, ഭിക്ഖവേ, ആസവാ. കാമാസവോ ഭവാസവോ അവിജ്ജാസവോ’’തി തയോ. അഭിധമ്മേ തേയേവ ദിട്ഠാസവേന സദ്ധിം ചത്താരോ. നിബ്ബേധികപരിയായേ ‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, ആസവാ നിരയഗാമിനിയാ, അത്ഥി ആസവാ തിരച്ഛാനയോനിഗാമിനിയാ, അത്ഥി ആസവാ പെത്തിവിസയഗാമിനിയാ, അത്ഥി ആസവാ മനുസ്സലോകഗാമിനിയാ അത്ഥി ആസവാ ദേവലോകഗാമിനിയാ’’തി ഏവം പഞ്ച. ഛക്കനിപാതേ ആഹുനെയ്യസുത്തേ ‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, ആസവാ സംവരാ പഹാതബ്ബാ, അത്ഥി ആസവാ പടിസേവനാ പഹാതബ്ബാ, അത്ഥി ആസവാ പരിവജ്ജനാ പഹാതബ്ബാ, അത്ഥി ആസവാ അധിവാസനാ പഹാതബ്ബാ, അത്ഥി ആസവാ വിനോദനാ പഹാതബ്ബാ, അത്ഥി ആസവാ ഭാവനാ പഹാതബ്ബാ’’തി ഏവം ഛ. സബ്ബാസവപരിയായേ തേയേവ ദസ്സനാപഹാതബ്ബേഹി സദ്ധിം സത്ത. ഇമസ്മിം പന സങ്ഗീതിസുത്തേ തയോ. തത്ഥ ‘‘യോ കാമേസു കാമച്ഛന്ദോ’’തി ഏവം വുത്തോ പഞ്ചകാമഗുണികോ കാമാസവോ നാമ. ‘‘യോ ഭവേസു ഭവച്ഛന്ദോ’’തി ഏവം വുത്തോ സസ്സതദിട്ഠിസഹഗതോ രാഗോ, ഭവവസേന വാ പത്ഥനാ ഭവാസവോ നാമ. ‘‘ദുക്ഖേ അഞ്ഞാണ’’ന്തിആദിനാ നയേന ആഗതാ അവിജ്ജാ അവിജ്ജാസവോ നാമാതി. കാമഭവാദയോ കാമധാതുആദിവസേന വുത്തായേവ.
കാമേസനാദീസു ‘‘തത്ഥ കതമാ കാമേസനാ? യോ കാമേസു കാമച്ഛന്ദോ കാമജ്ഝോസാനം, അയം വുച്ചതി കാമേസനാ’’തി ഏവം വുത്തോ കാമഗവേസനരാഗോ കാമേസനാ നാമ. ‘‘തത്ഥ കതമാ ഭവേസനാ? യോ ഭവേസു ഭവേസനാ നാമ. ‘‘തത്ഥ കതമാ ബ്രഹ്മചരിയേസനാ? സസ്സതോ ലോകോതി വാ…പേ॰… നേവ ഹോതി ന നഹോതി തഥാഗതോ പരമ്മരണാതി വാ, യാ ഏവരൂപാ ദിട്ഠി ദിട്ഠിഗതം വിപരിയേസഗ്ഗാഹോ ബ്രഹ്മചരിയേസനാ നാമ. ന കേവലഞ്ച ഭവരാഗദിട്ഠിയോവ, തദേകട്ഠം കമ്മമ്പി ഏസനായേവ. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘തത്ഥ കതമാ കാമേസനാ? കാമരാഗോ തദേകട്ഠം അകുസലം കായകമ്മം വചീകമ്മം മനോകമ്മം, അയം വുച്ചതി കാമേസനാ. തത്ഥ കതമാ ഭവേസനാ? ഭവരാഗോ തദേകട്ഠം അകുസലം കായകമ്മം വചീകമ്മം മനോകമ്മം, അയം വുച്ചതി ഭവേസനാ. തത്ഥ കതമാ ബ്രഹ്മചരിയേസനാ? അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി തദേകട്ഠം അകുസലം കായകമ്മം വചീകമ്മം മനോകമ്മം, അയം വുച്ചതി ബ്രഹ്മചരിയേസനാ’’തി.
വിധാസു ‘‘കഥംവിധം സീലവന്തം വദന്തി, കഥംവിധം പഞ്ഞവന്തം വദന്തീ’’തിആദീസു (സം॰ നി॰ ൧.൯൫) ആകാരസണ്ഠാനം വിധാ നാമ. ‘‘ഏകവിധേന ഞാണവത്ഥു ദുവിധേന ഞാണവത്ഥൂ’’തിആദീസു (വിഭ॰ ൭൫൧) കൊട്ഠാസോ. ‘‘സെയ്യോഹമസ്മീതി വിധാ’’തിആദീസു (വിഭ॰ ൯൨൦) മാനോ വിധാ നാമ. ഇധ സോ അധിപ്പേതോ. മാനോ ഹി സെയ്യാദിവസേന വിദഹനതോ വിധാതി വുച്ചതി. സെയ്യോഹമസ്മീതി ഇമിനാ സെയ്യസദിസഹീനാനം വസേന തയോ മാനാ വുത്താ. സദിസഹീനേസുപി ഏസേവ നയോ.
അയഞ്ഹി മാനോ നാമ സെയ്യസ്സ തിവിധോ, സദിസസ്സ തിവിധോ, ഹീനസ്സ തിവിധോതി നവവിധോ ഹോതി. തത്ഥ ‘‘സെയ്യസ്സ സെയ്യോഹമസ്മീ’’തി മാനോ രാജൂനഞ്ചേവ പബ്ബജിതാനഞ്ച ഉപ്പജ്ജതി.
രാജാ ഹി രട്ഠേന വാ ധനവാഹനേഹി വാ ‘‘കോ മയാ സദിസോ അത്ഥീ’’തി ഏതം മാനം കരോതി
‘‘സദിസസ്സ സെയ്യോഹമസ്മീ’’തി മാനാദയോ അമച്ചാദീനം ഉപ്പജ്ജന്തി. അമച്ചോ വാ ഹി രട്ഠിയോ വാ ഭോഗയാനവാഹനാദീഹി കോ മയാ സദിസോ അഞ്ഞോ രാജപുരിസോ അത്ഥീതി വാ മയ്ഹം അഞ്ഞേഹി സദ്ധിം കിം നാനാകരണന്തി വാ അമച്ചോതി നാമമേവ മയ്ഹം, ഘാസച്ഛാദനമത്തമ്പി മേ നത്ഥി, കിം അമച്ചോ നാമാഹന്തി വാ ഏതേ മാനേ കരോതി.
‘‘ഹീനസ്സ സെയ്യോഹമസ്മീ’’തി മാനാദയോ ദാസാദീനം ഉപ്പജ്ജന്തി. ദാസോ ഹി മാതിതോ വാ പിതിതോ വാ കോ മയാ സദിസോ അഞ്ഞോ ദാസോ നാമ അത്ഥി, അഞ്ഞേ ജീവിതും അസക്കൊന്താ കുച്ഛിഹേതു ദാസാ ജാതാ, അഹം പന പവേണീആഗതത്താ സെയ്യോതി വാ പവേണീആഗതഭാവേന ഉഭതോസുദ്ധികദാസത്തേന അസുകദാസേന നാമ സദ്ധിം കിം മയ്ഹം നാനാകരണന്തി വാ കുച്ഛിവസേനാഹം ദാസബ്യ ഉപഗതോ, മാതാപിതുകോടിയാ പന മേ ദാസട്ഠാനം നത്ഥി, കിം ദാസോ നാമ അഹന്തി വാ ഏതേ മാനേ കരോതി. യഥാ ച ദാസോ, ഏവം പുക്കുസചണ്ഡാലാദയോപി ഏതേ മാനേ കരൊന്തിയേവ.
എത്ഥ ച സെയ്യസ്സ സെയ്യോഹമസ്മീതി, ച സദിസസ്സ സദിസോഹമസ്മീതി ച ഹീനസ്സ ഹീനോഹമസ്മീതി ച ഇമേ തയോ മാനാ യാഥാവമാനാ നാമ അരഹത്തമഗ്ഗവജ്ഝാ. സേസാ ഛ മാനാ അയാഥാവമാനാ നാമ പഠമമഗ്ഗവജ്ഝാ.
തയോ അദ്ധാതി തയോ കാലാ. അതീതോ അദ്ധാതിആദീസു ദ്വേപരിയായാ സുത്തന്തപരിയായോ ച അഭിധമ്മപരിയായോ ച. സുത്തന്തപരിയായേന പടിസന്ധിതോ പുബ്ബേ അതീതോ അദ്ധാ നാമ. ചുതിതോ പച്ഛാ അനാഗതോ അദ്ധാ നാമ. സഹ ചുതിപടിസന്ധീഹി തദന്തരം പച്ചുപ്പന്നോ അദ്ധാ നാമ. അഭിധമ്മപരിയായേന തീസു ഖണേസു ഭങ്ഗതോ ഉദ്ധം അതീതോ അദ്ധാ നാമ. ഉപ്പാദതോ പുബ്ബേ അനാഗതോ അദ്ധാ നാമ. ഖണത്തയേ പച്ചുപ്പന്നോ അദ്ധാ നാമ. അതീതാദിഭേദോ ച നാമ അയം ധമ്മാനം ഹോതി, ന കാലസ്സ. അതീതാദിഭേദേ
തയോ അന്താതി തയോ കൊട്ഠാസാ. ‘‘കായബന്ധനസ്സ അന്തോ ജീരതീ’’തിആദീസു (ചൂളവ॰ ൨൭൮) ഹി അന്തോയേവ അന്തോ. ‘‘ഏസേവന്തോ ദുക്ഖസ്സാ’’തിആദീസു (സം॰ നി॰ ൨.൫൧) പരഭാഗോ അന്തോ. ‘‘അന്തമിദം, ഭിക്ഖവേ, ജീവികാന’’ന്തി (സം॰ നി॰ ൩.൮൦) എത്ഥ ലാമകഭാവോ അന്തോ. ‘‘സക്കായോ ഖോ, ആവുസോ, പഠമോ അന്തോ’’തിആദീസു (അ॰ നി॰ ൬.൬൧) കൊട്ഠാസോ അന്തോ. ഇധ കൊട്ഠാസോ അധിപ്പേതോ. സക്കായോതി പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ. സക്കായസമുദയോതി സക്കായനിരോധോതി ഉഭിന്നം അപ്പവത്തിഭൂതം നിബ്ബാനം. മഗ്ഗോ പന നിരോധാധിഗമസ്സ ഉപായത്താ നിരോധേ ഗഹിതേ ഗഹിതോവാതി വേദിതബ്ബോ.
ദുക്ഖദുക്ഖതാതി ദുക്ഖഭൂതാ ദുക്ഖതാ. ദുക്ഖവേദനായേതം നാമം. സങ്ഖാരദുക്ഖതാതി സങ്ഖാരഭാവേന ദുക്ഖതാ. അദുക്ഖമസുഖാവേദനായേതം നാമം. സാ ഹി സങ്ഖതത്താ ഉപ്പാദജരാഭങ്ഗപീളിതാ, തസ്മാ അഞ്ഞദുക്ഖസഭാവവിരഹതോ സങ്ഖാരദുക്ഖതാതി വുത്താ. വിപരിണാമദുക്ഖതാതി വിപരിണാമേ ദുക്ഖതാ. സുഖവേദനായേതം നാമം. സുഖസ്സ ഹി വിപരിണാമേ ദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മാ സുഖം വിപരിണാമദുക്ഖതാതി വുത്തം. അപിച ഠപെത്വാ ദുക്ഖവേദനം സുഖവേദനഞ്ച സബ്ബേപി തേഭൂമകാ ധമ്മാ ‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ ദുക്ഖാ’’തി വചനതോ സങ്ഖാരദുക്ഖതാതി വേദിതബ്ബാ.
മിച്ഛത്തനിയതോതി മിച്ഛാസഭാവോ ഹുത്വാ നിയതോ. നിയതമിച്ഛാദിട്ഠിയാ സദ്ധിം ആനന്തരിയകമ്മസ്സേതം നാമം. സമ്മാസഭാവേ നിയതോ സമ്മത്തനിയതോ. ചതുന്നം അരിയമഗ്ഗാനമേതം നാമം. ന നിയതോതി അനിയതോ. അവസേസാനം ധമ്മാനമേതം നാമം.
തയോ തമാതി ‘‘തമന്ധകാരോ സമ്മോഹോ അവിജ്ജോഘോ മഹാഭയോ’’തി വചനതോ അവിജ്ജാ തമോ നാമ. ഇധ പന അവിജ്ജാസീസേന വിചികിച്ഛാ വുത്താ. ആരബ്ഭാതി ആഗമ്മ. കങ്ഖതീതി കങ്ഖം ഉപ്പാദേതി. വിചികിച്ഛതീതി വിചിനന്തോ കിച്ഛം ആപജ്ജതി, സന്നിട്ഠാതും ന സക്കോതി. നാധിമുച്ഛതീതി തത്ഥ അധിമുച്ഛിതും ന സക്കോതി. ന സമ്പസീദതീതി തം ആരബ്ഭ പസാദം ആരോപേതും ന സക്കോതി.
അരക്ഖെയ്യാനീതി നത്ഥി തഥാഗതസ്സാതി. ‘‘ഇദം നാമ മേ സഹസാ ഉപ്പന്നം കായദുച്ചരിതം, ഇമാഹം യഥാ മേ പരോ ന ജാനാതി
ചാതുമവത്ഥുസ്മിഞ്ഹി പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം സാരിപുത്തമൊഗ്ഗല്ലാനാനം പണാമിതകാലേ തേസം അത്ഥായ ചാതുമെയ്യകേഹി സക്യേഹി ഭഗവതി ഖമാപിതേ ഥേരോ ഭഗവതാ ‘‘കിന്തി തേ സാരിപുത്ത അഹോസി മയാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേ പണാമിതേ’’തി പുട്ഠോ അഹം പരിസായ അബ്യത്തഭാവേന സത്ഥാരാ പണാമിതോ. ഇതോ ദാനി പട്ഠായ പരം ന ഓവദിസ്സാമീതി ചിത്തം ഉപ്പാദെത്വാ ആഹ ‘‘ഏവം ഖോ മേ, ഭന്തേ, അഹോസി ഭഗവതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ പണാമിതോ, അപ്പൊസ്സുക്കോ ദാനി ഭഗവാ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരം അനുയുത്തോ വിഹരിസ്സതി, മയമ്പി ദാനി അപ്പൊസ്സുക്കാ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരം അനുയുത്താ വിഹരിസ്സാമാ’’തി.
അഥസ്സ തസ്മിം മനോദുച്ചരിതേ ഉപാരമ്ഭം ആരോപെന്തോ സത്ഥാ ആഹ – ‘‘ആഗമേഹി ത്വം, സാരിപുത്ത ന ഖോ തേ, സാരിപുത്ത, പുനപി ഏവരൂപം ചിത്തം ഉപ്പാദേതബ്ബ’’ന്തി. ഏവം പരം ന ഓവദിസ്സാമി നാനുസാസിസ്സാമീതി വിതക്കിതമത്തമ്പി ഥേരസ്സ മനോദുച്ചരിതം നാമ ജാതം. ഭഗവതോ പന എത്തകം നാമ നത്ഥി, അനച്ഛരിയഞ്ചേതം. സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തസ്സ ദുച്ചരിതം ന ഭവെയ്യ. ബോധിസത്തഭൂമിയം ഠിതസ്സ ഛബ്ബസ്സാനി പധാനം അനുയുഞ്ജന്തസ്സാപി പനസ്സ നാഹോസി. ഉദരച്ഛവിയാ പിട്ഠികണ്ടകം അല്ലീനായ ‘‘കാലങ്കതോ സമണോ ഗോതമോ’’തി ദേവതാനം വിമതിയാ ഉപ്പജ്ജമാനായപി ‘‘സിദ്ധത്ഥ കസ്മാ കിലമസി? സക്കാ ഭോഗേ
‘‘സത്തവസ്സാനി
ഓതാരം നാധിഗച്ഛിസ്സം, സമ്ബുദ്ധസ്സ സതീമതോ’’തി. (സു॰ നി॰ ൪൪൮);
അപിച അട്ഠാരസന്നം ബുദ്ധധമ്മാനം വസേനാപി ഭഗവതോ ദുച്ചരിതാഭാവോ വേദിതബ്ബോ. അട്ഠാരസ ബുദ്ധധമ്മാ നാമ നത്ഥി തഥാഗതസ്സ കായദുച്ചരിതം, നത്ഥി വചീദുച്ചരിതം, നത്ഥി മനോദുച്ചരിതം, അതീതേ ബുദ്ധസ്സ അപ്പടിഹതഞാണം, അനാഗതേ, പച്ചുപ്പന്നേ ബുദ്ധസ്സ അപ്പടിഹതഞാണം, സബ്ബം കായകമ്മം ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ഞാണാനുപരിവത്തി, സബ്ബം വചീകമ്മം, സബ്ബം മനോകമ്മം ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ഞാണാനുപരിവത്തി, നത്ഥി ഛന്ദസ്സ ഹാനി, നത്ഥി വീരിയസ്സ ഹാനി, നത്ഥി സതിയാ ഹാനി, നത്ഥി ദവാ, നത്ഥി രവാ, നത്ഥി ചലിതം നത്ഥി സഹസാ, നത്ഥി അബ്യാവടോ മനോ, നത്ഥി അകുസലചിത്തന്തി.
കിഞ്ചനാതി പലിബോധാ. രാഗോ കിഞ്ചനന്തി രാഗോ ഉപ്പജ്ജമാനോ സത്തേ ബന്ധതി പലിബുന്ധതി തസ്മാ കിഞ്ചനന്തി വുച്ചതി. ഇതരേസുപി ദ്വീസു ഏസേവ നയോ.
അഗ്ഗീതി അനുദഹനട്ഠേന അഗ്ഗി. രാഗഗ്ഗീതി രാഗോ ഉപ്പജ്ജമാനോ സത്തേ അനുദഹതി ഝാപേതി, തസ്മാ അഗ്ഗീതി വുച്ചതി. ഇതരേസുപി ഏസേവ നയോ. തത്ഥ വത്ഥൂനി ഏകാ ദഹരഭിക്ഖുനീ ചിത്തലപബ്ബതവിഹാരേ ഉപോസഥാഗാരം ഗന്ത്വാ ദ്വാരപാലരൂപകം ഓലോകയമാനാ ഠിതാ. അഥസ്സാ അന്തോ രാഗോ ഉപ്പന്നോ. സാ തേനേവ ഝായിത്വാ കാലമകാസി. ഭിക്ഖുനിയോ ഗച്ഛമാനാ ‘‘അയം ദഹരാ ഠിതാ, പക്കോസഥ, ന’’ന്തി ആഹംസു. ഏകാ ഗന്ത്വാ കസ്മാ ഠിതാസീതി ഹത്ഥേ ഗണ്ഹി. ഗഹിതമത്താ പരിവത്തിത്വാ പപതാ. ഇദം താവ രാഗസ്സ അനുദഹനതായ വത്ഥു. ദോസസ്സ പന അനുദഹനതായ മനോപദോസികാ ദേവാ. മോഹസ്സ അനുദഹനതായ ഖിഡ്ഡാപദോസികാ ദേവാ ദട്ഠബ്ബാ. മോഹവസേന ഹി താസം സതിസമ്മോസോ ഹോതി. തസ്മാ ഖിഡ്ഡാവസേന ആഹാരകാലം അതിവത്തിത്വാ കാലങ്കരൊന്തി.
ആഹുനെയ്യഗ്ഗീതിആദീസു ആഹുനെയ്യാ. മാതാപിതരോ ഹി പുത്താനം ബഹൂപകാരതായ ആഹുനം
മിത്തവിന്ദകോ ഹി മാതരാ ‘‘താത, അജ്ജ ഉപോസഥികോ ഹുത്വാ വിഹാരേ സബ്ബരത്തിം ധമ്മസ്സവനം
മാതാ ഉട്ഠഹിത്വാ ‘‘മാദിസായ മാതരി ഏവരൂപം കമ്മം കത്വാ ഗതസ്സ തേ ഗതട്ഠാനേ സുഖം ഭവിസ്സതീതി ഏവംസഞ്ഞീ നാമ ത്വം പുത്താ’’തി ആഹ. തസ്സ നാവം ആരുയ്ഹ ഗച്ഛതോ സത്തമേ ദിവസേ നാവാ അട്ഠാസി. അഥ തേ മനുസ്സാ ‘‘അദ്ധാ എത്ഥ പാപപുരിസോ അത്ഥി സലാകം ദേഥാ’’തി ആഹംസു. സലാകാ ദിയ്യമാനാ തസ്സേവ തിക്ഖത്തും പാപുണാതി. തേ തസ്സ ഉളുമ്പം ദത്വാ തം സമുദ്ദേ പക്ഖിപിംസു. സോ ഏകം ദീപം ഗന്ത്വാ വിമാനപേതീഹി സദ്ധിം സമ്പത്തിം അനുഭവന്തോ താഹി ‘‘പുരതോ പുരതോ മാ അഗമാസീ’’തി വുച്ചമാനോപി തദ്ദിഗുണം തദ്ദിഗുണം സമ്പത്തിം പസ്സന്തോ അനുപുബ്ബേന ഖുരചക്കധരം ഏകം അദ്ദസ. തസ്സ തം ചക്കം പദുമപുപ്ഫം വിയ ഉപട്ഠാസി. സോ തം ആഹ – ‘‘അമ്ഭോ, ഇദം തയാ പിളന്ധിതം പദുമം മയ്ഹം ദേഹീ’’തി. ‘‘ന ഇദം സാമി പദുമം, ഖുരചക്കം ഏത’’ന്തി. സോ ‘‘വഞ്ചേസി മം, ത്വം കിം മയാ പദുമം അദിട്ഠപുബ്ബ’’ന്തി വത്വാ ത്വം ലോഹിതചന്ദനം വിലിമ്പിത്വാ പിളന്ധനം പദുമപുപ്ഫം മയ്ഹം ന ദാതുകാമോതി ആഹ. സോ ചിന്തേസി ‘‘അയമ്പി മയാ കതസദിസം കമ്മം കത്വാ തസ്സ ഫലം
‘‘ചതുബ്ഭി
സോളസാഹി ച ബാത്തിംസ, അത്രിച്ഛം ചക്കമാസദോ;
ഇച്ഛാഹതസ്സ പോസസ്സ, ചക്കം ഭമതി മത്ഥകേ’’തി. (ജാ॰ ൧.൧.൧൦൪).
ഗഹപതീതി പന ഗേഹസാമികോ വുച്ചതി. സോ മാതുഗാമസ്സ സയനവത്ഥാലങ്കാരാദിഅനുപ്പദാനേന ബഹൂപകാരോ. തം അതിചരന്തോ മാതുഗാമോ നിരയാദീസു നിബ്ബത്തതി, തസ്മാ സോപി പുരിമനയേനേവ അനുദഹനട്ഠേന ഗഹപതഗ്ഗീതി വുത്തോ.
തത്ഥ വത്ഥു – കസ്സപബുദ്ധസ്സ കാലേ സോതാപന്നസ്സ ഉപാസകസ്സ ഭരിയാ അതിചാരിനീ അഹോസി
ദക്ഖിണെയ്യഗ്ഗീതി എത്ഥ പന ദക്ഖിണാതി ചത്താരോ പച്ചയാ, ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ദക്ഖിണെയ്യോ. സോ ഗിഹീനം തീസു സരണേസു പഞ്ചസു സീലേസു ദസസു സീലേസു മാതാപിതുഉപട്ഠാനേ ധമ്മികസമണബ്രാഹ്മണഉപട്ഠാനേതി ഏവമാദീസു കല്യാണധമ്മേസു നിയോജനേന ബഹൂപകാരോ, തസ്മിം മിച്ഛാപടിപന്നാ ഗിഹീ ഭിക്ഖുസങ്ഘം
‘‘തിവിധേന രൂപസങ്ഗഹോ’’തി എത്ഥ തിവിധേനാതി തീഹി കൊട്ഠാസേഹി. സങ്ഗഹോതി ജാതിസഞ്ജാതികിരിയഗണനവസേന ചതുബ്ബിധോ സങ്ഗഹോ. തത്ഥ സബ്ബേ ഖത്തിയാ ആഗച്ഛന്തൂതിആദികോ (മ॰ നി॰ ൧.൪൬൨) ജാതിസങ്ഗഹോ. സബ്ബേ കോസലകാതിആദികോ സഞ്ജാതിസങ്ഗഹോ. സബ്ബേ ഹത്ഥാരോഹാതിആദികോ കിരിയസങ്ഗഹോ. ചക്ഖായതനം കതമം ഖന്ധഗണനം ഗച്ഛതീതി? ചക്ഖായതനം രൂപക്ഖന്ധഗണനം ഗച്ഛതീതി. ഹഞ്ചി ചക്ഖായതനം രൂപക്ഖന്ധേന സങ്ഗഹിതന്തി അയം ഗണനസങ്ഗഹോ, സോ ഇധ അധിപ്പേതോ. തസ്മാ തിവിധേന രൂപസങ്ഗഹോതി തീഹി കൊട്ഠാസേഹി രൂപഗണനാതി അത്ഥോ.
സനിദസ്സനാദീസു അത്താനം ആരബ്ഭ പവത്തേന ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസങ്ഖാതേന സഹ നിദസ്സനേനാതി സനിദസ്സനം. ചക്ഖുപടിഹനനസമത്ഥതോ സഹ പടിഘേനാതി സപ്പടിഘം. തം അത്ഥതോ രൂപായതനമേവ. ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസങ്ഖാതം നാസ്സ നിദസ്സനന്തി അനിദസ്സനം. സോതാദിപടിഹനനസമത്ഥതോ സഹ പടിഘേനാതി സപ്പടിഘം. തം അത്ഥതോ ചക്ഖായതനാദീനി നവ ആയതനാനി. വുത്തപ്പകാരം നാസ്സ നിദസ്സനന്തി അനിദസ്സനം. നാസ്സ പടിഘോതി അപ്പടിഘം. തം അത്ഥതോ ഠപെത്വാ ദസായതനാനി അവസേസം സുഖുമരൂപം.
തയോ സങ്ഖാരാതി സഹജാതധമ്മേ ചേവ സമ്പരായേ ഫലധമ്മേ ച സങ്ഖരൊന്തി രാസീ കരൊന്തീതി സങ്ഖാരാ. അഭിസങ്ഖരോതീതി അഭിസങ്ഖാരോ. പുഞ്ഞോ അഭിസങ്ഖാരോ പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ.
‘‘തത്ഥ കതമോ പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ? കുസലാ ചേതനാ കാമാവചരാ രൂപാവചരാ ദാനമയാ സീലമയാ ഭാവനാമയാ’’തി ഏവം വുത്താനം അട്ഠന്നം കാമാവചരകുസലമഹാചിത്തചേതനാനം, പഞ്ചന്നം രൂപാവചരകുസലചേതനാനഞ്ചേതം അധിവചനം. എത്ഥ ച ദാനസീലമയാ അട്ഠേവ ചേതനാ ഹൊന്തി. ഭാവനാമയാ തേരസാപി. യഥാ ഹി പഗുണം ധമ്മം സജ്ഝായമാനോ ഏകം ദ്വേ അനുസന്ധിം ഗതോപി ന ജാനാതി, പച്ഛാ ആവജ്ജന്തോ ജാനാതി, ഏവമേവ കസിണപരികമ്മം
തത്ഥ ദാനമയാദീസു ‘‘ദാനം ആരബ്ഭ ദാനമധികിച്ച യാ ഉപ്പജ്ജതി
ചീവരാദീസു പന ചതൂസു പച്ചയേസു രൂപാദീസു വാ ഛസു ആരമ്മണേസു അന്നാദീസു വാ ദസസു ദാനവത്ഥൂസു തം തം ദെന്തസ്സ തേസം ഉപ്പാദനതോ പട്ഠായ പുബ്ബഭാഗേ, പരിച്ചാഗകാലേ, പച്ഛാ സോമനസ്സചിത്തേന അനുസ്സരണേ ചാതി തീസു കാലേസു പവത്താ ചേതനാ ദാനമയാ നാമ. സീലപൂരണത്ഥായ പന പബ്ബജിസ്സാമീതി വിഹാരം ഗച്ഛന്തസ്സ, പബ്ബജന്തസ്സ മനോരഥം മത്ഥകം പാപെത്വാ പബ്ബജിതോ വതമ്ഹി സാധു സാധൂതി ആവജ്ജന്തസ്സ, പാതിമൊക്ഖം സംവരന്തസ്സ, ചീവരാദയോ പച്ചയേ പച്ചവെക്ഖന്തസ്സ, ആപാഥഗതേസു രൂപാദീസു ചക്ഖുദ്വാരാദീനി സംവരന്തസ്സ, ആജീവം സോധെന്തസ്സ ച പവത്താ ചേതനാ സീലമയാ നാമ.
പടിസമ്ഭിദായം വുത്തേന വിപസ്സനാമഗ്ഗേന ‘‘ചക്ഖും അനിച്ചതോ ദുക്ഖതോ അനത്തതോ ഭാവെന്തസ്സ…പേ॰… മനം. രൂപേ. ധമ്മേ. ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം…പേ॰… മനോവിഞ്ഞാണം. ചക്ഖുസമ്ഫസ്സം…പേ॰… മനോസമ്ഫസ്സം. ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജം വേദനം…പേ॰… മനോസമ്ഫസ്സജം വേദനം. രൂപസഞ്ഞം
അപുഞ്ഞോ ച സോ അഭിസങ്ഖാരോ ചാതി അപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ. ദ്വാദസഅകുസലചിത്തസമ്പയുത്താനം ചേതനാനം ഏതം അധിവചനം. വുത്തമ്പി ചേതം ‘‘തത്ഥ കതമോ അപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ? അകുസലചേതനാ കാമാവചരാ, അയം വുച്ചതി അപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ’’തി. ആനെഞ്ജം നിച്ചലം സന്തം വിപാകഭൂതം അരൂപമേവ അഭിസങ്ഖരോതീതി ആനെഞ്ജാഭിസങ്ഖാരോ. ചതുന്നം അരൂപാവചരകുസലചേതനാനം ഏതം അധിവചനം. യഥാഹ ‘‘തത്ഥ കതമോ ആനെഞ്ജാഭിസങ്ഖാരോ? കുസലചേതനാ അരൂപാവചരാ, അയം വുച്ചതി ആനെഞ്ജാഭിസങ്ഖാരോ’’തി.
പുഗ്ഗലത്തികേ സെക്ഖോ. ഖീണാസവോ സിക്ഖിതസിക്ഖത്താ പുന ന സിക്ഖിസ്സതീതി അസെക്ഖോ. പുഥുജ്ജനോ സിക്ഖാഹി പരിബാഹിയത്താ നേവസെക്ഖോ നാസെക്ഖോ.
ഥേരത്തികേ ജാതിത്ഥേരോ നാമ. ‘‘ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, ഥേരകരണാ ധമ്മാ. ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഥേരോ സീലവാ ഹോതി, ബഹുസ്സുതോ ഹോതി, ചതുന്നം ഝാനാനം ലാഭീ ഹോതി, ആസവാനം ഖയാ ബഹുസ്സുതോ ഹോതി, ചതുന്നം ഝാനാനം ലാഭീ ഹോതി, ആസവാനം ഖയാ അനാസവം ചേതോവിമുത്തിം പഞ്ഞാവിമുത്തിം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. ഇമേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ചത്താരോ ഥേരകരണാ ധമ്മാ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൨൨). ഏവം വുത്തേസു ധമ്മേസു ഏകേന വാ അനേകേഹി വാ സമന്നാഗതോ ധമ്മഥേരോ നാമ. അഞ്ഞതരോ ഥേരനാമകോ ഭിക്ഖൂതി ഏവം ഥേരനാമകോ വാ, യം വാ പന മഹല്ലകകാലേ പബ്ബജിതം സാമണേരാദയോ ദിസ്വാ ഥേരോ ഥേരോതി വദന്തി, അയം സമ്മുതിഥേരോ നാമ.
പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂസു ദാനമേവ ദാനമയം. പുഞ്ഞകിരിയാ ച സാ തേസം തേസം ആനിസംസാനം വത്ഥു ചാതി പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു. ഇതരേസുപി ദ്വീസു ഏസേവ നയോ. അത്ഥതോ പന പുബ്ബേ വുത്തദാനമയചേതനാദിവസേനേവ സദ്ധിം പുബ്ബഭാഗഅപരഭാഗചേതനാഹി ഇമാനി തീണി പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂനി വേദിതബ്ബാനി. ഏകമേകഞ്ചെത്ഥ പുബ്ബഭാഗതോ പട്ഠായ കായേന കരൊന്തസ്സ കായകമ്മം ഹോതി. തദത്ഥം വാചം നിച്ഛാരെന്തസ്സ വചീകമ്മം. കായങ്ഗവാചങ്ഗം അചോപെത്വാ മനസാ ചിന്തെന്തസ്സ മനോകമ്മം. അന്നാദീനി ദെന്തസ്സ ചാപി അന്നദാനാദീനി ദേമീതി വാ ദാനപാരമിം ആവജ്ജെത്വാ
അപരാനിപി സത്ത പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂനി അപചിതിസഹഗതം പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു, വെയ്യാവച്ചസഹഗതം, പത്താനുപ്പദാനം, പത്തബ്ഭനുമോദനം, ദേസനാമയം, സവനമയം, ദിട്ഠിജുഗതം പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂതി. തത്ഥ മഹല്ലകം ദിസ്വാ പച്ചുഗ്ഗമനപത്തചീവരപ്പടിഗ്ഗഹണഅഭിവാദനമഗ്ഗസമ്പദാനാദിവസേന അപചിതിസഹഗതം വേദിതബ്ബം. വുഡ്ഢതരാനം വത്തപ്പടിപത്തികരണവസേന, ഗാമം പിണ്ഡായ പവിട്ഠം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ പത്തം ഗഹെത്വാ ഗാമേ ഭിക്ഖം സമാദപെത്വാ ഉപസംഹരണവസേന, ‘‘ഗച്ഛ ഭിക്ഖൂനം പത്തം ആഹരാ’’തി സുത്വാ വേഗേന ഗന്ത്വാ പത്താഹരണാദിവസേന ച വെയ്യാവച്ചസഹഗതം
ഇതി ഇമേസം സത്തന്നം പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂനം പുരിമേഹേവ തീഹി സങ്ഗഹോ വേദിതബ്ബോ. എത്ഥ ഹി അപചിതിവെയ്യാവച്ചാനി സീലമയേ. പത്തിദാനപത്തബ്ഭനുമോദനാനി ദാനമയേ. ദേസനാസവനാനി ഭാവനാമയേ. ദിട്ഠിജുഗതം തീസുപി സങ്ഗഹം ഗച്ഛതി.
ചോദനാവത്ഥൂനീതി ചോദനാകാരണാനി. ദിട്ഠേനാതി മംസചക്ഖുനാ വാ ദിബ്ബചക്ഖുനാ വാ വീതിക്കമം ദിസ്വാ ചോദേതി. സുതേനാതി പകതിസോതേന വാ ദിബ്ബസോതേന വാ പരസ്സ സദ്ദം സുത്വാ ചോദേതി. പരിസങ്കായ വാതി ദിട്ഠപരിസങ്കിതേന വാ സുതപരിസങ്കിതേന വാ മുതപരിസങ്കിതേന വാ ചോദേതി. അയമെത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന സമന്തപാസാദികായം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.
കാമൂപപത്തിയോതി കാമൂപസേവനാ കാമപ്പടിലാഭാ വാ. പച്ചുപട്ഠിതകാമാതി നിബദ്ധകാമാ നിബദ്ധാരമ്മണാ. സെയ്യഥാപി മനുസ്സാതി യഥാ മനുസ്സാ. മനുസ്സാ ഹി നിബദ്ധേയേവ വത്ഥുസ്മിം വസം വത്തെന്തി ഏകച്ചേ ദേവാ നാമ ചതുദേവലോകവാസിനോ. തേപി നിബദ്ധവത്ഥുസ്മിംയേവ വസം വത്തെന്തി. ഏകച്ചേ വിനിപാതികാ നാമ നേരയികേ ഠപെത്വാ അവസേസാ മച്ഛകച്ഛപാദയോപി ഹി നിബദ്ധവത്ഥുസ്മിംയേവ വസം വത്തെന്തി. മച്ഛോ അത്തനോ മച്ഛിയാ കച്ഛപോ കച്ഛപിയാതി നിമ്മിനിത്വാ നിമ്മിനിത്വാതി നീലപീതാദിവസേന യാദിസം യാദിസം അത്തനോ നിമ്മാനരതീതി ഏവം സയം നിമ്മിതേ നിമ്മിതേ നിമ്മാനേ രതി ഏതേസന്തി നിമ്മാനരതീ. പരനിമ്മിതകാമാതി പരേഹി നിമ്മിതകാമാ. തേസഞ്ഹി മനം ഞത്വാ പരേ യഥാരുചിതം കാമഭോഗം നിമ്മിനന്തി, തേ തത്ഥ വസം വത്തെന്തി. കഥം പരസ്സ മനം ജാനന്തീതി? പകതിസേവനവസേന. യഥാ ഹി കുസലോ സൂദോ രഞ്ഞോ ഭുഞ്ജന്തസ്സ യം യം സോ ബഹും ഗണ്ഹാതി, തം തം തസ്സ രുച്ചതീതി ജാനാതി, ഏവം പകതിയാ അഭിരുചിതാരമ്മണം ഞത്വാ താദിസകംയേവ നിമ്മിനന്തി. തേ തത്ഥ വസം വത്തെന്തി, മേഥുനം സേവന്തി. കേചി പന ഥേരാ ‘‘ഹസിതമത്തേന ഓലോകിതമത്തേന ആലിങ്ഗിതമത്തേന ച തേസം കാമകിച്ചം ഇജ്ഝതീ’’തി വദന്തി, തം അട്ഠകഥായം ‘‘ഏതം പന നത്ഥീ’’തി പടിക്ഖിത്തം. ന ഹി കായേന അഫുസന്തസ്സ ഫൊട്ഠബ്ബം കാമകിച്ചം സാധേതി. ഛന്നമ്പി ഹി കാമാവചരാനം കാമാ പാകതികാ ഏവ. വുത്തമ്പി ചേതം –
‘‘ഛ ഏതേ കാമാവചരാ, സബ്ബകാമസമിദ്ധിനോ;
സബ്ബേസം ഏകസങ്ഖാതം, ആയു ഭവതി കിത്തക’’ന്തി. (വിഭ॰ ൧൦൨൩);
സുഖൂപപത്തിയോതി സുഖപ്പടിലാഭാ. ഉപ്പാദെത്വാ ഉപ്പാദെത്വാ സുഖം വിഹരന്തീതി തേ ഹെട്ഠാ പഠമജ്ഝാനസുഖം നിബ്ബത്തെത്വാ ഉപരി വിപാകജ്ഝാനസുഖം അനുഭവന്തീതി അത്ഥോ. സുഖേന അഭിസന്നാതി ദുതിയജ്ഝാനസുഖേന തിന്താ. പരിസന്നാതി സമന്തതോ തിന്താ. പരിപൂരാതി പരിപുണ്ണാ. പരിപ്ഫുടാതി തസ്സേവ വേവചനം. ഇദമ്പി വിപാകജ്ഝാനസുഖമേവ സന്ധായ വുത്തം. അഹോസുഖം അഹോസുഖന്തി തേസം കിര ഭവലോഭോ മഹാ ഉപ്പജ്ജതി. തസ്മാ കദാചി കരഹചി ഏവം ഉദാനം ഉദാനെന്തി. സന്തമേവാതി പണീതമേവ. തുസിതാതി തതോ ഉത്തരിം സുഖസ്സ അപത്ഥനതോ സന്തുട്ഠാ ഹുത്വാ. സുഖം പടിവേദെന്തീതി തതിയജ്ഝാനസുഖം അനുഭവന്തി.
സെക്ഖാ പഞ്ഞാതി സത്ത അരിയപഞ്ഞാ. അരഹതോ പഞ്ഞാ അസെക്ഖാ. അവസേസാ പഞ്ഞാ നേവസെക്ഖാനാസെക്ഖാ.
ചിന്താമയാദീസു ചിന്താമയാ പഞ്ഞാ. തത്ഥ കതമാ സുതമയാ പഞ്ഞാ? യോഗവിഹിതേസു വാ കമ്മായതനേസു…പേ॰… ധമ്മനിജ്ഝാനക്ഖന്തിം പരതോ സുത്വാ പടിലഭതി, അയം വുച്ചതി സുതമയാ പഞ്ഞാ. (തത്ഥ കതമാ ഭാവനാമയാ പഞ്ഞാ?) സബ്ബാപി സമാപന്നസ്സ പഞ്ഞാ ഭാവനാമയാ പഞ്ഞാ’’തി (വിഭ॰ ൭൬൮-൬൯).
സുതാവുധന്തി സുതമേവ ആവുധം. തം അത്ഥതോ തേപിടകം ബുദ്ധവചനം. തഞ്ഹി നിസ്സായ ഭിക്ഖു പഞ്ഞാവുധം നിസ്സായ സൂരോ യോധോ അവികമ്പമാനോ മഹാകന്താരം വിയ സംസാരകന്താരം അതിക്കമതി അവിഹഞ്ഞമാനോ. തേനേവ വുത്തം – ‘‘സുതാവുധോ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകോ അകുസലം പജഹതി, കുസലം ഭാവേതി, സാവജ്ജം പജഹതി, അനവജ്ജം ഭാവേതി, സുദ്ധമത്താനം പരിഹരതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൭.൬൭).
പവിവേകാവുധന്തി ‘‘കായവിവേകോ ചിത്തവിവേകോ ഉപധിവിവേകോ’’തി അയം തിവിധോപി വിവേകോവ ആവുധം. തസ്സ നാനാകരണം കായവിവേകോ വിവേകട്ഠകായാനം നെക്ഖമ്മാഭിരതാനം. ചിത്തവിവേകോ ച പരിസുദ്ധചിത്താനം പരമവോദാനപ്പത്താനം. ഉപധിവിവേകോ ച നിരുപധീനം പുഗ്ഗലാനം. ഇമസ്മിഞ്ഹി തിവിധേ വിവേകേ അഭിരതോ, ന കുതോചി ഭായതി. തസ്മാ അയമ്പി അവസ്സയട്ഠേന ആവുധന്തി വുത്തോ. ലോകിയലോകുത്തരപഞ്ഞാവ ആവുധം പഞ്ഞാവുധം. യസ്സ സാ അത്ഥി, സോ ന കുതോചി ഭായതി, ന ചസ്സ കോചി ഭായതി. തസ്മാ സാപി അവസ്സയട്ഠേനേവ ആവുധന്തി വുത്താ.
അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയന്തി ഇതോ പുബ്ബേ അനഞ്ഞാതം അവിദിതം ധമ്മം ജാനിസ്സാമീതി പടിപന്നസ്സ ഉപ്പന്നം ഇന്ദ്രിയം. സോതാപത്തിമഗ്ഗഞാണസ്സേതം അധിവചനം. അഞ്ഞിന്ദ്രിയന്തി അഞ്ഞാഭൂതം ആജാനനഭൂതം ഇന്ദ്രിയം. സോതാപത്തിഫലതോ പട്ഠായ ഛസു ഠാനേസു ഞാണസ്സേതം അധിവചനം. അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയന്തി അഞ്ഞാതാവീസു ജാനനകിച്ചപരിയോസാനപ്പത്തേസു ധമ്മേസു ഇന്ദ്രിയം. അരഹത്തഫലഞാണസ്സേതം അധിവചനം.
മംസചക്ഖു ദിബ്ബചക്ഖു ആലോകനിസ്സിതം ഞാണം. പഞ്ഞാചക്ഖു ലോകിയലോകുത്തരപഞ്ഞാ.
അധിസീലസിക്ഖാദീസു അധിസീലസിക്ഖാ. ഇതരസ്മിം ദ്വയേപി ഏസേവ നയോ. തത്ഥ സീലം അധിസീലം, ചിത്തം അധിചിത്തം, പഞ്ഞാ അധിപഞ്ഞാതി അയം പഭേദോ വേദിതബ്ബോ –
സീലം നാമ പഞ്ചസീലദസസീലാനി, പാതിമൊക്ഖസംവരോ അധിസീലം നാമ. അട്ഠ സമാപത്തിയോ ചിത്തം, വിപസ്സനാപാദകജ്ഝാനം അധിചിത്തം. കമ്മസ്സകതഞാണം പഞ്ഞാ, വിപസ്സനാപഞ്ഞാ അധിപഞ്ഞാ. അനുപ്പന്നേപി ഹി ബുദ്ധുപ്പാദേ പവത്തതീതി പഞ്ചസീലദസസീലാനി സീലമേവ, പാതിമൊക്ഖസംവരസീലം ബുദ്ധുപ്പാദേയേവ പവത്തതീതി അധിസീലം. ചിത്തപഞ്ഞാസുപി ഏസേവ നയോ. അപിച നിബ്ബാനം പത്ഥയന്തേന സമാദിന്നം പഞ്ചസീലമ്പി ദസസീലമ്പി അധിസീലമേവ. സമാപന്നാ അട്ഠ സമാപത്തിയോപി അധിചിത്തമേവ. സബ്ബം വാ ലോകിയം സീലമേവ, ലോകുത്തരം അധിസീലം. ചിത്തപഞ്ഞാസുപി ഏസേവ നയോ.
ഭാവനാസു ഖീണാസവസ്സ പഞ്ചദ്വാരികകായോ കായഭാവനാ നാമ. അട്ഠ സമാപത്തിയോ ചിത്തഭാവനാ നാമ. അരഹത്തഫലപഞ്ഞാ പഞ്ഞാഭാവനാ നാമ. ഖീണാസവസ്സ ഹി ഏകന്തേനേവ പഞ്ചദ്വാരികകായോ സുഭാവിതോ ഹോതി. അട്ഠ സമാപത്തിയോ ചസ്സ ന അഞ്ഞേസം വിയ ദുബ്ബലാ, തസ്സേവ ച പഞ്ഞാ ഭാവിതാ നാമ ഹോതി പഞ്ഞാവേപുല്ലപത്തിയാ. തസ്മാ ഏവം വുത്തം.
അനുത്തരിയേസു വിപസ്സനാ ദസ്സനാനുത്തരിയം മഗ്ഗോ പടിപദാനുസ്സരിയം. ഫലം വിമുത്താനുത്തരിയം. ഫലം വാ ദസ്സനാനുത്തരിയം. മഗ്ഗോ പടിപദാനുത്തരിയം. നിബ്ബാനം വിമുത്താനുത്തരിയം. നിബ്ബാനം വാ ദസ്സനാനുത്തരിയം, തതോ ഉത്തരിഞ്ഹി ദട്ഠബ്ബം നാമ നത്ഥി. മഗ്ഗോ പടിപദാനുത്തരിയം. ഫലം വിമുത്താനുത്തരിയം. അനുത്തരിയന്തി ഉത്തമം ജെട്ഠകം.
സമാധീസു പഠമജ്ഝാനസമാധി സവിതക്കസവിചാരോ. പഞ്ചകനയേന ദുതിയജ്ഝാനസമാധി അവിതക്കവിചാരമത്തോ. സേസോ അവിതക്കഅവിചാരോ.
സുഞ്ഞതാദീസു തിവിധാ കഥാ ആഗമനതോ, സഗുണതോ, ആരമ്മണതോതി. ആഗമനതോ നാമ ഏകോ ഭിക്ഖു അനത്തതോ അഭിനിവിസിത്വാ അനത്തതോ ദിസ്വാ അനത്തതോ വുട്ഠാതി, തസ്സ വിപസ്സനാ സുഞ്ഞതാ നാമ ഹോതി. കസ്മാ? അസുഞ്ഞതത്തകാരകാനം കിലേസാനം അനിമിത്തോ നാമ ഹോതി. മഗ്ഗാഗമനേന ഫലം അനിമിത്തം നാമ. അപരോ ദുക്ഖതോ അഭിനിവിസിത്വാ ദുക്ഖതോ ദിസ്വാ ദുക്ഖതോ വുട്ഠാതി, തസ്സ വിപസ്സനാ അപ്പണിഹിതാ നാമ ഹോതി. കസ്മാ? പണിധികാരകകിലേസാഭാവാ. വിപസ്സനാഗമനേന മഗ്ഗസമാധി അപ്പണിഹിതോ നാമ. മഗ്ഗാഗമനേന ഫലം അപ്പണിഹിതം നാമാതി അയം ആഗമനതോ കഥാ. മഗ്ഗസമാധി പന രാഗാദീഹി സുഞ്ഞതത്താ സുഞ്ഞതോ, രാഗനിമിത്താദീനം അഭാവാ അനിമിത്തോ, രാഗപണിധിആദീനം അഭാവാ അപ്പണിഹിതോതി അയം സഗുണതോ കഥാ. നിബ്ബാനം രാഗാദീഹി സുഞ്ഞതത്താ രാഗാദിനിമിത്തപണിധീനഞ്ച അഭാവാ സുഞ്ഞതഞ്ചേവ അനിമിത്തഞ്ച അപ്പണിഹിതഞ്ച. തദാരമ്മണോ മഗ്ഗസമാധി സുഞ്ഞതോ അനിമിത്തോ അപ്പണിഹിതോ. അയം ആരമ്മണതോ കഥാ.
സോചെയ്യാനീതി സുചിഭാവകരാ സോചെയ്യപ്പടിപദാ ധമ്മാ. വിത്ഥാരോ പനെത്ഥ ‘‘തത്ഥ കതമം കായസോചെയ്യം? പാണാതിപാതാ വേരമണീ’’തിആദിനാ നയേന വുത്താനം തിണ്ണം സുചരിതാനം വസേന വേദിതബ്ബോ.
മോനെയ്യാനീതി മുനിഭാവകരാ മോനെയ്യപ്പടിപദാ ധമ്മാ. തേസം വിത്ഥാരോ ‘‘തത്ഥ കതമം കായമോനെയ്യം? തിവിധകായദുച്ചരിതസ്സ പഹാനം കായമോനെയ്യം, തിവിധം കായസുചരിതം കായമോനെയ്യം, കായാരമ്മണേ ഞാണം കായമോനെയ്യം, കായപരിഞ്ഞാ കായമോനെയ്യം, കായപരിഞ്ഞാസഹഗതോ മഗ്ഗോ കായമോനെയ്യം, കായസ്മിം ഛന്ദരാഗപ്പഹാനം കായമോനെയ്യം, കായസങ്ഖാരനിരോധാ ചതുത്ഥജ്ഝാനസമാപത്തി കായമോനെയ്യം. തത്ഥ കതമം വചീമോനെയ്യം? ചതുബ്ബിധവചീദുച്ചരിതസ്സ പഹാനം വചീമോനെയ്യം, ചതുബ്ബിധം വചീസുചരിതം വചീമോനെയ്യം, വാചാരമ്മണേ ഞാണം വചീമോനെയ്യം വാചാപരിഞ്ഞാ വചീമോനെയ്യം പരിഞ്ഞാസഹഗതോ മഗ്ഗോ, വാചായ ഛന്ദരാഗപ്പഹാനം, വചീസങ്ഖാരനിരോധാ ദുതിയജ്ഝാനസമാപത്തി വചീമോനെയ്യം. തത്ഥ കതമം മനോമോനെയ്യം? തിവിധമനോദുച്ചരിതസ്സ പഹാനം മനോമോനെയ്യം
കോസല്ലേസു ആയോതി വുഡ്ഢി. അപായോതി അവുഡ്ഢി. തസ്സ തസ്സ കാരണം ഉപായോ. തേസം പജാനനാ കോസല്ലം. വിത്ഥാരോ പന വിഭങ്ഗേ വുത്തോയേവ.
വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘തത്ഥ കതമം ആയകോസല്ലം? ഇമേ ധമ്മേ മനസികരോതോ അനുപ്പന്നാ ചേവ അകുസലാ
മദാതി മജ്ജനാകാരവസേന പവത്തമാനാ. തേസു ‘‘അഹം നിരോഗോ സട്ഠി വാ സത്തതി വാ വസ്സാനി അതിക്കന്താനി, ന മേ ഹരീതകീഖണ്ഡമ്പി ഖാദിതപുബ്ബം, ഇമേ പനഞ്ഞേ അസുകം നാമ ഠാനം രുജ്ജതി, ഭേസജ്ജം ഖാദാമാതി വിചരന്തി, കോ അഞ്ഞോ മാദിസോ നിരോഗോ നാമാ’’തി ഏവം മാനകരണം ആരൊഗ്യമദോ. ‘‘മഹല്ലകകാലേ പുഞ്ഞം കരിസ്സാമ, ദഹരമ്ഹ താവാ’’തി യൊബ്ബനേ ഠത്വാ മാനകരണം യൊബ്ബനമദോ. ‘‘ചിരം ജീവിം, ചിരം ജീവാമി, ചിരം ജീവിസ്സാമി; സുഖം ജീവിം, സുഖം ജീവാമി, സുഖം ജീവിസ്സാമീ’’തി ഏവം മാനകരണം ജീവിതമദോ.
ആധിപതെയ്യേസു അധിപതിതോ ആഗതം ആധിപതെയ്യം. ‘‘എത്തകൊമ്ഹി സീലേന സമാധിനാ പഞ്ഞായ വിമുത്തിയാ, ന മേ ഏതം പതിരൂപ’’ന്തി ഏവം അത്താനം അധിപത്തിം അത്താധിപതെയ്യം നാമ. ലോകം അധിപതിം കത്വാ അകരണം ലോകാധിപതെയ്യം നാമ. ലോകുത്തരധമ്മം അധിപതിം കത്വാ അകരണം ധമ്മാധിപതെയ്യം നാമ.
കഥാവത്ഥൂനീതി കഥാകാരണാനി. അതീതം വാ അദ്ധാനന്തി അതീതം ധമ്മം, അതീതക്ഖന്ധേതി അത്ഥോ. അപിച ‘‘യം, ഭിക്ഖവേ, രൂപം അതീതം നിരുദ്ധം വിപരിണതം, ‘അഹോസീ’തി തസ്സ സങ്ഖാ, ‘അഹോസീ’തി തസ്സ പഞ്ഞത്തി ‘അഹോസീ’തി തസ്സ സമഞ്ഞാ, ന തസ്സ സങ്ഖാ ‘അത്ഥീ’തി, ന തസ്സ സങ്ഖാ ‘ഭവിസ്സതീ’തി (സം॰ നി॰ ൩.൬൨) ഏവം ആഗതേന നിരുത്തിപഥസുത്തേനപെത്ഥ അത്ഥോ ദീപേതബ്ബോ.
വിജ്ജാതി തമവിജ്ഝനട്ഠേന വിജ്ജാ. വിദിതകരണട്ഠേനാപി വിജ്ജാ. പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണഞ്ഹി
വിഹാരേസു അട്ഠ സമാപത്തിയോ ദിബ്ബോ വിഹാരോ. ചതസ്സോ അപ്പമഞ്ഞാ ബ്രഹ്മാ വിഹാരോ. ഫലസമാപത്തി അരിയോ വിഹാരോ.
പാടിഹാരിയാനി കേവട്ടസുത്തേ വിത്ഥാരിതാനേവ.
‘‘ഇമേ ഖോ, ആവുസോ’’തിആദീസു വുത്തനയേനേവ യോജേതബ്ബം. ഇതി സമസട്ഠിയാ തികാനം വസേന അസീതിസതപഞ്ഹേ കഥെന്തോ ഥേരോ സാമഗ്ഗിരസം ദസ്സേസീതി.
തികവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ചതുക്കവണ്ണനാ
൩൦൬. ഇതി തികവസേന സാമഗ്ഗിരസം ദസ്സെത്വാ ഇദാനി ചതുക്കവസേന ദസ്സേതും പുന ദേസനം ആരഭി. തത്ഥ ‘‘സതിപട്ഠാനചതുക്കം’’ പുബ്ബേ വിത്ഥാരിതമേവ.
സമ്മപ്പധാനചതുക്കേ ഛന്ദം ജനേതീതി ‘‘യോ ഛന്ദോ ഛന്ദികതാ കത്തുകമ്യതാ കുസലോ ധമ്മച്ഛന്ദോ’’തി ഏവം വുത്തം കത്തുകമ്യതം ജനേതി. വായമതീതി വായാമം കരോതി. വീരിയം ആരഭതീതി വീരിയം ജനേതി. ചിത്തം പഗ്ഗണ്ഹാതീതി ചിത്തം ഉപത്ഥമ്ഭേതി. അയമെത്ഥ സങ്ഖേപോ
ഇദ്ധിപാദേസു ഛന്ദം നിസ്സായ പവത്തോ സമാധി ഛന്ദസമാധി. പധാനഭൂതാ സങ്ഖാരാ പധാനസങ്ഖാരാ. സമന്നാഗതന്തി തേഹി ധമ്മേഹി ഉപേതം. ഇദ്ധിയാ പാദം, ഇദ്ധിഭൂതം വാ പാദന്തി ഇദ്ധിപാദം
൩൦൭. ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരായാതി ഇമസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ സുഖവിഹാരത്ഥായ. ഇധ ഫലസമാപത്തിഝാനാനി, ഖീണാസവസ്സ അപരഭാഗേ നിബ്ബത്തിതഝാനാനി ച കഥിതാനി.
ആലോകസഞ്ഞം മനസികരോതീതി ദിവാ വാ രത്തിം വാ സൂരിയചന്ദപജ്ജോതമണിആദീനം ആലോകം ആലോകോതി മനസികരോതി. ദിവാസഞ്ഞം അധിട്ഠാതീതി ഏവം മനസി കത്വാ ദിവാതിസഞ്ഞം ഠപേതി. യഥാ ദിവാ തഥാ രത്തിന്തി യഥാ ദിവാ ദിട്ഠോ ആലോകോ, തഥേവ തം രത്തിം മനസികരോതി. യഥാ രത്തിം തഥാ ദിവാതി യഥാ രത്തിം ആലോകോ ദിട്ഠോ, ഏവമേവ ദിവാ മനസികരോതി. ഇതി വിവടേന ചേതസാതി ഏവം അപിഹിതേന ചിത്തേന. അപരിയോനദ്ധേനാതി സമന്തതോ അനദ്ധേന. സപ്പഭാസന്തി സഓഭാസം. ഞാണദസ്സനപടിലാഭായാതി ഞാണദസ്സനപടിലാഭത്ഥായ. ഇമിനാ കിം കഥിതം? മിദ്ധവിനോദനആലോകോ കഥിതോ പരികമ്മആലോകോ വാ. ഇമിനാ കിം കഥിതം ഹോതി? ഖീണാസവസ്സ ദിബ്ബചക്ഖുഞാണം. തസ്മിം വാ ആഗതേപി അനാഗതേപി പാദകജ്ഝാനസമാപത്തിമേവ സന്ധായ ‘‘സപ്പഭാസം ചിത്തം ഭാവേതീ’’തി വുത്തം.
സതിസമ്പജഞ്ഞായാതി സത്തട്ഠാനികസ്സ സതിസമ്പജഞ്ഞസ്സ അത്ഥായ. വിദിതാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജന്തീതിആദീസു ഖീണാസവസ്സ വത്ഥു വിദിതം ഹോതി ആരമ്മണം വിദിതം വത്ഥാരമ്മണം വിദിതം. വത്ഥാരമ്മണവിദിതതായ ഏവം വേദനാ ഉപ്പജ്ജന്തി, ഏവം തിട്ഠന്തി, ഏവം നിരുജ്ഝന്തി. ന കേവലഞ്ച വേദനാ ഏവ ഇധ വുത്താ
ഇതി രൂപന്തിആദി വുത്തനയമേവ. അയം ആവുസോ സമാധിഭാവനാതി അയം ആസവാനം ഖയഞാണസ്സ പാദകജ്ഝാനസമാധിഭാവനാ.
൩൦൮. അപ്പമഞ്ഞാതി പമാണം അഗഹെത്വാ അനവസേസഫരണവസേന അപ്പമഞ്ഞാവ. അനുപദവണ്ണനാ പന ഭാവനാസമാധിവിധാനഞ്ച ഏതാസം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വിത്ഥാരിതമേവ. അരൂപകഥാപി വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വിത്ഥാരിതാവ.
അപസ്സേനാനീതി അപസ്സയാനി. സങ്ഖായാതി ഞാണേന ഞത്വാ. പടിസേവതീതി ഞാണേന ഞത്വാ സേവിതബ്ബയുത്തകമേവ സേവതി. തസ്സ ച വിത്ഥാരോ ‘‘പടിസങ്ഖാ യോനിസോ ചീവരം പരിഭുഞ്ജതീ’’തിആദിനാ നയേന വേദിതബ്ബോ. സങ്ഖായേകം അധിവാസേതീതി ഞാണേന ഞത്വാ അധിവാസേതബ്ബയുത്തകമേവ അധിവാസേതി. വിത്ഥാരോ പനെത്ഥ ‘‘പടിസങ്ഖാ യോനിസോ ഖമോ ഹോതി സീതസ്സാ’’തിആദിനാ നയേന വേദിതബ്ബോ. പരിവജ്ജേതീതി ഞാണേന ഞത്വാ പരിവജ്ജേതും യുത്തമേവ പരിവജ്ജേതി. തസ്സ വിത്ഥാരോ ‘‘പടിസങ്ഖാ യോനിസോ ചണ്ഡം ഹത്ഥിം പരിവജ്ജേതീ’’തിആദിനാ നയേന വേദിതബ്ബോ. വിനോദേതീതി ഞാണേന ഞത്വാ വിനോദേതബ്ബമേവ വിനോദേതി, നുദതി നീഹരതി അന്തോ പവിസിതും ന ദേതി. തസ്സ വിത്ഥാരോ ‘‘ഉപ്പന്നം
അരിയവംസചതുക്കവണ്ണനാ
൩൦൯. അരിയവംസാതി അരിയവംസാ. ഇതോ പുബ്ബേ ഹി സതസഹസ്സകപ്പാധികാനം ചതുന്നം അസങ്ഖ്യെയ്യാനം മത്ഥകേ തണ്ഹങ്കരോ മേധങ്കരോ സരണങ്കരോ ദീപങ്കരോതി ചത്താരോ ബുദ്ധാ ഉപ്പന്നാ, തേ അരിയാ, തേസം അരിയാനം വംസാതി അരിയവംസാ. തേസം ബുദ്ധാനം പരിനിബ്ബാനതോ അപരഭാഗേ അസങ്ഖ്യെയ്യം അതിക്കമിത്വാ കൊണ്ഡഞ്ഞോ നാമ ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ…പേ॰… ഇമസ്മിം കപ്പേ കകുസന്ധോ, കോണാഗമനോ, കസ്സപോ, അമ്ഹാകം ഭഗവാ ഗോതമോതി ചത്താരോ ബുദ്ധാ ഉപ്പന്നാ. തേസം അരിയാനം വംസാതി അരിയവംസാ. അപിച അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നാനം സബ്ബബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധബുദ്ധസാവകാനം അരിയാനം വംസാതി അരിയവംസാ. തേ ഖോ അഗ്ഗഞ്ഞാ അഗ്ഗാതി ജാനിതബ്ബാ. രത്തഞ്ഞാ ദീഘരത്തം പവത്താതി ജാനിതബ്ബാ. വംസഞ്ഞാ വംസാതി ജാനിതബ്ബാ.
പോരാണാതി ന അധുനുപ്പത്തികാ. അസംകിണ്ണാ അവികിണ്ണാ അനപനീതാ. അസംകിണ്ണപുബ്ബാ അതീതബുദ്ധേഹി ന സംകിണ്ണപുബ്ബാ. ‘‘കിം ഇമേഹീ’’തി ന അപനീതപുബ്ബാ? ന സങ്കീയന്തീതി ഇദാനിപി ന അപനീയന്തി. ന സങ്കീയിസ്സന്തീതി അനാഗതബുദ്ധേഹിപി ന അപനീയിസ്സന്തി, യേ ലോകേ വിഞ്ഞൂ സമണബ്രാഹ്മണാ, തേഹി അപ്പടികുട്ഠാ, സമണേഹി ബ്രാഹ്മണേഹി വിഞ്ഞൂഹി അനിന്ദിതാ അഗരഹിതാ.
സന്തുട്ഠോ ഹോതീതി പച്ചയസന്തോസവസേന സന്തുട്ഠോ ഹോതി. ഇതരീതരേന ചീവരേനാതി ഥൂലസുഖുമലൂഖപണീതഥിരജിണ്ണാനം യേന കേനചി. അഥ ഖോ യഥാലദ്ധാദീനം ഇതരീതരേന യേന കേനചി സന്തുട്ഠോ ഹോതീതി അത്ഥോ. ചീവരസ്മിഞ്ഹി തയോ സന്തോസാ – യഥാലാഭസന്തോസോ, യഥാബലസന്തോസോ, യഥാസാരുപ്പസന്തോസോതി. പിണ്ഡപാതാദീസുപി ഏസേവ നയോ. തേസം വിത്ഥാരകഥാ സാമഞ്ഞഫലേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ. ഇമേ തയോ സന്തോസേ സന്ധായ ‘‘സന്തുട്ഠോ ഹോതി, ഇതരീതരേന യഥാലദ്ധാദീസു യേന കേനചി ചീവരേന സന്തുട്ഠോ ഹോതീ’’തി വുത്തം.
എത്ഥ ചീവരം ജാനിതബ്ബന്തി ഖോമാദീനി ഛ ചീവരാനി ദുകൂലാദീനി ഛ അനുലോമചീവരാനി ജാനിതബ്ബാനി. ഇമാനി ദ്വാദസ കപ്പിയചീവരാനി. കുസചീരം വാകചീരം ഫലകചീരം കേസകമ്ബലം വാളകമ്ബലം പൊത്ഥകോ ചമ്മം ഉലൂകപക്ഖം രുക്ഖദുസ്സം ലതാദുസ്സം ഏരകദുസ്സം കദലിദുസ്സം വേളുദുസ്സന്തി ഏവമാദീനി പന അകപ്പിയചീവരാനി. ചീവരക്ഖെത്തന്തി ‘‘സങ്ഘതോ വാ ഗണതോ വാ ഞാതിതോ വാ മിത്തതോ വാ അത്തനോ വാ ധനേന പംസുകൂലം വാ’’തി ഏവം ഉപ്പജ്ജനതോ ഛ ഖെത്താനി, അട്ഠന്നഞ്ച മാതികാനം വസേന അട്ഠ ഖെത്താനി ജാനിതബ്ബാനി. പംസുകൂലന്തി സോസാനികം, പാപണികം, രഥിയം സങ്കാരകൂടകം, സൊത്ഥിയം, സിനാനം, തിത്ഥം, ഗതപച്ചാഗതം, അഗ്ഗിദഡ്ഢം, ഗോഖായിതം ഉപചികഖായിതം, ഉന്ദൂരഖായിതം, അന്തച്ഛിന്നം, ദസാച്ഛിന്നം, ധജാഹടം, ഥൂപം, സമണചീവരം, സാമുദ്ദിയം, ആഭിസേകിയം, പന്ഥികം, വാതാഹടം, ഇദ്ധിമയം, ദേവദത്തിയന്തി തേവീസതി പംസുകൂലാനി വേദിതബ്ബാനി.
എത്ഥ ച സൊത്ഥിയന്തി ഗബ്ഭമലഹരണം. ഗതപച്ചാഗതന്തി മതകസരീരം പാരുപിത്വാ സുസാനം നെത്വാ ആനീതചീവരം. ധജാഹടന്തി ധജം ഉസ്സാപെത്വാ തതോ ആനീതം. ഥൂപന്തി വമ്മികേ പൂജിതചീവരം സാമുദ്ദിയന്തി സമുദ്ദവീചീഹി ഥലം പാപിതം. പന്ഥികന്തി പന്ഥം ഗച്ഛന്തേഹി ചോരഭയേന പാസാണേഹി കൊട്ടെത്വാ പാരുതചീവരം. ഇദ്ധിമയന്തി ഏഹിഭിക്ഖുചീവരം. സേസം പാകടമേവ.
ചീവരസന്തോസോതി വീസതി ചീവരസന്തോസാ, വിതക്കസന്തോസോ, ഗമനസന്തോസോ, പരിയേസനസന്തോസോ, പടിലാഭസന്തോസോ, മത്തപ്പടിഗ്ഗഹണസന്തോസോ, ലോലുപ്പവിവജ്ജനസന്തോസോ, യഥാലാഭസന്തോസോ, യഥാബലസന്തോസോ, യഥാസാരുപ്പസന്തോസോ, ഉദകസന്തോസോ, ധോവനസന്തോസോ, കരണസന്തോസോ, പരിമാണസന്തോസോ, സുത്തസന്തോസോ, സിബ്ബനസന്തോസോ, രജനസന്തോസോ, കപ്പസന്തോസോ, പരിഭോഗസന്തോസോ, സന്നിധിപരിവജ്ജനസന്തോസോ, വിസ്സജ്ജനസന്തോസോതി.
തത്ഥ സാദകഭിക്ഖുനാ തേമാസം നിബദ്ധവാസം വസിത്വാ ഏകമാസമത്തം വിതക്കേതും വട്ടതി. സോ ഹി പവാരെത്വാ ചീവരമാസേ ചീവരം കരോതി. പംസുകൂലികോ
ഥേരോ കിര ചേതിയപബ്ബതവിഹാരേ ചേതിയം വന്ദിസ്സാമീതി ആഗതോ ചേതിയം വന്ദിത്വാ ചിന്തേസി ‘‘മയ്ഹം ചീവരം ജിണ്ണം ബഹൂനം വസനട്ഠാനേ ലഭിസ്സാമീ’’തി. സോ മഹാവിഹാരം ഗന്ത്വാ സങ്ഘത്ഥേരം ദിസ്വാ വസനട്ഠാനം പുച്ഛിത്വാ തത്ഥ വുത്ഥോ പുനദിവസേ ചീവരം ആദായ ആഗന്ത്വാ ഥേരം വന്ദി. ഥേരോ കിം ആവുസോതി ആഹ. ഗാമദ്വാരം, ഭന്തേ, ഗമിസ്സാമീതി. അഹമ്പാവുസോ, ഗമിസ്സാമീതി. സാധു, ഭന്തേതി ഗച്ഛന്തോ മഹാബോധിദ്വാരകൊട്ഠകേ ഠത്വാ പുഞ്ഞവന്താനം വസനട്ഠാനേ മനാപം ലഭിസ്സാമീതി ചിന്തെത്വാ അപരിസുദ്ധോ മേ വിതക്കോതി തതോവ പടിനിവത്തി. പുനദിവസേ അമ്ബങ്ഗണസമീപതോ, പുനദിവസേ മഹാചേതിയസ്സ ഉത്തരദ്വാരതോ, തഥേവ പടിനിവത്തിത്വാ ചതുത്ഥദിവസേ ഥേരസ്സ സന്തികം അഗമാസി. ഥേരോ ഇമസ്സ ഭിക്ഖുനോ വിതക്കോ ന പരിസുദ്ധോ ഭവിസ്സതീതി ചീവരം ഗഹെത്വാ തേന സദ്ധിംയേവ പഞ്ഹം പുച്ഛമാനോ ഗാമം പാവിസി. തഞ്ച രത്തിം ഏകോ മനുസ്സോ ഉച്ചാരപലിബുദ്ധോ സാടകേയേവ വച്ചം കത്വാ തം സങ്കാരട്ഠാനേ ഛഡ്ഡേസി. പംസുകൂലികത്ഥേരോ തം നീലമക്ഖികാഹി സമ്പരികിണ്ണം ദിസ്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേസി. മഹാഥേരോ ‘‘കിം, ആവുസോ, സങ്കാരട്ഠാനസ്സ അഞ്ജലിം പഗ്ഗണ്ഹാസീ’’തി? ‘‘നാഹം, ഭന്തേ, സങ്കാരട്ഠാനസ്സ അഞ്ജലിം പഗ്ഗണ്ഹാമി, മയ്ഹം പിതു ദസബലസ്സ പഗ്ഗണ്ഹാമി, പുണ്ണദാസിയാ സരീരം പാരുപിത്വാ ഛഡ്ഡിതം പംസുകൂലം തുമ്ബമത്തേ പാണകേ വിധുനിത്വാ സുസാനതോ ഗണ്ഹന്തേന ദുക്കരം കതം, ഭന്തേ’’തി. മഹാഥേരോ ‘‘പരിസുദ്ധോ വിതക്കോ പംസുകൂലികസ്സാ’’തി ചിന്തേസി. പംസുകൂലികത്ഥേരോപി തസ്മിംയേവ ഠാനേ ഠിതോ വിപസ്സനം വഡ്ഢെത്വാ
ചീവരത്ഥായ ഗച്ഛന്തസ്സ പന ‘‘കത്ഥ ലഭിസ്സാമീ’’തി അചിന്തെത്വാ കമ്മട്ഠാനസീസേനേവ ഗമനം ഗമനസന്തോസോ നാമ.
പരിയേസന്തസ്സ പന യേന വാ തേന വാ സദ്ധിം അപരിയേസിത്വാ ലജ്ജിം പേസലം ഭിക്ഖും ഗഹെത്വാ പരിയേസനം പരിയേസനസന്തോസോ നാമ.
ഏവം പടിലാഭസന്തോസോ നാമ.
ഏവം ലദ്ധം ഗണ്ഹന്തസ്സാപി ‘‘എത്തകം ദുപട്ടസ്സ ഭവിസ്സതി, എത്തകം ഏകപട്ടസ്സാ’’തി അത്തനോ പഹോനകമത്തേനേവ സന്തുസ്സനം മത്തപ്പടിഗ്ഗഹണസന്തോസോ നാമ.
ചീവരം പരിയേസന്തസ്സ പന ‘‘അസുകസ്സ ഘരദ്വാരേ മനാപം ലഭിസ്സാമീ’’തി അചിന്തെത്വാ ദ്വാരപടിപാടിയാ ചരണം ലോലുപ്പവിവജ്ജനസന്തോസോ നാമ.
ലൂഖപണീതേസു യേന കേനചി യാപേതും സക്കൊന്തസ്സ യഥാലദ്ധേനേവ യാപനം യഥാലാഭസന്തോസോ നാമ.
അത്തനോ ഥാമം ജാനിത്വാ യേന യാപേതും സക്കോതി, തേന യാപനം യഥാബലസന്തോസോ നാമ.
മനാപം അഞ്ഞസ്സ ദത്വാ അത്തനോ യേന കേനചി യാപനം യഥാസാരുപ്പസന്തോസോ നാമ.
‘‘കത്ഥ ഉദകം മനാപം, കത്ഥ അമനാപ’’ന്തി അവിചാരെത്വാ യേന കേനചി ധോവനുപഗേന ഉദകേന ധോവനം ഉദകസന്തോസോ നാമ. പണ്ഡുമത്തികഗേരുകപൂതിപണ്ണരസകിലിട്ഠാനി പന ഉദകാനി വജ്ജേതും വട്ടതി.
ധോവന്തസ്സ ധോവനസന്തോസോ നാമ. തഥാ അസുജ്ഝന്തം പണ്ണാനി പക്ഖിപിത്വാ താപിതഉദകേനാപി ധോവിതും വട്ടതി.
ഏവം ധോവിത്വാ കരൊന്തസ്സ ഇദം ഥൂലം, ഇദം സുഖുമന്തി അകോപെത്വാ പഹോനകനീഹാരേനേവ കരണം കരണസന്തോസോ നാമ.
തിമണ്ഡലപ്പടിച്ഛാദനമത്തസ്സേവ കരണം പരിമാണസന്തോസോ നാമ.
ചീവരകരണത്ഥായ പന മനാപസുത്തം പരിയേസിസ്സാമീതി അവിചാരെത്വാ രഥികാദീസു വാ ദേവട്ഠാനേ വാ ആഹരിത്വാ പാദമൂലേ വാ ഠപിതം യംകിഞ്ചിദേവ സുത്തം ഗഹെത്വാ കരണം സുത്തസന്തോസോ നാമ.
കുസിബന്ധനകാലേ സിബ്ബനസന്തോസോ നാമ.
രജന്തേന പന കാളകച്ഛകാദീനി പരിയേസന്തേന ന രജിതബ്ബം. സോമവക്കലാദീസു യം ലഭതി, തേന രജിതബ്ബം. അലഭന്തേന പന മനുസ്സേഹി അരഞ്ഞേ വാകം ഗഹെത്വാ ഛഡ്ഡിതരജനം വാ ഭിക്ഖൂഹി പചിത്വാ ഛഡ്ഡിതകസടം വാ ഗഹെത്വാ രജിതബ്ബം, അയം രജനസന്തോസോ നാമ.
നീലകദ്ദമകാളസാമേസു കപ്പസന്തോസോ നാമ.
ഹിരികോപീനപടിച്ഛാദനമത്തവസേന പരിഭുഞ്ജനം പരിഭോഗസന്തോസോ നാമ.
ദുസ്സം പന ലഭിത്വാ സുത്തം വാ സൂചിം വാ കാരകം വാ അലഭന്തേന ഠപേതും വട്ടതി, ലഭന്തേന ന വട്ടതി. കതമ്പി സചേ അന്തേവാസികാദീനം ദാതുകാമോ ഹോതി, തേ ച അസന്നിഹിതാ യാവ ആഗമനാ ഠപേതും വട്ടതി. ആഗതമത്തേസു ദാതബ്ബം. ദാതും അസക്കൊന്തേന അധിട്ഠാതബ്ബം. അഞ്ഞസ്മിം മഹാസീവത്ഥേരോ ആഹ. അയം സന്നിധിപരിവജ്ജനസന്തോസോ നാമ.
വിസ്സജ്ജന്തേന പന ന മുഖം ഓലോകെത്വാ ദാതബ്ബം. സാരണീയധമ്മേ ഠത്വാ വിസ്സജ്ജിതബ്ബന്തി അയം വിസ്സജ്ജനസന്തോസോ നാമ.
ചീവരപടിസംയുത്താനി ധുതങ്ഗാനി നാമ പംസുകൂലികങ്ഗഞ്ചേവ തേചീവരികങ്ഗഞ്ച. തേസം വിത്ഥാരകഥാ വിസുദ്ധിമഗ്ഗതോ വേദിതബ്ബാ. ഇതി ചീവരസന്തോസമഹാഅരിയവംസം പൂരയമാനോ ഭിക്ഖു ഇമാനി ദ്വേ ധുതങ്ഗാനി ഗോപേതി. ഇമാനി ഗോപെന്തോ ചീവരസന്തോസമഹാഅരിയവംസേന സന്തുട്ഠോ ഹോതി.
വണ്ണവാദീതി ഏകോ സന്തുട്ഠോ ഹോതി, സന്തോസസ്സ വണ്ണം ന കഥേതി, ഏകോ ന സന്തുട്ഠോ ഹോതി, സന്തോസസ്സ വണ്ണം കഥേതി, ഏകോ
അനേസനന്തി ദൂതെയ്യപഹിനഗമനാനുയോഗപ്പഭേദം നാനപ്പകാരം അനേസനം. അപ്പതിരൂപന്തി അയുത്തം. അലദ്ധാ ചാതി അലഭിത്വാ. യഥാ ഏകച്ചോ ‘‘കഥം നു ഖോ ചീവരം ലഭിസ്സാമീ’’തി. പുഞ്ഞവന്തേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ഏകതോ ഹുത്വാ കോഹഞ്ഞം കരൊന്തോ ഉത്തസതി പരിതസതി, സന്തുട്ഠോ ഭിക്ഖു ഏവം അലദ്ധാ ചീവരം ന പരിതസതി. ലദ്ധാ ചാതി ധമ്മേന സമേന ലഭിത്വാ. അഗധിതോതി വിഗതലോഭഗിദ്ധോ. അമുച്ഛിതോതി അധിമത്തതണ്ഹായ മുച്ഛം അനാപന്നോ. അനജ്ഝാപന്നോതി തണ്ഹായ അനൊത്ഥതോ അപരിയോനദ്ധോ. ആദീനവദസ്സാവീതി അനേസനാപത്തിയഞ്ച ഗേധിതപരിഭോഗേ ച ആദീനവം പസ്സമാനോ. നിസ്സരണപഞ്ഞോതി ‘‘യാവദേവ സീതസ്സ പടിഘാതായാ’’തി വുത്തം നിസ്സരണമേവ പജാനന്തോ.
ഇതരീതരചീവരസന്തുട്ഠിയാതി നേവത്താനുക്കംസേതീതി ‘‘അഹം പംസുകൂലികോ മയാ ഉപസമ്പദമാളേയേവ പംസുകൂലികങ്ഗം ഗഹിതം, കോ മയാ സദിസോ അത്ഥീ’’തി അത്തുക്കംസനം ന കരോതി. ന പരം വമ്ഭേതീതി ‘‘ഇമേ പനഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ ന പംസുകൂലികാ’’തി വാ ‘‘പംസുകൂലികങ്ഗമത്തമ്പി ഏതേസം നത്ഥീ’’തി വാ ഏവം പരം ന വമ്ഭേതി. യോ ഹി തത്ഥ ദക്ഖോതി യോ തസ്മിം ചീവരസന്തോസേ, വണ്ണവാദാദീസു വാ ദക്ഖോ ഛേകോ ബ്യത്തോ. അനലസോതി സാതച്ചകിരിയായ സമ്പജാനോ പടിസ്സതോതി സമ്പജാനപഞ്ഞായ ചേവ സതിയാ ച യുത്തോ. അരിയവംസേ ഠിതോതി അരിയവംസേ പതിട്ഠിതോ.
ഇതരീതരേന പിണ്ഡപാതേനാതി യേന കേനചി പിണ്ഡപാതേന. എത്ഥാപി പിണ്ഡപാതോ ജാനിതബ്ബോ. പിണ്ഡപാതക്ഖെത്തം ജാനിതബ്ബം, പിണ്ഡപാതസന്തോസോ ജാനിതബ്ബോ, പിണ്ഡപാതപടിസംയുത്തം ധുതങ്ഗം ജാനിതബ്ബം. തത്ഥ പിണ്ഡപാതോതി ‘‘ഓദനോ, കുമ്മാസോ, സത്തു, മച്ഛോ, മംസം, ഖീരം, ദധി, സപ്പി, നവനീതം, തേലം, മധു, ഫാണിതം, യാഗു, ഖാദനീയം, സായനീയം, ലേഹനീയ’’ന്തി സോളസ പിണ്ഡപാതാ.
പിണ്ഡപാതക്ഖെത്തന്തി
പിണ്ഡപാതസന്തോസോതി പിണ്ഡപാതേ വിതക്കസന്തോസോ, ഗമനസന്തോസോ, പരിയേസനസന്തോസോ പടിലാഭസന്തോസോ, പടിഗ്ഗഹണസന്തോസോ, മത്തപ്പടിഗ്ഗഹണസന്തോസോ, ലോലുപ്പവിവജ്ജനസന്തോസോ, യഥാലാഭസന്തോസോ, യഥാബലസന്തോസോ, യഥാസാരുപ്പസന്തോസോ, ഉപകാരസന്തോസോ, പരിമാണസന്തോസോ, പരിഭോഗസന്തോസോ, സന്നിധിപരിവജ്ജനസന്തോസോ, വിസ്സജ്ജനസന്തോസോതി പന്നരസ സന്തോസാ.
തത്ഥ സാദകോ ഭിക്ഖു മുഖം ധോവിത്വാ വിതക്കേതി. പിണ്ഡപാതികേന പന ഗണേന സദ്ധിം ചരതാ സായം ഥേരൂപട്ഠാനകാലേ ‘‘സ്വേ കത്ഥ പിണ്ഡായ ചരിസ്സാമാതി അസുകഗാമേ, ഭന്തേ’’തി, എത്തകം ചിന്തെത്വാ തതോ പട്ഠായ ന വിതക്കേതബ്ബം. ഏകചാരികേന വിതക്കമാളകേ ഠത്വാ വിതക്കേതബ്ബം. തതോ പരം വിതക്കെന്തോ അരിയവംസാ ചുതോ ഹോതി പരിബാഹിരോ. അയം വിതക്കസന്തോസോ നാമ.
പിണ്ഡായ പവിസന്തേന ‘‘കുഹിം ലഭിസ്സാമീ’’തി അചിന്തെത്വാ ഗമനസന്തോസോ നാമ.
പരിയേസന്തേന യം വാ തം വാ അഗഹെത്വാ ലജ്ജിം പേസലമേവ ഗഹെത്വാ പരിയേസിതബ്ബം. അയം പരിയേസനസന്തോസോ നാമ.
ദൂരതോവ പടിലാഭസന്തോസോ നാമ.
‘‘ഇമം മനാപം ഗണ്ഹിസ്സാമി, ഇമം അമനാപം ന ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി അചിന്തെത്വാ യംകിഞ്ചി യാപനമത്തം ഗഹേതബ്ബമേവ, അയം പടിഗ്ഗഹണസന്തോസോ നാമ.
എത്ഥ പന ദെയ്യധമ്മോ ബഹു, ദായകോ അപ്പം ദാതുകാമോ, അപ്പം ഗഹേതബ്ബം. ദെയ്യധമ്മോ ബഹു, ദായകോപി ബഹും ദാതുകാമോ, പമാണേനേവ ഗഹേതബ്ബം. ദെയ്യധമ്മോ ന ബഹു, ദായകോപി അപ്പം ദാതുകാമോ, അപ്പം ഗഹേതബ്ബം. ദെയ്യധമ്മോ ന ബഹു, ദായകോ പന ബഹും ദാതുകാമോ, പമാണേന ഗഹേതബ്ബം. പടിഗ്ഗഹണസ്മിഞ്ഹി മത്തപ്പടിഗ്ഗഹണസന്തോസോ നാമ.
സദ്ധകുലാനിയേവ അഗന്ത്വാ ദ്വാരപ്പടിപാടിയാ ഗന്തബ്ബം. അയം ലോലുപ്പവിവജ്ജനസന്തോസോ നാമ. യഥാലാഭസന്തോസാദയോ ചീവരേ വുത്തനയാ ഏവ.
പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജിത്വാ സമണധമ്മം അനുപാലെസ്സാമീതി ഏവം ഉപകാരം ഞത്വാ പരിഭുഞ്ജനം ഉപകാരസന്തോസോ നാമ.
പത്തം പൂരെത്വാ ആനീതം ന പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം, അനുപസമ്പന്നേ സതി തേന ഗാഹാപേതബ്ബം, അസതി ഹരാപെത്വാ പടിഗ്ഗഹണമത്തം ഗഹേതബ്ബം. അയം പരിമാണസന്തോസോ നാമ.
‘‘ജിഘച്ഛായ പടിവിനോദനം ഇദമെത്ഥ നിസ്സരണ’’ന്തി ഏവം പരിഭുഞ്ജനം പരിഭോഗസന്തോസോ നാമ.
നിദഹിത്വാ ന പരിഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി അയം സന്നിധിപരിവജ്ജനസന്തോസോ നാമ.
മുഖം അനോലോകെത്വാ സാരണീയധമ്മേ ഠിതേന വിസ്സജ്ജേതബ്ബം. അയം വിസ്സജ്ജനസന്തോസോ നാമ.
പിണ്ഡപാതപടിസംയുത്താനി പന പഞ്ച ധുതങ്ഗാനി – പിണ്ഡപാതികങ്ഗം, സപദാനചാരികങ്ഗം, ഏകാസനികങ്ഗം
സേനാസനേനാതി ഇധ സേനാസനം ജാനിതബ്ബം, സേനാസനക്ഖെത്തം സേനാസനന്തി മഞ്ചോ, പീഠം, ഭിസി, ബിമ്ബോഹനം, വിഹാരോ, അഡ്ഢയോഗോ, പാസാദോ, ഹമ്മിയം, ഗുഹാ, ലേണം, അട്ടോ, മാളോ
സേനാസനക്ഖെത്തന്തി ‘‘സങ്ഘതോ വാ ഗണതോ വാ ഞാതിതോ വാ മിത്തതോ വാ അത്തനോ വാ ധനേന പംസുകൂലം വാ’’തി ഛ ഖെത്താനി.
സേനാസനസന്തോസോതി സേനാസനേ വിതക്കസന്തോസാദയോ പന്നരസ സന്തോസാ. തേ പിണ്ഡപാതേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ. സേനാസനപടിസംയുത്താനി പന പഞ്ച ധുതങ്ഗാനി – ആരഞ്ഞികങ്ഗം, രുക്ഖമൂലികങ്ഗം, അബ്ഭോകാസികങ്ഗം, സോസാനികങ്ഗം, യഥാസന്തതികങ്ഗന്തി. തേസം വിത്ഥാരകഥാ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്താ. ഇതി സേനാസനസന്തോസമഹാഅരിയവംസം പൂരയമാനോ ഭിക്ഖു ഇമാനി പഞ്ച ധുതങ്ഗാനി ഗോപേതി. ഇമാനി ഗോപെന്തോ സേനാസനസന്തോസമഹാഅരിയവംസേന സന്തുട്ഠോ ഹോതി.
ഗിലാനപച്ചയോ പന പിണ്ഡപാതേയേവ പവിട്ഠോ. തത്ഥ യഥാലാഭയഥാബലയഥാസാരുപ്പസന്തോസേനേവ സന്തുസ്സിതബ്ബം. നേസജ്ജികങ്ഗം ഭാവനാരാമഅരിയവംസം ഭജതി. വുത്തമ്പി ചേതം –
‘‘പഞ്ച സേനാസനേ വുത്താ, പഞ്ച ആഹാരനിസ്സിതാ;
ഏകോ വീരിയസംയുത്തോ, ദ്വേ ച ചീവരനിസ്സിതാ’’തി.
ഇതി ആയസ്മാ ധമ്മസേനാപതി സാരിപുത്തത്ഥേരോ പഥവിം പത്ഥരമാനോ വിയ സാഗരകുച്ഛിം പൂരയമാനോ വിയ ആകാസം വിത്ഥാരയമാനോ വിയ ച പഠമം ചീവരസന്തോസം അരിയവംസം കഥെത്വാ ചന്ദം ഉട്ഠാപെന്തോ വിയ സൂരിയം ഉല്ലങ്ഘെന്തോ വിയ ച ദുതിയം പിണ്ഡപാതസന്തോസം കഥെത്വാ സിനേരും ഉക്ഖിപെന്തോ വിയ തതിയം സേനാസനസന്തോസം അരിയവംസം കഥെത്വാ ഇദാനി സഹസ്സനയപ്പടിമണ്ഡിതം ചതുത്ഥം പുന ചപരം ആവുസോ ഭിക്ഖു പഹാനാരാമോ ഹോതീതി ദേസനം ആരഭി.
തത്ഥ ആരമനം ആരാമോ, അഭിരതീതി അത്ഥോ. പഞ്ചവിധേ പഹാനേ ആരാമോ അസ്സാതി പഹാനാരാമോ. കാമച്ഛന്ദം പജഹന്തോ രമതി, നെക്ഖമ്മം ഭാവെന്തോ രമതി, ബ്യാപാദം പജഹന്തോ രമതി…പേ॰… സബ്ബകിലേസേ പജഹന്തോ രമതി, അരഹത്തമഗ്ഗം ഭാവെന്തോ രമതീതി ഏവം പഹാനേ രതോതി പഹാനരതോ ഭാവനാരാമോ. ഭാവനായ രതോതി ഭാവനാരതോ.
ഇമേസു പന ചതൂസു അരിയവംസേസു പുരിമേഹി തീഹി തേരസന്നം ധുതങ്ഗാനം ചതുപച്ചയസന്തോസസ്സ ച വസേന സകലം വിനയപിടകം കഥിതം ഹോതി. ഭാവനാരാമേന അവസേസം പിടകദ്വയം. ഇമം പന ഭാവനാരാമതം അരിയവംസം കഥെന്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗേ നെക്ഖമ്മപാളിയാ കഥേതബ്ബോ. ദീഘനികായേ ദസുത്തരസുത്തന്തപരിയായേന കഥേതബ്ബോ. മജ്ഝിമനികായേ സതിപട്ഠാനസുത്തന്തപരിയായേന കഥേതബ്ബോ. അഭിധമ്മേ നിദ്ദേസപരിയായേന കഥേതബ്ബോ.
തത്ഥ പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗേ നെക്ഖമ്മപാളിയാതി സോ നെക്ഖമ്മം ഭാവെന്തോ രമതി, കാമച്ഛന്ദം പജഹന്തോ രമതി. അബ്യാപാദം ബ്യാപാദം. ആലോകസഞ്ഞം, ഥിനമിദ്ധം. അവിക്ഖേപം ഉദ്ധച്ചം. ധമ്മവവത്ഥാനം, വിചികിച്ഛം. ഞാണം, അവിജ്ജം. പാമൊജ്ജം, അരതിം. പഠമം ഝാനം, പഞ്ച നീവരണേ. ദുതിയം ഝാനം, വിതക്കവിചാരേ. തതിയം ഝാനം, പീതിം. ചതുത്ഥം ഝാനം, സുഖദുക്ഖേ. ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തിം ഭാവെന്തോ രമതി, രൂപസഞ്ഞം പടിഘസഞ്ഞം നാനത്തസഞ്ഞം പജഹന്തോ രമതി. വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസമാപത്തിം…പേ॰… നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിം ഭാവെന്തോ രമതി, ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഞ്ഞം പജഹന്തോ രമതി.
അനിച്ചാനുപസ്സനം ഭാവെന്തോ രമതി, നിച്ചസഞ്ഞം പജഹന്തോ രമതി. ദുക്ഖാനുപസ്സനം, സുഖസഞ്ഞം. അനത്താനുപസ്സനം, അത്തസഞ്ഞം. നിബ്ബിദാനുപസ്സനം, നന്ദിം. വിരാഗാനുപസ്സനം, രാഗം. നിരോധാനുപസ്സനം, സമുദയം. പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനം, ആദാനം. ഖയാനുപസ്സനം, ഘനസഞ്ഞം. വയാനുപസ്സനം, ആയൂഹനം. വിപരിണാമാനുപസ്സനം, ധുവസഞ്ഞം. അനിമിത്താനുപസ്സനം, നിമിത്തം. അപണിഹിതാനുപസ്സനം, പണിധിം. സുഞ്ഞതാനുപസ്സനം അഭിനിവേസം. അധിപഞ്ഞാധമ്മവിപസ്സനം, സാരാദാനാഭിനിവേസം. യഥാഭൂതഞാണദസ്സനം, സമ്മോഹാഭിനിവേസം. ആദീനവാനുപസ്സനം, ആലയാഭിനിവേസം. പടിസങ്ഖാനുപസ്സനം, അപ്പടിസങ്ഖം. വിവട്ടാനുപസ്സനം, സംയോഗാഭിനിവേസം. സോതാപത്തിമഗ്ഗം പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗേ നെക്ഖമ്മപാളിയാ കഥേതബ്ബോ.
ദീഘനികായേ ദസുത്തരസുത്തന്തപരിയായേനാതി ഏകം ധമ്മം ഭാവെന്തോ രമതി, ഏകം ധമ്മം പജഹന്തോ രമതി…പേ॰… ദസ ധമ്മേ ഭാവെന്തോ രമതി, ദസ ധമ്മേ പജഹന്തോ രമതി. കതമം ഏകം ധമ്മം ഭാവെന്തോ രമതി? കായഗതാസതിം സാതസഹഗതം. ഇമം ഏകം ധമ്മം ഭാവെന്തോ രമതി. കതമം ഏകം ധമ്മം പജഹന്തോ രമതി? അസ്മിമാനം. ഇമം ഏകം ധമ്മം പജഹന്തോ രമതി. കതമേ ദ്വേ ധമ്മേ…പേ॰… കതമേ ദസ ധമ്മേ ഭാവെന്തോ രമതി? ദസ കസിണായതനാനി. ഇമേ ദസ ധമ്മേ ഭാവെന്തോ രമതി. കതമേ ദസ ധമ്മേ പജഹന്തോ രമതി? ദസ മിച്ഛത്തേ. ഇമേ ദസ ധമ്മേ പജഹന്തോ രമതി. ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഭാവനാരാമോ ഹോതീതി ഏവം ദീഘനികായേ ദസുത്തരസുത്തന്തപരിയായേന കഥേതബ്ബോ.
മജ്ഝിമനികായേ സതിപട്ഠാനസുത്തന്തപരിയായേനാതി ഏകായനോ, ഭിക്ഖവേ, മഗ്ഗോ സത്താനം വിസുദ്ധിയാ, സോകപരിദേവാനം സമതിക്കമായ, ദുക്ഖദോമനസ്സാനം അത്ഥങ്ഗമായ, ഞായസ്സ അധിഗമായ, നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികിരിയായ യദിദം ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ. കതമേ ചത്താരോ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി… വേദനാസു വേദനാനുപസ്സീ… ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സീ… ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ… ‘അത്ഥി ധമ്മാ’തി വാ പനസ്സ സതി പച്ചുപട്ഠിതാ ഹോതി യാവദേവ ഞാണമത്തായ പടിസ്സതിമത്തായ അനിസ്സിതോ ച വിഹരതി ന ച കിഞ്ചി ലോകേ ഉപാദിയതി. ഏവമ്പി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഭാവനാരാമോ ഹോതി ഭാവനാരതോ, പഹാനാരാമോ ഹോതി പഹാനരതോ. പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഗച്ഛന്തോ വാ ഗച്ഛാമീതി പജാനാതി…പേ॰… പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സെയ്യഥാപി പസ്സെയ്യ സരീരം സിവഥികായ ഛഡ്ഡിതം…പേ॰… പൂതീനി ചുണ്ണകജാതാനി. സോ ഇമമേവ കായം ഉപസംഹരതി, അയമ്പി ഖോ കായോ ഏവംധമ്മോ ഏവംഭാവീ ഏവംഅനതീതോതി. ഇതി അജ്ഝത്തം വാ കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി…പേ॰… ഏവമ്പി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഭാവനാരാമോ ഹോതീതി ഏവം മജ്ഝിമനികായേ സതിപട്ഠാനസുത്തന്തപരിയായേന കഥേതബ്ബോ.
അഭിധമ്മേ നിദ്ദേസപരിയായേനാതി സബ്ബേപി സങ്ഖതേ അനിച്ചതോ ദുക്ഖതോ രോഗതോ ഗണ്ഡതോ…പേ॰… സംകിലേസികധമ്മതോ പസ്സന്തോ രമതി. അയം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഭാവനാരാമോ ഹോതീതി ഏവം നിദ്ദേസപരിയായേന കഥേതബ്ബോ.
നേവ അത്താനുക്കംസേതീതി അജ്ജ മേ സട്ഠി വാ സത്തതി വാ വസ്സാനി അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താതി വിപസ്സനായ കമ്മം കരൊന്തസ്സ, കോ മയാ സദിസോ അത്ഥീതി ഏവം അത്തുക്കംസനം ന കരോതി. ന പരം വമ്ഭേതീതി അനിച്ചം ദുക്ഖന്തി വിപസ്സനാമത്തകമ്പി നത്ഥി, കിം ഇമേ വിസ്സട്ഠകമ്മട്ഠാനാ ചരന്തീതി
൩൧൦. പധാനാനീതി സംവരപധാനന്തി ചക്ഖാദീനി സംവരന്തസ്സ ഉപ്പന്നവീരിയം. പഹാനപധാനന്തി കാമവിതക്കാദയോ പജഹന്തസ്സ ഉപ്പന്നവീരിയം. ഭാവനാപധാനന്തി ബൊജ്ഝങ്ഗേ ഭാവെന്തസ്സ ഉപ്പന്നവീരിയം. അനുരക്ഖണാപധാനന്തി സമാധിനിമിത്തം അനുരക്ഖന്തസ്സ ഉപ്പന്നവീരിയം.
വിവേകനിസ്സിതന്തിആദീസു വിവേകോ വിരാഗോ നിരോധോതി തീണിപി നിബ്ബാനസ്സ നാമാനി. നിബ്ബാനഞ്ഹി ഉപധിവിവേകത്താ വിവേകോ. തം ആഗമ്മ രാഗാദയോ വിരജ്ജന്തീതി വിരാഗോ. നിരുജ്ഝന്തീതി നിരോധോ. തസ്മാ ‘‘വിവേകനിസ്സിത’’ന്തിആദീസു ആരമ്മണവസേന അധിഗന്തബ്ബവസേന വാ നിബ്ബാനനിസ്സിതന്തി അത്ഥോ. വൊസ്സഗ്ഗപരിണാമിന്തി എത്ഥ ദ്വേ വൊസ്സഗ്ഗാ പരിച്ചാഗവൊസ്സഗ്ഗോ ച പക്ഖന്ദനവൊസ്സഗ്ഗോ ച. തത്ഥ വിപസ്സനാ തദങ്ഗവസേന കിലേസേ ച ഖന്ധേ ച പരിച്ചജതീതി പരിച്ചാഗവൊസ്സഗ്ഗോ. മഗ്ഗോ ആരമ്മണവസേന നിബ്ബാനം പക്ഖന്ദതീതി പക്ഖന്ദനവൊസ്സഗ്ഗോ. തസ്മാ വൊസ്സഗ്ഗപരിണാമിന്തി യഥാ ഭാവിയമാനോ സതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ വൊസ്സഗ്ഗത്ഥായ പരിണമതി, വിപസ്സനാഭാവഞ്ച മഗ്ഗഭാവഞ്ച പാപുണാതി, ഏവം ഭാവേതീതി അയമെത്ഥ അത്ഥോ. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ.
ഭദ്രകന്തി ഭദ്ദകം. സമാധിനിമിത്തം വുച്ചതി അട്ഠികസഞ്ഞാദിവസേന അധിഗതോ സമാധിയേവ. അനുരക്ഖതീതി സമാധിപരിബന്ധകധമ്മേ രാഗദോസമോഹേ സോധെന്തോ രക്ഖതി. എത്ഥ ച അട്ഠികസഞ്ഞാദികാ പഞ്ചേവ സഞ്ഞാ വുത്താ. ഇമസ്മിം പന ഠാനേ ദസപി അസുഭാനി വിത്ഥാരെത്വാ കഥേതബ്ബാനി. തേസം വിത്ഥാരോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തോയേവ.
ധമ്മേ ഞാണന്തി ഏകപടിവേധവസേന ചതുസച്ചധമ്മേ ഞാണം ചതുസച്ചബ്ഭന്തരേ നിരോധസച്ചേ ധമ്മേ ഞാണഞ്ച അന്വയേ ഞാണന്തി ചത്താരി സച്ചാനി പച്ചക്ഖതോ ദിസ്വാ യഥാ ഇദാനി, ഏവം അതീതേപി അനാഗതേപി ഇമേവ പഞ്ചക്ഖന്ധാ ദുക്ഖസച്ചം, അയമേവ തണ്ഹാ സമുദയസച്ചം, അയമേവ നിരോധോ നിരോധസച്ചം, അയമേവ മഗ്ഗോ മഗ്ഗസച്ചന്തി ഏവം തസ്സ ഞാണസ്സ അനുഗതിയം ഞാണം. തേനാഹ പരിയേ ഞാണന്തി പരേസം ചിത്തപരിച്ഛേദേ സമ്മുതിഞാണം നാമ. യഥാഹ – ‘‘തത്ഥ കതമം സമ്മുതിഞാണം? ഠപെത്വാ ധമ്മേ ഞാണം ഠപെത്വാ അന്വയേ ഞാണം ഠപെത്വാ പരിച്ഛേദേ ഞാണം അവസേസം സമ്മുതിഞാണ’’ന്തി (വിഭ॰ ൭൯൬).
ദുക്ഖേ ഞാണാദീഹി അരഹത്തം പാപെത്വാ ഏകസ്സ ഭിക്ഖുനോ നിഗ്ഗമനം ചതുസച്ചകമ്മട്ഠാനം കഥിതം. തത്ഥ ദ്വേ സച്ചാനി വട്ടം, ദ്വേ വിവട്ടം, വട്ടേ അഭിനിവേസോ ഹോതി, നോ വിവട്ടേ. ദ്വീസു സച്ചേസു ആചരിയസന്തികേ പരിയത്തിം ഉഗ്ഗഹെത്വാ കമ്മം കരോതി, ദ്വീസു സച്ചേസു ‘‘നിരോധസച്ചം നാമ ഇട്ഠം കന്തം മനാപം, മഗ്ഗസച്ചം നാമ ഇട്ഠം കന്തം മനാപ’’ന്തി സവനവസേന കമ്മം കരോതി. ദ്വീസു സച്ചേസു ഉഗ്ഗഹപരിപുച്ഛാസവനധാരണസമ്മസനപടിവേധോ വട്ടതി, ദ്വീസു സവനപടിവേധോ വട്ടതി. തീണി കിച്ചവസേന പടിവിജ്ഝതി, ഏകം ആരമ്മണവസേന. ദ്വേ സച്ചാനി ദുദ്ദസത്താ ഗമ്ഭീരാനി, ദ്വേ ഗമ്ഭീരത്താ ദുദ്ദസാനി.
സോതാപത്തിയങ്ഗാദിചതുക്കവണ്ണനാ
൩൧൧. സോതാപത്തിയങ്ഗാനീതി സോതാപത്തിയാ അങ്ഗാനി, സോതാപത്തിമഗ്ഗസ്സ പടിലാഭകാരണാനീതി അത്ഥോ. സപ്പുരിസസംസേവോതി ബുദ്ധാദീനം സപ്പുരിസാനം ഉപസങ്കമിത്വാ സേവനം. സദ്ധമ്മസ്സവനന്തി സപ്പായസ്സ തേപിടകധമ്മസ്സ സവനം. യോനിസോമനസികാരോതി അനിച്ചാദിവസേന മനസികാരോ. ധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപത്തീതി ലോകുത്തരധമ്മസ്സ അനുധമ്മഭൂതായ പുബ്ബഭാഗപടിപത്തിയാ പടിപജ്ജനം.
അവെച്ചപ്പസാദേനാതി
വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോതി വിഞ്ഞാണം ഏതാസു തിട്ഠതീതി വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോ. ആരമ്മണട്ഠിതിവസേനേതം വുത്തം. രൂപൂപായന്തി രൂപം ഉപഗതം ഹുത്വാ. പഞ്ചവോകാരഭവസ്മിഞ്ഹി അഭിസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണം രൂപക്ഖന്ധം നിസ്സായ തിട്ഠതി. തം സന്ധായേതം വുത്തം. രൂപാരമ്മണന്തി രൂപക്ഖന്ധഗോചരം രൂപപതിട്ഠിതം ഹുത്വാ. നന്ദൂപസേചനന്തി വുദ്ധിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലം ആപജ്ജതീതി സട്ഠിപി സത്തതിപി വസ്സാനി ഏവം പവത്തമാനം വുദ്ധിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലം ആപജ്ജതി. വേദനൂപായാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഇമേഹി പന തീഹി പദേഹി ചതുവോകാരഭവേ അഭിസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണം വുത്തം. തസ്സ യാവതായുകം പവത്തനവസേന വുദ്ധിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലം ആപജ്ജനാ വേദിതബ്ബാ. ചതുക്കവസേന പന ദേസനായ ആഗതത്താ വിഞ്ഞാണൂപായന്തി ന വുത്തം. ഏവം വുച്ചമാനേ ച ‘‘കതമം നു ഖോ എത്ഥ കമ്മവിഞ്ഞാണം, കതമം വിപാകവിഞ്ഞാണ’’ന്തി സമ്മോഹോ ഭവെയ്യ, തസ്മാപി ന വുത്തം. അഗതിഗമനാനി വിത്ഥാരിതാനേവ.
ചീവരഹേതൂതി തത്ഥ മനാപം ചീവരം ലഭിസ്സാമീതി ചീവരകാരണാ ഉപ്പജ്ജതി. ഇതി ഭവാഭവഹേതൂതി എത്ഥ ഇതീതി നിദസ്സനത്ഥേ നിപാതോ. യഥാ ചീവരാദിഹേതു, ഏവം ഭവാഭവഹേതൂപീതി അത്ഥോ. ഭവാഭവോതി ചെത്ഥ പണീതപണീതതരാനി തേലമധുഫാണിതാദീനി അധിപ്പേതാനി. ഇമേസം പന ചതുന്നം തണ്ഹുപ്പാദാനം പഹാനത്ഥായ പടിപാടിയാവ ചത്താരോ അരിയവംസാ ദേസിതാതി വേദിതബ്ബാ. പടിപദാചതുക്കം ഹെട്ഠാ വുത്തമേവ. അക്ഖമാദീസു പധാനകരണകാലേ സീതാദീനി ന ഖമതീതി അക്ഖമാ. ഖമതീതി ഖമാ. ഇന്ദ്രിയദമനം ദമാ. ‘‘ഉപ്പന്നം കാമവിതക്കം നാധിവാസേതീ’’തിആദിനാ നയേന വിതക്കസമനം സമാ.
ധമ്മപദാനീതി
ധമ്മസമാദാനേസു പഠമം അചേലകപടിപദാ. ദുതിയം തിബ്ബകിലേസസ്സ അരഹത്തം ഗഹേതും അസക്കൊന്തസ്സ അസ്സുമുഖസ്സാപി രുദതോ പരിസുദ്ധബ്രഹ്മചരിയചരണം. തതിയം കാമേസു പാതബ്യതാ. ചതുത്ഥം ചത്താരോ പച്ചയേ അലഭമാനസ്സാപി
ധമ്മക്ഖന്ധാതി സീലക്ഖന്ധോതി സീലഗുണോ. എത്ഥ ച ഫലസീലം അധിപ്പേതം. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ. ഇതി ചതൂസുപി ഠാനേസു ഫലമേവ വുത്തം.
ബലാനീതി ഉപത്ഥമ്ഭനട്ഠേന അകമ്പിയട്ഠേന ച ബലാനി. തേസം പടിപക്ഖേഹി കോസജ്ജാദീഹി അകമ്പനിയതാ വേദിതബ്ബാ. സബ്ബാനിപി സമഥവിപസ്സനാമഗ്ഗവസേന ലോകിയലോകുത്തരാനേവ കഥിതാനി.
അധിട്ഠാനാനീതി എത്ഥ അധീതി ഉപസഗ്ഗമത്തം. അത്ഥതോ പന തേന വാ തിട്ഠന്തി, തത്ഥ വാ തിട്ഠന്തി, ഠാനമേവ വാ തംതംഗുണാധികാനം പുരിസാനം അധിട്ഠാനം, പഞ്ഞാവ അധിട്ഠാനം പഞ്ഞാധിട്ഠാനം. എത്ഥ ച പഠമേന അഗ്ഗഫലപഞ്ഞാ. ദുതിയേന വചീസച്ചം. തതിയേന ആമിസപരിച്ചാഗോ. ചതുത്ഥേന കിലേസൂപസമോ കഥിതോതി വേദിതബ്ബോ. പഠമേന ച കമ്മസ്സകതപഞ്ഞം വിപസ്സനാപഞ്ഞം വാ ആദിം കത്വാ ഫലപഞ്ഞാ കഥിതാ. ദുതിയേന വചീസച്ചം ആദിം കത്വാ പരമത്ഥസച്ചം നിബ്ബാനം. തതിയേന ആമിസപരിച്ചാഗം ആദിം കത്വാ അഗ്ഗമഗ്ഗേന കിലേസപരിച്ചാഗോ. ചതുത്ഥേന സമാപത്തിവിക്ഖമ്ഭിതേ മൂസികാഭയത്ഥേരോ ആഹ.
പഞ്ഹബ്യാകരണാദിചതുക്കവണ്ണനാ
൩൧൨. പഞ്ഹബ്യാകരണാനി മഹാപദേസകഥായ വിത്ഥാരിതാനേവ.
കണ്ഹന്തി കാളകം ദസഅകുസലകമ്മപഥകമ്മം. കണ്ഹവിപാകന്തി അപായേ നിബ്ബത്തനതോ കാളകവിപാകം. സുക്കന്തി പണ്ഡരം കുസലകമ്മപഥകമ്മം. സുക്കവിപാകന്തി സഗ്ഗേ നിബ്ബത്തനതോ പണ്ഡരവിപാകം. കണ്ഹസുക്കന്തി മിസ്സകകമ്മം. കണ്ഹസുക്കവിപാകന്തി സുഖദുക്ഖവിപാകം. മിസ്സകകമ്മഞ്ഹി കത്വാ അകുസലേന തിരച്ഛാനയോനിയം മങ്ഗലഹത്ഥിട്ഠാനാദീസു ഉപ്പന്നോ കുസലേന പവത്തേ സുഖം വേദയതി. കുസലേന രാജകുലേപി നിബ്ബത്തോ അകുസലേന പവത്തേ ദുക്ഖം വേദയതി. അകണ്ഹഅസുക്കന്തി കമ്മക്ഖയകരം ചതുമഗ്ഗഞാണം അധിപ്പേതം. തഞ്ഹി
സച്ഛികരണീയാതി ചക്ഖുനാതി ദിബ്ബചക്ഖുനാ. കായേനാതി സഹജാതനാമകായേന. പഞ്ഞായാതി അരഹത്തഫലഞാണേന.
ഓഘാതി വട്ടസ്മിം സത്തേ ഓഹനന്തി ഓസീദാപെന്തീതി ഓഘാ. തത്ഥ പഞ്ചകാമഗുണികോ രാഗോ കാമോഘോ. രൂപാരൂപഭവേസു ഛന്ദരാഗോ ഭവോഘോ. തഥാ ഝാനനികന്തി സസ്സതദിട്ഠിസഹഗതോ ച രാഗോ. ദ്വാസട്ഠി ദിട്ഠിയോ ദിട്ഠോഘോ.
വട്ടസ്മിം യോജെന്തീതി യോഗാ. തേ ഓഘാ വിയ വേദിതബ്ബാ.
വിസംയോജെന്തീതി വിസഞ്ഞോഗാ. തത്ഥ അസുഭജ്ഝാനം കാമയോഗവിസംയോഗോ. തം പാദകം കത്വാ അധിഗതോ അനാഗാമിമഗ്ഗോ ഏകന്തേനേവ കാമയോഗവിസഞ്ഞോഗോ നാമ. അരഹത്തമഗ്ഗോ ഭവയോഗവിസഞ്ഞോഗോ നാമ. സോതാപത്തിമഗ്ഗോ ദിട്ഠിയോഗവിസഞ്ഞോഗോ നാമ. അരഹത്തമഗ്ഗോ അവിജ്ജായോഗവിസഞ്ഞോഗോ നാമ.
ഗന്ഥനവസേന ഗന്ഥാ. വട്ടസ്മിം നാമകായഞ്ചേവ രൂപകായഞ്ച ഗന്ഥതി ബന്ധതി പലിബുന്ധതീതി കായഗന്ഥോ. ഇദംസച്ചാഭിനിവേസോതി ഇദമേവ സച്ചം, മോഘമഞ്ഞന്തി ഏവം പവത്തോ ദിട്ഠാഭിനിവേസോ.
ഉപാദാനാനീതി ആദാനഗ്ഗഹണാനി. കാമോതി രാഗോ, സോയേവ ഗഹണട്ഠേന ഉപാദാനന്തി കാമുപാദാനം. ദിട്ഠീതി മിച്ഛാദിട്ഠി, സാപി ഗഹണട്ഠേന ഉപാദാനന്തി ദിട്ഠുപാദാനം. ഇമിനാ സുദ്ധീതി ഏവം സീലവതാനം ഗഹണം സീലബ്ബതുപാദാനം. അത്താതി ഏതേന വദതി ചേവ ഉപാദിയതി ചാതി അത്തവാദുപാദാനം.
യോനിയോതി കൊട്ഠാസാ. അണ്ഡേ ജാതാതി അണ്ഡജാ. ജലാബുമ്ഹി ജാതാതി ജലാബുജാ. സംസേദേ ജാതാതി സംസേദജാ. സയനസ്മിം പൂതിമച്ഛാദീസു ച നിബ്ബത്താനമേതം അധിവചനം. വേഗേന ആഗന്ത്വാ ഉപപതിതാ വിയാതി ഓപപാതികാ. തത്ഥ ദേവമനുസ്സേസു സംസേദജഓപപാതികാനം അയം ഗബ്ഭാവക്കന്തിയോ സമ്പസാദനീയേ കഥിതാ ഏവ.
അത്തഭാവപടിലാഭേസു പഠമോ ഖിഡ്ഡാപദോസികവസേന വേദിതബ്ബോ. ദുതിയോ ഓരബ്ഭികാദീഹി ഘാതിയമാനഉരബ്ഭാദിവസേന. തതിയോ മനോപദോസികാവസേന. ചതുത്ഥോ ചാതുമഹാരാജികേ ഉപാദായ ഉപരിസേസദേവതാവസേന. തേ ഹി ദേവാ നേവ അത്തസഞ്ചേതനായ മരന്തി, ന പരസഞ്ചേതനായ.
ദക്ഖിണാവിസുദ്ധാദിചതുക്കവണ്ണനാ
൩൧൩. ദക്ഖിണാവിസുദ്ധിയോതി ദാനസങ്ഖാതാ ദക്ഖിണാ വിസുജ്ഝന്തി മഹപ്ഫലാ ഹൊന്തി ഏതാഹീതി ദക്ഖിണാവിസുദ്ധിയോ.
ദായകതോ വിസുജ്ഝതി, നോ പടിഗ്ഗാഹകതോതി യത്ഥ ദായകോ സീലവാ ഹോതി, ധമ്മേനുപ്പന്നം ദെയ്യധമ്മം ദേതി, പടിഗ്ഗാഹകോ ദുസ്സീലോ. അയം ദക്ഖിണാ വെസ്സന്തരമഹാരാജസ്സ ദക്ഖിണാസദിസാ. പടിഗ്ഗാഹകതോ വിസുജ്ഝതി, നോ ദായകതോതി യത്ഥ പടിഗ്ഗാഹകോ സീലവാ ഹോതി, ദായകോ ദുസ്സീലോ, അധമ്മേനുപ്പന്നം ദേതി, അയം ദക്ഖിണാ ചോരഘാതകസ്സ ദക്ഖിണാസദിസാ. നേവ ദായകതോ വിസുജ്ഝതി, നോ പടിഗ്ഗാഹകതോതി യത്ഥ ഉഭോപി ദുസ്സീലാ ദെയ്യധമ്മോപി അധമ്മേന നിബ്ബത്തോ. വിപരിയായേന ചതുത്ഥാ വേദിതബ്ബാ.
സങ്ഗഹവത്ഥൂനീതി സങ്ഗഹകാരണാനി. താനി ഹെട്ഠാ വിഭത്താനേവ.
അനരിയവോഹാരാതി അനരിയാനം ലാമകാനം വോഹാരാ.
അരിയവോഹാരാതി അരിയാനം സപ്പുരിസാനം വോഹാരാ.
ദിട്ഠവാദിതാതി
അത്തന്തപാദിചതുക്കവണ്ണനാ
൩൧൪. അത്തന്തപാദീസു
അത്തഹിതായ പടിപന്നാദീസു പഠമോ യോ സയം സീലാദിസമ്പന്നോ, പരം സീലാദീസു ന സമാദപേതി ആയസ്മാ വക്കലിത്ഥേരോ വിയ. ദുതിയോ യോ അത്തനാ ന സീലാദിസമ്പന്നോ, പരം സീലാദീസു സമാദപേതി ആയസ്മാ ഉപനന്ദോ വിയ. തതിയോ യോ നേവത്തനാ സീലാദിസമ്പന്നോ, പരം സീലാദീസു ന സമാദപേതി ദേവദത്തോ വിയ. ചതുത്ഥോ യോ അത്തനാ ച സീലാദിസമ്പന്നോ പരഞ്ച സീലാദീസു സമാദപേതി ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ വിയ.
തമാദീസു തമോതി അന്ധകാരഭൂതോ. തമപരായണോതി തമമേവ പരം അയനം ഗതി അസ്സാതി തമപരായണോ. ഏവം സബ്ബപദേസു അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. എത്ഥ ച പഠമോ നീചേ ചണ്ഡാലാദികുലേ ദുജ്ജീവിതേ ഹീനത്തഭാവേ നിബ്ബത്തിത്വാ തീണി ദുച്ചരിതാനി പരിപൂരേതി. ദുതിയോ തഥാവിധോ ഹുത്വാ തീണി സുചരിതാനി പരിപൂരേതി. തതിയോ ഉളാരേ ഖത്തിയകുലേ ബഹുഅന്നപാനേ സമ്പന്നത്തഭാവേ നിബ്ബത്തിത്വാ തീണി ദുച്ചരിതാനി പരിപൂരേതി. ചതുത്ഥോ താദിസോവ ഹുത്വാ തീണി സുചരിതാനി പരിപൂരേതി.
സമണമചലോതി സമണഅചലോ. മ-കാരോ പദസന്ധിമത്തം. സോ സോതാപന്നോ വേദിതബ്ബോ. സോതാപന്നോ ഹി ചതൂഹി വാതേഹി ഇന്ദഖീലോ വിയ പരപ്പവാദേഹി അകമ്പിയോ. അചലസദ്ധായ സമന്നാഗതോതി സമണമചലോ. വുത്തമ്പി ചേതം – ‘‘കതമോ ച പുഗ്ഗലോ സമണമചലോ? ഇധേകച്ചോ പുഗ്ഗലോ തിണ്ണം സംയോജനാനം പരിക്ഖയാ’’തി (പു॰ പ॰ ൧൯൦) വിത്ഥാരോ. രാഗദോസാനം പന തനുഭൂതത്താ സകദാഗാമീ സമണപദുമോ സമണപുണ്ഡരീകോ നാമ. തേനാഹ – ‘‘കതമോ ച പുഗ്ഗലോ സമണപുണ്ഡരീകോ? ഇധേകച്ചോ പുഗ്ഗലോ പഞ്ചന്നം ഓരമ്ഭാഗിയാനം…പേ॰… അയം വുച്ചതി പുഗ്ഗലോ സമണപുണ്ഡരീകോ’’തി (പു॰ പ॰ ൧൯൦). അരഹാ പന സബ്ബേസമ്പി ഗന്ഥകാരകിലേസാനം അഭാവാ സമണേസു സമണസുഖുമാലോ നാമ. തേനാഹ – ‘‘കതമോ ച പുഗ്ഗലോ സമണേസു സമണസുഖുമാലോ? ഇധേകച്ചോ ആസവാനം ഖയാ…പേ॰… ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. അയം വുച്ചതി പുഗ്ഗലോ സമണേസു സമണസുഖുമാലോ’’തി.
‘‘ഇമേ ഖോ
ചതുക്കവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
പഞ്ചകവണ്ണനാ
൩൧൫. ഇതി ചതുക്കവസേന സാമഗ്ഗിരസം ദസ്സെത്വാ ഇദാനി പഞ്ചകവസേന ദസ്സേതും പുന ദേസനം ആരഭി. തത്ഥ പഞ്ചസു ഖന്ധേസു രൂപക്ഖന്ധോ ലോകിയോ. സേസാ ലോകിയലോകുത്തരാ. ഉപാദാനക്ഖന്ധാ ലോകിയാവ. വിത്ഥാരതോ പന ഖന്ധകഥാ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്താ. കാമഗുണാ ഹെട്ഠാ വിത്ഥാരിതാവ.
സുകതദുക്കടാദീഹി ഗന്തബ്ബാതി ഗതിയോ. നിരയോതി നിരസ്സാദോ. സഹോകാസേന ഖന്ധാ കഥിതാ. തതോ പരേസു തീസു നിബ്ബത്താ ഖന്ധാവ വുത്താ. ചതുത്ഥേ ഓകാസോപി.
ആവാസേ മച്ഛരിയം ആവാസമച്ഛരിയം. തേന സമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു ആഗന്തുകം ദിസ്വാ ‘‘എത്ഥ ചേതിയസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ വാ പരിക്ഖാരോ ഠപിതോ’’തിആദീനി വത്വാ സങ്ഘികമ്പി ആവാസം നിവാരേതി. സോ കാലങ്കത്വാ പേതോ വാ അജഗരോ വാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തതി. കുലേ മച്ഛരിയം കുലമച്ഛരിയം. തേന സമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു തേഹി കാരണേഹി അത്തനോ ഉപട്ഠാകകുലേ അഞ്ഞേസം ലാഭമച്ഛരിയം. തേന സമന്നാഗതോ വണ്ണമച്ഛരിയം. വണ്ണോതി ചെത്ഥ സരീരവണ്ണോപി ഗുണവണ്ണോപി വേദിതബ്ബോ. പരിയത്തിധമ്മേ മച്ഛരിയം ധമ്മമച്ഛരിയം. തേന സമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു ‘‘ഇമം ധമ്മം പരിയാപുണിത്വാ ഏസോ മം അഭിഭവിസ്സതീ’’തി അഞ്ഞസ്സ ന ദേതി. യോ പന ധമ്മാനുഗ്ഗഹേന വാ പുഗ്ഗലാനുഗ്ഗഹേന വാ ന ദേതി, ന തം മച്ഛരിയം.
ചിത്തം നിവാരെന്തി പരിയോനന്ധന്തീതി നീവരണാനി. കാമച്ഛന്ദോ നീവരണപത്തോ അരഹത്തമഗ്ഗവജ്ഝോ. കാമരാഗാനുസയോ കാമരാഗസംയോജനപത്തോ അനാഗാമിമഗ്ഗവജ്ഝോ. ഥിനം ചിത്തഗേലഞ്ഞം
സംയോജനാനീതി ബന്ധനാനി. തേഹി പന ബദ്ധേസു പുഗ്ഗലേസു രൂപാരൂപഭവേ നിബ്ബത്താ സോതാപന്നസകദാഗാമിനോ അന്തോബദ്ധാ ബഹിസയിതാ നാമ. തേസഞ്ഹി കാമഭവേ ബന്ധനം. കാമഭവേ അനാഗാമിനോ ബഹിബദ്ധാ അന്തോസയിതാ നാമ. തേസഞ്ഹി രൂപാരൂപഭവേ ബന്ധനം. കാമഭവേ സോതാപന്നസകദാഗാമിനോ അന്തോബദ്ധാ അന്തോസയിതാ നാമ. രൂപാരൂപഭവേ അനാഗാമിനോ ബഹിബദ്ധാ ബഹിസയിതാ നാമ. ഖീണാസവോ സബ്ബത്ഥ അബന്ധനോ.
സിക്ഖിതബ്ബം പദം സിക്ഖാപദം, സിക്ഖാകൊട്ഠാസോതി അത്ഥോ. സിക്ഖായ വാ പദം സിക്ഖാപദം, അധിചിത്തഅധിപഞ്ഞാസിക്ഖായ അധിഗമുപായോതി അത്ഥോ. അയമെത്ഥ സങ്ഖേപോ. വിത്ഥാരതോ പന സിക്ഖാപദകഥാ വിഭങ്ഗപ്പകരണേ സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗേ ആഗതാ ഏവ.
അഭബ്ബട്ഠാനാദിപഞ്ചകവണ്ണനാ
൩൧൬. ‘‘അഭബ്ബോ, ആവുസോ, ഖീണാസവോ ഭിക്ഖു സഞ്ചിച്ച പാണ’’ന്തിആദി ദേസനാസീസമേവ, സോതാപന്നാദയോപി പന അഭബ്ബാ. പുഥുജ്ജനഖീണാസവാനം നിന്ദാപസംസത്ഥമ്പി ഏവം വുത്തം. പുഥുജ്ജനോ നാമ ഗാരയ്ഹോ, മാതുഘാതാദീനിപി കരോതി
ബ്യസനേസു വിയസ്സതീതി ബ്യസനം, ഹിതസുഖം ഖിപതി വിദ്ധംസേതീതി അത്ഥോ. ഞാതീനം ബ്യസനം ഞാതിബ്യസനം, ചോരരോഗഭയാദീഹി ഞാതിവിനാസോതി അത്ഥോ. ഭോഗാനം ബ്യസനം ഭോഗബ്യസനം, രാജചോരാദിവസേന ഭോഗവിനാസോതി അത്ഥോ. രോഗോ ഏവ ബ്യസനം രോഗബ്യസനം. രോഗോ ഹി ആരൊഗ്യം ബ്യസതി വിനാസേതീതി ബ്യസനം, സീലസ്സ ബ്യസനം സീലബ്യസനം. ദുസ്സീല്യസ്സേതം നാമം. സമ്മാദിട്ഠിം വിനാസയമാനാ ഉപ്പന്നാ ദിട്ഠി ഏവ ബ്യസനം ദിട്ഠിബ്യസനം. എത്ഥ ച ഞാതിബ്യസനാദീനി തീണി നേവ അകുസലാനി ന തിലക്ഖണാഹതാനി. സീലദിട്ഠിബ്യസനദ്വയം അകുസലം തിലക്ഖണാഹതം. തേനേവ ‘‘നാവുസോ, സത്താ ഞാതിബ്യസനഹേതു വാ’’തിആദിമാഹ.
ഞാതിസമ്പദാതി ഞാതീനം സമ്പദാ പാരിപൂരീ ബഹുഭാവോ. ഭോഗസമ്പദായപി ഏസേവ നയോ. ആരൊഗ്യസ്സ സമ്പദാ ആരൊഗ്യസമ്പദാ. പാരിപൂരീ ദീഘരത്തം അരോഗതാ. സീലദിട്ഠിസമ്പദാസുപി ഏസേവ നയോ
സീലവിപത്തിസീലസമ്പത്തികഥാ മഹാപരിനിബ്ബാനേ വിത്ഥാരിതാവ.
ചോദകേനാതി വത്ഥുസംസന്ദസ്സനാ, ആപത്തിസംസന്ദസ്സനാ, സംവാസപ്പടിക്ഖേപോ, സാമീചിപ്പടിക്ഖേപോതി ചതൂഹി ചോദനാവത്ഥൂഹി ചോദയമാനേന. കാലേന വക്ഖാമി നോ അകാലേനാതി എത്ഥ ചുദിതകസ്സ കാലോ കഥിതോ, ന ചോദകസ്സ. പരം ചോദെന്തേന ഹി പരിസമജ്ഝേ വാ ഉപോസഥപവാരണഗ്ഗേ വാ ആസനസാലാഭോജനസാലാദീസു വാ ന ചോദേതബ്ബം. ദിവാട്ഠാനേ നിസിന്നകാലേ ‘‘കരോതായസ്മാ ഓകാസം, അഹം ആയസ്മന്തം വത്തുകാമോ’’തി ഏവം ഓകാസം കാരെത്വാ ചോദേതബ്ബം. പുഗ്ഗലം പന ഉപപരിക്ഖിത്വാ യോ ലോലപുഗ്ഗലോ അഭൂതം വത്വാ ഭിക്ഖൂനം അയസം ആരോപേതി, സോ ഓകാസകമ്മം വിനാപി ചോദേതബ്ബോ. ഭൂതേനാതി തച്ഛേന സഭാവേന. സണ്ഹേനാതി മട്ഠേന മുദുകേന. അത്ഥസഞ്ഹിതേനാതി അത്ഥകാമതായ ഹിതകാമതായ ഉപേതേന.
പധാനിയങ്ഗപഞ്ചകവണ്ണനാ
൩൧൭. പധാനിയങ്ഗാനീതി പധാനിയങ്ഗാനി. സദ്ധോതി സദ്ധായ സമന്നാഗതോ. സദ്ധാ പനേസാ ആഗമനസദ്ധാ, അധിഗമനസദ്ധാ, ഓകപ്പനസദ്ധാ, പസാദസദ്ധാതി ചതുബ്ബിധാ. തത്ഥ സബ്ബഞ്ഞുബോധിസത്താനം സദ്ധാ അഭിനീഹാരതോ ആഗതത്താ ആഗമനസദ്ധാ നാമ. അരിയസാവകാനം അധിഗമനസദ്ധാ നാമ. ബുദ്ധോ ധമ്മോ സങ്ഘോതി വുത്തേ അചലഭാവേന ഓകപ്പനം ഓകപ്പനസദ്ധാ നാമ. പസാദുപ്പത്തി പസാദസദ്ധാ നാമ. ഇധ ഓകപ്പനസദ്ധാ അധിപ്പേതാ. ബോധിന്തി ചതുത്ഥമഗ്ഗഞാണം. തം സുപ്പടിവിദ്ധം തഥാഗതേനാതി സദ്ദഹതി. ദേസനാസീസമേവ ചേതം, ഇമിനാ പന അങ്ഗേന തീസുപി രതനേസു സദ്ധാ അധിപ്പേതാ. യസ്സ ഹി ബുദ്ധാദീസു പസാദോ ബലവാ, തസ്സ പധാനവീരിയം ഇജ്ഝതി. അപ്പാബാധോതി അരോഗോ. അപ്പാതങ്കോതി നിദ്ദുക്ഖോ. സമവേപാകിനിയാതി സമവിപാചനീയാ. ഗഹണിയാതി കമ്മജതേജോധാതുയാ. നാതിസീതായ നാച്ചുണ്ഹായാതി അതിസീതഗഹണികോ സീതഭീരൂ ഹോതി, അച്ചുണ്ഹഗഹണികോ ഉണ്ഹഭീരൂ ഹോതി, തേസം പധാനം ന ഇജ്ഝതി. മജ്ഝിമഗഹണികസ്സ ഇജ്ഝതി. തേനാഹ – ‘‘മജ്ഝിമായ പധാനക്ഖമായാ’’തി. യഥാഭൂതം അത്താനം ആവികത്താതി യഥാഭൂതം അത്തനോ അഗുണം പകാസേതാ. ഉദയത്ഥഗാമിനിയാതി ഉദയഞ്ച അത്ഥങ്ഗമഞ്ച ഗന്തും പരിച്ഛിന്ദിതും സമത്ഥായ, ഏതേന പഞ്ഞാസലക്ഖണപരിഗ്ഗാഹകം ഉദയബ്ബയഞാണം വുത്തം അരിയായാതി പരിസുദ്ധായ. നിബ്ബേധികായാതി അനിബ്ബിദ്ധപുബ്ബേ ലോഭക്ഖന്ധാദയോ നിബ്ബിജ്ഝിതും സമത്ഥായ. സമ്മാ ദുക്ഖക്ഖയഗാമിനിയാതി തദങ്ഗവസേന കിലേസാനം പഹീനത്താ യം യം ദുക്ഖം ഖീയതി, തസ്സ തസ്സ ദുക്ഖസ്സ ഖയഗാമിനിയാ. ഇതി സബ്ബേഹി ഇമേഹി പദേഹി വിപസ്സനാപഞ്ഞാവ കഥിതാ. ദുപ്പഞ്ഞസ്സ ഹി പധാനം ന ഇജ്ഝതി.
സുദ്ധാവാസാദിപഞ്ചകവണ്ണനാ
൩൧൮. സുദ്ധാവാസാതി സുദ്ധാ ഇധ ആവസിംസു ആവസന്തി ആവസിസ്സന്തി വാതി സുദ്ധാവാസാ. സുദ്ധാതി കിലേസമലരഹിതാ അനാഗാമിഖീണാസവാ. അവിഹാതിആദീസു യം വത്തബ്ബം, തം മഹാപദാനേ വുത്തമേവ.
അനാഗാമീസു അന്തരാപരിനിബ്ബായീ നാമ. മജ്ഝം ഉപഹച്ച അതിക്കമിത്വാ പത്തോ ഉപഹച്ചപരിനിബ്ബായീ അസങ്ഖാരപരിനിബ്ബായീ നാമ. സസങ്ഖാരേന സപ്പയോഗേന കിലമന്തോ ദുക്ഖേന പത്തോ സസങ്ഖാരപരിനിബ്ബായീ നാമ. ഇമേ ചത്താരോ പഞ്ചസുപി സുദ്ധാവാസേസു ലബ്ഭന്തി. ഉദ്ധംസോതോഅകനിട്ഠഗാമീതി എത്ഥ പന ചതുക്കം വേദിതബ്ബം. യോ ഹി അവിഹാതോ പട്ഠായ ചത്താരോ ദേവലോകേ സോധെത്വാ അകനിട്ഠം ഗന്ത്വാ പരിനിബ്ബായതി, അയം ഉദ്ധംസോതോ അകനിട്ഠഗാമീ നാമ. യോ അവിഹാതോ ദുതിയം വാ തതിയം വാ ചതുത്ഥം വാ ദേവലോകം ഗന്ത്വാ പരിനിബ്ബായതി, അയം ഉദ്ധംസോതോ ന അകനിട്ഠഗാമീ നാമ. യോ കാമഭവതോ അകനിട്ഠേസു നിബ്ബത്തിത്വാ പരിനിബ്ബായതി, അയം ന ഉദ്ധംസോതോ അകനിട്ഠഗാമീ നാമ. യോ ഹെട്ഠാ ചതൂസു ദേവലോകേസു തത്ഥ തത്ഥേവ നിബ്ബത്തിത്വാ പരിനിബ്ബായതി, അയം ന ഉദ്ധംസോതോ ന അകനിട്ഠഗാമീ നാമാതി.
ചേതോഖിലപഞ്ചകവണ്ണനാ
൩൧൯. ചേതോഖിലാതി ചിത്തസ്സ ഥദ്ധഭാവാ. സത്ഥരി കങ്ഖതീതി സത്ഥു സരീരേ വാ ഗുണേ വാ കങ്ഖതി. സരീരേ കങ്ഖമാനോ ‘‘ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസവരലക്ഖണപടിമണ്ഡിതം നാമ സരീരം അത്ഥി നു ഖോ നത്ഥീ’’തി കങ്ഖതി. ഗുണേ കങ്ഖമാനോ ‘‘അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നജാനനസമത്ഥം സബ്ബഞ്ഞുതഞാണം അത്ഥി നു ഖോ നത്ഥീ’’തി കങ്ഖതി. ആതപ്പായാതി വീരിയകരണത്ഥായ. അനുയോഗായാതി പുനപ്പുനം യോഗായ. സാതച്ചായാതി സതതകിരിയായ. പധാനായാതി പദഹനത്ഥായ. അയം പഠമോ ചേതോഖിലോതി അയം സത്ഥരി ധമ്മേതി പരിയത്തിധമ്മേ ച പടിവേധധമ്മേ ച. പരിയത്തിധമ്മേ കങ്ഖമാനോ ‘‘തേപിടകം ബുദ്ധവചനം ചതുരാസീതിധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനീതി വദന്തി, അത്ഥി നു ഖോ ഏതം നത്ഥീ’’തി കങ്ഖതി. പടിവേധധമ്മേ കങ്ഖമാനോ ‘‘വിപസ്സനാനിസ്സന്ദോ മഗ്ഗോ നാമ, മഗ്ഗനിസ്സന്ദോ ഫലം നാമ, സബ്ബസങ്ഖാരപടിനിസ്സഗ്ഗോ നിബ്ബാനം നാമാതി വദന്തി, തം അത്ഥി നു ഖോ നത്ഥീ’’തി കങ്ഖതി. സങ്ഘേ കങ്ഖതീതി ‘‘ഉജുപ്പടിപന്നോതിആദീനം പദാനം വസേന ഏവരൂപം പടിപദം പടിപന്നോ ചത്താരോ മഗ്ഗട്ഠാ ചത്താരോ സിക്ഖായ കങ്ഖമാനോ ‘‘അധിസീലസിക്ഖാ നാമ, അധിചിത്തഅധിപഞ്ഞാസിക്ഖാ നാമാതി വദന്തി അയം പഞ്ചമോതി അയം സബ്രഹ്മചാരീസു കോപസങ്ഖാതോ പഞ്ചമോ ചിത്തസ്സ ഥദ്ധഭാവോ കചവരഭാവോ ഖാണുകഭാവോ.
ചേതസോവിനിബന്ധാദിപഞ്ചകവണ്ണനാ
൩൨൦. ചേതസോവിനിബന്ധാതി ചിത്തം ബന്ധിത്വാ മുട്ഠിയം കത്വാ വിയ ഗണ്ഹന്തീതി ചേതസോവിനിബന്ധാ. കാമേതി വത്ഥുകാമേപി കിലേസകാമേപി. കായേതി അത്തനോ കായേ. രൂപേതി ബഹിദ്ധാരൂപേ. യാവദത്ഥന്തി യത്തകം ഇച്ഛതി, തത്തകം. ഉദരാവദേഹകന്തി ഉദരപൂരം. തഞ്ഹി ഉദരം അവദേഹനതോ ‘‘ഉദരാവദേഹക’’ന്തി വുച്ചതി. സെയ്യസുഖന്തി മഞ്ചപീഠസുഖം. പസ്സസുഖന്തി യഥാ സമ്പരിവത്തകം സയന്തസ്സ ദക്ഖിണപസ്സവാമപസ്സാനം സുഖം ഹോതി, ഏവം ഉപ്പന്നം സുഖം. മിദ്ധസുഖന്തി നിദ്ദാസുഖം. അനുയുത്തോതി യുത്തപ്പയുത്തോ വിഹരതി. പണിധായാതി പത്ഥയിത്വാ. ബ്രഹ്മചരിയേനാതി മേഥുനവിരതിബ്രഹ്മചരിയേന. ദേവോ വാ ഭവിസ്സാമീതി മഹേസക്ഖദേവോ വാ ഭവിസ്സാമി. ദേവഞ്ഞതരോ വാതി അപ്പേസക്ഖദേവേസു വാ അഞ്ഞതരോ.
ഇന്ദ്രിയേസു പഠമപഞ്ചകേ ലോകിയാനേവ കഥിതാനി. ദുതിയപഞ്ചകേ പഠമദുതിയചതുത്ഥാനി ലോകിയാനി, തതിയപഞ്ചമാനി ലോകിയലോകുത്തരാനി. തതിയപഞ്ചകേ സമഥവിപസ്സനാമഗ്ഗവസേന ലോകിയലോകുത്തരാനി.
നിസ്സരണിയപഞ്ചകവണ്ണനാ
൩൨൧. നിസ്സരണിയാതി നിസ്സടാ വിസഞ്ഞുത്താ. ധാതുയോതി അത്തസുഞ്ഞസഭാവാ. കാമേ മനസികരോതോതി കാമേ മനസികരൊന്തസ്സ, അസുഭജ്ഝാനതോ വുട്ഠായ അഗദം ഗഹെത്വാ വിസം വീമംസന്തോ ന പക്ഖന്ദതീതി ന പവിസതി. ന പസീദതീതി പസാദം നാപജ്ജതി. ന സന്തിട്ഠതീതി ന പതിട്ഠതി. ന വിമുച്ചതീതി നാധിമുച്ചതി. യഥാ പന കുക്കുടപത്തം വാ ന്ഹാരുദദ്ദുലം വാ അഗ്ഗിമ്ഹി പക്ഖിത്തം പതിലീയതി പതികുടതി പതിവത്തതി ന സമ്പസാരിയതി; ഏവം പതിലീയതി ന പസാരിയതി. നെക്ഖമ്മം ഖോ പനാതി ഇധ നെക്ഖമ്മം നാമ ദസസു അസുഭേസു പഠമജ്ഝാനം, തദസ്സ മനസികരോതോ ചിത്തം പക്ഖന്ദതി. തസ്സ തം ചിത്തന്തി തസ്സ തം സുഗതന്തി ഗോചരേ ഗതത്താ സുട്ഠു ഗതം. സുഭാവിതന്തി അഹാനഭാഗിയത്താ സുട്ഠു ഭാവിതം. സുവുട്ഠിതന്തി കാമതോ സുട്ഠു വുട്ഠിതം. സുവിമുത്തന്തി കാമേഹി സുട്ഠു വിമുത്തം. കാമപച്ചയാ ആസവാ നാമ കാമഹേതുകാ ചത്താരോ ആസവാ. വിഘാതാതി ദുക്ഖാ. പരിളാഹാതി കാമരാഗപരിളാഹാ. ന സോ തം വേദനം വേദേതീതി സോ തം കാമവേദനം വിഘാതപരിളാഹവേദനഞ്ച ന വേദയതി. ഇദമക്ഖാതം കാമാനം നിസ്സരണന്തി ഇദം അസുഭജ്ഝാനം കാമേഹി നിസ്സടത്താ കാമാനം നിസ്സരണന്തി അക്ഖാതം. യോ പന തം ഝാനം പാദകം കത്വാ സങ്ഖാരേ സമ്മസന്തോ തതിയം മഗ്ഗം പത്വാ അനാഗാമിഫലേന നിബ്ബാനം ദിസ്വാ പുന കാമാ നാമ നത്ഥീതി ജാനാതി, തസ്സ ചിത്തം അച്ചന്തനിസ്സരണമേവ. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ.
അയം പന വിസേസോ, ദുതിയവാരേ മെത്താഝാനാനി ബ്യാപാദസ്സ നിസ്സരണം നാമ. തതിയവാരേ കരുണാഝാനാനി വിഹിംസായ നിസ്സരണം നാമ. ചതുത്ഥവാരേ അരൂപജ്ഝാനാനി രൂപാനം നിസ്സരണം നാമ. അച്ചന്തനിസ്സരണേ ചെത്ഥ അരഹത്തഫലം യോജേതബ്ബം.
പഞ്ചമവാരേ സക്കായം മനസികരോതോതി സുദ്ധസങ്ഖാരേ പരിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ അരഹത്തം പത്തസ്സ സുക്ഖവിപസ്സകസ്സ ഫലസമാപത്തിതോ വുട്ഠായ വീമംസനത്ഥം പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാഭിമുഖം ചിത്തം പേസെന്തസ്സ. ഇദമക്ഖാതം സക്കായനിസ്സരണന്തി ഇദം അരഹത്തമഗ്ഗേന ച ഫലേന ച നിബ്ബാനം ദിസ്വാ ഠിതസ്സ ഭിക്ഖുനോ പുന സക്കായോ നത്ഥീതി ഉപ്പന്നം അരഹത്തഫലസമാപത്തിചിത്തം സക്കായസ്സ നിസ്സരണന്തി അക്ഖാതം.
വിമുത്തായതനപഞ്ചകവണ്ണനാ
൩൨൨. വിമുത്തായതനാനീതി വിമുച്ചനകാരണാനി. അത്ഥപടിസംവേദിനോതി പാളിഅത്ഥം ജാനന്തസ്സ. ധമ്മപടിസംവേദിനോതി പാമൊജ്ജന്തി തരുണപീതി. പീതീതി തുട്ഠാകാരഭൂതാ ബലവപീതി. കായോതി നാമകായോ പടിപസ്സമ്ഭതി. സുഖം വേദയതീതി സുഖം പടിലഭതി. ചിത്തം സമാധിയതീതി അരഹത്തഫലസമാധിനാ സമാധിയതി. അയഞ്ഹി തം ധമ്മം സുണന്തോ ആഗതാഗതട്ഠാനേ സമാധിനിമിത്തന്തി അട്ഠതിംസായ ആരമ്മണേസു അഞ്ഞതരോ സമാധിയേവ സമാധിനിമിത്തം. സുഗ്ഗഹിതം ഹോതീതിആദീസു ആചരിയസന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഉഗ്ഗണ്ഹന്തേന സുട്ഠു ഗഹിതം ഹോതി. സുട്ഠു മനസികതന്തി സുട്ഠു ഉപധാരിതം. സുപ്പടിവിദ്ധം പഞ്ഞായാതി പഞ്ഞായ സുട്ഠു പച്ചക്ഖം കതം. തസ്മിം ധമ്മേതി തസ്മിം കമ്മട്ഠാനപാളിധമ്മേ.
വിമുത്തിപരിപാചനീയാതി വിമുത്തി വുച്ചതി അരഹത്തം, തം പരിപാചെന്തീതി വിമുത്തിപരിപാചനീയാ. അനിച്ചസഞ്ഞാതി അനിച്ചാനുപസ്സനാഞാണേ ഉപ്പന്നസഞ്ഞാ. അനിച്ചേ ദുക്ഖസഞ്ഞാതി ദുക്ഖാനുപസ്സനാഞാണേ ഉപ്പന്നസഞ്ഞാ. ദുക്ഖേ അനത്തസഞ്ഞാതി അനത്താനുപസ്സനാഞാണേ ഉപ്പന്നസഞ്ഞാ. പഹാനസഞ്ഞാതി പഹാനാനുപസ്സനാഞാണേ ഉപ്പന്നസഞ്ഞാ. വിരാഗസഞ്ഞാതി വിരാഗാനുപസ്സനാഞാണേ ഉപ്പന്നസഞ്ഞാ.
‘‘ഇമേ ഖോ ആവുസോ’’തിആദി വുത്തനയേനേവ യോജേതബ്ബം. ഇതി ഛബ്ബീസതിയാ പഞ്ചകാനം വസേന തിംസസതപഞ്ഹേ കഥെന്തോ ഥേരോ സാമഗ്ഗിരസം ദസ്സേസീതി.
പഞ്ചകവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ഛക്കവണ്ണനാ
൩൨൩. ഇതി പഞ്ചകവസേന സാമഗ്ഗിരസം ദസ്സെത്വാ ഇദാനി ഛക്കവസേന ദസ്സേതും പുന ദേസനം ആരഭി. തത്ഥ അജ്ഝത്തികാനീതി അജ്ഝത്തജ്ഝത്തികാനി. ബാഹിരാനീതി വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ കഥിതാവ. വിഞ്ഞാണകായാതി വിഞ്ഞാണസമൂഹാ. ചക്ഖുവിഞ്ഞാണന്തി ചക്ഖുപസാദനിസ്സിതം കുസലാകുസലവിപാകവിഞ്ഞാണം. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോതി ചക്ഖുനിസ്സിതോ സമ്ഫസ്സോ. സോതസമ്ഫസ്സാദീസുപി ഏസേവ നയോ. മനോസമ്ഫസ്സോതി ഇമേ ദസ സമ്ഫസ്സേ ഠപെത്വാ സേസോ സബ്ബോ മനോസമ്ഫസ്സോ നാമ. വേദനാഛക്കമ്പി ഏതേനേവ നയേന വേദിതബ്ബം. രൂപസഞ്ഞാതി രൂപം
അഗാരവോതി അപ്പതിസ്സോതി അപ്പതിസ്സയോ അനീചവുത്തി. എത്ഥ പന യോ ഭിക്ഖു സത്ഥരി ധരമാനേ തീസു കാലേസു ഉപട്ഠാനം ന യാതി. സത്ഥരി അനുപാഹനേ ചങ്കമന്തേ സഉപാഹനോ ചങ്കമതി, നീചേ ചങ്കമന്തേ ഉച്ചേ ചങ്കമതി, ഹെട്ഠാ വസന്തേ ഉപരി വസതി, സത്ഥുദസ്സനട്ഠാനേ ഉഭോ അംസേ പാരുപതി, ഛത്തം ധാരേതി, ഉപാഹനം ധാരേതി, നഹായതി, ഉച്ചാരം വാ പസ്സാവം വാ കരോതി. പരിനിബ്ബുതേ പന ചേതിയം വന്ദിതും ന ഗച്ഛതി, ചേതിയസ്സ പഞ്ഞായനട്ഠാനേ സത്ഥുദസ്സനട്ഠാനേ വുത്തം സബ്ബം കരോതി, അയം സത്ഥരി അഗാരവോ നാമ. യോ പന ധമ്മസ്സവനേ സംഘുട്ഠേ സക്കച്ചം ന ഗച്ഛതി, സക്കച്ചം ധമ്മം ന സുണാതി, സമുല്ലപന്തോ നിസീദതി, സക്കച്ചം ന ഗണ്ഹാതി, ന വാചേതി, അയം ധമ്മേ അഗാരവോ നാമ. യോ പന ഥേരേന ഭിക്ഖുനാ അനജ്ഝിട്ഠോ ധമ്മം ദേസേതി, നിസീദതി, പഞ്ഹം കഥേതി, വുഡ്ഢേ ഭിക്ഖൂ ഘട്ടെന്തോ ഗച്ഛതി, തിട്ഠതി, നിസീദതി, ദുസ്സപല്ലത്ഥികം വാ ഹത്ഥപല്ലത്ഥികം വാ കരോതി, സങ്ഘമജ്ഝേ ഉഭോ അംസേ പാരുപതി, ഛത്തുപാഹനം ധാരേതി, അയം സങ്ഘേ അഗാരവോ നാമ. ഏകഭിക്ഖുസ്മിമ്പി ഹി അഗാരവേ കതേ സങ്ഘേ അഗാരവോ കതോവ ഹോതി. തിസ്സോ സിക്ഖാ പന അപൂരയമാനോവ സിക്ഖായ അഗാരവോ നാമ. അപ്പമാദലക്ഖണം അനനുബ്രൂഹയമാനോ അപ്പമാദേ അഗാരവോ നാമ. ദുവിധമ്പി പടിസന്ഥാരം അകരൊന്തോ പടിസന്ഥാരേ അഗാരവോ നാമ. ഛ ഗാരവാ വുത്തപ്പടിപക്ഖവസേന വേദിതബ്ബാ.
സോമനസ്സൂപവിചാരാതി സോമനസ്സട്ഠാനിയന്തി സോമനസ്സകാരണഭൂതം. ഉപവിചരതീതി വിതക്കേന വിതക്കെത്വാ വിചാരേന പരിച്ഛിന്ദതി. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. ദോമനസ്സൂപവിചാരാപി ഏവമേവ വേദിതബ്ബാ. തഥാ ഉപെക്ഖൂപവിചാരാ. സാരണീയധമ്മാ ഹെട്ഠാ വിത്ഥാരിതാ. ദിട്ഠിസാമഞ്ഞഗതോതി ഇമിനാ പന പദേന കോസമ്ബകസുത്തേ പഠമമഗ്ഗോ കഥിതോ. ഇധ ചത്താരോപി മഗ്ഗാ.
വിവാദമൂലഛക്കവണ്ണനാ
൩൨൫. വിവാദമൂലാനീതി വിവാദസ്സ മൂലാനി. കോധനോതി കുജ്ഝനലക്ഖണേന കോധേന സമന്നാഗതോ. ഉപനാഹീതി വേരഅപ്പടിനിസ്സഗ്ഗലക്ഖണേന ഉപനാഹേന സമന്നാഗതോ. അഹിതായ ദുക്ഖായ ദേവമനുസ്സാനന്തി ദ്വിന്നം ഭിക്ഖൂനം വിവാദോ കഥം ദേവമനുസ്സാനം അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തതി. കോസമ്ബകക്ഖന്ധകേ വിയ ദ്വീസു ഭിക്ഖൂസു വിവാദം ആപന്നേസു തസ്മിം വിഹാരേ
അജ്ഝത്തം വാതി തുമ്ഹാകം അബ്ഭന്തരപരിസായ. ബഹിദ്ധാ വാതി പരേസം പരിസായ.
മക്ഖീതി പരേസം ഗുണമക്ഖനലക്ഖണേന മക്ഖേന സമന്നാഗതോ. പളാസീതി യുഗഗ്ഗാഹലക്ഖണേന പളാസേന സമന്നാഗതോ. ഇസ്സുകീതി പരസക്കാരാദീനി ഇസ്സായനലക്ഖണായ ഇസ്സായ സമന്നാഗതോ. മച്ഛരീതി ആവാസമച്ഛരിയാദീഹി സമന്നാഗതോ. സഠോതി കേരാടികോ. മായാവീതി പാപിച്ഛോതി അസന്തസമ്ഭാവനിച്ഛകോ ദുസ്സീലോ. മിച്ഛാദിട്ഠീതി നത്ഥികവാദീ അഹേതുകവാദീ അകിരിയവാദീ. സന്ദിട്ഠിപരാമാസീതി സയം ദിട്ഠിമേവ പരാമസതി. ആധാനഗ്ഗാഹീതി ദള്ഹഗ്ഗാഹീ. ദുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗീതി ന സക്കാ ഹോതി ഗഹിതം വിസ്സജ്ജാപേതും.
പഥവീധാതൂതി പതിട്ഠാധാതു. ആപോധാതൂതി ആബന്ധനധാതു. തേജോധാതൂതി പരിപാചനധാതു. വായോധാതൂതി വിത്ഥമ്ഭനധാതു. ആകാസധാതൂതി അസമ്ഫുട്ഠധാതു. വിഞ്ഞാണധാതൂതി വിജാനനധാതു.
നിസ്സരണിയഛക്കവണ്ണനാ
൩൨൬. നിസ്സരണിയാ ധാതുയോതി നിസ്സടധാതുയോവ. പരിയാദായ തിട്ഠതീതി പരിയാദിയിത്വാ ഹാപെത്വാ തിട്ഠതി. ‘മാ ഹേവന്തിസ്സ വചനീയോ’തി യസ്മാ അഭൂതം ബ്യാകരണം ബ്യാകരോതി, തസ്മാ മാ ഏവം ഭണീതി യദിദം മെത്താചേതോവിമുത്തീതി യാ അയം മെത്താചേതോവിമുത്തി, ഇദം നിസ്സരണം ബ്യാപാദസ്സ, ബ്യാപാദതോ നിസ്സടാതി അത്ഥോ. യോ പന മെത്തായ തികചതുക്കജ്ഝാനതോ വുട്ഠിതോ സങ്ഖാരേ സമ്മസിത്വാ തതിയമഗ്ഗം പത്വാ ‘‘പുന ബ്യാപാദോ നത്ഥീ’’തി തതിയഫലേന നിബ്ബാനം പസ്സതി, തസ്സ ചിത്തം അച്ചന്തം നിസ്സരണം ബ്യാപാദസ്സ. ഏതേനുപായേന സബ്ബത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
അനിമിത്താ ചേതോവിമുത്തീതി അരഹത്തഫലസമാപത്തി. സാ ഹി രാഗനിമിത്താദീനഞ്ചേവ രൂപനിമിത്താദീനഞ്ച നിച്ചനിമിത്താദീനഞ്ച അഭാവാ ‘‘അനിമിത്താ’’തി വുത്താ. നിമിത്താനുസാരീതി വുത്തപ്പഭേദം നിമിത്തം അനുസരതീതി നിമിത്താനുസാരീ.
അസ്മീതി അസ്മിമാനോ. അയമഹമസ്മീതി പഞ്ചസു ഖന്ധേസു അയം നാമ അഹം അസ്മീതി എത്താവതാ അരഹത്തം ബ്യാകതം ഹോതി. വിചികിച്ഛാകഥംകഥാസല്ലന്തി വിചികിച്ഛാഭൂതം കഥംകഥാസല്ലം. ‘മാ ഹേവന്തിസ്സ വചനീയോ’തി സചേ തേ പഠമമഗ്ഗവജ്ഝാ വിചികിച്ഛാ ഉപ്പജ്ജതി, അരഹത്തബ്യാകരണം മിച്ഛാ ഹോതി, തസ്മാ മാ അഭൂതം ഭണീതി വാരേതബ്ബോ. അസ്മിമാനസമുഗ്ഘാതോതി അരഹത്തമഗ്ഗോ. അരഹത്തമഗ്ഗഫലവസേന ഹി നിബ്ബാനേ ദിട്ഠേ പുന അസ്മിമാനോ നത്ഥീതി അരഹത്തമഗ്ഗോ അസ്മിമാനസമുഗ്ഘാതോതി വുത്തോ.
അനുത്തരിയാദിഛക്കവണ്ണനാ
൩൨൭. അനുത്തരിയാനീതി ദസ്സനാനുത്തരിയം. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ. തത്ഥ ഹത്ഥിരതനാദീനം ദസ്സനം ന ദസ്സനാനുത്തരിയം, നിവിട്ഠസദ്ധസ്സ പന നിവിട്ഠപേമവസേന ദസബലസ്സ വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ വാ കസിണാസുഭനിമിത്താദീനം വാ അഞ്ഞതരസ്സ ദസ്സനം ദസ്സനാനുത്തരിയം നാമ. ഖത്തിയാദീനം ഗുണകഥാസവനം ന സവനാനുത്തരിയം, നിവിട്ഠസദ്ധസ്സ പന നിവിട്ഠപേമവസേന തിണ്ണം വാ രതനാനം ഗുണകഥാസവനം തേപിടകബുദ്ധവചനസവനം വാ സവനാനുത്തരിയം നാമ. മണിരതനാദിലാഭോ ന ലാഭാനുത്തരിയം, സത്തവിധഅരിയധനലാഭോ പന ലാഭാനുത്തരിയം നാമ. ഹത്ഥിസിപ്പാദിസിക്ഖനം ന സിക്ഖാനുത്തരിയം, സിക്ഖത്തയപൂരണം പന സിക്ഖാനുത്തരിയം നാമ. ഖത്തിയാദീനം പാരിചരിയാ ന പാരിചരിയാനുത്തരിയം, തിണ്ണം പന രതനാനം പാരിചരിയാ പാരിചരിയാനുത്തരിയം നാമ. ഖത്തിയാദീനം ഗുണാനുസ്സരണം നാനുസ്സതാനുത്തരിയം, തിണ്ണം പന രതനാനം ഗുണാനുസ്സരണം അനുസ്സതാനുത്തരിയം നാമ.
അനുസ്സതിയോവ അനുസ്സതിട്ഠാനാനി നാമ. ബുദ്ധാനുസ്സതീതി ബുദ്ധസ്സ ഗുണാനുസ്സരണം. ഏവം അനുസ്സരതോ ഹി പീതി ഉപ്പജ്ജതി. സോ തം പീതിം ഖയതോ വയതോ പട്ഠപെത്വാ അരഹത്തം പാപുണാതി. ഉപചാരകമ്മട്ഠാനം നാമേതം ഗിഹീനമ്പി ലബ്ഭതി, ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. വിത്ഥാരകഥാ പനെത്ഥ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ.
സതതവിഹാരഛക്കവണ്ണനാ
൩൨൮. സതതവിഹാരാതി ചക്ഖുനാ രൂപം ദിസ്വാതി ചക്ഖുദ്വാരാരമ്മണേ ആപാഥഗതേ തം രൂപം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേന ദിസ്വാ ജവനക്ഖണേ ഇട്ഠേ അരജ്ജന്തോ നേവ സുമനോ ഹോതി, അനിട്ഠേ അദുസ്സന്തോ ന ദുമ്മനോ. അസമപെക്ഖനേ മോഹം അനുപ്പാദെന്തോ ഉപെക്ഖകോ വിഹരതി മജ്ഝത്തോ, സതിയാ യുത്തത്താ സതോ, സമ്പജഞ്ഞേന യുത്തത്താ സമ്പജാനോ. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ. ഇതി ഛസുപി ദ്വാരേസു ഉപെക്ഖകോ വിഹരതീതി ഇമിനാ ഛളങ്ഗുപെക്ഖാ കഥിതാ. സമ്പജാനോതി വചനതോ പന ചത്താരി ഞാണസമ്പയുത്തചിത്താനി ലബ്ഭന്തി. സതതവിഹാരാതി വചനതോ അട്ഠപി മഹാചിത്താനി ലബ്ഭന്തി അരജ്ജന്തോ അദുസ്സന്തോതി വചനതോ ദസപി ചിത്താനി ലബ്ഭന്തി. സോമനസ്സം കഥം ലബ്ഭതീതി ചേ ആസേവനതോ ലബ്ഭതി.
അഭിജാതിഛക്കവണ്ണനാ
൩൨൯. അഭിജാതിയോതി കണ്ഹാഭിജാതികോ സമാനോതി കണ്ഹേ നീചകുലേ ജാതോ ഹുത്വാ. കണ്ഹം ധമ്മം അഭിജായതീതി കാളകം ദസദുസ്സീല്യധമ്മം പസവതി കരോതി. സോ തം അഭിജായിത്വാ നിരയേ നിബ്ബത്തതി. സുക്കം ധമ്മന്തി അഹം പുബ്ബേപി പുഞ്ഞാനം അകതത്താ നീചകുലേ നിബ്ബത്തോ. ഇദാനി പുഞ്ഞം കരോമീതി പുഞ്ഞസങ്ഖാതം പണ്ഡരം ധമ്മം അഭിജായതി. സോ തേന സഗ്ഗേ നിബ്ബത്തതി. അകണ്ഹം അസുക്കം നിബ്ബാനന്തി നിബ്ബാനഞ്ഹി സചേ കണ്ഹം ഭവെയ്യ, കണ്ഹവിപാകം ദദെയ്യ. സചേ സുക്കം, സുക്കവിപാകം ദദെയ്യ. ദ്വിന്നമ്പി അപ്പദാനതോ പന ‘‘അകണ്ഹം അസുക്ക’’ന്തി വുത്തം. നിബ്ബാനഞ്ച നാമ ഇമസ്മിം അത്ഥേ അരഹത്തം അധിപ്പേതം. തഞ്ഹി കിലേസനിബ്ബാനന്തേ ജാതത്താ നിബ്ബാനം നാമ. തം ഏസ അഭിജായതി പസവതി കരോതി. സുക്കാഭിജാതികോ സമാനോതി സുക്കേ ഉച്ചകുലേ ജാതോ ഹുത്വാ. സേസം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.
നിബ്ബേധഭാഗിയഛക്കവണ്ണനാ
നിബ്ബേധഭാഗിയാതി നിബ്ബേധഭാഗിയാ. അനിച്ചസഞ്ഞാദയോ പഞ്ചകേ വുത്താ. നിരോധാനുപസ്സനാഞാണേ സഞ്ഞാ നിരോധസഞ്ഞാ നാമ.
‘‘ഇമേ
ഛക്കവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
സത്തകവണ്ണനാ
൩൩൦. ഇതി ഛക്കവസേന സാമഗ്ഗിരസം ദസ്സെത്വാ ഇദാനി സത്തകവസേന ദസ്സേതും പുന ദേസനം ആരഭി.
തത്ഥ സമ്പത്തിപടിലാഭട്ഠേന സദ്ധാവ ധനം സദ്ധാധനം. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. പഞ്ഞാധനം പനെത്ഥ സബ്ബസെട്ഠം. പഞ്ഞായ ഹി ഠത്വാ തീണി സുചരിതാനി പഞ്ചസീലാനി ദസസീലാനി പൂരെത്വാ സഗ്ഗൂപഗാ ഹൊന്തി, സാവകപാരമീഞാണം, പച്ചേകബോധിഞാണം, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണഞ്ച പടിവിജ്ഝന്തി. ഇമാസം സമ്പത്തീനം പടിലാഭകാരണതോ പഞ്ഞാ ‘‘ധന’’ന്തി വുത്താ. സത്തപി ചേതാനി ലോകിയലോകുത്തരമിസ്സകാനേവ കഥിതാനി. ബൊജ്ഝങ്ഗകഥാ കഥിതാവ.
സമാധിപരിക്ഖാരാതി
അസതം ധമ്മാ അസന്താ വാ ധമ്മാ ലാമകാ ധമ്മാതി അസദ്ധമ്മാ. വിപരിയായേന സദ്ധമ്മാ വേദിതബ്ബാ. സേസമെത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ. സദ്ധമ്മേസു പന സദ്ധാദയോ സബ്ബേപി വിപസ്സകസ്സേവ കഥിതാ. തേസുപി പഞ്ഞാ ലോകിയലോകുത്തരാ. അയം വിസേസോ.
സപ്പുരിസാനം ധമ്മാതി സപ്പുരിസധമ്മാ. തത്ഥ സുത്തഗെയ്യാദികം ധമ്മം ജാനാതീതി ധമ്മഞ്ഞൂ. തസ്സ തസ്സേവ ഭാസിതസ്സ അത്ഥം ജാനാതീതി അത്ഥഞ്ഞൂ. ‘‘എത്തകൊമ്ഹി സീലേന സമാധിനാ പഞ്ഞായാ’’തി ഏവം അത്താനം ജാനാതീതി അത്തഞ്ഞൂ. പടിഗ്ഗഹണപരിഭോഗേസു മത്തം ജാനാതീതി മത്തഞ്ഞൂ. അയം കാലഞ്ഞൂ. എത്ഥ ച പഞ്ച വസ്സാനി ഉദ്ദേസസ്സ കാലോ. ദസ പരിസഞ്ഞൂ. സേവിതബ്ബാസേവിതബ്ബം പുഗ്ഗലം ജാനാതീതി പുഗ്ഗലഞ്ഞൂ.
൩൩൧. നിദ്ദസവത്ഥൂനീതി നിദ്ദസാദിവത്ഥൂനി. നിദ്ദസോ ഭിക്ഖു, നിബ്ബീസോ, നിത്തിംസോ, നിച്ചത്താലീസോ, നിപ്പഞ്ഞാസോ ഭിക്ഖൂതി ഏവം വചനകാരണാനി. അയം കിര പഞ്ഹോ തിത്ഥിയസമയേ ഉപ്പന്നോ. തിത്ഥിയാ ഹി ദസവസ്സകാലേ മതം നിഗണ്ഠം നിദ്ദസോതി വദന്തി. സോ കിര പുന ദസവസ്സോ ന ഹോതി. ന കേവലഞ്ച ദസവസ്സോവ. നവവസ്സോപി…പേ॰… ഏകവസ്സോപി ന ഹോതി. ഏതേനേവ നയേന വീസതിവസ്സാദികാലേപി മതം നിബ്ബീസോ, നിത്തിംസോ, നിച്ചത്താലീസോ, നിപ്പഞ്ഞാസോതി വദന്തി. ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഗാമേ വിചരന്തോ തം കഥം സുത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഭഗവതോ ആരോചേസി. ഭഗവാ ആഹ –
‘‘ന ഇദം, ആനന്ദ, തിത്ഥിയാനം അധിവചനം മമ സാസനേ ഖീണാസവസ്സേതം അധിവചനം. ഖീണാസവോ ഹി ദസവസ്സകാലേ പരിനിബ്ബുതോ പുന ദസവസ്സോ ന ഹോതി. ന കേവലഞ്ച ദസവസ്സോവ, നവവസ്സോപി…പേ॰… ഏകവസ്സോപി. ന കേവലഞ്ച ഏകവസ്സോവ, ദസമാസികോപി…പേ॰… ഏകമാസികോപി. ഏകദിവസികോപി. ഏകമുഹുത്തോപി ന ഹോതി ഏവ. കസ്മാ? പുന പടിസന്ധിയാ അഭാവാ. നിബ്ബീസാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഇതി ഭഗവാ മമ സാസനേ ഖീണാസവസ്സേതം അധിവചന’’ന്തി
വത്വാ യേഹി കാരണേഹി സോ നിദ്ദസോ ഹോതി, താനി ദസ്സേതും സത്ത നിദ്ദസവത്ഥൂനി ദേസേതി. ഥേരോപി തമേവ ദേസനം ഉദ്ധരിത്വാ സത്ത നിദ്ദസവത്ഥൂനി ഇധാവുസോ, ഭിക്ഖു, സിക്ഖാസമാദാനേതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഇധാതി ഇമസ്മിം സാസനേ. സിക്ഖാസമാദാനേ തിബ്ബച്ഛന്ദോ ഹോതീതി സിക്ഖത്തയപൂരണേ ബഹലച്ഛന്ദോ ഹോതി. ആയതിഞ്ച സിക്ഖാസമാദാനേ അവിഗതപേമോതി ധമ്മനിസന്തിയാതി ധമ്മനിസാമനായ. വിപസ്സനായേതം അധിവചനം. ഇച്ഛാവിനയേതി തണ്ഹാവിനയനേ. പടിസല്ലാനേതി ഏകീഭാവേ. വീരിയാരമ്ഭേതി കായികചേതസികസ്സ വീരിയസ്സ പൂരണേ. സതിനേപക്കേതി സതിയഞ്ചേവ നേപക്കഭാവേ ച. ദിട്ഠിപടിവേധേതി മഗ്ഗദസ്സനേ. സേസം സബ്ബത്ഥ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.
സഞ്ഞാസു അസുഭാനുപസ്സനാഞാണേ സഞ്ഞാ അസുഭസഞ്ഞാ. ആദീനവാനുപസ്സനാഞാണേ സഞ്ഞാ ആദീനവസഞ്ഞാ നാമ. സേസാ ഹെട്ഠാ വുത്താ ഏവ. ബലസത്തകവിഞ്ഞാണട്ഠിതിസത്തകപുഗ്ഗലസത്തകാനി വുത്തനയാനേവ അനുസയാ. ഥാമഗതോ കാമരാഗോ കാമരാഗാനുസയോ. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. സംയോജനസത്തകം ഉത്താനത്ഥമേവ.
അധികരണസമഥസത്തകവണ്ണനാ
അധികരണസമഥേസു അധികരണാനി സമെന്തി വൂപസമെന്തീതി അധികരണസമഥാ. ഉപ്പന്നുപ്പന്നാനന്തി ഉപ്പന്നാനം ഉപ്പന്നാനം. അധികരണാനന്തി വിവാദാധികരണം അനുവാദാധികരണം ആപത്താധികരണം കിച്ചാധികരണന്തി ഇമേസം ചതുന്നം. സമഥായ വൂപസമായാതി സമഥത്ഥഞ്ചേവ വൂപസമനത്ഥഞ്ച. സമ്മുഖാവിനയോ ദാതബ്ബോ…പേ॰… തിണവത്ഥാരകോതി ഇമേ സത്ത സമഥാ ദാതബ്ബാ.
തത്രായം വിനിച്ഛയനയോ. അധികരണേസു താവ ധമ്മോതി വാ അധമ്മോതി വാ അട്ഠാരസഹി വത്ഥൂഹി വിവദന്താനം ഭിക്ഖൂനം യോ വിവാദോ, ഇദം വിവാദാധികരണം നാമ. സീലവിപത്തിയാ അനുവാദാധികരണം നാമ. മാതികായ ആഗതാ പഞ്ച, വിഭങ്ഗേ ദ്വേതി സത്തപി ആപത്തിക്ഖന്ധാ, ഇദം ആപത്താധികരണം നാമ. സങ്ഘസ്സ അപലോകനാദീനം ചതുന്നം കമ്മാനം കരണം, ഇദം കിച്ചാധികരണം നാമ.
തത്ഥ വിവാദാധികരണം ദ്വീഹി സമഥേഹി സമ്മതി സമ്മുഖാവിനയേന ച യേഭുയ്യസികായ ച. സമ്മുഖാവിനയേനേവ സമ്മമാനം യസ്മിം വിഹാരേ ഉപ്പന്നം തസ്മിംയേവ വാ അഞ്ഞത്ഥ വൂപസമേതും ഗച്ഛന്താനം അന്തരാമഗ്ഗേ വാ യത്ഥ ഗന്ത്വാ സങ്ഘസ്സ നിയ്യാതിതം തത്ഥ സങ്ഘേന വാ സങ്ഘേ വൂപസമേതും അസക്കൊന്തേ തത്ഥേവ സമ്മുഖാവിനയോ നാമ.
തത്ഥ ച കാരകസങ്ഘസ്സ സങ്ഘസാമഗ്ഗിവസേന സമ്മുഖീഭാവോ സങ്ഘസമ്മുഖതാ. സമേതബ്ബസ്സ വത്ഥുനോ ഭൂതതാ ധമ്മസമ്മുഖതാ. യഥാ തം സമേതബ്ബം, തഥേവ സമ്മനം വിനയസമ്മുഖതാ. യോ ച വിവദതി, യേന ച വിവദതി, തേസം ഉഭിന്നം അത്ഥപച്ചത്ഥികാനം സമ്മുഖീഭാവോ പുഗ്ഗലസമ്മുഖതാ. ഉബ്ബാഹികായ വൂപസമേ പനെത്ഥ സങ്ഘസമ്മുഖതാ പരിഹായതി. ഏവം താവ സമ്മുഖാവിനയേനേവ സമ്മതി.
സചേ
തത്ഥ സമ്മുഖാവിനയോ വുത്തനയോ ഏവ. യം പന യേഭുയ്യസികാകമ്മസ്സ കരണം, അയം യേഭുയ്യസികാ നാമ. ഏവം വിവാദാധികരണം ദ്വീഹി സമഥേഹി സമ്മതി. അനുവാദാധികരണം ചതൂഹി സമഥേഹി സമ്മതി – സമ്മുഖാവിനയേന സമ്മുഖാവിനയേനേവ സമ്മമാനം യോ ച അനുവദതി, യഞ്ച അനുവദതി, തേസം വചനം സുത്വാ സചേ കാചി ആപത്തി നത്ഥി, ഉഭോ ഖമാപെത്വാ, സചേ അത്ഥി, അയം നാമെത്ഥ ആപത്തീതി ഏവം വിനിച്ഛിതം വൂപസമ്മതി. തത്ഥ സമ്മുഖാവിനയലക്ഖണം വുത്തനയമേവ. യദാ പന ഖീണാസവസ്സ ഭിക്ഖുനോ അമൂലികായ സീലവിപത്തിയാ അനുദ്ധംസിതസ്സ സതിവിനയം യാചമാനസ്സ സങ്ഘോ ഞത്തിചതുത്ഥേന കമ്മേന സതിവിനയം ദേതി, തദാ സമ്മുഖാവിനയേന ച സതിവിനയേന ച വൂപസന്തം ഹോതി. ദിന്നേ പന സതിവിനയേ പുന തസ്മിം പുഗ്ഗലേ കസ്സചി അനുവാദോ ന രുഹതി.
യദാ ഉമ്മത്തകോ ഭിക്ഖു ഉമ്മാദവസേന അസ്സാമണകേ അജ്ഝാചാരേ ‘‘സരതായസ്മാ ഏവരൂപിം ആപത്തി’’ന്തി ഭിക്ഖൂഹി ചോദിയമാനോ ‘‘ഉമ്മത്തകേന മേ
യദാ പന പാരാജികേന വാ പാരാജികസാമന്തേന വാ ചോദിയമാനസ്സ അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരതോ പാപുസ്സന്നതായ പാപിയസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ‘‘സചായം അച്ഛിന്നമൂലോ ഭവിസ്സതി, സമ്മാ വത്തിത്വാ ഓസാരണം ലഭിസ്സതി. സചേ ഛിന്നമൂലോ അയമേവസ്സ നാസനാ ഭവിസ്സതീ’’തി മഞ്ഞമാനോ സങ്ഘോ ഞത്തിചതുത്ഥേന കമ്മേന തസ്സപാപിയസികം കരോതി, തദാ സമ്മുഖാവിനയേന ച തസ്സപാപിയസികായ ച വൂപസന്തം ഹോതീതി. ഏവം അനുവാദാധികരണം ചതൂഹി സമഥേഹി സമ്മതി. ആപത്താധികരണം തീഹി സമഥേഹി സമ്മതി സമ്മുഖാവിനയേന ച പടിഞ്ഞാതകരണേന ച തിണവത്ഥാരകേന ച. തസ്സ സമ്മുഖാവിനയേനേവ വൂപസമോ നത്ഥി. യദാ പന ഏകസ്സ വാ ഭിക്ഖുനോ ആപത്താധികരണം സമ്മുഖാവിനയേന ച പടിഞ്ഞാതകരണേന ച വൂപസമ്മതി.
തത്ഥ സമ്മുഖാവിനയേ താവ യോ ച ദേസേതി, യസ്സ ച ദേസേതി, തേസം സമ്മുഖീഭാവോ പുഗ്ഗലസമ്മുഖതാ. സേസം വുത്തനയമേവ.
പുഗ്ഗലസ്സ ഗണസ്സ ച ദേസനാകാലേ സങ്ഘസമ്മുഖതാ പരിഹായതി. യാ പനെത്ഥ അഹം, ഭന്തേ, ഇത്ഥന്നാമം ആപത്തിം പടിഞ്ഞാതകരണം നാമ. സങ്ഘാദിസേസേ ഹി പരിവാസാദിയാചനാ പടിഞ്ഞാ. പരിവാസാദീനം ദാനം പടിഞ്ഞാതകരണം നാമ. ദ്വേ പക്ഖജാതാ പന ഭണ്ഡനകാരകാ ഭിക്ഖൂ ബഹും അസ്സാമണകം അജ്ഝാചരിത്വാ പുന ലജ്ജിധമ്മേ ഉപ്പന്നേ സചേ മയം ഇമാഹി ആപത്തീഹി അഞ്ഞമഞ്ഞം കാരെസ്സാമ, സിയാപി തം അധികരണം കക്ഖളത്തായ സംവത്തെയ്യാതി അഞ്ഞമഞ്ഞം ആപത്തിയാ കാരാപനേ ദോസം ദിസ്വാ യദാ തിണവത്ഥാരകകമ്മം കരൊന്തി, തദാ ആപത്താധികരണം സമ്മുഖാവിനയേന ച തിണവത്ഥാരകേന ച സമ്മതി.
തത്ഥ ഹി യത്തകാ ഹത്ഥപാസൂപഗതാ ‘‘ന മേതം ഖമതീ’’തി ഏവം ദിട്ഠാവികമ്മം അകത്വാ നിദ്ദമ്പി ഒക്കന്താ ഹൊന്തി, സബ്ബേസം ഠപെത്വാ ഥുല്ലവജ്ജഞ്ച ഗിഹിപടിസംയുത്തഞ്ച കിച്ചാധികരണം ഏകേന സമഥേന സമ്മതി സമ്മുഖാവിനയേനേവ. ഇമാനി ചത്താരി അധികരണാനി യഥാനുരൂപം ഇമേഹി സത്തഹി സമഥേഹി സമ്മന്തി. തേന വുത്തം – ഉപ്പന്നുപ്പന്നാനം അധികരണാനം സമഥായ വൂപസമായ സമ്മുഖാവിനയോ ദാതബ്ബോ…പേ॰… തിണവത്ഥാരകോതി. അയമെത്ഥ വിനിച്ഛയനയോ. വിത്ഥാരോ പന സമഥക്ഖന്ധകേ ആഗതോയേവ. വിനിച്ഛയോപിസ്സ സമന്തപാസാദികായം വുത്തോ.
‘‘ഇമേ ഖോ, ആവുസോ’’തിആദി വുത്തനയേനേവ യോജേതബ്ബം. ഇതി ചുദ്ദസന്നം സത്തകാനം വസേന അട്ഠനവുതി പഞ്ഹേ കഥെന്തോ ഥേരോ സാമഗ്ഗിരസം ദസ്സേസീതി.
സത്തകവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
അട്ഠകവണ്ണനാ
൩൩൩. ഇതി മിച്ഛത്താതി അയാഥാവാ മിച്ഛാസഭാവാ. സമ്മത്താതി യാഥാവാ സമ്മാസഭാവാ.
൩൩൪. കുസീതവത്ഥൂനീതി കുസീതസ്സ അലസസ്സ വത്ഥൂനി പതിട്ഠാ കോസജ്ജകാരണാനീതി അത്ഥോ. കമ്മം കത്തബ്ബം ഹോതീതി ചീവരവിചാരണാദികമ്മം കാതബ്ബം ഹോതി. ന വീരിയം ആരഭതീതി ദുവിധമ്പി വീരിയം നാരഭതി. അപ്പത്തസ്സാതി ഝാനവിപസ്സനാമഗ്ഗഫലധമ്മസ്സ അപ്പത്തസ്സ പത്തിയാ. അനധിഗതസ്സാതി അസച്ഛികതസ്സാതി തസ്സേവ അപച്ചക്ഖകതസ്സ സച്ഛികരണത്ഥായ. ഇദം പഠമന്തി ഇദം ഹന്ദാഹം നിപജ്ജാമീതി ഏവം ഓസീദനം പഠമം കുസീതവത്ഥു. ഇമിനാ നയേന സബ്ബത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ‘‘മാസാചിതം മഞ്ഞേ’’തി എത്ഥ പന മാസാചിതം നാമ തിന്തമാസോ. യഥാ തിന്തമാസോ ഗരുകോ ഹോതി, ഏവം ഗരുകോതി അധിപ്പായോ. ഗിലാനാ വുട്ഠിതോ ഹോതീതി ഗിലാനോ ഹുത്വാ പച്ഛാ വുട്ഠിതോ ഹോതി.
൩൩൫. ആരമ്ഭവത്ഥൂനീതി വീരിയകാരണാനി. തേസമ്പി ഇമിനാവ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
൩൩൬. ദാനവത്ഥൂനീതി ആസജ്ജ ദാനം ദേതീതി പത്വാ ദാനം ദേതി. ആഗതം ദിസ്വാവ മുഹുത്തംയേവ നിസീദാപെത്വാ സക്കാരം കത്വാ ദാനം ദേതി, ദസ്സാമി ദസ്സാമീതി ന കിലമേതി. ഇതി എത്ഥ ആസാദനം ദാനകാരണം നാമ ഹോതി. ഭയാ ദാനം ദേതീതിആദീസുപി ഭയാദീനി ദാനകാരണാനീതി വേദിതബ്ബാനി. തത്ഥ ഭയം നാമ അയം അദായകോ അകാരകോതി ഗരഹാഭയം വാ അപായഭയം വാ. അദാസി മേതി മയ്ഹം പുബ്ബേ ഏസ ഇദം നാമ അദാസീതി ദേതി. ദസ്സതി മേതി അനാഗതേ ഇദം നാമ ദസ്സതീതി ദേതി. സാഹു ദാനന്തി ദാനം നാമ സാധു സുന്ദരം, ബുദ്ധാദീഹി പണ്ഡിതേഹി പസത്ഥന്തി ദേതി. ചിത്താലങ്കാരചിത്തപരിക്ഖാരത്ഥം ദാനം ദേതീതി സമഥവിപസ്സനാചിത്തസ്സ അലങ്കാരത്ഥഞ്ചേവ പരിവാരത്ഥഞ്ച ദേതി. ദാനഞ്ഹി ചിത്തം മുദുകം കരോതി. യേന ലദ്ധം ഹോതി, സോപി ലദ്ധം മേതി മുദുചിത്തോ ഹോതി, യേന ദിന്നം, സോപി ദിന്നം മയാതി മുദുചിത്തോ ഹോതി, ഇതി ഉഭിന്നമ്പി ചിത്തം മുദുകം കരോതി, തേനേവ ‘‘അദന്തദമനം ദാന’’ന്തി വുച്ചതി. യഥാഹ –
‘‘അദന്തദമനം ദാനം, അദാനം ദന്തദൂസകം;
ദാനേന പിയവാചായ, ഉന്നമന്തി നമന്തി ചാ’’തി.
ഇമേസു
൩൩൭. ദാനൂപപത്തിയോതി ദാനപച്ചയാ ഉപപത്തിയോ. ദഹതീതി ഠപേതി. അധിട്ഠാതീതി തസ്സേവ വേവചനം. ഭാവേതീതി വഡ്ഢേതി. ഹീനേ വിമുത്തന്തി ഹീനേസു പഞ്ചകാമഗുണേസു വിമുത്തം. ഉത്തരി അഭാവിതന്തി തതോ ഉത്തരി മഗ്ഗഫലത്ഥായ അഭാവിതം. തത്രൂപപത്തിയാ സംവത്തതീതി യം പത്ഥെത്വാ കുസലം കതം, തത്ഥ തത്ഥ നിബ്ബത്തനത്ഥായ സംവത്തതി.
വീതരാഗസ്സാതി മഗ്ഗേന വാ സമുച്ഛിന്നരാഗസ്സ സമാപത്തിയാ വാ വിക്ഖമ്ഭിതരാഗസ്സ. ദാനമത്തേനേവ ഹി ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തിതും ന സക്കാ. ദാനം പന സമാധിവിപസ്സനാചിത്തസ്സ അലങ്കാരോ പരിവാരോ ഹോതി. തതോ ദാനേന മുദുചിത്തോ ബ്രഹ്മവിഹാരേ ഭാവെത്വാ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തതി. തേന വുത്തം ‘‘വീതരാഗസ്സ നോ സരാഗസ്സാ’’തി.
ഖത്തിയാനം പരിസാ ഖത്തിയപരിസാ, സമൂഹോതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ.
ലോകസ്സ ലോകധമ്മാ. ഏതേഹി മുത്തോ നാമ നത്ഥി, ബുദ്ധാനമ്പി ഹൊന്തിയേവ. വുത്തമ്പി ചേതം – ‘‘അട്ഠിമേ, ഭിക്ഖവേ, ലോകധമ്മാ ലോകം അനുപരിവത്തന്തി, ലോകോ ച അട്ഠ ലോകധമ്മേ അനുപരിവത്തതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൮.൫). ലാഭോ അലാഭോതി ലാഭേ ആഗതേ അലാഭോ ആഗതോ ഏവാതി വേദിതബ്ബോ. യസാദീസുപി ഏസേവ നയോ.
൩൩൮. അഭിഭായതനവിമൊക്ഖകഥാ ഹെട്ഠാ കഥിതാ ഏവ.
‘‘ഇമേ ഖോ, ആവുസോ’’തിആദി വുത്തനയേനേവ യോജേതബ്ബം. ഇതി ഏകാദസന്നം അട്ഠകാനം വസേന അട്ഠാസീതി പഞ്ഹേ കഥെന്തോ ഥേരോ സാമഗ്ഗിരസം ദസ്സേസീതി.
അട്ഠകവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
നവകവണ്ണനാ
൩൪൦. ഇതി ആഘാതവത്ഥൂനീതി ആഘാതകാരണാനി. ആഘാതം ബന്ധതീതി കോപം ബന്ധതി കരോതി ഉപ്പാദേതി.
തം കുതെത്ഥ ലബ്ഭാതി തം അനത്ഥചരണം മാ അഹോസീതി ഏതസ്മിം പുഗ്ഗലേ കുതോ ലബ്ഭാ, കേന കാരണേന സക്കാ ലദ്ധും തന്തി നിപാതമത്തമേവ ഹോതി.
൩൪൧. സത്താവാസാതി സത്താനം ആവാസാ, വസനട്ഠാനാനീതി അത്ഥോ. തത്ഥ സുദ്ധാവാസാപി സത്താവാസോവ, അസബ്ബകാലികത്താ പന ന ഗഹിതാ. സുദ്ധാവാസാ ഹി ബുദ്ധാനം ഖന്ധാവാരസദിസാ. അസങ്ഖ്യെയ്യകപ്പേ ബുദ്ധേസു അനിബ്ബത്തന്തേസു
൩൪൨. അക്ഖണേസു ധമ്മോ ച ദേസിയതീതി ചതുസച്ചധമ്മോ ദേസിയതി. ഓപസമികോതി കിലേസൂപസമകരോ. പരിനിബ്ബാനികോതി കിലേസപരിനിബ്ബാനേന പരിനിബ്ബാനാവഹോ. സമ്ബോധഗാമീതി ചതുമഗ്ഗഞാണപടിവേധഗാമീ. അഞ്ഞതരന്തി അസഞ്ഞഭവം വാ അരൂപഭവം വാ.
൩൪൩. അനുപുബ്ബവിഹാരാതി അനുപടിപാടിയാ സമാപജ്ജിതബ്ബവിഹാരാ.
൩൪൪. അനുപുബ്ബനിരോധാതി അനുപടിപാടിയാ നിരോധാ.
‘‘ഇമേ, ഖോ ആവുസോ’’തിആദി വുത്തനയേനേവ യോജേതബ്ബം. ഇതി ഛന്നം നവകാനം വസേന ചതുപണ്ണാസ പഞ്ഹേ കഥെന്തോ ഥേരോ സാമഗ്ഗിരസം ദസ്സേസീതി.
നവകവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ദസകവണ്ണനാ
൩൪൫. ഇതി നാഥകരണാതി ‘‘സനാഥാ, ഭിക്ഖവേ, വിഹരഥ മാ അനാഥാ, ദസ ഇമേ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ നാഥകരണാ’’തി (അ॰ നി॰ ൧൦.൧൮) ഏവം അക്ഖാതാ അത്തനോ പതിട്ഠാകരാ ധമ്മാ.
കല്യാണമിത്തോതിആദീസു സീലാദിഗുണസമ്പന്നാ കല്യാണാ അസ്സ മിത്താതി കല്യാണമിത്തോ. തേ ചസ്സ ഠാനനിസജ്ജാദീസു സഹ അയനതോ സഹായാതി കല്യാണസഹായോ. ചിത്തേന ചേവ കായേന ച കല്യാണമിത്തേസു ഏവ സമ്പവങ്കോ ഓനതോതി കല്യാണസമ്പവങ്കോ. സുവചോ ഹോതീതി സുഖേന വത്തബ്ബോ ഹോതി സുഖേന അനുസാസിതബ്ബോ. ഖമോതി ഗാള്ഹേന ഫരുസേന കക്ഖളേന വുച്ചമാനോ ഖമതി, ന കുപ്പതി. പദക്ഖിണഗ്ഗാഹീ അനുസാസനിന്തി യഥാ ഏകച്ചോ ഓവദിയമാനോ വാമതോ ഗണ്ഹാതി, പടിപ്ഫരതി വാ അസുണന്തോ വാ ഗച്ഛതി, ഏവം അകത്വാ ‘‘ഓവദഥ, ഭന്തേ
ഉച്ചാവചാനീതി ഉച്ചാനി ച അവചാനി ച. കിം കരണീയാനീതി കിം കരോമീതി ഏവം വത്വാ കത്തബ്ബകമ്മാനി. തത്ഥ ഉച്ചകമ്മാനി നാമ ചീവരസ്സ കരണം രജനം ചേതിയേ സുധാകമ്മം ഉപോസഥാഗാരചേതിയഘരബോധിയഘരേസു കത്തബ്ബന്തി ഏവമാദി. അവചകമ്മം നാമ പാദധോവനമക്ഖനാദിഖുദ്ദകകമ്മം. തത്രുപായായാതി തത്രുപഗമനീയാ. അലം കാതുന്തി കാതും സമത്ഥോ ഹോതി. അലം സംവിധാതുന്തി വിചാരേതും സമത്ഥോ.
ധമ്മേ അസ്സ കാമോ സിനേഹോതി ധമ്മകാമോ, തേപിടകം ബുദ്ധവചനം പിയായതീതി അത്ഥോ. പിയസമുദാഹാരോതി പരസ്മിം കഥെന്തേ സക്കച്ചം സുണാതി, സയഞ്ച പരേസം ദേസേതുകാമോ ഹോതീതി അത്ഥോ. ‘‘അഭിധമ്മേ അഭിവിനയേ’’തി എത്ഥ ധമ്മോ അഭിധമ്മോ, വിനയോ അഭിവിനയോതി ചതുക്കം വേദിതബ്ബം. തത്ഥ ധമ്മോതി സുത്തന്തപിടകം. അഭിധമ്മോതി സത്ത പകരണാനി. വിനയോതി ഉഭതോവിഭങ്ഗാ. അഭിവിനയോതി ഖന്ധകപരിവാരാ. അഥ വാ സുത്തന്തപിടകമ്പി അഭിധമ്മപിടകമ്പി ധമ്മോ ഏവ. മഗ്ഗഫലാനി അഭിധമ്മോ. സകലം വിനയപിടകം വിനയോ. കിലേസവൂപസമകാരണം അഭിവിനയോ. ഇതി സബ്ബസ്മിമ്പി എത്ഥ ധമ്മേ അഭിധമ്മേ വിനയേ അഭിവിനയേ ച. ഉളാരപാമൊജ്ജോതി ബഹുലപാമൊജ്ജോ ഹോതീതി അത്ഥോ.
കുസലേസു ധമ്മേസൂതി കാരണത്ഥേ ഭുമ്മം, ചതുഭൂമകകുസലധമ്മകാരണാ, തേസം അധിഗമത്ഥായ അനിക്ഖിത്തധുരോ ഹോതീതി അത്ഥോ.
൩൪൬. കസിണദസകേ സകലട്ഠേന കസിണാനി. തദാരമ്മണാനം ധമ്മാനം ഖെത്തട്ഠേന വാ അധിട്ഠാനട്ഠേന വാ ആയതനാനി. ഉദ്ധന്തി ഉപരി ഗഗനതലാഭിമുഖം. അധോതി തിരിയന്തി ഖെത്തമണ്ഡലമിവ സമന്താ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ. ഏകച്ചോ ഹി ഉദ്ധമേവ കസിണം വഡ്ഢേതി, ഏകച്ചോ അധോ, ഏകച്ചോ സമന്തതോ. തേന തേന വാ കാരണേന ഏവം പസാരേതി ആലോകമിവ രൂപദസ്സനകാമോ. തേന വുത്തം ‘‘പഥവീകസിണമേകോ സഞ്ജാനാതി ഉദ്ധം അധോ തിരിയ’’ന്തി. അദ്വയന്തി ഇദം പന ഏകസ്സ അഞ്ഞഭാവാനുപഗമനത്ഥം വുത്തം. യഥാ ഹി ഉദകം പവിട്ഠസ്സ സബ്ബദിസാസു ഉദകമേവ ഹോതി, ന അഞ്ഞം, ഏവമേവ പഥവീകസിണം പഥവീകസിണമേവ ഹോതി അപ്പമാണന്തി ഇദം തസ്സ തസ്സ ഫരണഅപ്പമാണവസേന വുത്തം. തഞ്ഹി ചേതസാ ഫരന്തോ സകലമേവ ഫരതി, ന ‘‘അയമസ്സ ആദി, ഇദം മജ്ഝ’’ന്തി പമാണം ഗണ്ഹാതീതി. വിഞ്ഞാണകസിണന്തി ചെത്ഥ കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസേ പവത്തവിഞ്ഞാണം. തത്ഥ കസിണവസേന കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസേ കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസവസേന തത്ഥ പവത്തവിഞ്ഞാണേ ഉദ്ധം അധോ തിരിയതാ വേദിതബ്ബാ. അയമെത്ഥ സങ്ഖേപോ. കമ്മട്ഠാനഭാവനാനയേന പനേതാനി പഥവീകസിണാദീനി വിത്ഥാരതോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്താനേവ.
അകുസലകമ്മപഥദസകവണ്ണനാ
൩൪൭. കമ്മപഥേസു കമ്മാനേവ സുഗതിദുഗ്ഗതീനം പഥഭൂതത്താ കമ്മപഥാ നാമ. തേസു പാണാതിപാതോ അദിന്നാദാനം മുസാവാദാദയോ ച ചത്താരോ ബ്രഹ്മജാലേ വിത്ഥാരിതാ ഏവ. കാമേസുമിച്ഛാചാരോതി എത്ഥ പന കാമേസൂതി മേഥുനസമാചാരേസു മേഥുനവത്ഥൂസു വാ. മിച്ഛാചാരോതി ഏകന്തനിന്ദിതോ ലാമകാചാരോ. ലക്ഖണതോ പന അസദ്ധമ്മാധിപ്പായേന കായദ്വാരപ്പവത്താ അഗമനീയട്ഠാനവീതിക്കമചേതനാ കാമേസുമിച്ഛാചാരോ.
തത്ഥ അഗമനീയട്ഠാനം നാമ പുരിസാനം താവ മാതുരക്ഖിതാ, പിതുരക്ഖിതാ, മാതാപിതുരക്ഖിതാ, ഭാതുരക്ഖിതാ, ഭഗിനിരക്ഖിതാ, ഞാതിരക്ഖിതാ, ഗൊത്തരക്ഖിതാ, ധമ്മരക്ഖിതാ, സാരക്ഖാ, സപരിദണ്ഡാതി മാതുരക്ഖിതാദയോ ദസ. ധനക്കീതാ, ഛന്ദവാസിനീ, ഭോഗവാസിനീ, പടവാസിനീ, ഓദപത്തകിനീ, ഓഭതചുമ്ബടാ, ദാസീ ച ഭരിയാ ച, കമ്മകാരീ ച ഭരിയാ ച, ധജാഹടാ, മുഹുത്തികാതി ഏതാ ധനക്കീതാദയോ ദസാതി വീസതി. ഇത്ഥീസു പന ദ്വിന്നം
അഭിജ്ഝായതീതി അഭിജ്ഝാ, പരഭണ്ഡാഭിമുഖീ ഹുത്വാ തന്നിന്നതായ പവത്തതീതി അത്ഥോ. സാ ‘‘അഹോ വത ഇദം മമസ്സാ’’തി ഏവം പരഭണ്ഡാഭിജ്ഝായനലക്ഖണാ അദിന്നാദാനം വിയ അപ്പസാവജ്ജാ മഹാസാവജ്ജാ ച. തസ്സാ ദ്വേ സമ്ഭാരാ പരഭണ്ഡം, അത്തനോ പരിണാമനഞ്ച. പരഭണ്ഡവത്ഥുകേ ഹി
ഹിതസുഖം ബ്യാപാദയതീതി ബ്യാപാദോ. സോ പരം വിനാസായ മനോപദോസലക്ഖണോ ഫരുസാവാചാ വിയ അപ്പസാവജ്ജോ മഹാസാവജ്ജോ ച. തസ്സ ദ്വേ സമ്ഭാരാ പരസത്തോ ച, തസ്സ വിനാസചിന്താ ച. പരസത്തവത്ഥുകേ ഹി കോധേ ഉപ്പന്നേപി ന താവ കമ്മപഥഭേദോ ഹോതി, യാവ ‘‘അഹോ വതായം ഉച്ഛിജ്ഝെയ്യ വിനസ്സെയ്യാ’’തി തസ്സ വിനാസം ന ചിന്തേതി.
യഥാഭുച്ചഗഹണാഭാവേന മിച്ഛാ പസ്സതീതി മിച്ഛാദിട്ഠി. സാ ‘‘നത്ഥി ദിന്ന’’ന്തിആദിനാ നയേന വിപരീതദസ്സനലക്ഖണാ. സമ്ഫപ്പലാപോ വിയ അപ്പസാവജ്ജാ മഹാസാവജ്ജാ ച. അപിച അനിയതാ അപ്പസാവജ്ജാ, നിയതാ മഹാസാവജ്ജാ. തസ്സാ ദ്വേ സമ്ഭാരാ വത്ഥുനോ ച ഗഹിതാകാരവിപരീതതാ, യഥാ ച തം ഗണ്ഹാതി, തഥാഭാവേന തസ്സൂപട്ഠാനന്തി.
ഇമേസം പന ദസന്നം അകുസലകമ്മപഥാനം ധമ്മതോ കൊട്ഠാസതോ ആരമ്മണതോ വേദനാതോ മൂലതോതി പഞ്ചഹാകാരേഹി വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.
തത്ഥ ധമ്മതോതി ഏതേസു ഹി പടിപാടിയാ സത്ത ചേതനാധമ്മാവ ഹൊന്തി. അഭിജ്ഝാദയോ തയോ ചേതനാസമ്പയുത്താ.
കൊട്ഠാസതോതി പടിപാടിയാ സത്ത, മിച്ഛാദിട്ഠി ചാതി ഇമേ അട്ഠ കമ്മപഥാ ഏവ ഹൊന്തി, നോ
ആരമ്മണതോതി പാണാതിപാതോ ജീവിതിന്ദ്രിയാരമ്മണതോ സങ്ഖാരാരമ്മണോ ഹോതി. അദിന്നാദാനം സത്താരമ്മണം വാ സങ്ഖാരാരമ്മണം വാ, മിച്ഛാചാരോ ഫൊട്ഠബ്ബവസേന സങ്ഖാരാരമ്മണോ. ‘‘സത്താരമ്മണോ’’തിപി ഏകേ. മുസാവാദോ സത്താരമ്മണോ വാ സങ്ഖാരാരമ്മണോ വാ, തഥാ പിസുണവാചാ. ഫരുസവാചാ സത്താരമ്മണാവ. സമ്ഫപ്പലാപോ ദിട്ഠസുതമുതവിഞ്ഞാതവസേന സത്താരമ്മണോ വാ സങ്ഖാരാരമ്മണോ
വേദനാതോതി
മൂലതോതി പാണാതിപാതോ ദോസമോഹവസേന ദ്വിമൂലകോ ഹോതി. അദിന്നാദാനം ദോസമോഹവസേന വാ ലോഭമോഹവസേന വാ. മിച്ഛാചാരോ ലോഭമോഹവസേന. മുസാവാദോ ദോസമോഹവസേന വാ ലോഭമോഹവസേന വാ തഥാ പിസുണവാചാ സമ്ഫപ്പലാപോ ച. ഫരുസവാചാ ദോസമോഹവസേന. അഭിജ്ഝാ മോഹവസേന ഏകമൂലാ. തഥാ ബ്യാപാദോ. മിച്ഛാദിട്ഠി ലോഭമോഹവസേന ദ്വിമൂലാതി.
കുസലകമ്മപഥദസകവണ്ണനാ
പാണാതിപാതാ വേരമണിആദീനി സമാദാനസമ്പത്തസമുച്ഛേദവിരതിവസേന വേദിതബ്ബാനി.
ധമ്മതോ പന ഏതേസുപി പടിപാടിയാ സത്ത ചേതനാപി വത്തന്തി വിരതിയോപി. അന്തേ തയോ ചേതനാസമ്പയുത്താവ.
കൊട്ഠാസതോതി പടിപാടിയാ സത്ത കമ്മപഥാ ഏവ, നോ മൂലാനി. അന്തേ തയോ കമ്മപഥാ ചേവ മൂലാനി
ആരമ്മണതോതി പാണാതിപാതാദീനം ആരമ്മണാനേവ ഏതേസം ആരമ്മണാനി. വീതിക്കമിതബ്ബതോയേവ ഹി വേരമണീ നാമ ഹോതി. യഥാ പന നിബ്ബാനാരമ്മണോ അരിയമഗ്ഗോ കിലേസേ പജഹതി, ഏവം ജീവിതിന്ദ്രിയാദിആരമ്മണാപേതേ കമ്മപഥാ പാണാതിപാതാദീനി ദുസ്സീല്യാനി പജഹന്തീതി വേദിതബ്ബാ.
വേദനാതോതി
മൂലതോതി പടിപാടിയാ സത്ത ഞാണസമ്പയുത്തചിത്തേന വിരമന്തസ്സ അലോഭഅദോസഅമോഹവസേന തിമൂലാനി ഹൊന്തി, ഞാണവിപ്പയുത്തചിത്തേന വിരമന്തസ്സ ദ്വിമൂലാനി. അനഭിജ്ഝാ ഞാണസമ്പയുത്തചിത്തേന വിരമന്തസ്സ ദ്വിമൂലാ, ഞാണവിപ്പയുത്തചിത്തേന ഏകമൂലാ. അലോഭോ പന അത്തനാവ അത്തനോ മൂലം ന ഹോതി. അബ്യാപാദേപി
അരിയവാസദസകവണ്ണനാ
൩൪൮. അരിയവാസാതി അരിയാ ഏവ വസിംസു വസന്തി വസിസ്സന്തി ഏതേസൂതി അരിയവാസാ. പഞ്ചങ്ഗവിപ്പഹീനോതി പഞ്ചഹി അങ്ഗേഹി വിപ്പയുത്തോവ ഹുത്വാ ഖീണാസവോ അവസി വസതി വസിസ്സതീതി തസ്മാ അയം പഞ്ചങ്ഗവിപ്പഹീനതാ, അരിയസ്സ വാസത്താ അരിയവാസോതി വുത്തോ. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ.
ഏവം ഖോ, ആവുസോ, ഭിക്ഖു ഛളങ്ഗസമന്നാഗതോ ഹോതീതി ഛളങ്ഗുപെക്ഖായ സമന്നാഗതോ ഹോതി. ഛളങ്ഗുപെക്ഖാ നാമ കേതി? ഞാണാദയോ. ‘‘ഞാണ’’ന്തി വുത്തേ കിരിയതോ ചത്താരി ഞാണസമ്പയുത്തചിത്താനി ലബ്ഭന്തി. ‘‘സതതവിഹാരോ’’തി വുത്തേ അട്ഠ മഹാചിത്താനി. ‘‘രജ്ജനദുസ്സനം നത്ഥീ’’തി വുത്തേ ദസ ചിത്താനി ലബ്ഭന്തി. സോമനസ്സം ആസേവനവസേന ലബ്ഭതി.
സതാരക്ഖേന ചേതസാതി ഖീണാസവസ്സ ഹി തീസു ദ്വാരേസു സബ്ബകാലം സതി ആരക്ഖകിച്ചം സാധേതി
പുഥുസമണബ്രാഹ്മണാനന്തി ബഹൂനം സമണബ്രാഹ്മണാനം. എത്ഥ ച സമണാതി പബ്ബജ്ജുപഗതാ. ബ്രാഹ്മണാതി ഭോവാദിനോ. പുഥുപച്ചേകസച്ചാനീതി ബഹൂനി പാടെക്കസച്ചാനി, ഇദമേവ ദസ്സനം സച്ചം, ഇദമേവ ദസ്സനം സച്ചന്തി ഏവം പാടിയെക്കം ഗഹിതാനി ബഹൂനി സച്ചാനീതി അത്ഥോ. നുന്നാനീതി നിഹതാനി. പണുന്നാനീതി സുട്ഠു നിഹതാനി. ചത്താനീതി വിസ്സട്ഠാനി. വന്താനീതി വമിതാനി. മുത്താനീതി ഛിന്നബന്ധനാനി പഹീനാനീതി പജഹിതാനി. പടിനിസ്സട്ഠാനീതി യഥാ ന പുന ചിത്തം ആരുഹന്തി, ഏവം പടിനിസ്സജ്ജിതാനി. സബ്ബാനേവ താനി ഗഹിതഗ്ഗഹണസ്സ വിസ്സട്ഠഭാവവേവചനാനി.
സമവയസട്ഠേസനോതി എത്ഥ അവയാതി അനൂനാ. സട്ഠാതി വിസ്സട്ഠാ. സമ്മാ അവയാ സട്ഠാ ഏസനാ അസ്സാതി സമവയസട്ഠേസനോ. സമ്മാ വിസ്സട്ഠസബ്ബഏസനോതി അത്ഥോ. രാഗാ ചിത്തം വിമുത്തന്തിആദീഹി മഗ്ഗസ്സ കിച്ചനിപ്ഫത്തി കഥിതാ.
രാഗോ മേ പഹീനോതിആദീഹി പച്ചവെക്ഖണായ ഫലം കഥിതം.
അസെക്ഖധമ്മദസകവണ്ണനാ
അസെക്ഖാ സമ്മാദിട്ഠീതിആദയോ സബ്ബേപി ഫലസമ്പയുത്തധമ്മാ ഏവ. എത്ഥ ച സമ്മാദിട്ഠി, സമ്മാഞാണന്തി ദ്വീസു ഠാനേസു പഞ്ഞാവ കഥിതാ. സമ്മാവിമുത്തീതി ഇമിനാ പദേന വുത്താവസേസാ. ഫലസമാപത്തിധമ്മാ സങ്ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബാ.
‘‘ഇമേ ഖോ, ആവുസോ’’തിആദി വുത്തനയേനേവ യോജേതബ്ബം. ഇതി ഛന്നം ദസകാനം വസേന സമസട്ഠി പഞ്ഹേ കഥെന്തോ ഥേരോ സാമഗ്ഗിരസം ദസ്സേസീതി.
ദസകവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
പഞ്ഹസമോധാനവണ്ണനാ
൩൪൯. ഇധ
ഇമഞ്ഹി സുത്തന്തം ഠപെത്വാ തേപിടകേ ബുദ്ധവചനേ അഞ്ഞോ സുത്തന്തോ ഏവം ബഹുപഞ്ഹപടിമണ്ഡിതോ നത്ഥി. ഭഗവാ ഇമം സുത്തന്തം ആദിതോ പട്ഠായ സകലം
തത്ഥ സങ്ഗീതിപരിയായന്തി സാമഗ്ഗിയാ കാരണം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘സാധു, ഖോ ത്വം, സാരിപുത്ത, മമ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന സംസന്ദിത്വാ ഭിക്ഖൂനം സാമഗ്ഗിരസം അഭാസീ’’തി. സമനുഞ്ഞോ സത്ഥാ അഹോസീതി അനുമോദനേന സമനുഞ്ഞോ അഹോസി. എത്തകേന അയം സുത്തന്തോ ജിനഭാസിതോ നാമ ജാതോ. ദേസനാപരിയോസാനേ ഇമം സുത്തന്തം മനസികരൊന്താ തേ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തം പാപുണിംസൂതി.
സുമങ്ഗലവിലാസിനിയാ ദീഘനികായട്ഠകഥായ
സങ്ഗീതിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.