൭. ലക്ഖണസുത്തം
ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണാനി
൧൯൮. ഏവം
൧൯൯. ‘‘ദ്വത്തിംസിമാനി, ഭിക്ഖവേ, മഹാപുരിസസ്സ മഹാപുരിസലക്ഖണാനി, യേഹി സമന്നാഗതസ്സ മഹാപുരിസസ്സ ദ്വേവ ഗതിയോ ഭവന്തി അനഞ്ഞാ. സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസതി, രാജാ ഹോതി ചക്കവത്തീ ധമ്മികോ ധമ്മരാജാ ചാതുരന്തോ വിജിതാവീ ജനപദത്ഥാവരിയപ്പത്തോ സത്തരതനസമന്നാഗതോ. തസ്സിമാനി സത്ത രതനാനി ഭവന്തി; സെയ്യഥിദം, ചക്കരതനം ഹത്ഥിരതനം അസ്സരതനം മണിരതനം ഇത്ഥിരതനം ഗഹപതിരതനം പരിണായകരതനമേവ സത്തമം. പരോസഹസ്സം ഖോ പനസ്സ പുത്താ ഭവന്തി സൂരാ വീരങ്ഗരൂപാ പരസേനപ്പമദ്ദനാ. സോ ഇമം പഥവിം സാഗരപരിയന്തം അദണ്ഡേന അസത്ഥേന ധമ്മേന അഭിവിജിയ അജ്ഝാവസതി. സചേ ഖോ പന അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജതി, അരഹം ഹോതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ലോകേ വിവട്ടച്ഛദോ
൨൦൦. ‘‘കതമാനി ച താനി, ഭിക്ഖവേ, ദ്വത്തിംസ മഹാപുരിസസ്സ മഹാപുരിസലക്ഖണാനി, യേഹി സമന്നാഗതസ്സ മഹാപുരിസസ്സ
‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, മഹാപുരിസോ സുപ്പതിട്ഠിതപാദോ ഹോതി. യമ്പി, ഭിക്ഖവേ, മഹാപുരിസോ സുപ്പതിട്ഠിതപാദോ ഹോതി, ഇദമ്പി, ഭിക്ഖവേ, മഹാപുരിസസ്സ മഹാപുരിസലക്ഖണം ഭവതി.
‘‘പുന
‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, മഹാപുരിസോ ആയതപണ്ഹി ഹോതി…പേ॰… ദീഘങ്ഗുലി ഹോതി… മുദുതലുനഹത്ഥപാദോ ഹോതി… ജാലഹത്ഥപാദോ ഹോതി… ഉസ്സങ്ഖപാദോ ഹോതി… ഏണിജങ്ഘോ ഹോതി… ഠിതകോവ അനോനമന്തോ ഉഭോഹി പാണിതലേഹി ജണ്ണുകാനി പരിമസതി പരിമജ്ജതി… കോസോഹിതവത്ഥഗുയ്ഹോ ഹോതി… സുവണ്ണവണ്ണോ ഹോതി കഞ്ചനസന്നിഭത്തചോ… സുഖുമച്ഛവി ഹോതി, സുഖുമത്താ ഛവിയാ രജോജല്ലം കായേ ന ഉപലിമ്പതി… ഏകേകലോമോ
‘‘പുന
‘‘ഇമാനി ഖോ താനി, ഭിക്ഖവേ, ദ്വത്തിംസ മഹാപുരിസസ്സ മഹാപുരിസലക്ഖണാനി, യേഹി സമന്നാഗതസ്സ മഹാപുരിസസ്സ ദ്വേവ ഗതിയോ ഭവന്തി അനഞ്ഞാ. സചേ
‘‘ഇമാനി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ദ്വത്തിംസ മഹാപുരിസസ്സ മഹാപുരിസലക്ഖണാനി ബാഹിരകാപി ഇസയോ
(൧) സുപ്പതിട്ഠിതപാദതാലക്ഖണം
൨൦൧. ‘‘യമ്പി, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ പുരിമം ജാതിം പുരിമം ഭവം പുരിമം നികേതം പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതോ സമാനോ ദള്ഹസമാദാനോ അഹോസി കുസലേസു ധമ്മേസു, അവത്ഥിതസമാദാനോ കായസുചരിതേ വചീസുചരിതേ മനോസുചരിതേ ദാനസംവിഭാഗേ സീലസമാദാനേ ഉപോസഥുപവാസേ മത്തെയ്യതായ പെത്തെയ്യതായ സാമഞ്ഞതായ
൨൦൨. ‘‘സോ തേന ലക്ഖണേന സമന്നാഗതോ സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസതി, രാജാ ഹോതി ചക്കവത്തീ ധമ്മികോ ധമ്മരാജാ ചാതുരന്തോ വിജിതാവീ ജനപദത്ഥാവരിയപ്പത്തോ സത്തരതനസമന്നാഗതോ. തസ്സിമാനി സത്ത രതനാനി ഭവന്തി; സെയ്യഥിദം, ചക്കരതനം ഹത്ഥിരതനം അസ്സരതനം മണിരതനം ഇത്ഥിരതനം ഗഹപതിരതനം പരിണായകരതനമേവ സത്തമം. പരോസഹസ്സം ഖോ പനസ്സ പുത്താ ഭവന്തി സൂരാ വീരങ്ഗരൂപാ പരസേനപ്പമദ്ദനാ. സോ ഇമം പഥവിം സാഗരപരിയന്തം അഖിലമനിമിത്തമകണ്ടകം ഇദ്ധം ഫീതം ഖേമം സിവം നിരബ്ബുദം അദണ്ഡേന അസത്ഥേന ധമ്മേന അഭിവിജിയ അജ്ഝാവസതി
൨൦൩. തത്ഥേതം
‘‘സച്ചേ ച ധമ്മേ ച ദമേ ച സംയമേ,
സോചെയ്യസീലാലയുപോസഥേസു ച;
ദാനേ അഹിംസായ അസാഹസേ രതോ,
ദള്ഹം സമാദായ സമത്തമാചരി
‘‘സോ തേന കമ്മേന ദിവം സമക്കമി
സുഖഞ്ച ഖിഡ്ഡാരതിയോ ച അന്വഭി
തതോ ചവിത്വാ പുനരാഗതോ ഇധ,
സമേഹി പാദേഹി ഫുസീ വസുന്ധരം.
‘‘ബ്യാകംസു വെയ്യഞ്ജനികാ സമാഗതാ,
സമപ്പതിട്ഠസ്സ ന ഹോതി ഖമ്ഭനാ;
ഗിഹിസ്സ വാ പബ്ബജിതസ്സ വാ പുന
തം ലക്ഖണം ഭവതി തദത്ഥജോതകം.
‘‘അക്ഖമ്ഭിയോ
പരാഭിഭൂ സത്തുഭി നപ്പമദ്ദനോ;
മനുസ്സഭൂതേനിധ ഹോതി കേനചി,
അക്ഖമ്ഭിയോ തസ്സ ഫലേന കമ്മുനോ.
‘‘സചേ
നെക്ഖമ്മഛന്ദാഭിരതോ വിചക്ഖണോ;
അഗ്ഗോ ന സോ ഗച്ഛതി ജാതു ഖമ്ഭനം,
നരുത്തമോ ഏസ ഹി തസ്സ ധമ്മതാ’’തി.
(൨) പാദതലചക്കലക്ഖണം
൨൦൪. ‘‘യമ്പി, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ പുരിമം ജാതിം പുരിമം ഭവം പുരിമം നികേതം പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതോ
‘‘സോ തേന ലക്ഖണേന സമന്നാഗതോ സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസതി, രാജാ ഹോതി ചക്കവത്തീ…പേ॰… രാജാ സമാനോ കിം ലഭതി? മഹാപരിവാരോ ഹോതി; മഹാസ്സ ഹൊന്തി പരിവാരാ ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാ
൨൦൫. തത്ഥേതം വുച്ചതി –
‘‘പുരേ പുരത്ഥാ പുരിമാസു ജാതിസു,
മനുസ്സഭൂതോ ബഹുനം സുഖാവഹോ;
ഉബ്ഭേഗഉത്താസഭയാപനൂദനോ,
ഗുത്തീസു രക്ഖാവരണേസു ഉസ്സുകോ.
‘‘സോ
സുഖഞ്ച ഖിഡ്ഡാരതിയോ ച അന്വഭി;
തതോ ചവിത്വാ പുനരാഗതോ ഇധ,
ചക്കാനി പാദേസു ദുവേസു വിന്ദതി.
‘‘സമന്തനേമീനി സഹസ്സരാനി ച,
ബ്യാകംസു വെയ്യഞ്ജനികാ സമാഗതാ;
ദിസ്വാ
പരിവാരവാ ഹെസ്സതി സത്തുമദ്ദനോ.
തഥാ ഹീ ചക്കാനി സമന്തനേമിനി,
സചേ
വത്തേതി ചക്കം പഥവിം പസാസതി,
തസ്സാനുയന്താധ
‘‘മഹായസം സംപരിവാരയന്തി നം,
സചേ ച പബ്ബജ്ജമുപേതി താദിസോ;
നെക്ഖമ്മഛന്ദാഭിരതോ വിചക്ഖണോ,
ദേവാമനുസ്സാസുരസക്കരക്ഖസാ
‘‘ഗന്ധബ്ബനാഗാ വിഹഗാ ചതുപ്പദാ,
അനുത്തരം ദേവമനുസ്സപൂജിതം;
മഹായസം സംപരിവാരയന്തി ന’’ന്തി.
(൩-൫) ആയതപണ്ഹിതാദിതിലക്ഖണം
൨൦൬. ‘‘യമ്പി, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ പുരിമം ജാതിം പുരിമം ഭവം പുരിമം നികേതം പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതോ സമാനോ പാണാതിപാതം പഹായ പാണാതിപാതാ പടിവിരതോ അഹോസി നിഹിതദണ്ഡോ നിഹിതസത്ഥോ ലജ്ജീ ദയാപന്നോ, സബ്ബപാണഭൂതഹിതാനുകമ്പീ വിഹാസി. സോ തസ്സ കമ്മസ്സ കടത്താ ഉപചിതത്താ ഉസ്സന്നത്താ വിപുലത്താ…പേ॰… സോ തതോ ചുതോ ഇത്ഥത്തം ആഗതോ സമാനോ ഇമാനി തീണി മഹാപുരിസലക്ഖണാനി
‘‘സോ
൨൦൭. തത്ഥേതം വുച്ചതി –
‘‘മാരണവധഭയത്തനോ
പടിവിരതോ പരം മാരണായഹോസി;
തേന സുചരിതേന സഗ്ഗമഗമാ
സുകതഫലവിപാകമനുഭോസി.
‘‘ചവിയ പുനരിധാഗതോ സമാനോ,
പടിലഭതി ഇധ തീണി ലക്ഖണാനി;
ഭവതി വിപുലദീഘപാസണ്ഹികോ,
ബ്രഹ്മാവ സുജു സുഭോ സുജാതഗത്തോ.
‘‘സുഭുജോ സുസു സുസണ്ഠിതോ സുജാതോ,
മുദുതലുനങ്ഗുലിയസ്സ ഹൊന്തി;
ദീഘാ തീഭി
ചിരയപനായ
‘‘ഭവതി യദി ഗിഹീ ചിരം യപേതി,
ചിരതരം പബ്ബജതി യദി തതോ ഹി;
യാപയതി
ഇതി ദീഘായുകതായ തം നിമിത്ത’’ന്തി.
(൬) സത്തുസ്സദതാലക്ഖണം
൨൦൮. ‘‘യമ്പി
‘‘സോ തേന ലക്ഖണേന സമന്നാഗതോ സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസതി, രാജാ ഹോതി ചക്കവത്തീ…പേ॰… രാജാ സമാനോ കിം ലഭതി? ലാഭീ ഹോതി പണീതാനം രസിതാനം ഖാദനീയാനം ഭോജനീയാനം സായനീയാനം ലേഹനീയാനം പാനാനം. രാജാ സമാനോ ഇദം ലഭതി… ബുദ്ധോ സമാനോ കിം ലഭതി? ലാഭീ ഹോതി പണീതാനം രസിതാനം ഖാദനീയാനം ഭോജനീയാനം സായനീയാനം ലേഹനീയാനം പാനാനം. ബുദ്ധോ സമാനോ ഇദം ലഭതി’’. ഏതമത്ഥം
൨൦൯. തത്ഥേതം വുച്ചതി –
‘‘ഖജ്ജഭൊജ്ജമഥ ലെയ്യ സായിയം,
ഉത്തമഗ്ഗരസദായകോ അഹു;
തേന സോ സുചരിതേന കമ്മുനാ,
നന്ദനേ ചിരമഭിപ്പമോദതി.
‘‘സത്ത
ഹത്ഥപാദമുദുതഞ്ച വിന്ദതി;
ആഹു ബ്യഞ്ജനനിമിത്തകോവിദാ,
ഖജ്ജഭൊജ്ജരസലാഭിതായ നം.
‘‘യം ഗിഹിസ്സപി
പബ്ബജ്ജമ്പി ച തദാധിഗച്ഛതി;
ഖജ്ജഭൊജ്ജരസലാഭിരുത്തമം,
ആഹു സബ്ബഗിഹിബന്ധനച്ഛിദ’’ന്തി.
(൭-൮) കരചരണമുദുജാലതാലക്ഖണാനി
൨൧൦. ‘‘യമ്പി
‘‘സോ തേഹി ലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതോ സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസതി, രാജാ ഹോതി ചക്കവത്തീ…പേ॰… രാജാ സമാനോ കിം ലഭതി? സുസങ്ഗഹിതപരിജനോ ഹോതി, സുസങ്ഗഹിതാസ്സ ഹൊന്തി ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാ നേഗമജാനപദാ
൨൧൧. തത്ഥേതം വുച്ചതി –
‘‘ദാനമ്പി ചത്ഥചരിയതഞ്ച
പിയവാദിതഞ്ച സമാനത്തതഞ്ച
കരിയചരിയസുസങ്ഗഹം ബഹൂനം,
അനവമതേന ഗുണേന യാതി സഗ്ഗം.
‘‘ചവിയ പുനരിധാഗതോ സമാനോ,
കരചരണമുദുതഞ്ച ജാലിനോ ച;
അതിരുചിരസുവഗ്ഗുദസ്സനെയ്യം,
പടിലഭതി ദഹരോ സുസു കുമാരോ.
‘‘ഭവതി
മഹിമം ആവസിതോ സുസങ്ഗഹിതോ;
പിയവദൂ
അഭിരുചിതാനി ഗുണാനി ആചരതി.
‘‘യദി ച ജഹതി സബ്ബകാമഭോഗം,
കഥയതി ധമ്മകഥം ജിനോ ജനസ്സ;
വചനപടികരസ്സാഭിപ്പസന്നാ
സുത്വാന ധമ്മാനുധമ്മമാചരന്തീ’’തി.
(൯-൧൦) ഉസ്സങ്ഖപാദഉദ്ധഗ്ഗലോമതാലക്ഖണാനി
൨൧൨. ‘‘യമ്പി, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ പുരിമം ജാതിം പുരിമം ഭവം പുരിമം നികേതം പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതോ സമാനോ
‘‘സോ തേഹി ലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതോ, സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസതി, രാജാ ഹോതി ചക്കവത്തീ…പേ॰… രാജാ സമാനോ കിം ലഭതി? അഗ്ഗോ ച ഹോതി സെട്ഠോ ച പാമൊക്ഖോ ച ഉത്തമോ ച പവരോ ച കാമഭോഗീനം. രാജാ സമാനോ ഇദം ലഭതി… ബുദ്ധോ സമാനോ കിം ലഭതി? അഗ്ഗോ ച ഹോതി സെട്ഠോ ച പാമൊക്ഖോ ച ഉത്തമോ ച പവരോ ച സബ്ബസത്താനം. ബുദ്ധോ സമാനോ ഇദം ലഭതി’’. ഏതമത്ഥം ഭഗവാ അവോച.
൨൧൩. തത്ഥേതം വുച്ചതി –
‘‘അത്ഥധമ്മസഹിതം
ഏരയം ബഹുജനം നിദംസയി;
പാണിനം ഹിതസുഖാവഹോ അഹു,
ധമ്മയാഗമയജീ
‘‘തേന
സുഗ്ഗതിം
ലക്ഖണാനി ച ദുവേ ഇധാഗതോ,
ഉത്തമപ്പമുഖതായ
‘‘ഉബ്ഭമുപ്പതിതലോമവാ സസോ,
പാദഗണ്ഠിരഹു സാധുസണ്ഠിതാ;
മംസലോഹിതാചിതാ തചൊത്ഥതാ,
ഉപരിചരണസോഭനാ
‘‘ഗേഹമാവസതി ചേ തഥാവിധോ,
അഗ്ഗതം വജതി കാമഭോഗിനം;
തേന ഉത്തരിതരോ ന വിജ്ജതി,
ജമ്ബുദീപമഭിഭുയ്യ ഇരിയതി.
‘‘പബ്ബജമ്പി
അഗ്ഗതം വജതി സബ്ബപാണിനം;
തേന ഉത്തരിതരോ ന വിജ്ജതി,
സബ്ബലോകമഭിഭുയ്യ വിഹരതീ’’തി.
(൧൧) ഏണിജങ്ഘലക്ഖണം
൨൧൪. ‘‘യമ്പി, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ പുരിമം ജാതിം പുരിമം ഭവം പുരിമം നികേതം പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതോ സമാനോ സക്കച്ചം വാചേതാ അഹോസി സിപ്പം വാ വിജ്ജം വാ ചരണം വാ കമ്മം വാ – ‘കിം തിമേ ഖിപ്പം വിജാനെയ്യും, ഖിപ്പം പടിപജ്ജെയ്യും, ന ചിരം കിലിസ്സെയ്യു’’ന്തി. സോ തസ്സ കമ്മസ്സ കടത്താ…പേ॰… സോ തതോ ചുതോ ഇത്ഥത്തം ആഗതോ സമാനോ
‘‘സോ തേന ലക്ഖണേന സമന്നാഗതോ സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസതി, രാജാ ഹോതി ചക്കവത്തീ…പേ॰… രാജാ സമാനോ കിം ലഭതി? യാനി താനി രാജാരഹാനി രാജങ്ഗാനി രാജൂപഭോഗാനി
൨൧൫. തത്ഥേതം വുച്ചതി –
‘‘സിപ്പേസു വിജ്ജാചരണേസു കമ്മേസു
കഥം വിജാനെയ്യും
യദൂപഘാതായ
വാചേതി ഖിപ്പം ന ചിരം കിലിസ്സതി.
‘‘തം കമ്മം കത്വാ കുസലം സുഖുദ്രയം
ജങ്ഘാ മനുഞ്ഞാ ലഭതേ സുസണ്ഠിതാ;
വട്ടാ സുജാതാ അനുപുബ്ബമുഗ്ഗതാ,
ഉദ്ധഗ്ഗലോമാ സുഖുമത്തചൊത്ഥതാ.
‘‘ഏണെയ്യജങ്ഘോതി തമാഹു പുഗ്ഗലം,
സമ്പത്തിയാ ഖിപ്പമിധാഹു
ഗേഹാനുലോമാനി യദാഭികങ്ഖതി,
അപബ്ബജം ഖിപ്പമിധാധിഗച്ഛതി
‘‘സചേ
നെക്ഖമ്മഛന്ദാഭിരതോ വിചക്ഖണോ;
അനുച്ഛവികസ്സ യദാനുലോമികം,
തം വിന്ദതി ഖിപ്പമനോമവിക്കമോ
(൧൨) സുഖുമച്ഛവിലക്ഖണം
൨൧൬. ‘‘യമ്പി, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ പുരിമം ജാതിം പുരിമം ഭവം പുരിമം നികേതം പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതോ
‘‘സോ തേന ലക്ഖണേന സമന്നാഗതോ സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസതി, രാജാ ഹോതി ചക്കവത്തീ…പേ॰… രാജാ സമാനോ കിം ലഭതി? മഹാപഞ്ഞോ ഹോതി, നാസ്സ ഹോതി കോചി പഞ്ഞായ സദിസോ വാ സെട്ഠോ വാ കാമഭോഗീനം. രാജാ സമാനോ ഇദം ലഭതി… ബുദ്ധോ സമാനോ കിം ലഭതി? മഹാപഞ്ഞോ ഹോതി പുഥുപഞ്ഞോ ഹാസപഞ്ഞോ
൨൧൭. തത്ഥേതം
‘‘പുരേ പുരത്ഥാ പുരിമാസു ജാതിസു,
അഞ്ഞാതുകാമോ പരിപുച്ഛിതാ അഹു;
സുസ്സൂസിതാ പബ്ബജിതം ഉപാസിതാ,
അത്ഥന്തരോ അത്ഥകഥം നിസാമയി.
‘‘പഞ്ഞാപടിലാഭഗതേന
മനുസ്സഭൂതോ സുഖുമച്ഛവീ അഹു;
ബ്യാകംസു ഉപ്പാദനിമിത്തകോവിദാ,
സുഖുമാനി അത്ഥാനി അവെച്ച ദക്ഖിതി.
‘‘സചേ ന പബ്ബജ്ജമുപേതി താദിസോ,
വത്തേതി ചക്കം പഥവിം പസാസതി;
അത്ഥാനുസിട്ഠീസു പരിഗ്ഗഹേസു ച,
ന തേന സെയ്യോ സദിസോ ച വിജ്ജതി.
‘‘സചേ
നെക്ഖമ്മഛന്ദാഭിരതോ വിചക്ഖണോ;
പഞ്ഞാവിസിട്ഠം ലഭതേ അനുത്തരം,
പപ്പോതി ബോധിം വരഭൂരിമേധസോ’’തി.
(൧൩) സുവണ്ണവണ്ണലക്ഖണം
൨൧൮. ‘‘യമ്പി
‘‘സോ തേന ലക്ഖണേന സമന്നാഗതോ സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസതി, രാജാ ഹോതി ചക്കവത്തീ…പേ॰… രാജാ സമാനോ കിം ലഭതി? ലാഭീ ഹോതി സുഖുമാനം മുദുകാനം അത്ഥരണാനം പാവുരണാനം ഖോമസുഖുമാനം കപ്പാസികസുഖുമാനം കോസെയ്യസുഖുമാനം കമ്ബലസുഖുമാനം. രാജാ സമാനോ ഇദം ലഭതി… ബുദ്ധോ സമാനോ കിം ലഭതി? ലാഭീ ഹോതി സുഖുമാനം മുദുകാനം അത്ഥരണാനം പാവുരണാനം ഖോമസുഖുമാനം കപ്പാസികസുഖുമാനം കോസെയ്യസുഖുമാനം കമ്ബലസുഖുമാനം. ബുദ്ധോ സമാനോ ഇദം ലഭതി’’. ഏതമത്ഥം ഭഗവാ അവോച.
൨൧൯. തത്ഥേതം വുച്ചതി –
‘‘അക്കോധഞ്ച അധിട്ഠഹി അദാസി
ദാനഞ്ച വത്ഥാനി സുഖുമാനി സുച്ഛവീനി;
പുരിമതരഭവേ
മഹിമിവ സുരോ അഭിവസ്സം.
‘‘തം
ഉപപജ്ജി
കനകതനുസന്നിഭോ ഇധാഭിഭവതി,
സുരവരതരോരിവ ഇന്ദോ.
‘‘ഗേഹഞ്ചാവസതി
മിച്ഛം മഹതിമഹിം അനുസാസതി
പസയ്ഹ സഹിധ സത്തരതനം
പടിലഭതി വിമല
‘‘ലാഭീ അച്ഛാദനവത്ഥമൊക്ഖപാവുരണാനം,
ഭവതി യദി അനാഗാരിയതം ഉപേതി;
സഹിതോ
ന ഭവതി കതസ്സ പനാസോ’’തി.
(൧൪) കോസോഹിതവത്ഥഗുയ്ഹലക്ഖണം
൨൨൦. യമ്പി, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ പുരിമം ജാതിം പുരിമം ഭവം പുരിമം നികേതം പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതോ സമാനോ ചിരപ്പനട്ഠേ സുചിരപ്പവാസിനോ ഞാതിമിത്തേ സുഹജ്ജേ സഖിനോ സമാനേതാ അഹോസി. മാതരമ്പി പുത്തേന സമാനേതാ അഹോസി, പുത്തമ്പി മാതരാ സമാനേതാ അഹോസി, പിതരമ്പി
‘‘സോ തേന ലക്ഖണേന സമന്നാഗതോ സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസതി, രാജാ ഹോതി ചക്കവത്തീ…പേ॰… രാജാ സമാനോ കിം ലഭതി? പഹൂതപുത്തോ ഹോതി, പരോസഹസ്സം ഖോ പനസ്സ പുത്താ ഭവന്തി
൨൨൧. തത്ഥേതം
‘‘പുരേ പുരത്ഥാ പുരിമാസു ജാതിസു,
ചിരപ്പനട്ഠേ സുചിരപ്പവാസിനോ;
ഞാതീ സുഹജ്ജേ സഖിനോ സമാനയി,
സമങ്ഗികത്വാ അനുമോദിതാ അഹു.
‘‘സോ തേന
സുഖഞ്ച ഖിഡ്ഡാരതിയോ ച അന്വഭി;
തതോ ചവിത്വാ പുനരാഗതോ ഇധ,
കോസോഹിതം വിന്ദതി വത്ഥഛാദിയം.
‘‘പഹൂതപുത്തോ
പരോസഹസ്സഞ്ച
സൂരാ ച വീരാ ച
ഗിഹിസ്സ പീതിംജനനാ പിയംവദാ.
‘‘ബഹൂതരാ പബ്ബജിതസ്സ ഇരിയതോ,
ഭവന്തി പുത്താ വചനാനുസാരിനോ;
ഗിഹിസ്സ വാ പബ്ബജിതസ്സ വാ പുന,
തം ലക്ഖണം ജായതി തദത്ഥജോതക’’ന്തി.
പഠമഭാണവാരോ നിട്ഠിതോ.
(൧൫-൧൬) പരിമണ്ഡലഅനോനമജണ്ണുപരിമസനലക്ഖണാനി
൨൨൨. ‘‘യമ്പി
‘‘സോ തേഹി ലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതോ സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസതി, രാജാ ഹോതി ചക്കവത്തീ…പേ॰… രാജാ സമാനോ കിം ലഭതി
൨൨൩. തത്ഥേതം വുച്ചതി –
‘‘തുലിയ പടിവിചയ ചിന്തയിത്വാ,
മഹാജനസങ്ഗഹനം
അയമിദമരഹതി തത്ഥ തത്ഥ,
പുരിസവിസേസകരോ പുരേ അഹോസി.
‘‘മഹിഞ്ച
ഫുസതി കരേഹി ഉഭോഹി ജണ്ണുകാനി;
മഹിരുഹപരിമണ്ഡലോ അഹോസി,
സുചരിതകമ്മവിപാകസേസകേന.
‘‘ബഹുവിവിധനിമിത്തലക്ഖണഞ്ഞൂ,
അതിനിപുണാ മനുജാ ബ്യാകരിംസു;
ബഹുവിവിധാ
പടിലഭതി ദഹരോ സുസു കുമാരോ.
‘‘ഇധ
ഗിഹിപതിരൂപകാ ബഹൂ ഭവന്തി;
യദി ച ജഹതി സബ്ബകാമഭോഗം,
ലഭതി അനുത്തരം ഉത്തമധനഗ്ഗ’’ന്തി.
(൧൭-൧൯) സീഹപുബ്ബദ്ധകായാദിതിലക്ഖണം
൨൨൪. ‘‘യമ്പി
‘‘സോ തേഹി ലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതോ സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസതി, രാജാ ഹോതി ചക്കവത്തീ…പേ॰… രാജാ സമാനോ കിം ലഭതി? അപരിഹാനധമ്മോ
൨൨൫. തത്ഥേതം വുച്ചതി –
‘‘സദ്ധായ സീലേന സുതേന ബുദ്ധിയാ,
ചാഗേന ധമ്മേന ബഹൂഹി സാധുഹി;
ധനേന
പുത്തേഹി ദാരേഹി ചതുപ്പദേഹി ച.
‘‘ഞാതീഹി മിത്തേഹി ച ബന്ധവേഹി ച,
ബലേന വണ്ണേന സുഖേന ചൂഭയം;
കഥം ന ഹായെയ്യും പരേതി ഇച്ഛതി,
അത്ഥസ്സ മിദ്ധീ ച
‘‘സ
സമവട്ടക്ഖന്ധോ
പുബ്ബേ സുചിണ്ണേന കതേന കമ്മുനാ,
അഹാനിയം പുബ്ബനിമിത്തമസ്സ തം.
‘‘ഗിഹീപി ധഞ്ഞേന ധനേന വഡ്ഢതി,
പുത്തേഹി ദാരേഹി ചതുപ്പദേഹി ച;
അകിഞ്ചനോ പബ്ബജിതോ അനുത്തരം,
പപ്പോതി ബോധിം അസഹാനധമ്മത’’ന്തി
(൨൦) രസഗ്ഗസഗ്ഗിതാലക്ഖണം
൨൨൬. ‘‘യമ്പി
‘‘സോ തേന ലക്ഖണേന സമന്നാഗതോ സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസതി, രാജാ ഹോതി ചക്കവത്തീ…പേ॰… രാജാ സമാനോ കിം ലഭതി? അപ്പാബാധോ ഹോതി അപ്പാതങ്കോ, സമവേപാകിനിയാ ഗഹണിയാ സമന്നാഗതോ നാതിസീതായ നാച്ചുണ്ഹായ. രാജാ സമാനോ ഇദം ലഭതി… ബുദ്ധോ സമാനോ കിം ലഭതി? അപ്പാബാധോ ഹോതി അപ്പാതങ്കോ സമവേപാകിനിയാ ഗഹണിയാ
൨൨൭. തത്ഥേതം വുച്ചതി –
‘‘ന
സത്ഥേന വാ മരണവധേന
ഉബ്ബാധനായ പരിതജ്ജനായ വാ,
ന ഹേഠയീ ജനതമഹേഠകോ അഹു.
‘‘തേനേവ
സുഖപ്ഫലം കരിയ സുഖാനി വിന്ദതി;
സമോജസാ
ഇധാഗതോ ലഭതി രസഗ്ഗസഗ്ഗിതം.
‘‘തേനാഹു നം അതിനിപുണാ വിചക്ഖണാ,
അയം നരോ സുഖബഹുലോ ഭവിസ്സതി;
ഗിഹിസ്സ വാ പബ്ബജിതസ്സ വാ പുന
തം ലക്ഖണം ഭവതി തദത്ഥജോതക’’ന്തി.
(൨൧-൨൨) അഭിനീലനെത്തഗോപഖുമലക്ഖണാനി
൨൨൮. ‘‘യമ്പി, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ പുരിമം ജാതിം പുരിമം ഭവം പുരിമം നികേതം പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതോ സമാനോ ന ച വിസടം, ന ച വിസാചി
‘‘സോ തേഹി ലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതോ, സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസതി, രാജാ ഹോതി ചക്കവത്തീ…പേ॰… രാജാ സമാനോ കിം ലഭതി? പിയദസ്സനോ ഹോതി ബഹുനോ ജനസ്സ, പിയോ ഹോതി
൨൨൯. തത്ഥേതം വുച്ചതി –
‘‘ന ച വിസടം ന ച വിസാചി
ഉജും തഥാ പസടമുജുമനോ, പിയചക്ഖുനാ ബഹുജനം ഉദിക്ഖിതാ.
‘‘സുഗതീസു
അനുഭവതി തത്ഥ മോദതി;
ഇധ ച പന ഭവതി ഗോപഖുമോ,
അഭിനീലനെത്തനയനോ സുദസ്സനോ.
‘‘അഭിയോഗിനോ ച നിപുണാ,
ബഹൂ പന നിമിത്തകോവിദാ;
സുഖുമനയനകുസലാ മനുജാ,
പിയദസ്സനോതി
‘‘പിയദസ്സനോ ഗിഹീപി സന്തോ ച,
ഭവതി ബഹുജനപിയായിതോ;
യദി
പിയോ ബഹൂനം സോകനാസനോ’’തി.
(൨൩) ഉണ്ഹീസസീസലക്ഖണം
൨൩൦. ‘‘യമ്പി, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ പുരിമം ജാതിം പുരിമം ഭവം പുരിമം നികേതം പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതോ സമാനോ ബഹുജനപുബ്ബങ്ഗമോ അഹോസി കുസലേസു ധമ്മേസു ബഹുജനപാമൊക്ഖോ കായസുചരിതേ വചീസുചരിതേ
‘‘സോ തേന ലക്ഖണേന സമന്നാഗതോ സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസതി, രാജാ ഹോതി ചക്കവത്തീ…പേ॰… രാജാ സമാനോ കിം ലഭതി? മഹാസ്സ ജനോ അന്വായികോ ഹോതി, ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാ നേഗമജാനപദാ ഗണകമഹാമത്താ അനീകട്ഠാ ദോവാരികാ അമച്ചാ പാരിസജ്ജാ രാജാനോ ഭോഗിയാ കുമാരാ. രാജാ സമാനോ ഇദം ലഭതി… ബുദ്ധോ സമാനോ കിം ലഭതി? മഹാസ്സ ജനോ അന്വായികോ ഹോതി, ഭിക്ഖൂ ഭിക്ഖുനിയോ ഉപാസകാ ഉപാസികായോ ദേവാ മനുസ്സാ അസുരാ നാഗാ ഗന്ധബ്ബാ. ബുദ്ധോ സമാനോ ഇദം ലഭതി’’. ഏതമത്ഥം
൨൩൧. തത്ഥേതം
‘‘പുബ്ബങ്ഗമോ സുചരിതേസു അഹു,
ധമ്മേസു ധമ്മചരിയാഭിരതോ;
അന്വായികോ ബഹുജനസ്സ അഹു,
സഗ്ഗേസു വേദയിത്ഥ പുഞ്ഞഫലം.
‘‘വേദിത്വാ
ഉണ്ഹീസസീസത്തമിധജ്ഝഗമാ;
ബ്യാകംസു ബ്യഞ്ജനനിമിത്തധരാ,
പുബ്ബങ്ഗമോ ബഹുജനം ഹെസ്സതി.
‘‘പടിഭോഗിയാ മനുജേസു ഇധ,
പുബ്ബേവ തസ്സ അഭിഹരന്തി തദാ;
യദി ഖത്തിയോ ഭവതി ഭൂമിപതി,
പടിഹാരകം ബഹുജനേ ലഭതി.
‘‘അഥ
ധമ്മേസു ഹോതി പഗുണോ വിസവീ;
തസ്സാനുസാസനിഗുണാഭിരതോ,
അന്വായികോ ബഹുജനോ ഭവതീ’’തി.
(൨൪-൨൫) ഏകേകലോമതാഉണ്ണാലക്ഖണാനി
൨൩൨. ‘‘യമ്പി, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ പുരിമം ജാതിം പുരിമം ഭവം പുരിമം നികേതം പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതോ സമാനോ മുസാവാദം പഹായ മുസാവാദാ പടിവിരതോ അഹോസി, സച്ചവാദീ സച്ചസന്ധോ ഥേതോ പച്ചയികോ അവിസംവാദകോ ലോകസ്സ
‘‘സോ തേഹി ലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതോ, സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസതി, രാജാ ഹോതി ചക്കവത്തീ…പേ॰… രാജാ സമാനോ കിം ലഭതി? മഹാസ്സ ജനോ ഉപവത്തതി, ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാ നേഗമജാനപദാ
൨൩൩. തത്ഥേതം വുച്ചതി –
‘‘സച്ചപ്പടിഞ്ഞോ പുരിമാസു ജാതിസു,
അദ്വെജ്ഝവാചോ അലികം വിവജ്ജയി;
ന സോ വിസംവാദയിതാപി കസ്സചി,
ഭൂതേന തച്ഛേന തഥേന ഭാസയി
‘‘സേതാ സുസുക്കാ മുദുതൂലസന്നിഭാ,
ഉണ്ണാ സുജാതാ
ന
ഏകേകലോമൂപചിതങ്ഗവാ അഹു.
‘‘തം ലക്ഖണഞ്ഞൂ ബഹവോ സമാഗതാ,
ബ്യാകംസു
ഉണ്ണാ ച ലോമാ ച യഥാ സുസണ്ഠിതാ,
ഉപവത്തതീ ഈദിസകം ബഹുജ്ജനോ.
‘‘ഗിഹിമ്പി സന്തം ഉപവത്തതീ ജനോ,
ബഹു പുരത്ഥാപകതേന കമ്മുനാ;
അകിഞ്ചനം പബ്ബജിതം അനുത്തരം,
ബുദ്ധമ്പി സന്തം ഉപവത്തതി ജനോ’’തി.
(൨൬-൨൭) ചത്താലീസഅവിരളദന്തലക്ഖണാനി
൨൩൪. ‘‘യമ്പി, ഭിക്ഖവേ തഥാഗതോ പുരിമം ജാതിം പുരിമം ഭവം പുരിമം നികേതം പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതോ സമാനോ പിസുണം വാചം പഹായ പിസുണായ വാചായ പടിവിരതോ അഹോസി. ഇതോ സുത്വാ ന അമുത്ര അക്ഖാതാ ഇമേസം ഭേദായ, അമുത്ര വാ സുത്വാ ന ഇമേസം അക്ഖാതാ അമൂസം ഭേദായ
‘‘സോ തേഹി ലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതോ സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസതി, രാജാ ഹോതി ചക്കവത്തീ…പേ॰… രാജാ സമാനോ കിം ലഭതി? അഭെജ്ജപരിസോ ഹോതി, അഭെജ്ജാസ്സ ഹൊന്തി പരിസാ, ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാ നേഗമജാനപദാ ഗണകമഹാമത്താ അനീകട്ഠാ ദോവാരികാ അമച്ചാ പാരിസജ്ജാ രാജാനോ ഭോഗിയാ കുമാരാ. രാജാ സമാനോ ഇദം ലഭതി
൨൩൫. തത്ഥേതം
‘‘വേഭൂതിയം സഹിതഭേദകാരിം,
ഭേദപ്പവഡ്ഢനവിവാദകാരിം;
കലഹപ്പവഡ്ഢനആകിച്ചകാരിം,
സഹിതാനം ഭേദജനനിം ന ഭണി.
‘‘അവിവാദവഡ്ഢനകരിം സുഗിരം,
ഭിന്നാനുസന്ധിജനനിം അഭണി;
കലഹം
സഹിതേഹി നന്ദതി പമോദതി ച.
‘‘സുഗതീസു സോ ഫലവിപാകം,
അനുഭവതി തത്ഥ മോദതി;
ദന്താ ഇധ ഹൊന്തി അവിരളാ സഹിതാ,
ചതുരോ ദസസ്സ മുഖജാ സുസണ്ഠിതാ.
‘‘യദി
അവിഭേദിയാസ്സ പരിസാ ഭവതി;
സമണോ ച ഹോതി വിരജോ വിമലോ,
പരിസാസ്സ ഹോതി അനുഗതാ അചലാ’’തി.
(൨൮-൨൯) പഹൂതജിവ്ഹാബ്രഹ്മസ്സരലക്ഖണാനി
൨൩൬. ‘‘യമ്പി
‘‘സോ
൨൩൭. തത്ഥേതം വുച്ചതി –
‘‘അക്കോസഭണ്ഡനവിഹേസകാരിം,
ഉബ്ബാധികം
അബാള്ഹം ഗിരം സോ ന ഭണി ഫരുസം,
മധുരം ഭണി സുസംഹിതം
‘‘മനസോ
വാചാ സോ ഏരയതി കണ്ണസുഖാ;
വാചാസുചിണ്ണഫലമനുഭവി,
സഗ്ഗേസു വേദയഥ
‘‘വേദിത്വാ സോ സുചരിതസ്സ ഫലം,
ബ്രഹ്മസ്സരത്തമിധമജ്ഝഗമാ;
ജിവ്ഹാസ്സ ഹോതി വിപുലാ പുഥുലാ,
ആദെയ്യവാക്യവചനോ ഭവതി.
‘‘ഗിഹിനോപി ഇജ്ഝതി യഥാ ഭണതോ,
അഥ ചേ പബ്ബജതി സോ മനുജോ;
ആദിയന്തിസ്സ
ബഹുനോ ബഹും സുഭണിതം ഭണതോ’’തി.
(൩൦) സീഹഹനുലക്ഖണം
൨൩൮. ‘‘യമ്പി
‘‘സോ തേന ലക്ഖണേന സമന്നാഗതോ സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസതി, രാജാ ഹോതി ചക്കവത്തീ…പേ॰… രാജാ സമാനോ കിം
൨൩൯. തത്ഥേതം
‘‘ന സമ്ഫപ്പലാപം ന മുദ്ധതം
അവികിണ്ണവചനബ്യപ്പഥോ അഹോസി;
അഹിതമപി ച അപനുദി,
ഹിതമപി ച ബഹുജനസുഖഞ്ച അഭണി.
‘‘തം
സുകതഫലവിപാകമനുഭോസി;
ചവിയ പുനരിധാഗതോ സമാനോ,
ദ്വിദുഗമവരതരഹനുത്തമലത്ഥ.
‘‘രാജാ ഹോതി സുദുപ്പധംസിയോ,
മനുജിന്ദോ മനുജാധിപതി മഹാനുഭാവോ;
തിദിവപുരവരസമോ
സുരവരതരോരിവ ഇന്ദോ.
‘‘ഗന്ധബ്ബാസുരയക്ഖരക്ഖസേഭി
സുരേഹി ന
തഥത്തോ യദി ഭവതി തഥാവിധോ,
ഇധ ദിസാ ച പടിദിസാ ച വിദിസാ ചാ’’തി.
(൩൧-൩൨) സമദന്തസുസുക്കദാഠാലക്ഖണാനി
൨൪൦. ‘‘യമ്പി, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ പുരിമം ജാതിം പുരിമം ഭവം പുരിമം നികേതം പുബ്ബേ മനുസ്സഭൂതോ സമാനോ മിച്ഛാജീവം പഹായ സമ്മാആജീവേന ജീവികം കപ്പേസി, തുലാകൂട കംസകൂട മാനകൂട ഉക്കോടന വഞ്ചന നികതി സാചിയോഗ ഛേദന വധ ബന്ധന വിപരാമോസ ആലോപ സഹസാകാരാ
‘‘സോ തേഹി ലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതോ സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസതി, രാജാ ഹോതി ചക്കവത്തീ ധമ്മികോ ധമ്മരാജാ ചാതുരന്തോ വിജിതാവീ ജനപദത്ഥാവരിയപ്പത്തോ സത്തരതനസമന്നാഗതോ. തസ്സിമാനി സത്ത രതനാനി ഭവന്തി, സെയ്യഥിദം – ചക്കരതനം ഹത്ഥിരതനം അസ്സരതനം മണിരതനം ഇത്ഥിരതനം ഗഹപതിരതനം പരിണായകരതനമേവ സത്തമം. പരോസഹസ്സം ഖോ പനസ്സ പുത്താ ഭവന്തി സൂരാ വീരങ്ഗരൂപാ പരസേനപ്പമദ്ദനാ. സോ ഇമം പഥവിം സാഗരപരിയന്തം അഖിലമനിമിത്തമകണ്ടകം
‘‘സചേ
൨൪൧. തത്ഥേതം വുച്ചതി –
‘‘മിച്ഛാജീവഞ്ച അവസ്സജി സമേന വുത്തിം,
സുചിനാ സോ ജനയിത്ഥ ധമ്മികേന;
അഹിതമപി
ഹിതമപി ച ബഹുജനസുഖഞ്ച അചരി.
‘‘സഗ്ഗേ വേദയതി നരോ സുഖപ്ഫലാനി,
കരിത്വാ നിപുണേഭി വിദൂഹി സബ്ഭി;
വണ്ണിതാനി തിദിവപുരവരസമോ,
അഭിരമതി രതിഖിഡ്ഡാസമങ്ഗീ.
‘‘ലദ്ധാനം
ചവിത്വാന സുകതഫലവിപാകം;
സേസകേന പടിലഭതി ലപനജം,
സമമപി സുചിസുസുക്കം
‘‘തം വെയ്യഞ്ജനികാ സമാഗതാ ബഹവോ,
ബ്യാകംസു നിപുണസമ്മതാ മനുജാ;
സുചിജനപരിവാരഗണോ ഭവതി,
ദിജസമസുക്കസുചിസോഭനദന്തോ.
‘‘രഞ്ഞോ ഹോതി ബഹുജനോ,
സുചിപരിവാരോ മഹതിം മഹിം അനുസാസതോ;
പസയ്ഹ
ഹിതമപി ച ബഹുജനസുഖഞ്ച ചരന്തി.
‘‘അഥ ചേ പബ്ബജതി ഭവതി വിപാപോ,
സമണോ സമിതരജോ വിവട്ടച്ഛദോ;
വിഗതദരഥകിലമഥോ,
ഇമമപി ച പരമപി ച
‘‘തസ്സോവാദകരാ ബഹുഗിഹീ ച പബ്ബജിതാ ച,
അസുചിം ഗരഹിതം ധുനന്തി പാപം;
സ ഹി സുചിഭി പരിവുതോ ഭവതി,
മലഖിലകലികിലേസേ പനുദേഹീ’’തി
ഇദമവോച ഭഗവാ. അത്തമനാ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദുന്തി.
ലക്ഖണസുത്തം നിട്ഠിതം സത്തമം.