൩. പരിബ്ബാജകവഗ്ഗോ
൧. തേവിജ്ജവച്ഛസുത്തവണ്ണനാ
൧൮൫. ഏവം മേ സുതന്തി തേവിജ്ജവച്ഛസുത്തം. തത്ഥ ഏകപുണ്ഡരീകേതി പുണ്ഡരീകോ വുച്ചതി സേതമ്ബരുക്ഖോ, സോ തസ്മിം ആരാമേ ഏകോ പുണ്ഡരീകോ അത്ഥീതി ഏകപുണ്ഡരീകോ. ഏതദഹോസീതി തത്ഥ പവിസിതുകാമതായ അഹോസി. ചിരസ്സം ഖോ, ഭന്തേതി പകതിയാ ആഗതപുബ്ബതം ഉപാദായ. ധമ്മസ്സ ചാനുധമ്മന്തി ഇധ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ധമ്മോ നാമ, മഹാജനസ്സ ബ്യാകരണം അനുധമ്മോ നാമ. സേസം ജീവകസുത്തേ (മ॰ നി॰ ൨.൫൧ ആദയോ) വുത്തനയമേവ. ന മേ തേതി അനനുഞ്ഞായ ഠത്വാ അനുഞ്ഞമ്പി പടിക്ഖിപതി. ‘‘സബ്ബഞ്ഞൂ സബ്ബദസ്സാവീ അപരിസേസം ഞാണദസ്സനം പടിജാനാതീ’’തി ഹി ഇദം അനുജാനിതബ്ബം സിയാ, – ‘‘ചരതോ ച മേ…പേ॰… പച്ചുപട്ഠിത’’ന്തി ഇദം പന നാനുജാനിതബ്ബം. സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന ഹി ആവജ്ജിത്വാ പജാനാതി. തസ്മാ അനനുഞ്ഞായ ഠത്വാ അനുഞ്ഞമ്പി പടിക്ഖിപന്തോ ഏവമാഹ.
൧൮൬. ആസവാനം ഖയാതി എത്ഥ സകിം ഖീണാനം ആസവാനം പുന ഖേപേതബ്ബാഭാവാ യാവദേവാതി ന വുത്തം. പുബ്ബേനിവാസഞാണേന ചെത്ഥ ഭഗവാ അതീതജാനനഗുണം ദസ്സേതി, ദിബ്ബചക്ഖുഞാണേന
ഗിഹിസംയോജനന്തി ഗിഹിബന്ധനം ഗിഹിപരിക്ഖാരേസു നികന്തിം. നത്ഥി ഖോ വച്ഛാതി ഗിഹിസംയോജനം അപ്പഹായ ദുക്ഖസ്സന്തകരോ നാമ നത്ഥി. യേപി ഹി സന്തതിമഹാമത്തോ ഉഗ്ഗസേനോ സെട്ഠിപുത്തോ വീതസോകദാരകോതി ഗിഹിലിങ്ഗേ ഠിതാവ അരഹത്തം പത്താ, തേപി മഗ്ഗേന സബ്ബസങ്ഖാരേസു നികന്തിം
സോപാസി കമ്മവാദീതി സോപി കമ്മവാദീ അഹോസി, കിരിയമ്പി ന പടിബാഹിത്ഥ. തഞ്ഹി ഏകനവുതികപ്പമത്ഥകേ അത്താനംയേവ ഗഹെത്വാ കഥേതി. തദാ കിര മഹാസത്തോ പാസണ്ഡപരിഗ്ഗണ്ഹനത്ഥം പബ്ബജിതോ തസ്സപി പാസണ്ഡസ്സ നിപ്ഫലഭാവം
പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ
തേവിജ്ജവച്ഛസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൨. അഗ്ഗിവച്ഛസുത്തവണ്ണനാ
൧൮൭. ഏവം മേ സുതന്തി അഗ്ഗിവച്ഛസുത്തം. തത്ഥ ന ഖോ അഹന്തി പഠമവാരേ നാഹം സസ്സതദിട്ഠികോതി വദതി, ദുതിയേ നാഹം ഉച്ഛേദദിട്ഠികോതി. ഏവം അന്താനന്തികാദിവസേന സബ്ബവാരേസു പടിക്ഖേപോ വേദിതബ്ബോ. ഹോതി ച ന ച ഹോതീതി അയം പനെത്ഥ ഏകച്ചസസ്സതവാദോ. നേവ ഹോതി ന ന ഹോതീതി അയം അമരാവിക്ഖേപോതി വേദിതബ്ബോ.
൧൮൯. സദുക്ഖന്തി കിലേസദുക്ഖേന ചേവ വിപാകദുക്ഖേന ച സദുക്ഖം. സവിഘാതന്തി തേസംയേവ ദ്വിന്നം വസേന സഉപഘാതകം. സഉപായാസന്തി തേസംയേവ വസേന സഉപായാസം. സപരിളാഹന്തി തേസംയേവ വസേന സപരിളാഹം.
കിഞ്ചി ദിട്ഠിഗതന്തി കാചി ഏകാ ദിട്ഠിപി രുച്ചിത്വാ ഖമാപെത്വാ ഗഹിതാ അത്ഥീതി പുച്ഛതി. അപനീതന്തി നീഹടം അപവിദ്ധം. ദിട്ഠന്തി പഞ്ഞായ ദിട്ഠം. തസ്മാതി യസ്മാ പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം ഉദയവയം അദ്ദസ, തസ്മാ. സബ്ബമഞ്ഞിതാനന്തി മഥിതാനന്തി തേസംയേവ വേവചനം. ഇദാനി താനി വിഭജിത്വാ ദസ്സെന്തോ സബ്ബഅഹംകാര-മമംകാര-മാനാനുസയാനന്തി ആഹ. എത്ഥ അനുപാദാ വിമുത്തോതി ചതൂഹി ഉപാദാനേഹി കഞ്ചി ധമ്മം അനുപാദിയിത്വാ വിമുത്തോ.
൧൯൦. ന ഉപേതീതി ന യുജ്ജതി. എത്ഥ ച ‘‘ന ഉപപജ്ജതീ’’തി ഇദം അനുജാനിതബ്ബം സിയാ. യസ്മാ പന ഏവം വുത്തേ സോ പരിബ്ബാജകോ ഉച്ഛേദം ഗണ്ഹെയ്യ, ഉപപജ്ജതീതി പന സസ്സതമേവ, ഉപപജ്ജതി ച ന ച ഉപപജ്ജതീതി ഏകച്ചസസ്സതം, നേവ ഉപപജ്ജതി ന ന ഉപപജ്ജതീതി അമരാവിക്ഖേപം, തസ്മാ ഭഗവാ – ‘‘അയം അപ്പതിട്ഠോ അനാലമ്ബോ ഹോതു, സുഖപവേസനട്ഠാനം മാ ലഭതൂ’’തി അനനുഞ്ഞായ ഠത്വാ അനുഞ്ഞമ്പി പടിക്ഖിപി. അലന്തി സമത്ഥം പരിയത്തം ധമ്മോതി പച്ചയാകാരധമ്മോ. അഞ്ഞത്രയോഗേനാതി അഞ്ഞത്ഥ പയോഗേന. അഞ്ഞത്രാചരിയകേനാതി പച്ചയാകാരം അജാനന്താനം അഞ്ഞേസം ആചരിയാനം സന്തികേ വസന്തേന.
൧൯൧. തേന ഹി വച്ഛാതി യസ്മാ ത്വം സമ്മോഹമാപാദിന്തി വദസി, തസ്മാ തംയേവെത്ഥ പടിപുച്ഛിസ്സാമി. അനാഹാരോ നിബ്ബുതോതി അപ്പച്ചയോ നിബ്ബുതോ.
൧൯൨. യേന രൂപേനാതി യേന രൂപേന സത്തസങ്ഖാതം തഥാഗതം രൂപീതി പഞ്ഞാപെയ്യ. ഗമ്ഭീരോതി ഗുണഗമ്ഭീരോ. അപ്പമെയ്യോതി പമാണം ഗണ്ഹിതും ന സക്കുണെയ്യോ. ദുപ്പരിയോഗാള്ഹോതി ദുഓഗാഹോ ദുജ്ജാനോ. സെയ്യഥാപി മഹാസമുദ്ദോതി യഥാ മഹാസമുദ്ദോ ഗമ്ഭീരോ അപ്പമെയ്യോ ദുജ്ജാനോ, ഏവമേവ ഖീണാസവോപി. തം ആരബ്ഭ ഉപപജ്ജതീതിആദി സബ്ബം ന യുജ്ജതി. കഥം? യഥാ പരിനിബ്ബുതം അഗ്ഗിം ആരബ്ഭ പുരത്ഥിമം ദിസം ഗതോതിആദി സബ്ബം ന യുജ്ജതി, ഏവം.
അനിച്ചതാതി അനിച്ചതായ. സാരേ പതിട്ഠിതന്തി ലോകുത്തരധമ്മസാരേ പതിട്ഠിതം. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.
പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ
അഗ്ഗിവച്ഛസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൩. മഹാവച്ഛസുത്തവണ്ണനാ
൧൯൩. ഏവം മേ സുതന്തി മഹാവച്ഛസുത്തം. തത്ഥ സഹകഥീതി സദ്ധിംവാദോ, ബഹും മയാ തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം കഥിതപുബ്ബന്തി കഥം സാരേതി മെത്തിം ഘടേതി. പുരിമാനി ഹി ദ്വേ സുത്താനി ഏതസ്സേവ കഥിതാനി, സംയുത്തകേ അബ്യാകതസംയുത്തം (സം॰ നി॰ ൪.൪൧൬ ആദയോ) നാമ ഏതസ്സേവ കഥിതം – ‘‘കിം നു ഖോ, ഭോ ഗോതമ, സസ്സതോ ലോകോ ഇദമേവ സച്ചം മോഘമഞ്ഞന്തി സാധു മേ ഭവം ഗോതമോതിആദിമാഹ. തസ്സ ഭഗവാ മൂലവസേന സംഖിത്തദേസനം, കമ്മപഥവസേന വിത്ഥാരദേസനം ദേസേസി. മൂലവസേന ചെത്ഥ അതിസംഖിത്താ ദേസനാ, കമ്മപഥവസേന സംഖിത്താ വിത്ഥാരസദിസാ. ബുദ്ധാനം പന നിപ്പരിയായേന വിത്ഥാരദേസനാ നാമ നത്ഥി. ചതുവീസതിസമന്തപട്ഠാനമ്പി ഹി സത്തപകരണേ അഭിധമ്മപിടകേ ച സബ്ബം സംഖിത്തമേവ. തസ്മാ മൂലവസേനാപി കമ്മപഥവസേനാപി സംഖിത്തമേവ ദേസേസീതി വേദിതബ്ബോ.
൧൯൪. തത്ഥ പാണാതിപാതാ വേരമണീ കുസലന്തിആദീസു പടിപാടിയാ സത്തധമ്മാ കാമാവചരാ, അനഭിജ്ഝാദയോ തയോ ചതുഭൂമികാപി വട്ടന്തി.
യതോ ഖോ, വച്ഛ, ഭിക്ഖുനോതി കിഞ്ചാപി അനിയമെത്വാ വുത്തം, യഥാ പന ജീവകസുത്തേ ച ചങ്കീസുത്തേ ച, ഏവം ഇമസ്മിം സുത്തേ ച അത്താനമേവ സന്ധായേതം ഭഗവതാ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.
൧൯൫. അത്ഥി പനാതി കിം പുച്ഛാമീതി പുച്ഛതി? അയം കിരസ്സ ലദ്ധി – ‘‘തസ്മിം തസ്മിം സാസനേ സത്ഥാവ അരഹാ ഹോതി, സാവകോ പന അരഹത്തം പത്തും സമത്ഥോ നത്ഥി. സമണോ ച ഗോതമോ ‘യതോ ഖോ, വച്ഛ, ഭിക്ഖുനോ’തി ഏകം ഭിക്ഖും കഥെന്തോ വിയ കഥേതി, അത്ഥി നു ഖോ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സാവകോ അരഹത്തപ്പത്തോ’’തി. ഏതമത്ഥം പുച്ഛിസ്സാമീതി പുച്ഛതി. തത്ഥ തിട്ഠതൂതി ഭവം താവ ഗോതമോ തിട്ഠതു, ഭവഞ്ഹി ലോകേ പാകടോ അരഹാതി അത്ഥോ. തസ്മിം ബ്യാകതേ ഉത്തരി ഭിക്ഖുനീആദീനം വസേന പഞ്ഹം പുച്ഛി, ഭഗവാപിസ്സ ബ്യാകാസി.
൧൯൬. ആരാധകോതി സമ്പാദകോ പരിപൂരകോ.
൧൯൭. സേഖായ വിജ്ജായ പത്തബ്ബന്തി ഹെട്ഠിമഫലത്തയം പത്തബ്ബം. തം സബ്ബം മയാ അനുപ്പത്തന്തി വദതി. വിതണ്ഡവാദീ പനാഹ – ‘‘കതമേ ധമ്മാ സെക്ഖാ? ചത്താരോ മഗ്ഗാ അപരിയാപന്നാ ഹെട്ഠിമാനി ച തീണി സാമഞ്ഞഫലാനീ’’തി (ധ॰ സ॰ ൧൦൨൩) വചനതോ അരഹത്തമഗ്ഗോപി അനേന പത്തോയേവ. ഫലം പന അപത്തം, തസ്സ പത്തിയാ ഉത്തരി യോഗം കഥാപേതീതി. സോ ഏവം സഞ്ഞാപേതബ്ബോ –
‘‘യോ
പരിപുണ്ണസേഖോ അപരിഹാനധമ്മോ;
ചേതോവസിപ്പത്തോ സമാഹിതിന്ദ്രിയോ,
സ വേ ഠിതത്തോതി നരോ പവുച്ചതീ’’തി. (അ॰ നി॰ ൪.൫);
അനാഗാമിപുഗ്ഗലോ ഹി ഏകന്തപരിപുണ്ണസേഖോ. തം സന്ധായ ‘‘സേഖായ വിജ്ജായ പത്തബ്ബ’’ന്തി ആഹ. മഗ്ഗസ്സ പന ഏകചിത്തക്ഖണികത്താ തത്ഥ ഠിതസ്സ പുച്ഛാ നാമ നത്ഥി. ഇമിനാ സുത്തേന മഗ്ഗോപി ബഹുചിത്തക്ഖണികോ ഹോതൂതി ചേ. ഏതം ന ബുദ്ധവചനം, വുത്തഗാഥായ ച അത്ഥോ വിരുജ്ഝതി. തസ്മാ അനാഗാമിഫലേ ഠത്വാ അരഹത്തമഗ്ഗസ്സ വിപസ്സനം കഥാപേതീതി വേദിതബ്ബോ. യസ്മാ പനസ്സ ന കേവലം സുദ്ധഅരഹത്തസ്സേവ ഉപനിസ്സയോ, ഛന്നമ്പി അഭിഞ്ഞാനം ഉപനിസ്സയോ അത്ഥി, തസ്മാ ഭഗവാ – ‘‘ഏവമയം സമഥേ കമ്മം കത്വാ പഞ്ച അഭിഞ്ഞാ നിബ്ബത്തെസ്സതി
൧൯൮. സതി സതിആയതനേതി സതി സതികാരണേ. കിഞ്ചെത്ഥ കാരണം? അഭിഞ്ഞാ വാ അഭിഞ്ഞാപാദകജ്ഝാനം വാ അവസാനേ പന അരഹത്തം വാ കാരണം അരഹത്തസ്സ വിപസ്സനാ വാതി വേദിതബ്ബം.
൨൦൦. പരിചിണ്ണോ മേ ഭഗവാതി സത്ത ഹി സേഖാ ഭഗവന്തം പരിചരന്തി നാമ, ഖീണാസവേന ഭഗവാ പരിചിണ്ണോ ഹോതി. ഇതി സങ്ഖേപേന അരഹത്തം ബ്യാകരൊന്തോ ഥേരോ ഏവമാഹ. തേ പന ഭിക്ഖൂ തമത്ഥം ന ജാനിംസു, അജാനന്താവ തസ്സ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ. ഭഗവതോ ആരോചേസും. ദേവതാതി തേസം ഗുണാനം ലാഭീ ദേവതാ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.
പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ
മഹാവച്ഛസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൪. ദീഘനഖസുത്തവണ്ണനാ
൨൦൧. ഏവം മേ സുതന്തി ദീഘനഖസുത്തം. തത്ഥ സൂകരഖതായന്തി സൂകരഖതാതി ഏവംനാമകേ ലേണേ. കസ്സപബുദ്ധകാലേ കിര തം ലേണം ഏകസ്മിം ബുദ്ധന്തരേ പഥവിയാ വഡ്ഢമാനായ അന്തോഭൂമിഗതം ജാതം. അഥേകദിവസം ഏകോ സൂകരോ തസ്സ ഛദനപരിയന്തസമീപേ പംസും ഖണി. ദേവേ വുട്ടേ പംസുധോതോ ഛദനപരിയന്തോ പാകടോ അഹോസി. ഏകോ വനചരകോ ദിസ്വാ – ‘‘പുബ്ബേ സീലവന്തേഹി പരിഭുത്തലേണേന ഭവിതബ്ബം, പടിജഗ്ഗിസ്സാമി ന’’ന്തി സമന്തതോ പംസും അപനെത്വാ ലേണം സോധെത്വാ കുട്ടപരിക്ഖേപം കത്വാ ദ്വാരവാതപാനം യോജെത്വാ സുപരിനിട്ഠിത-സുധാകമ്മചിത്തകമ്മരജതപട്ടസദിസായ വാലുകായ സന്ഥതപരിവേണം ലേണം കത്വാ മഞ്ചപീഠം പഞ്ഞാപെത്വാ ഭഗവതോ വസനത്ഥായ അദാസി. ലേണം ഗമ്ഭീരം അഹോസി ഓതരിത്വാ അഭിരുഹിതബ്ബം. തം സന്ധായേതം വുത്തം.
ദീഘനഖോതി തസ്സ പരിബ്ബാജകസ്സ നാമം. ഉപസങ്കമീതി കസ്മാ ഉപസങ്കമി? സോ കിര ഥേരേ അഡ്ഢമാസപബ്ബജിതേ ചിന്തേസി – ‘‘മയ്ഹം മാതുലോ അഞ്ഞം പാസണ്ഡം ഗന്ത്വാ ന ചിരം തിട്ഠതി, ഇദാനി പനസ്സ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സന്തികം ഗതസ്സ അഡ്ഢമാസോ ജാതോ. പവത്തിമ്പിസ്സ ന സുണാമി, ഓജവന്തം ഏകമന്തം ഠിതോതി തസ്മിം കിര സമയേ ഥേരോ ഭഗവന്തം ബീജയമാനോ ഠിതോ ഹോതി, പരിബ്ബാജകോ മാതുലേ
സബ്ബം മേ നക്ഖമതീതി സബ്ബാ മേ ഉപപത്തിയോ നക്ഖമന്തി, പടിസന്ധിയോ നക്ഖമന്തീതി അധിപ്പായേന വദതി. എത്താവതാനേന ‘‘ഉച്ഛേദവാദോഹമസ്മീ’’തി ദീപിതം ഹോതി. ഭഗവാ പനസ്സ അധിപ്പായം മുഞ്ചിത്വാ അക്ഖരേ താവ ദോസം ദസ്സെന്തോ യാപി ഖോ തേതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഏസാപി തേ ദിട്ഠി നക്ഖമതീതി ഏസാപി തേ പഠമം രുച്ചിത്വാ ഖമാപെത്വാ ഗഹിതദിട്ഠി നക്ഖമതീതി. ഏസാ ചേ മേ, ഭോ ഗോതമ, ദിട്ഠി ഖമെയ്യാതി മയ്ഹഞ്ഹി സബ്ബം നക്ഖമതീതി ദിട്ഠി, തസ്സ മയ്ഹം യാ ഏസാ സബ്ബം മേ നക്ഖമതീതി ദിട്ഠി, ഏസാ മേ ഖമെയ്യ. യം തം ‘‘സബ്ബം മേ നക്ഖമതീ’’തി വുത്തം, തമ്പിസ്സ താദിസമേവ. യഥാ സബ്ബഗഹണേന ഗഹിതാപി അയം ദിട്ഠി ഖമതി, ഏവമേവം തമ്പി ഖമെയ്യ അതോ ഖോ തേ, അഗ്ഗിവെസ്സന,…പേ॰… അഞ്ഞഞ്ച ദിട്ഠിം ഉപാദിയന്തീതി. തത്ഥ അതോതി പജഹനകേസു നിസ്സക്കം, യേ പജഹന്തി, തേഹി യേ നപ്പജഹന്തീതി വുച്ചിയന്തി, തേവ ബഹുതരാതി അത്ഥോ. ബഹൂ ഹി ബഹുതരാതി എത്ഥ ഹികാരോ നിപാതമത്തം, ബഹൂ ബഹുതരാതി അത്ഥോ. പരതോ തനൂ ഹി തനുതരാതി പദേപി ഏസേവ നയോ. യേ ഏവമാഹംസൂതി യേ ഏവം വദന്തി. തഞ്ചേവ ദിട്ഠിം നപ്പജഹന്തി, അഞ്ഞഞ്ച ദിട്ഠിം ഉപാദിയന്തീതി മൂലദസ്സനം നപ്പജഹന്തി, അപരദസ്സനം ഉപാദിയന്തി.
എത്ഥ ച സസ്സതം ഗഹെത്വാ തമ്പി അപ്പഹായ ഉച്ഛേദം വാ ഏകച്ചസസ്സതം വാ ഗഹേതും ന സക്കാ, ഉച്ഛേദമ്പി ഗഹെത്വാ തം അപ്പഹായ സസ്സതം വാ ഏകച്ചസസ്സതം വാ ന സക്കാ ഗഹേതും, ഏകച്ചസസ്സതമ്പി ഗഹെത്വാ തം അപ്പഹായ സസ്സതം വാ ഉച്ഛേദം വാ ന സക്കാ ഗഹേതും. മൂലസസ്സതം പന അപ്പഹായ
ദുതിയവാരേ അതോതി അപ്പജഹനകേസു നിസ്സക്കം, യേ നപ്പജഹന്തി, തേഹി, യേ പജഹന്തീതി വുച്ചിയന്തി, തേവ തനുതരാ അപ്പതരാതി അത്ഥോ. തഞ്ചേവ ദിട്ഠിം പജഹന്തി, അഞ്ഞഞ്ച ദിട്ഠിം ന ഉപാദിയന്തീതി തഞ്ച മൂലദസ്സനം പജഹന്തി, അഞ്ഞഞ്ച ദസ്സനം ന ഗണ്ഹന്തി. കഥം? ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ ‘‘രൂപം സസ്സത’’ന്തി ഗഹെത്വാ അപരസ്മിം സമയേ തത്ഥ ആദീനവം ദിസ്വാ ‘‘ഓളാരികമേതം മയ്ഹം ദസ്സന’’ന്തി പജഹതി ‘‘ന കേവലഞ്ച രൂപം സസ്സതന്തി ദസ്സനമേവ ഓളാരികം, വേദനാപി സസ്സതാ…പേ॰… വിഞ്ഞാണമ്പി സസ്സതന്തി ദസ്സനം ഓളാരികമേവാ’’തി വിസ്സജ്ജേതി
സന്തഗ്ഗിവെസ്സനാതി
സാരാഗായ സന്തികേതിആദീസു രാഗവസേന വട്ടേ രജ്ജനസ്സ ആസന്നാ തണ്ഹാദിട്ഠിസംയോജനേന വട്ടസംയോജനസ്സ സന്തികേ. അഭിനന്ദനായാതി തണ്ഹാദിട്ഠിവസേനേവ ഗിലിത്വാ പരിയാദിയനസ്സ ഗഹണസ്സ ച ആസന്നാതി അത്ഥോ. അസാരാഗായ സന്തികേതിആദീസു വട്ടേ അരജ്ജനസ്സ ആസന്നാതിആദിനാ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
എത്ഥ ച സസ്സതദസ്സനം അപ്പസാവജ്ജം ദന്ധവിരാഗം, ഉച്ഛേദദസ്സനം മഹാസാവജ്ജം ഖിപ്പവിരാഗം. കഥം? സസ്സതവാദീ ഹി ഇധലോകം പരലോകഞ്ച അത്ഥീതി ജാനാതി, സുകതദുക്കടാനം ഫലം അത്ഥീതി ജാനാതി, കുസലം കരോതി, അകുസലം കരൊന്തോ ഭായതി, വട്ടം അസ്സാദേതി, അഭിനന്ദതി. ബുദ്ധാനം
൨൦൨. സോ പന പരിബ്ബാജകോ ഏതമത്ഥം ഉക്കംസേതി മേ ഭവന്തിആദിമാഹ.
ഇദാനി യസ്മാ അയം പരിബ്ബാജകോ കഞ്ജിയേനേവ തിത്തകാലാബു, ഉച്ഛേദദസ്സനേനേവ പൂരിതോ, സോ തത്രഗ്ഗിവെസ്സനാതിആദി ആരദ്ധം. വിഗ്ഗഹോതി കലഹോ. ഏവമേതാസം ദിട്ഠീനം പഹാനം ഹോതീതി ഏവം വിഗ്ഗഹാദിആദീനവം ദിസ്വാ താസം ദിട്ഠീനം പഹാനം ഹോതി. സോ ഹി പരിബ്ബാജകോ ‘‘കിം മേ ഇമിനാ വിഗ്ഗഹാദിനാ’’തി തം ഉച്ഛേദദസ്സനം പജഹതി.
൨൦൫. അഥസ്സ ഭഗവാ വമിതകഞ്ജിയേ ലാബുമ്ഹി സപ്പിഫാണിതാദീനി പക്ഖിപന്തോ വിയ ഹദയേ അമതോസധം പൂരെസ്സാമീതി വിപസ്സനം ആചിക്ഖന്തോ അയം ഖോ പന, അഗ്ഗിവെസ്സന, കായോതിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ വമ്മികസുത്തേ വുത്തോ. അനിച്ചതോതിആദീനിപി ഹെട്ഠാ വിത്ഥാരിതാനേവ. യോ കായസ്മിം കായഛന്ദോതി യാ കായസ്മിം തണ്ഹാ. സ്നേഹോതി തണ്ഹാസ്നേഹോവ. കായന്വയതാതി കായാനുഗമനഭാവോ, കായം അനുഗച്ഛനകകിലേസോതി അത്ഥോ.
ഏവം രൂപകമ്മട്ഠാനം ദസ്സെത്വാ ഇദാനി അരൂപകമ്മട്ഠാനം ദസ്സെന്തോ തിസ്സോ ഖോതിആദിമാഹ. പുന താസംയേവ വേദനാനം അസമ്മിസ്സഭാവം ദസ്സെന്തോ യസ്മിം, അഗ്ഗിവെസ്സന, സമയേതിആദിമാഹ. തത്രായം സങ്ഖേപത്ഥോ സുഖാപി ഖോതിആദി താസം വേദനാനം ചുണ്ണവിചുണ്ണഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം.
ന കേനചി സംവദതീതി തസ്സതം ഗഹെത്വാ ‘‘സസ്സതവാദീ അഹ’’ന്തി ഉച്ഛേദവാദിനാപി സദ്ധിം ന സംവദതി, തമേവ ഗഹെത്വാ ‘‘സസ്സതവാദീ അഹ’’ന്തി ഏകച്ചസസ്സതവാദിനാ സദ്ധിം ന വിവദതി. ഏവം തയോപി വാദാ പരിവത്തെത്വാ യോജേതബ്ബാ. യഞ്ച ലോകേ വുത്തന്തി യം ലോകേ കഥിതം വോഹരിതം, തേന വോഹരതി അപരാമസന്തോ കിഞ്ചി ധമ്മം പരാമാസഗ്ഗാഹേന അഗ്ഗണ്ഹന്തോ. വുത്തമ്പി ചേതം –
‘‘യോ ഹോതി ഭിക്ഖു അരഹം കതാവീ,
ഖീണാസവോ അന്തിമദേഹധാരീ;
അഹം
മമം വദന്തീതിപി സോ വദെയ്യ;
ലോകേ സമഞ്ഞം കുസലോ വിദിത്വാ,
വോഹാരമത്തേന സോ വോഹരെയ്യാ’’തി. (സം॰ നി॰ ൧.൨൫);
അപരമ്പി വുത്തം – ‘‘ഇമാ ഖോ ചിത്ത ലോകസമഞ്ഞാ ലോകനിരുത്തിയോ ലോകവോഹാരാ ലോകപഞ്ഞത്തിയോ, യാഹി തഥാഗതോ വോഹരതി അപരാമസ’’ന്തി (ദീ॰ നി॰ ൧.൪൪൦).
൨൦൬. അഭിഞ്ഞാപഹാനമാഹാതി സസ്സതാദീസു തേസം തേസം ധമ്മാനം സസ്സതം അഭിഞ്ഞായ ജാനിത്വാ സസ്സതസ്സ പഹാനമാഹ, ഉച്ഛേദം, ഏകച്ചസസ്സതം അഭിഞ്ഞായ ഏകച്ചസസ്സതസ്സ പഹാനം വദതി. രൂപം അഭിഞ്ഞായ രൂപസ്സ പഹാനം വദതീതിആദിനാ നയേനെത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
പടിസഞ്ചിക്ഖതോതി അനുപാദായ ആസവേഹി ചിത്തം വിമുച്ചീതി അനുപ്പാദനിരോധേന നിരുദ്ധേഹി ആസവേഹി അഗ്ഗഹെത്വാവ ചിത്തം വിമുച്ചി. എത്താവതാ ചേസ പരസ്സ വഡ്ഢിതം ഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ ഖുദം വിനോദെന്തോ വിയ പരസ്സ
ഭഗവാ പന ഇമം ദേസനം സൂരിയേ ധരമാനേയേവ നിട്ഠാപെത്വാ ഗിജ്ഝകൂടാ ഓരുയ്ഹ വേളുവനം ഗന്ത്വാ സാവകസന്നിപാതമകാസി, ചതുരങ്ഗസമന്നാഗതോ സന്നിപാതോ അഹോസി. തത്രിമാനി അങ്ഗാനി – മാഘനക്ഖത്തേന യുത്തോ പുണ്ണമഉപോസഥദിവസോ, കേനചി അനാമന്തിതാനി ഹുത്വാ അത്തനോയേവ ധമ്മതായ സന്നിപതിതാനി അഡ്ഢതേലസാനി ഭിക്ഖുസതാനി, തേസു ഏകോപി പുഥുജ്ജനോ വാ സോതാപന്ന-സകദാഗാമി-അനാഗാമി-സുക്ഖവിപസ്സക-അരഹന്തേസു വാ അഞ്ഞതരോ നത്ഥി, സബ്ബേ ഛളഭിഞ്ഞാവ, ഏകോപി ചെത്ഥ സത്ഥകേന കേസേ ഛിന്ദിത്വാ പബ്ബജിതോ നാമ നത്ഥി, സബ്ബേ ഏഹിഭിക്ഖുനോയേവാതി.
പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ
ദീഘനഖസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൫. മാഗണ്ഡിയസുത്തവണ്ണനാ
൨൦൭. ഏവം മേ സുതന്തി മാഗണ്ഡിയസുത്തം. തത്ഥ അഗ്യാഗാരേതി അഗ്ഗിഹോമസാലയം. തിണസന്ഥാരകേതി ദ്വേ മാഗണ്ഡിയാ മാതുലോ ച ഭാഗിനെയ്യോ ച. തേസു മാതുലോ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പത്തോ, ഭാഗിനെയ്യോപി തേനുപസങ്കമീതി ന കേവലം തംദിവസമേവ, യസ്മാ പന തം അഗ്യാഗാരം ഗാമൂപചാരേ ദാരകദാരികാഹി ഓകിണ്ണം അവിവിത്തം, തസ്മാ ഭഗവാ നിച്ചകാലമ്പി ദിവസഭാഗം തസ്മിം വനസണ്ഡേ വീതിനാമെത്വാ സായം വാസത്ഥായ തത്ഥ ഉപഗച്ഛതി.
അദ്ദസാ ഖോ…പേ॰… തിണസന്ഥാരകം പഞ്ഞത്തന്തി ഭഗവാ അഞ്ഞേസു ദിവസേസു തിണസന്ഥാരകം സങ്ഘരിത്വാ സഞ്ഞാണം കത്വാ ഗച്ഛതി, തംദിവസം പന പഞ്ഞപെത്വാവ അഗമാസി. കസ്മാ? തദാ ഹി പച്ചൂസസമയേ ലോകം ഓലോകെത്വാവ അദ്ദസ – ‘‘അജ്ജ മാഗണ്ഡിയോ ഇധാഗന്ത്വാ ഇമം തിണസന്ഥാരകം ദിസ്വാ ഭാരദ്വാജേന സദ്ധിം തിണസന്ഥാരകം ആരബ്ഭ കഥാസല്ലാപം കരിസ്സതി, അഥാഹം ആഗന്ത്വാ ധമ്മം ദേസെസ്സാമി, സോ ധമ്മം സുത്വാ മമ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പാപുണിസ്സതി. പരേസം സങ്ഗഹകരണത്ഥമേവ ഹി മയാ പാരമിയോ പൂരിതാ’’തി തിണസന്ഥാരകം പഞ്ഞപെത്വാവ അഗമാസി.
സമണസെയ്യാനുരൂപം മഞ്ഞേതി ഇമം തിണസന്ഥാരകം ‘‘സമണസ്സ അനുച്ഛവികാ സെയ്യാ’’തി മഞ്ഞാമി. ന ച അസഞ്ഞതസമണസ്സ നിവുത്ഥട്ഠാനമേതം. തഥാഹെത്ഥ ഹത്ഥേന ആകഡ്ഢിതട്ഠാനം വാ പാദേന ആകഡ്ഢിതട്ഠാനം വാ സീസേന പഹടട്ഠാനം വാ ന പഞ്ഞായതി, അനാകുലോ അനാകിണ്ണോ അഭിന്നോ ഭൂനഹുനോതി ഹതവഡ്ഢിനോ മരിയാദകാരകസ്സ. കസ്മാ ഏവമാഹ? ഛസു ദ്വാരേസു വഡ്ഢിപഞ്ഞാപനലദ്ധികത്താ. അയഞ്ഹി തസ്സ ലദ്ധി – ചക്ഖു ബ്രൂഹേതബ്ബം വഡ്ഢേതബ്ബം, അദിട്ഠം ദക്ഖിതബ്ബം, ദിട്ഠം സമതിക്കമിതബ്ബം. സോതം ബ്രൂഹേതബ്ബം വഡ്ഢേതബ്ബം, അസുതം
‘‘ചക്ഖുനാ സംവരോ സാധു, സാധു സോതേന സംവരോ;
ഘാനേന സംവരോ സാധു, സാധു ജിവ്ഹായ സംവരോ.
കായേന സംവരോ സാധു, സാധു വാചായ സംവരോ;
മനസാ സംവരോ സാധു, സാധു സബ്ബത്ഥ സംവരോ;
സബ്ബത്ഥ സംവുതോ ഭിക്ഖു, സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതീ’’തി. (ധ॰ പ॰ ൩൬൦-൩൬൧) –
ഛസു
അരിയേ ഞായേ ധമ്മേ കുസലേതി പരിസുദ്ധേ കാരണധമ്മേ അനവജ്ജേ. ഇമിനാ കിം ദസ്സേതി? ഏവരൂപസ്സ നാമ ഉഗ്ഗതസ്സ പഞ്ഞാതസ്സ യസസ്സിനോ ഉപരി വാചം ഭാസമാനേന വീമംസിത്വാ ഉപധാരെത്വാ മുഖേ ആരക്ഖം ഠപെത്വാ ഭാസിതബ്ബോ ഏവഞ്ഹി നോ സുത്തേ ഓചരതീതി യസ്മാ അമ്ഹാകം സുത്തേ ഏവം ആഗച്ഛതി, ന മയം മുഖാരുള്ഹിച്ഛാമത്തം വദാമ, സുത്തേ ച നാമ ആഗതം വദമാനാ കസ്സ ഭായെയ്യാമ, തസ്മാ സമ്മുഖാപി നം വദെയ്യാമാതി അത്ഥോ. അപ്പൊസ്സുക്കോതി മമ രക്ഖനത്ഥായ അനുസ്സുക്കോ അവാവടോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. വുത്തോവ നം വദെയ്യാതി മയാ വുത്തോവ ഹുത്വാ അപുച്ഛിതോവ കഥം സമുട്ഠാപെത്വാ അമ്ബജമ്ബൂആദീനി ഗഹെത്വാ വിയ അപൂരയമാനോ മയാ കഥിതനിയാമേന ഭവം ഭാരദ്വാജോ വദെയ്യ, വദസ്സൂതി അത്ഥോ.
൨൦൮. അസ്സോസി ഖോതി സത്ഥാ ആലോകം വഡ്ഢെത്വാ ദിബ്ബചക്ഖുനാ മാഗണ്ഡിയം തത്ഥ ആഗതം അദ്ദസ, ദ്വിന്നം ജനാനം ഭാസമാനാനം ദിബ്ബസോതേന സദ്ദമ്പി അസ്സോസി. പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോതി ഫലസമാപത്തിയാ വുട്ഠിതോ. സംവിഗ്ഗോതി പീതിസംവേഗേന സംവിഗ്ഗോ ചലിതോ കമ്പിതോ. തസ്സ കിര ഏതദഹോസി – ‘‘നേവ മാഗണ്ഡിയേന സമണസ്സ ഗോതമസ്സ ആരോചിതം, ന മയാ. അമ്ഹേ മുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞോ എത്ഥ തതിയോപി നത്ഥി, സുതോ ഭവിസ്സതി അമ്ഹാകം സദ്ദോ തിഖിണസോതേന പുരിസേനാ’’തി. അഥസ്സ അബ്ഭന്തരേ പീതി ഉപ്പജ്ജിത്വാ നവനവുതിലോമകൂപസഹസ്സാനി ഉദ്ധഗ്ഗാനി അകാസി. തേന വുത്തം ‘‘സംവിഗ്ഗോ ലോമഹട്ഠജാതോ’’തി. അഥ ഖോ മാഗണ്ഡിയോ പരിബ്ബാജകോതി പരിബ്ബാജകസ്സ പഭിന്നമുഖം വിയ ബീജം പരിപാകഗതം ഞാണം, തസ്മാ സന്നിസീദിതും അസക്കൊന്തോ ആഹിണ്ഡമാനോ പുന സത്ഥു സന്തികം ആഗന്ത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. തം ദസ്സേതും ‘‘അഥ ഖോ മാഗണ്ഡിയോ’’തിആദി വുത്തം.
൨൦൯. സത്ഥാ – ‘‘ഏവം കിര ത്വം, മാഗണ്ഡിയ, മം അവചാ’’തി അവത്വാവ ചക്ഖും ഖോ, മാഗണ്ഡിയാതി പരിബ്ബാജകസ്സ ധമ്മദേസനം ആരഭി. തത്ഥ വസനട്ഠാനട്ഠേന രൂപാരാമം. രൂപേ രതന്തി രൂപരതം. രൂപേന ചക്ഖു ആമോദിതം പമോദിതന്തി രൂപസമുദിതം. ദന്തന്തി നിബ്ബിസേവനം. ഗുത്തന്തി ഗോപിതം. രക്ഖിതന്തി ഠപിതരക്ഖം. സംവുതന്തി പിഹിതം. സംവരായാതി പിധാനത്ഥായ.
൨൧൦. പരിചാരിതപുബ്ബോതി അഭിരമിതപുബ്ബോ. രൂപപരിളാഹന്തി രൂപം ആരബ്ഭ ഉപ്പജ്ജനപരിളാഹം. ഇമസ്സ പന തേ, മാഗണ്ഡിയ, കിമസ്സ വചനീയന്തി ഇമസ്സ രൂപം പരിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ അരഹത്തപ്പത്തസ്സ ഖീണാസവസ്സ തയാ കിം വചനം വത്തബ്ബം അസ്സ, വുഡ്ഢിഹതോ മരിയാദകാരകോതി ഇദം വത്തബ്ബം, ന വത്തബ്ബന്തി പുച്ഛതി. ന കിഞ്ചി, ഭോ ഗോതമാതി, ഭോ ഗോതമ, കിഞ്ചി വത്തബ്ബം നത്ഥി. സേസദ്വാരേസുപി ഏസേവ നയോ.
൨൧൧. ഇദാനി യസ്മാ തയാ പഞ്ചക്ഖന്ധേ പരിഗ്ഗഹെത്വാ അരഹത്തപ്പത്തസ്സ ഖീണാസവസ്സ കിഞ്ചി വത്തബ്ബം നത്ഥി, അഹഞ്ച പഞ്ചക്ഖന്ധേ പരിഗ്ഗഹെത്വാ അഹം ഖോ പനാതിആദിമാഹ. തസ്സ മയ്ഹം മാഗണ്ഡിയാതി ഗിഹികാലേ അത്തനോ സമ്പത്തിം ദസ്സെന്തോ ആഹ. തത്ഥ വസ്സികോതിആദീസു യത്ഥ സുഖം ഹോതി വസ്സകാലേ വസ്സികോ. ഇതരേസുപി ഏസേവ നയോ.
തത്ഥ വസ്സികോ പാസാദോ നാതിഉച്ചോ ഹോതി നാതിനീചോ, ദ്വാരവാതപാനാനിപിസ്സ നാതിതനൂനി നാതിബഹൂനി, ഭൂമത്ഥരണപച്ചത്ഥരണഖജ്ജഭൊജ്ജാനിപെത്ഥ മിസ്സകാനേവ വട്ടന്തി. ഹേമന്തികേ ഥമ്ഭാപി ഭിത്തിയോപി നീചാ ഹൊന്തി, ദ്വാരവാതപാനാനി തനുകാനി സുഖുമച്ഛിദ്ദാനി. ഉണ്ഹപവേസനത്ഥായ ഭിത്തിനിയൂഹാനി നീഹരീയന്തി. ഭൂമത്ഥരണപച്ചത്ഥരണനിവാസനപാരുപനാനി പനെത്ഥ ഉണ്ഹവീരിയാനി കമ്ബലാദീനി വട്ടന്തി. ഖജ്ജഭൊജ്ജം സിനിദ്ധം കടുകസന്നിസ്സിതഞ്ച. ഗിമ്ഹികേ ഥമ്ഭാപി ഭിത്തിയോപി ഉച്ചാ ഹൊന്തി. ദ്വാരവാതപാനാനി പനെത്ഥ ബഹൂനി വിപുലജാലാനി ഭവന്തി. ഭൂമത്ഥരണാദീനി ദുകൂലമയാനി വട്ടന്തി, ഖജ്ജഭൊജ്ജാനി മധുരരസസീതവീരിയാനി. വാതപാനസമീപേസു ചെത്ഥ നവ ചാടിയോ ഠപെത്വാ ഉദകസ്സ പൂരെത്വാ നീലുപ്പലാദീഹി സഞ്ഛാദെന്തി. തേസു തേസു പദേസേസു ഉദകയന്താനി
ബോധിസത്തസ്സ പന അട്ഠസതസുവണ്ണഘടേ ച രജതഘടേ ച ഗന്ധോദകസ്സ പൂരെത്വാ നീലുപ്പലഗച്ഛകേ കത്വാ സയനം പരിവാരെത്വാ ഠപയിംസു. മഹന്തേസു ലോഹകടാഹേസു
പാസാദസ്സ ചതൂസു ദിസാസു ചത്താരോ സരാ ഹൊന്തി. ദിവാകാലേ നാനാവണ്ണസകുണഗണാ പാചീനസരതോ
നിപ്പുരിസേഹീതി പുരിസവിരഹിതേഹി. ന കേവലഞ്ചെത്ഥ തൂരിയാനേവ നിപ്പുരിസാനി, സബ്ബട്ഠാനാനിപി നിപ്പുരിസാനേവ തായ രതിയാ രമമാനോതി ഇദം ചതുത്ഥജ്ഝാനികഫലസമാപത്തിരതിം സന്ധായ വുത്തം.
൨൧൨. ഗഹപതി വാ ഗഹപതിപുത്തോ വാതി എത്ഥ യസ്മാ ഖത്തിയാനം സേതച്ഛത്തസ്മിംയേവ പത്ഥനാ ഹോതി, മഹാ ച നേസം പപഞ്ചോ, ബ്രാഹ്മണാ മന്തേഹി അതിത്താ മന്തേ ഗവേസന്താ വിചരന്തി, ഗഹപതിനോ പന മുദ്ദാഗണനമത്തം ഉഗ്ഗഹിതകാലതോ പട്ഠായ സമ്പത്തിംയേവ അനുഭവന്തി, തസ്മാ ഖത്തിയബ്രാഹ്മണേ അഗ്ഗഹെത്വാ ‘‘ഗഹപതി വാ ഗഹപതിപുത്തോ വാ’’തി ആഹ. ആവട്ടെയ്യാതി മാനുസകകാമഹേതു ആവട്ടോ ഭവെയ്യാതി അത്ഥോ. അഭിക്കന്തതരാതി വിസിട്ഠതരാ. പണീതതരാതി അതപ്പകതരാ. വുത്തമ്പി ചേതം –
‘‘കുസഗ്ഗേനുദകമാദായ, സമുദ്ദേ ഉദകം മിനേ;
ഏവം മാനുസകാ കാമാ, ദിബ്ബകാമാന സന്തികേ’’തി. (ജാ॰ ൨.൨൧.൩൮൯) –
സമധിഗയ്ഹ തിട്ഠതീതി ദിബ്ബസുഖം ഗണ്ഹിത്വാ തതോ വിസിട്ഠതരാ ഹുത്വാ തിട്ഠതി.
ഓപമ്മസംസന്ദനം പനെത്ഥ ഏവം വേദിതബ്ബം – ഗഹപതിസ്സ പഞ്ചഹി കാമഗുണേഹി സമങ്ഗീഭൂതകാലോ വിയ ബോധിസത്തസ്സ തീസു പാസാദേസു ചത്താലീസസഹസ്സഇത്ഥിമജ്ഝേ മോദനകാലോ, തസ്സ സുചരിതം പൂരെത്വാ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്തകാലോ വിയ ബോധിസത്തസ്സ അഭിനിക്ഖമനം കത്വാ ബോധിപല്ലങ്കേ സബ്ബഞ്ഞുതം പടിവിദ്ധകാലോ
൨൧൩. സുഖീതി പഠമം ദുക്ഖിതോ പച്ഛാ സുഖിതോ അസ്സ. സേരീതി പഠമം വെജ്ജദുതിയകോ പച്ഛാ സേരീ ഏകകോ ഭവെയ്യ. സയംവസീതി പഠമം വെജ്ജസ്സ വസേ വത്തമാനോ വെജ്ജേന നിസീദാതി വുത്തേ നിസീദി, നിപജ്ജാതി വുത്തേ നിപജ്ജി, ഭുഞ്ജാതി വുത്തേ ഭുഞ്ജി, പിവാതി വുത്തേ പിവി, പച്ഛാ സയംവസീ ജാതോ. യേന കാമം ഗമോതി പഠമം ഇച്ഛിതിച്ഛിതട്ഠാനം ഗന്തും നാലത്ഥ, പച്ഛാ രോഗേ വൂപസന്തേ വനദസ്സന-ഗിരിദസ്സന-പബ്ബതദസ്സനാദീസുപി യേനകാമം ഗമോ ജാതോ, യത്ഥ യത്ഥേവ ഗന്തും ഇച്ഛതി, തത്ഥ തത്ഥേവ ഗച്ഛെയ്യ.
എത്ഥാപി ഇദം ഓപമ്മസംസന്ദനം – പുരിസസ്സ കുട്ഠികാലോ വിയ ഹി ബോധിസത്തസ്സ അഗാരമജ്ഝേ വസനകാലോ, അങ്ഗാരകപല്ലം വിയ ഏകം കാമവത്ഥു, ദ്വേ കപല്ലാനി വിയ ദ്വേ വത്ഥൂനി, സക്കസ്സ പന ദേവരഞ്ഞോ അഡ്ഢതെയ്യകോടിയാനി അങ്ഗാരകപല്ലാനി വിയ അഡ്ഢതിയനാടകകോടിയോ, നഖേഹി വണമുഖാനി തച്ഛെത്വാ അങ്ഗാരകപല്ലേ പരിതാപനം വിയ വത്ഥുപടിസേവനം, ഭേസജ്ജം ആഗമ്മ അരോഗകാലോ വിയ കാമേസു ആദീനവം നെക്ഖമ്മേ ച ആനിസംസം ദിസ്വാ നിക്ഖമ്മ ബുദ്ധഭൂതകാലേ ചതുത്ഥജ്ഝാനികഫലസമാപത്തിരതിയാ വീതിവത്തനകാലോ, അഞ്ഞം കുട്ഠിപുരിസം ദിസ്വാ അപത്ഥനകാലോ വിയ തായ രതിയാ വീതിനാമെന്തസ്സ ഹീനജനരതിയാ അപത്ഥനകാലോതി.
൨൧൪. ഉപഹതിന്ദ്രിയോതി ഉപഹതിന്ദ്രിയാതി ഉപഹതപഞ്ഞിന്ദ്രിയാ. തേ യഥാ സോ ഉപഹതകായിന്ദ്രിയോ കുട്ഠീ ദുക്ഖസമ്ഫസ്സസ്മിംയേവ അഗ്ഗിസ്മിം സുഖമിതി വിപരീതസഞ്ഞം പച്ചലത്ഥ, ഏവം പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ ഉപഹതത്താ ദുക്ഖസമ്ഫസ്സെസ്വേവ കാമേസു സുഖമിതി വിപരീതസഞ്ഞം പച്ചലത്ഥും.
൨൧൫. അസുചിതരാനി ചേവാതിആദീസു പകതിയാവ താനി അസുചീനി ച ദുഗ്ഗന്ധാനി ച പൂതീനി ച, ഇദാനി പന അസുചിതരാനി ചേവ ദുഗ്ഗന്ധതരാനി ച പൂതിതരാനി ച ഹൊന്തി. കാചീതി തസ്സ ഹി പരിതാപെന്തസ്സ ച കണ്ഡൂവന്തസ്സ ച പാണകാ അന്തോ പവിസന്തി, ദുട്ഠലോഹിതദുട്ഠപുബ്ബാ പഗ്ഘരന്തി. ഏവമസ്സ കാചി അസ്സാദമത്താ ഹോതി.
ആരൊഗ്യപരമാതി അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗാനന്തി പുബ്ബഭാഗമഗ്ഗാനം പുബ്ബഭാഗഗമനേനേവ അമതഗാമീനം അട്ഠങ്ഗികോ ഖേമോ, നത്ഥി തതോ ഖേമതരോ ഖേമം അമതഗാമിനന്തി എത്ഥ ഖേമന്തിപി അമതന്തിപി നിബ്ബാനസ്സേവ നാമം. യാവതാ പുഥുസമണബ്രാഹ്മണാ പരപ്പവാദാ ഖേമഗാമിനോ ച അമതഗാമിനോ ചാതി ലദ്ധിവസേന ഗഹിതാ, സബ്ബേസം തേസം ഖേമഅമതഗാമീനം മഗ്ഗാനം അട്ഠങ്ഗികോ പരമോ ഉത്തമോതി അയമെത്ഥ അത്ഥോ.
൨൧൬. ആചരിയപാചരിയാനന്തി ആചരിയാനഞ്ചേവ ആചരിയാചരിയാനഞ്ച. സമേതീതി അനോമജ്ജതീതി പാണിം ഹെട്ഠാ ഓതാരെന്തോ മജ്ജതി – ‘‘ഇദം തം, ഭോ ഗോതമ, ആരൊഗ്യം, ഇദം തം നിബ്ബാന’’ന്തി കാലേന സീസം കാലേന ഉരം പരിമജ്ജന്തോ ഏവമാഹ.
൨൧൭. ഛേകന്തി സമ്പന്നം. സാഹുളിചീരേനാതി കാളകേഹി ഏളകലോമേഹി കതഥൂലചീരേന. സങ്കാരചോളകേനാതിപി വദന്തി. വാചം നിച്ഛാരെയ്യാതി കാലേന ദസായ കാലേന അന്തേ കാലേന മജ്ഝേ പരിമജ്ജന്തോ നിച്ഛാരെയ്യ, വദെയ്യാതി അത്ഥോ. പുബ്ബകേഹേസാതി പുബ്ബകേഹി ഏസാ. വിപസ്സീപി ഹി ഭഗവാ…പേ॰… കസ്സപോപി ഭഗവാ ചതുപരിസമജ്ഝേ നിസിന്നോ ഇമം ഗാഥം അഭാസി, ‘‘അത്ഥനിസ്സിതഗാഥാ’’തി മഹാജനോ ഉഗ്ഗണ്ഹി. സത്ഥരി പരിനിബ്ബുതേ അപരഭാഗേ പരിബ്ബാജകാനം അന്തരം പവിട്ഠാ. തേ പൊത്ഥകഗതം കത്വാ പദദ്വയമേവ രക്ഖിതും സക്ഖിംസു. തേനാഹ – സാ ഏതരഹി അനുപുബ്ബേന പുഥുജ്ജനഗാഥാതി.
൨൧൮. രോഗോവ ഭൂതോതി രോഗഭൂതോ. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ. അരിയം ചക്ഖുന്തി പരിസുദ്ധം വിപസ്സനാഞാണഞ്ചേവ മഗ്ഗഞാണഞ്ച. പഹോതീതി സമത്ഥോ. ഭേസജ്ജം കരെയ്യാതി ഉദ്ധംവിരേചനം അധോവിരേചനം അഞ്ജനഞ്ചാതി ഭേസജ്ജം കരെയ്യ.
൨൧൯. ന ചക്ഖൂനി ഉപ്പാദെയ്യാതി യസ്സ ഹി അന്തരാ പിത്തസെമ്ഹാദിപലിവേഠേന
൨൨൦. ദുതിയവാരേ ജച്ചന്ധോതി ജാതകാലതോ പട്ഠായ പിത്താദിപലിവേഠേന അന്ധോ. അമുസ്മിന്തി തസ്മിം പുബ്ബേ വുത്തേ. അമിത്തതോപി ദഹെയ്യാതി അമിത്തോ മേ അയന്തി ഏവം അമിത്തതോ ഠപെയ്യ. ദുതിയപദേപി ഏസേവ നയോ. ഇമിനാ ചിത്തേനാതി വട്ടേ അനുഗതചിത്തേന. തസ്സ മേ ഉപാദാനപച്ചയാതി ഏകസന്ധി ദ്വിസങ്ഖേപോ പച്ചയാകാരോ കഥിതോ, വട്ടം വിഭാവിതം.
൨൨൧. ധമ്മാനുധമ്മന്തി ധമ്മസ്സ അനുധമ്മം അനുച്ഛവികം പടിപദം. ഇമേ രോഗാ ഗണ്ഡാ സല്ലാതി പഞ്ചക്ഖന്ധേ ദസ്സേതി. ഉപാദാനനിരോധാതി വിവട്ടം ദസ്സെന്തോ ആഹ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.
പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ
മാഗണ്ഡിയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൬. സന്ദകസുത്തവണ്ണനാ
൨൨൩. ഏവം മേ സുതന്തി സന്ദകസുത്തം. തത്ഥ പിലക്ഖഗുഹായന്തി തസ്സാ ഗുഹായ ദ്വാരേ പിലക്ഖരുക്ഖോ അഹോസി, തസ്മാ പിലക്ഖഗുഹാത്വേവ സങ്ഖം ഗതാ. പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോതി വിവേകതോ വുട്ഠിതോ. ദേവകതസൊബ്ഭോതി വസ്സോദകേനേവ തിന്നട്ഠാനേ ജാതോ മഹാഉദകരഹദോ. ഗുഹാദസ്സനായാതി എത്ഥ ഗുഹാതി പംസുഗുഹാ. സാ ഉന്നമേ
ഉന്നാദിനിയാതി ഉച്ചാസദ്ദമഹാസദ്ദായ. തേസം പരിബ്ബാജകാനം പാതോവ ഉട്ഠായ കത്തബ്ബം നാമ ചേതിയവത്തം വാ ബോധിവത്തം വാ ആചരിയുപജ്ഝായവത്തം വാ യോനിസോമനസികാരോ വാ നത്ഥി. തേന തേ പാതോവ ഉട്ഠായ ബാലാതപേ നിസിന്നാ, സായം വാ കഥായ ഫാസുകത്ഥായ സന്നിപതിതാ ‘‘ഇമസ്സ ഹത്ഥോ സോഭണോ ഇമസ്സ പാദോ’’തി ഏവം അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ഹത്ഥപാദാദീനി വാ ആരബ്ഭ ഇത്ഥിപുരിസദാരകദാരികാവണ്ണേ വാ അഞ്ഞം വാ കാമസ്സാദഭവസ്സാദാദിവത്ഥും ആരബ്ഭ കഥം പട്ഠപെത്വാ അനുപുബ്ബേന രാജകഥാദിഅനേകവിധം തിരച്ഛാനകഥം കഥെന്തി. സാ ഹി അനിയ്യാനികത്താ സഗ്ഗമൊക്ഖമഗ്ഗാനം തിരച്ഛാനഭൂതാ കഥാതി തിരച്ഛാനകഥാ. തത്ഥ രാജാനം ആരബ്ഭ ‘‘മഹാസമ്മതോ മന്ധാതാ ധമ്മാസോകോ ഏവംമഹാനുഭാവോ’’തിആദിനാ നയേന പവത്താ കഥാ രാജകഥാ. ഏസ നയോ ചോരകഥാദീസു.
തേസു ‘‘അസുകോ രാജാ അഭിരൂപോ ദസ്സനീയോ’’തിആദിനാ
ഞാതികഥാദീസുപി ‘‘അമ്ഹാകം ഞാതകാ സൂരാ സമത്ഥാ’’തി വാ ‘‘പുബ്ബേ മയം ഏവം വിചിത്രേഹി യാനേഹി ചരിമ്ഹാ’’തി വാ അസ്സാദവസേന വത്തും ന വട്ടതി, സാത്ഥകം പന കത്വാ ‘‘തേപി നോ ഞാതകാ ഖയം ഗതാ’’തി വാ ‘‘പുബ്ബേ മയം ഏവരൂപാ ഉപാഹനാ സങ്ഘസ്സ അദമ്ഹാ’’തി വാ കഥേതബ്ബാ. ഗാമകഥാപി സുനിവിട്ഠദുന്നിവിട്ഠസുഭിക്ഖദുബ്ഭിക്ഖാദിവസേന വാ ‘‘അസുകഗാമവാസിനോ സൂരാ സമത്ഥാ’’തി വാ ഏവം അസ്സാദവസേന ന വട്ടതി, സാത്ഥകം പന കത്വാ സദ്ധാ പസന്നാതി നിഗമനഗരജനപദകഥാസുപി ഏസേവ നയോ. ഇത്ഥികഥാപി വണ്ണസണ്ഠാനാദീനി പടിച്ച അസ്സാദവസേന ന വട്ടതി, സദ്ധാ പസന്നാ ഖയം ഗതാതി ഏവമേവ വട്ടതി. സൂരകഥാപി വിസിഖാകഥാപി അസുകാ വിസിഖാ സുനിവിട്ഠാ ദുന്നിവിട്ഠാ സൂരാ സമത്ഥാതി അസ്സാദവസേനേവ ന വട്ടതി, സദ്ധാ പസന്നാ ഖയം ഗതാ ഇച്ചേവം വട്ടതി.
കുമ്ഭട്ഠാനകഥാതി കുമ്ഭട്ഠാനഉദകതിത്ഥകഥാ വാ വുച്ചതി കുമ്ഭദാസികഥാ വാ. സാപി ‘‘പാസാദികാ നച്ചിതും ഗായിതും ഛേകാ’’തി അസ്സാദവസേന ന വട്ടതി, സദ്ധാ പസന്നാതിആദിനാ നയേനേവ വട്ടതി. പുബ്ബപേതകഥാതി അതീതഞാതികഥാ. തത്ഥ വത്തമാനഞാതികഥാസദിസോവ വിനിച്ഛയോ.
നാനത്തകഥാതി പുരിമപച്ഛിമകഥാവിമുത്താ അവസേസാ നാനാസഭാവാ നിരത്ഥകകഥാ. ലോകക്ഖായികാതി
സമുദ്ദക്ഖായികാ നാമ കസ്മാ സമുദ്ദോ സാഗരോ, സാഗരദേവേന ഖണിതത്താ സാഗരോ, ഖതോ മേതി ഹത്ഥമുദ്ദായ നിവേദിതത്താ സമുദ്ദോതി ഏവമാദികാ നിരത്ഥകാ സമുദ്ദക്ഖായികകഥാ. ഇതി ഭവോ, ഇതി അഭവോതി യം വാ തം വാ നിരത്ഥകകാരണം വത്വാ പവത്തിതകഥാ ഇതിഭവാഭവകഥാ. എത്ഥ ച ഭവോതി സസ്സതം, അഭവോതി ഉച്ഛേദം. ഭവോതി വഡ്ഢി, അഭവോതി
തതോ സന്ദകോ പരിബ്ബാജകോ തേ പരിബ്ബാജകേ ഓലോകെത്വാ – ‘‘ഇമേ പരിബ്ബാജകാ അതിവിയ അഞ്ഞമഞ്ഞം അഗാരവാ അപ്പതിസ്സാ, മയഞ്ച സമണസ്സ അദ്ദസാ ഖോ സന്ദകോ പരിബ്ബാജകോ…പേ॰… തുണ്ഹീ അഹേസുന്തി.
തത്ഥ സണ്ഠപേസീതി സിക്ഖാപേസി, വജ്ജമസ്സാ പടിച്ഛാദേസി. യഥാ സുട്ഠപിതാ ഹോതി, തഥാ നം ഠപേസി. യഥാ നാമ പരിസമജ്ഝം പവിസന്തോ പുരിസോ വജ്ജപടിച്ഛാദനത്ഥം നിവാസനം സണ്ഠപേതി, പാരുപനം സണ്ഠപേതി, രജോകിണ്ണട്ഠാനം പുഞ്ഛതി, ഏവമസ്സാ വജ്ജപടിച്ഛാദനത്ഥം ‘‘അപ്പസദ്ദാ ഭൊന്തോ’’തി സിക്ഖാപെന്തോ യഥാ സുട്ഠപിതാ ഹോതി, തഥാ നം ഠപേസീതി അത്ഥോ. അപ്പസദ്ദകാമാതി അപ്പസദ്ദം ഇച്ഛന്തി, ഏകകാ നിസീദന്തി, ഏകകാ തിട്ഠന്തി, ന ഗണസങ്ഗണികായ യാപെന്തി. അപ്പസദ്ദവിനീതാതി അപ്പസദ്ദേന നിരവേന ബുദ്ധേന വിനീതാ. അപ്പസദ്ദസ്സ വണ്ണവാദിനോതി യം ഠാനം അപ്പസദ്ദം നിസ്സദ്ദം. തസ്സ വണ്ണവാദിനോ. ഉപസങ്കമിതബ്ബം മഞ്ഞെയ്യാതി ഇധാഗന്തബ്ബം മഞ്ഞെയ്യ.
കസ്മാ പനേസ ഥേരസ്സ ഉപസങ്കമനം പച്ചാസീസതീതി. അത്തനോ വുദ്ധിം പത്ഥയമാനോ. പരിബ്ബാജകാ തുണ്ഹീ അഹേസുന്തി സന്ദകം പരിവാരെത്വാ നിസ്സദ്ദാ നിസീദിംസു.
൨൨൪. സ്വാഗതം ഭോതോ ആനന്ദസ്സാതി സുആഗമനം ഭോതോ ആനന്ദസ്സ. ഭവന്തേ ഹി നോ ആഗതേ ആനന്ദോ ഹോതി, ഗതേ സോകോതി ചിരസ്സം ഖോതി പിയസമുദാചാരവചനമേതം. ഥേരോ പന കാലേന കാലം പരിബ്ബാജകാരാമം ചാരികത്ഥായ ഗച്ഛതീതി പുരിമഗമനം ഗഹെത്വാ ഏവമാഹ. ഏവഞ്ച പന വത്വാ ന മാനത്ഥദ്ധോ ഹുത്വാ നിസീദി, അത്തനോ പന ആസനാ വുട്ഠായ തം ആസനം പപ്ഫോടെത്വാ ഥേരം ആസനേന നിമന്തെന്തോ നിസീദതു ഭവം ആനന്ദോ, ഇദമാസനം പഞ്ഞത്തന്തി ആഹ.
അന്തരാകഥാ വിപ്പകതാതി നിസിന്നാനം വോ ആരമ്ഭതോ പട്ഠായ യാവ മമാഗമനം ഏതസ്മിം അന്തരേ കാ നാമ കഥാ വിപ്പകതാ, മമാഗമനപച്ചയാ കതമാ കഥാ പരിയന്തം ന ഗതാതി പുച്ഛതി.
അഥ പരിബ്ബാജകോ ‘‘നിരത്ഥകകഥാവ ഏസാ നിസ്സാരാ വട്ടസന്നിസ്സിതാ, ന തുമ്ഹാകം പുരതോ വത്തബ്ബതം അരഹതീ’’തി ദീപെന്തോ തിട്ഠതേസാ, ഭോതിആദിമാഹ. നേസാ ഭോതോതി സചേ ഭവം സോതുകാമോ ഭവിസ്സതി, പച്ഛാപേസാ കഥാ ന ദുല്ലഭാ ഭവിസ്സതി, അമ്ഹാകം പനിമായ അത്ഥോ നത്ഥി. ഭോതോ പന ആഗമനം ലഭിത്വാ അഞ്ഞദേവ സുകാരണം കഥം സോതുകാമമ്ഹാതി ദീപേതി. തതോ ധമ്മദേസനം യാചന്തോ സാധു വത ഭവന്തം യേ വാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ആചരിയകേതി ആചരിയസമയേ. അനസ്സാസികാനീതി അസ്സാസവിരഹിതാനി. സസക്കന്തി ഏകംസത്ഥേ നിപാതോ, വിഞ്ഞൂ പുരിസോ ഏകംസേനേവ വസന്തോ ച നാരാധെയ്യാതി ന സമ്പാദെയ്യ, ന പരിപൂരെയ്യാതി വുത്തം ഹോതി. ഞായം ധമ്മം കുസലന്തി കാരണഭൂതം അനവജ്ജട്ഠേന കുസലം ധമ്മം.
൨൨൫. ഇധാതി ഇമസ്മിം ലോകേ. നത്ഥി ദിന്നന്തിആദീനി സാലെയ്യകസുത്തേ (മ॰ നി॰ ൧.൪൪൦) വുത്താനി. ചാതുമഹാഭൂതികോതി ചതുമഹാഭൂതമയോ. പഥവീ പഥവീകായന്തി അജ്ഝത്തികാ പഥവീധാതു ബാഹിരപഥവീധാതും. അനുപേതീതി അനുപഗച്ഛതീതി തസ്സേവ വേവചനം, അനുഗച്ഛതീതിപി അത്ഥോ, ഉഭയേനാപി ഉപേതി ഉപഗച്ഛതീതി ദസ്സേതി. ആപാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഇന്ദ്രിയാനീതി മനച്ഛട്ഠാനി ഇന്ദ്രിയാനി ആകാസം പക്ഖന്ദന്തി. ആസന്ദിപഞ്ചമാതി നിപന്നമഞ്ചേന പഞ്ചമാ, മഞ്ചോ ചേവ, ചത്താരോ മഞ്ചപാദേ ഗഹെത്വാ ഠിതാ ചത്താരോ പുരിസാ ചാതി അത്ഥോ. യാവാളാഹനാതി യാവ സുസാനാ. പദാനീതി അയം ഏവം സീലവാ അഹോസി, ഏവം ദുസ്സീലോതിആദിനാ നയേന പവത്താനി കാപോതകാനീതി കപോതകവണ്ണാനി, പാരാവതപക്ഖവണ്ണാനീതി അത്ഥോ.
ഭസ്സന്താതി ഭസ്മന്താ, അയമേവ വാ പാളി. ആഹുതിയോതി യം പഹേണകസക്കാരാദിഭേദം ദിന്നദാനം, സബ്ബം തം ഛാരികാവസാനമേവ ഹോതി, ന തതോ പരം ഫലദായകം ഹുത്വാ ഗച്ഛതീതി അത്ഥോ. ദത്തുപഞ്ഞത്തന്തി ദത്തൂഹി ബാലമനുസ്സേഹി പഞ്ഞത്തം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ബാലേഹി അബുദ്ധീഹി പഞ്ഞത്തമിദം ദാനം, ന പണ്ഡിതേഹി. ബാലാ ദെന്തി, പണ്ഡിതാ ഗണ്ഹന്തീതി ദസ്സേതി. അത്ഥികവാദന്തി അത്ഥി ദിന്നം ദിന്നഫലന്തി ഇമം അത്ഥികവാദംയേവ വദന്തി തേസം തുച്ഛം വചനം മുസാവിലാപോ. ബാലേ ച പണ്ഡിതേ ചാതി ബാലാ ച പണ്ഡിതാ ച.
അകതേന മേ എത്ഥ കതന്തി മയ്ഹം അകതേനേവ സമണകമ്മേന എത്ഥ ഏതസ്സ സമയേ കമ്മം കതം നാമ ഹോതി, അവുസിതേനേവ ബ്രഹ്മചരിയേന വുസിതം നാമ ഹോതി. എത്ഥാതി ഏതസ്മിം സമണധമ്മേ. സമസമാതി അതിവിയ സമാ, സമേന വാ ഗുണേന സമാ. സാമഞ്ഞം പത്താതി സമാനഭാവം പത്താ.
൨൨൬. കരതോതിആദീനി അപണ്ണകസുത്തേ വുത്താനി. തഥാ നത്ഥി ഹേതൂതിആദീനി.
൨൨൮. ചതുത്ഥബ്രഹ്മചരിയവാസേ അകടാതി അകതാ. അകടവിധാതി അകതവിധാനാ, ഏവം കരോഹീതി കേനചി കാരാപിതാ ന ഹൊന്തീതി അത്ഥോ. അനിമ്മിതാതി ഇദ്ധിയാപി ന നിമ്മിതാ. അനിമ്മാതാതി അനിമ്മാപിതാ. കേചി അനിമ്മിതബ്ബാതി പദം വദന്തി, തം നേവ പാളിയം, ന അട്ഠകഥായം സന്ദിസ്സതി. വഞ്ഝാതി വഞ്ഝപസുവഞ്ഝതാലാദയോ വിയ അഫലാ, കസ്സചി അജനകാതി അത്ഥോ. ഏതേന പഥവീകായാദീനം രൂപാദിജനകഭാവം പടിക്ഖിപതി. പബ്ബതകൂടാ വിയ ഠിതാതി കൂടട്ഠാ. ഈസികട്ഠായിട്ഠിതാതി മുഞ്ജേ ഈസികാ വിയ ഠിതാ. തത്രായമധിപ്പായോ – യമിദം ജായതീതി വുച്ചതി, തം മുഞ്ജതോ ഈസികാ വിയ വിജ്ജമാനമേവ നിക്ഖമതീതി. ‘‘ഏസികട്ഠായിട്ഠിതാ’’തിപി ന ഇഞ്ജന്തീതി ഏസികത്ഥമ്ഭോ വിയ ഠിതത്താ ന ചലന്തി. ന വിപരിണാമെന്തീതി പകതിം ന ജഹന്തി. ന അഞ്ഞമഞ്ഞം ബ്യാബാധെന്തീതി അഞ്ഞമഞ്ഞം ന ഉപഹനന്തി. നാലന്തി ന സമത്ഥാ.
പഥവീകായോതിആദീസു തത്ഥാതി തേസു ജീവസത്തമേസു കായേസു. നത്ഥി ഹന്താ വാതി ഹന്തും വാ ഘാതേതും വാ സോതും വാ സാവേതും വാ ജാനിതും വാ ജാനാപേതും വാ സമത്ഥോ നാമ നത്ഥീതി ദീപേതി. സത്തന്നംത്വേവ കായാനന്തി യഥാ മുഗ്ഗരാസിആദീസു പഹടം സത്ഥം മുഗ്ഗരാസിആദീനം അന്തരേന പവിസതി, ഏവം സത്തന്നം കായാനം അന്തരേന ഛിദ്ദേന വിവരേന സത്ഥം പവിസതി. തത്ഥ ‘‘അഹം ഇമം ജീവിതാ വോരോപേമീ’’തി കേവലം സഞ്ഞാമത്തമേവ ഹോതീതി ദസ്സേതി. യോനിപമുഖസതസഹസ്സാനീതി പമുഖയോനീനം പഞ്ച ച കമ്മുനോ സതാനീതി പഞ്ച കമ്മസതാനി ച, കേവലം തക്കമത്തകേന നിരത്ഥകം ദിട്ഠിം ദീപേതി. പഞ്ച ച കമ്മാനി തീണി ച കമ്മാനീതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. കേചി പനാഹു പഞ്ച കമ്മാനീതി പഞ്ചിന്ദ്രിയവസേന ഭണതി. തീണീതി കായകമ്മാദിവസേനാതി. കമ്മേ ച അഡ്ഢകമ്മേ ചാതി എത്ഥ പനസ്സ കായകമ്മഞ്ച വചീകമ്മഞ്ച കമ്മന്തി ലദ്ധി, മനോകമ്മം ഉപഡ്ഢകമ്മന്തി. ദ്വട്ഠിപടിപദാതി ദ്വാസട്ഠി പടിപദാതി വദതി. ദ്വട്ഠന്തരകപ്പാതി ഏകസ്മിം കപ്പേ ചതുസട്ഠി അന്തരകപ്പാ നാമ ഹൊന്തി, അയം പന അഞ്ഞേ ദ്വേ അജാനന്തോ ഏവമാഹ. ഛളാഭിജാതിയോ അപണ്ണകസുത്തേ വിത്ഥാരിതാ.
അട്ഠ പുരിസഭൂമിയോതി മന്ദഭൂമി ഖിഡ്ഡാഭൂമി വീമംസകഭൂമി ഉജുഗതഭൂമി സെക്ഖഭൂമി സമണഭൂമി
ഏകൂനപഞ്ഞാസ ആജീവസതേതി ഏകൂനപഞ്ഞാസ ആജീവവുത്തിസതാനി. പരിബ്ബാജകസതേതി പരിബ്ബാജകപബ്ബജ്ജസതാനി. നാഗാവാസസതേതി നാഗമണ്ഡലസതാനി. വീസേ ഇന്ദ്രിയസതേതി വീസ ഇന്ദ്രിയസതാനി. തിംസേ നിരയസതേതി തിംസ നിരയസതാനി. രജോധാതുയോതി രജഓകിരണട്ഠാനാനി. ഹത്ഥപിട്ഠിപാദപിട്ഠാദീനി സന്ധായ വദതി. സത്ത സഞ്ഞീഗബ്ഭാതി ഒട്ഠഗോണഗദ്രഭഅജപസുമിഗമഹിംസേ സന്ധായ വദതി. അസഞ്ഞീഗബ്ഭാതി സാലിയവഗോധുമമുഗ്ഗകങ്ഗുവരകകുദ്രൂസകേ സന്ധായ വദതി. നിഗണ്ഠിഗബ്ഭാതി നിഗണ്ഠിമ്ഹി ജാതഗബ്ഭാ, ഉച്ഛുവേളുനളാദയോ സന്ധായ വദതി. സത്ത ദേവാതി ബഹൂ ദേവാ, സോ പന സത്താതി വദതി. മാനുസാപി സത്ത പിസാചാതി പിസാചാ മഹന്താ, സത്താതി വദതി.
സരാതി മഹാസരാ. കണ്ണമുണ്ഡ-രഥകാര-അനോതത്ത-സീഹപപാതകുളിര-മുചലിന്ദ-കുണാലദഹേ ഗഹെത്വാ വദതി. പവുടാതി ഗണ്ഠികാ. പപാതാതി മഹാപപാതാ. പപാതസതാനീതി ഖുദ്ദകപപാതസതാനി. സുപിനാതി മഹാസുപിനാ. സുപിനസതാനീതി ഖുദ്ദകസുപിനസതാനി. മഹാകപ്പിനോതി മഹാകപ്പാനം. എത്ഥ ഏകമ്ഹാ സരാ വസ്സസതേ വസ്സസതേ കുസഗ്ഗേന ഏകം ഉദകബിന്ദും നീഹരിത്വാ നീഹരിത്വാ സത്തക്ഖത്തും തമ്ഹി സരേ നിരുദകേ കതേ ഏകോ മഹാകപ്പോതി വദതി. ഏവരൂപാനം മഹാകപ്പാനം ചതുരാസീതിസതസഹസ്സാനി ഖേപെത്വാ ബാലാ ച പണ്ഡിതാ ച ദുക്ഖസ്സന്തം കരൊന്തീതി അയമസ്സ ലദ്ധി. പണ്ഡിതോപി കിര അന്തരാ സുജ്ഝിതും ന സക്കോതി, ബാലോപി തതോ ഉദ്ധം ന ഗച്ഛതി.
സീലേനാതി വതേനാതി താദിസേന വതേന. തപേനാതി തപോകമ്മേന. അപരിപക്കം പരിപാചേതി നാമ യോ ‘‘അഹം പണ്ഡിതോ’’തി അന്തരാ വിസുജ്ഝതി. പരിപക്കം ഹേവം നത്ഥീതി ഏവം നത്ഥി. തഞ്ഹി ഉഭയമ്പി ന സക്കാ കാതുന്തി ദീപേതി. ദോണമിതേതി ദോണേന മിതം വിയ. സുഖദുക്ഖേതി സുഖദുക്ഖം. പരിയന്തകതേതി വുത്തപരിമാണേന കാലേന കതപരിയന്തോ. നത്ഥി ഹായനവഡ്ഢനേതി നത്ഥി ഹായനവഡ്ഢനാനി. ന സംസാരോ പണ്ഡിതസ്സ ഹായതി, ന ബാലസ്സ വഡ്ഢതീതി അത്ഥോ. ഉക്കംസാവകംസേതി ഉക്കംസാവകംസാ, ഹാപനവഡ്ഢനാനമേവേതം വേവചനം. ഇദാനി തമത്ഥം ഉപമായ സാധെന്തോ സെയ്യഥാപി നാമാതിആദിമാഹ. തത്ഥ സുത്തഗുളേതി വേഠെത്വാ കതസുത്തഗുളം. നിബ്ബേഠിയമാനമേവ പലേതീതി പബ്ബതേ വാ രുക്ഖഗ്ഗേ വാ ഠത്വാ ഖിത്തം സുത്തപമാണേന നിബ്ബേഠിയമാനം ഗച്ഛതി, സുത്തേ ഖീണേ തത്ഥ തിട്ഠതി ന ഗച്ഛതി. ഏവമേവം വുത്തകാലതോ ഉദ്ധം ന ഗച്ഛതീതി ദസ്സേതി.
൨൨൯. കിമിദന്തി കിമിദം തവ അഞ്ഞാണം, കിം സബ്ബഞ്ഞു നാമ ത്വന്തി ഏവം പുട്ഠോ സമാനോ നിയതിവാദേ പക്ഖിപന്തോ സുഞ്ഞം മേ അഗാരന്തിആദിമാഹ.
൨൩൦. അനുസ്സവികോ ഹോതീതി അനുസ്സവനിസ്സിതോ ഹോതി. അനുസ്സവസച്ചോതി സവനം സച്ചതോ ഗഹെത്വാ ഠിതോ. പിടകസമ്പദായാതി വഗ്ഗപണ്ണാസകായ പിടകഗന്ഥസമ്പത്തിയാ.
൨൩൨. മന്ദോതി മന്ദപഞ്ഞോ. മോമൂഹോതി അതിമൂള്ഹോ. വാചാവിക്ഖേപം ആപജ്ജതീതി വാചായ വിക്ഖേപം ആപജ്ജതി. കീദിസം? അമരാവിക്ഖേപം, അപരിയന്തവിക്ഖേപന്തി അത്ഥോ. അഥ
ഏവന്തിപി മേ നോതിആദീസു ഇദം കുസലന്തി പുട്ഠോ ‘‘ഏവന്തിപി മേ നോ’’തി വദതി, തതോ കിം അകുസലന്തി വുത്തേ ‘‘തഥാതിപി മേ നോ’’തി വദതി, കിം ഉഭയതോ അഞ്ഞഥാതി വുത്തേ ‘‘അഞ്ഞഥാതിപി മേ നോ’’തി വദതി, തതോ തിവിധേനാപി ന ഹോതീതി തേ ലദ്ധീതി വുത്തേ ‘‘നോതിപി മേ നിബ്ബിജ്ജ പക്കമതീതി അത്തനോപി ഏസ സത്ഥാ അവസ്സയോ ഭവിതും ന സക്കോതി, മയ്ഹം കിം സക്ഖിസ്സതീതി നിബ്ബിന്ദിത്വാ പക്കമതി. പുരിമേസുപി അനസ്സാസികേസു ഏസേവ നയോ.
൨൩൪. സന്നിധികാരകം കാമേ പരിഭുഞ്ജിതുന്തി യഥാ പുബ്ബേ ഗിഹിഭൂതോ സന്നിധിം കത്വാ വത്ഥുകാമേ പരിഭുഞ്ജതി, ഏവം തിലതണ്ഡുലസപ്പിനവനീതാദീനി സന്നിധിം കത്വാ ഇദാനി പരിഭുഞ്ജിതും അഭബ്ബോതി അത്ഥോ. നനു ച ഖീണാസവസ്സ വസനട്ഠാനേ
൨൩൬. പുത്തമതായ പുത്താതി സോ കിര ഇമം ധമ്മം സുത്വാ ആജീവകാ മതാ നാമാതി സഞ്ഞീ ഹുത്വാ ഏവമാഹ. അയഞ്ഹെത്ഥ അത്ഥോ – ആജീവകാ മതാ നാമ, തേസം മാതാ പുത്തമതാ ഹോതി, ഇതി ആജീവകാ പുത്തമതായ പുത്താ നാമ ഹൊന്തി. സമണേ ഗോതമേതി സമണേ ഗോതമേ ബ്രഹ്മചരിയവാസോ അത്ഥി, അഞ്ഞത്ഥ നത്ഥീതി ദീപേതി. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.
പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ
സന്ദകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൭. മഹാസകുലുദായിസുത്തവണ്ണനാ
൨൩൭. ഏവം മേ സുതന്തി മഹാസകുലുദായിസുത്തം. തത്ഥ മോരനിവാപേതി തസ്മിം ഠാനേ മോരാനം അഭയം ഘോസെത്വാ ഭോജനം അദംസു. തസ്മാ തം ഠാനം മോരനിവാപോതി സങ്ഖം ഗതം. അന്നഭാരോതി ഏകസ്സ പരിബ്ബാജകസ്സ നാമം. തഥാ വരധരോതി. അഞ്ഞേ ചാതി ന കേവലം ഇമേ തയോ, അഞ്ഞേപി അഭിഞ്ഞാതാ ബഹൂ പരിബ്ബാജകാ. അപ്പസദ്ദസ്സ വണ്ണവാദീതി ഇധ അപ്പസദ്ദവിനീതോതി അവത്വാവ ഇദം വുത്തം. കസ്മാ? ന ഹി ഭഗവാ അഞ്ഞേന വിനീതോതി.
൨൩൮. പുരിമാനീതി ഹിയ്യോദിവസം ഉപാദായ പുരിമാനി നാമ ഹൊന്തി, തതോ പരം പുരിമതരാനി. കുതൂഹലസാലായന്തി കുതൂഹലസാലാ നാമ പച്ചേകസാലാ നത്ഥി, യത്ഥ പന നാനാതിത്ഥിയാ സമണബ്രാഹ്മണാ നാനാവിധം കഥം പവത്തെന്തി, സാ ബഹൂനം – ‘‘അയം കിം വദതി ലാഭാതി യേ ഏവരൂപേ സമണബ്രാഹ്മണേ ദട്ഠും പഞ്ഹം പുച്ഛിതും
സങ്ഘിനോതിആദീസു പബ്ബജിതസമൂഹസങ്ഖാതോ സങ്ഘോ ഏതേസം അത്ഥീതി സങ്ഘിനോ. സ്വേവ ഗണോ ഏതേസം അത്ഥീതി ഗണിനോ. ആചാരസിക്ഖാപനവസേന തസ്സ ഗണസ്സ ആചരിയാതി ഗണാചരിയാ. ഞാതാതി പഞ്ഞാതാ പാകടാ. യഥാഭുച്ചഗുണേഹി ചേവ അയഥാഭൂതഗുണേഹി ച സമുഗ്ഗതോ യസോ ഏതേസം അത്ഥീതി യസസ്സിനോ. പൂരണാദീനഞ്ഹി ‘‘അപ്പിച്ഛോ സന്തുട്ഠോ, അപ്പിച്ഛതായ വത്ഥമ്പി ന നിവാസേതീ’’തിആദിനാ നയേന യസോ സമുഗ്ഗതോ, തഥാഗതസ്സ ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ’’തിആദീഹി യഥാഭൂതഗുണേഹി. തിത്ഥകരാതി ലദ്ധികരാ. സാധുസമ്മതാതി ഇമേ സാധൂ സുന്ദരാ സപ്പുരിസാതി ഏവം സമ്മതാ. ബഹുജനസ്സാതി അസ്സുതവതോ ചേവ അന്ധബാലപുഥുജ്ജനസ്സ വിഭാവിനോ ച പണ്ഡിതജനസ്സ. തത്ഥ തിത്ഥിയാ ബാലജനസ്സ ഏവം സമ്മതാ, തഥാഗതോ പണ്ഡിതജനസ്സ. ഇമിനാ നയേന പൂരണോ കസ്സപോ സങ്ഘീതിആദീസു അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഭഗവാ പന യസ്മാ അട്ഠതിംസ ആരമ്മണാനി വിഭജന്തോ ബഹൂനി നിബ്ബാനഓതരണതിത്ഥാനി അകാസി, തസ്മാ ‘‘തിത്ഥകരോ’’തി വത്തും വട്ടതി.
കസ്മാ
൨൩൯. വാദം ആരോപെത്വാതി വാദേ ദോസം ആരോപെത്വാ. അപക്കന്താതി, അപഗതാ, കേചി ദിസം പക്കന്താ, കേചി ഗിഹിഭാവം പത്താ, കേചി ഇമം സാസനം ആഗതാ. സഹിതം മേതി മയ്ഹം വചനം സഹിതം സിലിട്ഠം, അത്ഥയുത്തം കാരണയുത്തന്തി അത്ഥോ. അസഹിതം തേതി തുയ്ഹം വചനം അസഹിതം. അധിചിണ്ണം തേ വിപരാവത്തന്തി യം തുയ്ഹം ദീഘരത്താചിണ്ണവസേന സുപ്പഗുണം, തം മയ്ഹം ഏകവചനേനേവ വിപരാവത്തം വിപരിവത്തിത്വാ ഠിതം, ന കിഞ്ചി ജാതന്തി അത്ഥോ. ആരോപിതോ തേ വാദോതി മയാ തവ വാദേ ദോസോ ചര വാദപ്പമൊക്ഖായാതി ദോസമോചനത്ഥം ചര വിചര, തത്ഥ തത്ഥ ഗന്ത്വാ സിക്ഖാതി അത്ഥോ. നിബ്ബേഠേഹി വാ സചേ പഹോസീതി അഥ സയം പഹോസി, ഇദാനേവ നിബ്ബേഠേഹി. ധമ്മക്കോസേനാതി സഭാവക്കോസേന.
൨൪൦. തം നോ സൊസ്സാമാതി തം അമ്ഹാകം ദേസിതം ധമ്മം സുണിസ്സാമ. ഖുദ്ദമധുന്തി ഖുദ്ദകമക്ഖികാഹി കതം ദണ്ഡകമധും. അനേലകന്തി നിദ്ദോസം അപഗതമച്ഛികണ്ഡകം. പീളെയ്യാതി ദദെയ്യ. പച്ചാസീസമാനരൂപോതി പൂരെത്വാ നു ഖോ നോ ഭോജനം ദസ്സതീതി ഭാജനഹത്ഥോ പച്ചാസീസമാനോ പച്ചുപട്ഠിതോ അസ്സ. സമ്പയോജെത്വാതി
൨൪൧. ഇതരീതരേനാതി ലാമകലാമകേന. പവിവിത്തോതി ഇദം പരിബ്ബാജകോ കായവിവേകമത്തം സന്ധായ വദതി, ഭഗവാ പന തീഹി വിവേകേഹി വിവിത്തോവ.
൨൪൨. കോസകാഹാരാപീതി ദാനപതീനം ഘരേ അഗ്ഗഭിക്ഖാഠപനത്ഥം ഖുദ്ദകസരാവാ ഹൊന്തി, ദാനപതിനോ അഗ്ഗഭത്തം വാ തത്ഥ ഠപെത്വാ ഭുഞ്ജന്തി, പബ്ബജിതേ സമ്പത്തേ തം ഭത്തം തസ്സ ദെന്തി. തം സരാവകം കോസകോതി വുച്ചതി. തസ്മാ യേ ച ഏകേനേവ ഭത്തകോസകേന യാപെന്തി, തേ കോസകാഹാരാതി. ബേലുവാഹാരാതി ബേലുവമത്തഭത്താഹാരാ. സമതിത്തികന്തി ഒട്ഠവട്ടിയാ ഹെട്ഠിമലേഖാസമം ഇമിനാ ധമ്മേനാതി ഇമിനാ അപ്പാഹാരതാധമ്മേന. എത്ഥ പന സബ്ബാകാരേനേവ ഭഗവാ അനപ്പാഹാരോതി ന വത്തബ്ബോ. പധാനഭൂമിയം ഛബ്ബസ്സാനി അപ്പാഹാരോവ അഹോസി, വേരഞ്ജായം തയോ മാസേ പത്ഥോദനേനേവ യാപേസി പാലിലെയ്യകവനസണ്ഡേ തയോ മാസേ ഭിസമുളാലേഹേവ യാപേസി. ഇധ
പംസുകൂലികാതി ലൂഖചീവരധരാതി സത്ഥസുത്തലൂഖാനി ചീവരാനി ധാരയമാനാ. നന്തകാനീതി അന്തവിരഹിതാനി വത്ഥഖണ്ഡാനി, യദി ഹി നേസം അന്തോ ഭവെയ്യ, പിലോതികാതി സങ്ഖം ഗച്ഛെയ്യും. ഉച്ചിനിത്വാതി ഫാലെത്വാ ദുബ്ബലട്ഠാനം പഹായ ഥിരട്ഠാനമേവ ഗഹെത്വാ. അലാബുലോമസാനീതി അലാബുലോമസദിസസുത്താനി സുഖുമാനീതി ദീപേതി. എത്താവതാ ച സത്ഥാ ചീവരസന്തോസേന അസന്തുട്ഠോതി ന വത്തബ്ബോ. അതിമുത്തകസുസാനതോ ഹിസ്സ പുണ്ണദാസിയാ പാരുപിത്വാ പാതിതസാണപംസുകൂലം ഗഹണദിവസേ ഉദകപരിയന്തം കത്വാ മഹാപഥവീ അകമ്പി. ഇധ പന ഏതമത്ഥം ദസ്സേതി – ‘‘അഹം ഏകസ്മിംയേവ കാലേ പംസുകൂലം ഗണ്ഹിം, മയ്ഹം പന സാവകാ ധുതങ്ഗസമാദാനതോ പട്ഠായ യാവജീവം ധുതങ്ഗം ന ഭിന്ദന്തീ’’തി.
പിണ്ഡപാതികാതി സപദാനചാരിനോതി ലോലുപ്പചാരം പടിക്ഖിപിത്വാ സമാദിന്നസപദാനചാരാ. ഉഞ്ഛാസകേ വതേ രതാതി ഉഞ്ഛാചരിയസങ്ഖാതേ ഭിക്ഖൂനം പകതിവതേ രതാ, ഉച്ചനീചഘരദ്വാരട്ഠായിനോ ഹുത്വാ കബരമിസ്സകം ഭത്തം സംഹരിത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തീതി അത്ഥോ. അന്തരഘരന്തി ബ്രഹ്മായുസുത്തേ ഉമ്മാരതോ പട്ഠായ അന്തരഘരം, ഇധ ഇന്ദഖീലതോ പട്ഠായ അധിപ്പേതം. എത്താവതാ ച സത്ഥാ പിണ്ഡപാതസന്തോസേന അസന്തുട്ഠോതി ന വത്തബ്ബോ, അപ്പാഹാരതായ വുത്തനിയാമേനേവ പന സബ്ബം വിത്ഥാരേതബ്ബം. ഇധ പന ഏതമത്ഥം ദസ്സേതി – ‘‘അഹം ഏകസ്മിംയേവ കാലേ നിമന്തനം ന സാദയിം, മയ്ഹം പന സാവകാ ധുതങ്ഗസമാദാനതോ പട്ഠായ യാവജീവം ധുതങ്ഗം ന ഭിന്ദന്തീ’’തി.
രുക്ഖമൂലികാതി ഛന്നം പടിക്ഖിപിത്വാ സമാദിന്നരുക്ഖമൂലികങ്ഗാ. അബ്ഭോകാസികാതി ഛന്നഞ്ച രുക്ഖമൂലഞ്ച അട്ഠമാസേതി ഹേമന്തഗിമ്ഹികേ മാസേ. അന്തോവസ്സേ പന ചീവരാനുഗ്ഗഹത്ഥം ഛന്നം പവിസന്തി. എത്താവതാ ച സത്ഥാ സേനാസനസന്തോസേന അസന്തുട്ഠോതി ന വത്തബ്ബോ, സേനാസനസന്തോസോ
ആരഞ്ഞികാതി സങ്ഘമജ്ഝേ ഓസരന്തീതി അബദ്ധസീമായ കഥിതം, ബദ്ധസീമായം പന വസന്താ അത്തനോ വസനട്ഠാനേയേവ ഉപോസഥം കരൊന്തി. എത്താവതാ ച സത്ഥാ നോ പവിവിത്തോതി ന വത്തബ്ബോ, ‘‘ഇച്ഛാമഹം, ഭിക്ഖവേ, അഡ്ഢമാസം പടിസല്ലിയിതു’’ന്തി (പാരാ॰ ൧൬൨; ൫൬൫) ഏവഞ്ഹിസ്സ പവിവേകോ പഞ്ഞായതി. ഇധ പന ഏതമത്ഥം ദസ്സേതി ‘‘അഹം ഏകസ്മിംയേവ തഥാരൂപേ കാലേ പടിസല്ലിയിം, മയ്ഹം പന സാവകാ ധുതങ്ഗസമാദാനതോ പട്ഠായ യാവജീവം ധുതങ്ഗം ന ഭിന്ദന്തീ’’തി. മമം സാവകാതി മം സാവകാ.
൨൪൪. സനിദാനന്തി സപ്പച്ചയം. കിം പന അപ്പച്ചയം നിബ്ബാനം ന ദേസേതീതി. നോ ന ദേസേതി, സഹേതുകം പന തം ദേസനം കത്വാ ദേസേതി, നോ അഹേതുകന്തി. സപ്പാടിഹാരിയന്തി പുരിമസ്സേവേതം വേവചനം, സകാരണന്തി അത്ഥോ. തം വതാതി എത്ഥ വതാതി നിപാതമത്തം.
൨൪൫. അനാഗതം വാദപഥന്തി അജ്ജ ഠപെത്വാ സ്വേ വാ പുനദിവസേ വാ അഡ്ഢമാസേ വാ മാസേ വാ സംവച്ഛരേ വാ തസ്സ തസ്സ പഞ്ഹസ്സ ഉപരി ആഗമനവാദപഥം. ന ദക്ഖതീതി യഥാ സച്ചകോ നിഗണ്ഠോ അത്തനോ നിഗ്ഗഹണത്ഥം ആഗതകാരണം വിസേസെത്വാ വദന്തോ ന അദ്ദസ, ഏവം ന ദക്ഖതീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. സഹധമ്മേനാതി സകാരണേന. അന്തരന്തരാ കഥം ഓപാതെയ്യുന്തി മമ കഥാവാരം പച്ഛിന്ദിത്വാ അന്തരന്തരേ അത്തനോ കഥം പവേസെയ്യുന്തി അത്ഥോ. ന ഖോ പനാഹം, ഉദായീതി, ഉദായി, അഹം അമ്ബട്ഠസോണദണ്ഡകൂടദന്തസച്ചകനിഗണ്ഠാദീഹി സദ്ധിം മഹാവാദേ വത്തമാനേപി – ‘‘അഹോ വത മേ ഏകസാവകോപി ഉപമം വാ കാരണം വാ ആഹരിത്വാ ദദെയ്യാ’’തി ഏവം സാവകേസു അനുസാസനിം ന പച്ചാസീസാമി. മമയേവാതി ഏവരൂപേസു ഠാനേസു സാവകാ മമയേവ അനുസാസനിം ഓവാദം പച്ചാസീസന്തി.
൨൪൬. തേസാഹം ചിത്തം ആരാധേമീതി തേസം അഹം തസ്സ പഞ്ഹസ്സ വെയ്യാകരണേന ചിത്തം ഗണ്ഹാമി സമ്പാദേമി പരിപൂരേമി, അഞ്ഞം പുട്ഠോ അഞ്ഞം ന ബ്യാകരോമി, അമ്ബം പുട്ഠോ ലബുജം വിയ ലബുജം വാ പുട്ഠോ അമ്ബം വിയ. എത്ഥ ച ‘‘അധിസീലേ സമ്ഭാവെന്തീ’’തി വുത്തട്ഠാനേ ബുദ്ധസീലം നാമ കഥിതം, ‘‘അഭിക്കന്തേ ഞാണദസ്സനേ
൨൪൭. ഇദാനി തേസം തേസം വിസേസാധിഗമാനം പടിപദം ആചിക്ഖന്തോ പുന ചപരം ഉദായീതിആദിമാഹ. തത്ഥ അഭിഞ്ഞാവോസാനപാരമിപ്പത്താതി അഭിഞ്ഞാവോസാനസങ്ഖാതഞ്ചേവ അഭിഞ്ഞാപാരമീസങ്ഖാതഞ്ച അരഹത്തം പത്താ.
സമ്മപ്പധാനേതി ഉപായപധാനേ. ഛന്ദം ജനേതീതി കത്തുകമ്യതാകുസലച്ഛന്ദം ജനേതി. വായമതീതി വായാമം കരോതി. വീരിയം ആരഭതീതി വീരിയം പവത്തേതി. ചിത്തം പഗ്ഗണ്ഹാതീതി ചിത്തം ഉക്ഖിപതി. പദഹതീതി ഉപായപധാനം കരോതി. ഭാവനായ പാരിപൂരിയാതി വഡ്ഢിയാ പരിപൂരണത്ഥം. അപിചെത്ഥ – ‘‘യാ ഠിതി, സോ അസമ്മോസോ…പേ॰… യം വേപുല്ലം, സാ ഭാവനാപാരിപൂരീ’’തി (വിഭ॰ ൪൦൬) ഏവം പുരിമം പുരിമസ്സ പച്ഛിമം പച്ഛിമസ്സ അത്ഥോതിപി വേദിതബ്ബം.
ഇമേഹി പന സമ്മപ്പധാനേഹി കിം കഥിതം? കസ്സപസംയുത്തപരിയായേന സാവകസ്സ പുബ്ബഭാഗപടിപദാ കഥിതാ. വുത്തഞ്ഹേതം തത്ഥ –
‘‘ചത്താരോമേ
എത്ഥ
തത്ഥ ‘‘ഉപ്പന്നാ സമഥവിപസ്സനാ നിരുജ്ഝമാനാ അനത്ഥായ സംവത്തന്തീ’’തി അത്ഥസ്സ ആവിഭാവത്ഥമിദം വത്ഥു – ഏകോ കിര ഖീണാസവത്ഥേരോ ‘‘മഹാചേതിയഞ്ച മഹാബോധിഞ്ച വന്ദിസ്സാമീ’’തി സമാപത്തിലാഭിനാ ഭണ്ഡഗാഹകസാമണേരേന സദ്ധിം ജനപദതോ മഹാവിഹാരം ആഗന്ത്വാ വിഹാരപരിവേണം പാവിസി. സായന്ഹസമയേ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘേ ചേതിയം വന്ദമാനേ ചേതിയം വന്ദനത്ഥായ ന നിക്ഖമി. കസ്മാ? ഖീണാസവാനഞ്ഹി തീസു രതനേസു മഹന്തം ഗാരവം ഹോതി. തസ്മാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേ വന്ദിത്വാ പടിക്കമന്തേ മനുസ്സാനം സായമാസഭുത്തവേലായം സാമണേരമ്പി അജാനാപെത്വാ ‘‘ചേതിയം വന്ദിസ്സാമീ’’തി ഏകകോവ നിക്ഖമി. സാമണേരോ
മഹാഥേരോ മഹാചേതിയം ഉല്ലോകെത്വാ ബുദ്ധാരമ്മണം പീതിം ഗഹെത്വാ സബ്ബം ചേതസോ സമന്നാഹരിത്വാ ഹട്ഠപഹട്ഠോ ചേതിയം വന്ദതി. സാമണേരോ ഥേരസ്സ വന്ദനാകാരം ദിസ്വാ ‘‘ഉപജ്ഝായോ മേ അതിവിയ പസന്നചിത്തോ വന്ദതി, കിം നു ഖോ പുപ്ഫാനി ലഭിത്വാ പൂജം കരെയ്യാ’’തി ചിന്തേസി. ഥേരോ വന്ദിത്വാ ഉട്ഠായ സിരസി അഞ്ജലിം ഠപെത്വാ മഹാചേതിയം ഉല്ലോകെത്വാ ഠിതോ. സാമണേരോ ഉക്കാസിത്വാ അത്തനോ ആഗതഭാവം ജാനാപേസി. ഥേരോ പരിവത്തെത്വാ ഓലോകെന്തോ ‘‘കദാ ആഗതോസീ’’തി പുച്ഛി. തുമ്ഹാകം ചേതിയം വന്ദനകാലേ, ഭന്തേ. അതിവിയ പസന്നാ ചേതിയം വന്ദിത്ഥ കിം നു ഖോ പുപ്ഫാനി ലഭിത്വാ പൂജെയ്യാഥാതി? ആമ സാമണേര ഇമസ്മിം ചേതിയേ വിയ അഞ്ഞത്ര എത്തകം ധാതൂനം നിധാനം നാമ നത്ഥി, ഏവരൂപം അസദിസം മഹാഥൂപം പുപ്ഫാനി ലഭിത്വാ കോ ന പൂജെയ്യാതി. തേന ഹി, ഭന്തേ, അധിവാസേഥ, ആഹരിസ്സാമീതി താവദേവ ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ ഇദ്ധിയാ ഹിമവന്തം ഗന്ത്വാ വണ്ണഗന്ധസമ്പന്നപുപ്ഫാനി പരിസ്സാവനം പൂരെത്വാ മഹാഥേരേ ദക്ഖിണമുഖതോ പച്ഛിമം മുഖം അസമ്പത്തേയേവ ആഗന്ത്വാ പുപ്ഫപരിസ്സാവനം ഹത്ഥേ ഠപെത്വാ ‘‘പൂജേഥ, ഭന്തേ,’’തി ആഹ
ഥേരോ
ഥേരോ മഹാചേതിയഞ്ച മഹാബോധിഞ്ച വന്ദിത്വാ സാമണേരം പത്തചീവരം ഗാഹാപെത്വാ അനുപുബ്ബേന കുടേളിതിസ്സമഹാവിഹാരം അഗമാസി. സാമണേരോ ഉപജ്ഝായസ്സ പദാനുപദികോ ഹുത്വാ ഭിക്ഖാചാരം ന ഗച്ഛതി, ‘‘കതരം ഗാമം പവിസഥ, ഭന്തേ,’’തി
അഥേകദിവസം
സാമണേരോ ഗന്ത്വാ പദുമസരതീരേ അട്ഠാസി തസ്സാ പച്ചുത്തരണം ആഗമയമാനോ. സാപി സാമണേരം ആകാസേന ഗച്ഛന്തഞ്ച പുന ആഗന്ത്വാ ഠിതഞ്ച ദിസ്വാ ‘‘അദ്ധാ ഏസ മം നിസ്സായ ഉക്കണ്ഠിതോ’’തി ഞത്വാ ‘‘പടിക്കമ സാമണേരാ’’തി ആഹ. സോ പടിക്കമി. ഇതരാ പച്ചുത്തരിത്വാ സാടകം നിവാസെത്വാ തം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘കിം, ഭന്തേ,’’തി പുച്ഛി. സോ തമത്ഥം ആരോചേസി. സാ ബഹൂഹി കാരണേഹി ഘരാവാസേ ആദീനവം ബ്രഹ്മചരിയവാസേ ആനിസംസഞ്ച ദസ്സെത്വാ
സോ പേസകാരകമ്മം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ പേസകാരേഹി സദ്ധിം സാലായ കമ്മം കരോതി. അഞ്ഞേസം ഇത്ഥിയോ പാതോവ ഭത്തം സമ്പാദെത്വാ ആഹരിംസു, തസ്സ ഭരിയാ ന താവ ആഗച്ഛതി. സോ ഇതരേസു കമ്മം വിസ്സജ്ജെത്വാ ഭുഞ്ജമാനേസു തസരം വട്ടെന്തോ നിസീദി. സാ പച്ഛാ അഗമാസി. അഥ നം സോ ‘‘അതിചിരേന
അപരമ്പി വത്ഥു – തിംസമത്താ ഭിക്ഖൂ കല്യാണിമഹാചേതിയം വന്ദിത്വാ അടവിമഗ്ഗേന മഹാമഗ്ഗം ഓതരമാനാ അന്തരാമഗ്ഗേ ഝാമഖെത്തേ കമ്മം കത്വാ ആഗച്ഛന്തം ഏകം മനുസ്സം അദ്ദസംസു. തസ്സ സരീരം മസിമക്ഖിതം വിയ അഹോസി. മസിമക്ഖിതംയേവ ഏകം കാസാവം കച്ഛം പീളെത്വാ നിവത്ഥം, ഓലോകിയമാനോ ഝാമഖാണുകോ വിയ ഖായതി. സോ ദിവസഭാഗേ കമ്മം കത്വാ ഉപഡ്ഢജ്ഝായമാനാനം ദാരൂനം കലാപം ഉക്ഖിപിത്വാ പിട്ഠിയം വിപ്പകിണ്ണേഹി കേസേഹി കുമ്മഗ്ഗേന ആഗന്ത്വാ ഭിക്ഖൂനം സമ്മുഖേ അട്ഠാസി. സാമണേരാ ദിസ്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഓലോകയമാനാ, – ‘‘ആവുസോ, തുയ്ഹം പിതാ തുയ്ഹം മഹാപിതാ
ദഹരസാമണേരാ ആഗന്ത്വാ മഹാഥേരാനം സമ്മുഖാപി പരിഹാസം കരൊന്തി. ഉപാസകോ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹേ മം പസ്സിത്വാ പരിഹസഥ, എത്തകേനേവ മത്ഥകം പത്തമ്ഹാതി മാ സല്ലക്ഖേഥ. അഹമ്പി പുബ്ബേ തുമ്ഹാദിസോവ സമണോ അഹോസിം. തുമ്ഹാകം പന ചിത്തേകഗ്ഗതാമത്തകമ്പി നത്ഥി, അഹം ഇമസ്മിം സാസനേ
അനുപ്പന്നാനം പാപകാനന്തി ചെത്ഥ ‘‘അനുപ്പന്നോ വാ കാമാസവോ ഉപ്പന്നാനം പാപകാനന്തി എത്ഥ പന ചതുബ്ബിധം ഉപ്പന്നം വത്തമാനുപ്പന്നം ഭുത്വാവിഗതുപ്പന്നം, ഓകാസകതുപ്പന്നം, ഭൂമിലദ്ധുപ്പന്നന്തി. തത്ഥ യേ കിലേസാ വിജ്ജമാനാ ഉപ്പാദാദിസമങ്ഗിനോ, ഇദം വത്തമാനുപ്പന്നം നാമ. കമ്മേ പന ജവിതേ ആരമ്മണരസം അനുഭവിത്വാ നിരുദ്ധവിപാകോ ഭുത്വാ വിഗതം നാമ. കമ്മം ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുദ്ധം ഭവിത്വാ വിഗതം നാമ. തദുഭയമ്പി ഭുത്വാവിഗതുപ്പന്നന്തി സങ്ഖം ഗച്ഛതി. കുസലാകുസലം കമ്മം അഞ്ഞസ്സ കമ്മസ്സ വിപാകം പടിബാഹിത്വാ അത്തനോ വിപാകസ്സ ഓകാസം കരോതി, ഏവം കതേ ഓകാസേ വിപാകോ ഉപ്പജ്ജമാനോ ഓകാസകരണതോ പട്ഠായ ഉപ്പന്നോതി സങ്ഖം ഗച്ഛതി. ഇദം ഓകാസകതുപ്പന്നം നാമ. പഞ്ചക്ഖന്ധാ പന വിപസ്സനായ ഭൂമി നാമ. തേ അതീതാദിഭേദാ ഹൊന്തി. തേസു അനുസയിതകിലേസാ പന അതീതാ വാ അനാഗതാ വാ പച്ചുപ്പന്നാ വാതി ന വത്തബ്ബാ. അതീതഖന്ധേസു അനുസയിതാപി ഹി അപ്പഹീനാവ ഹൊന്തി, അനാഗതഖന്ധേസു, പച്ചുപ്പന്നഖന്ധേസു ഭൂമിലദ്ധുപ്പന്നം നാമ. തേനാഹു പോരാണാ – ‘‘താസു താസു ഭൂമീസു അസമുഗ്ഘാതിതകിലേസാ ഭൂമിലദ്ധുപ്പന്നാതി സങ്ഖം ഗച്ഛന്തീ’’തി.
അപരമ്പി ചതുബ്ബിധം ഉപ്പന്നം സമുദാചാരുപ്പന്നം, ആരമ്മണാധിഗഹിതുപ്പന്നം, അവിക്ഖമ്ഭിതുപ്പന്നം അസമുഗ്ഘാതിതുപ്പന്നന്തി. തത്ഥ സമ്പതി വത്തമാനംയേവ സമുദാചാരുപ്പന്നം നാമ. സകിം ചക്ഖൂനി ഉമ്മീലെത്വാ ആരമ്മണേ നിമിത്തേ ഗഹിതേ അനുസ്സരിതാനുസ്സരിതക്ഖണേ കിലേസാ ആരമ്മണാധിഗഹിതുപ്പന്നം നാമ. സമാപത്തിയാ അവിക്ഖമ്ഭിതാ കിലേസാ പന ഇമസ്മിം നാമ ഠാനേ നുപ്പജ്ജിസ്സന്തീതി ന വത്തബ്ബാ. കസ്മാ? അവിക്ഖമ്ഭിതത്താ. യഥാ കിം? യഥാ സചേ ഖീരരുക്ഖേ കുഠാരിയാ ആഹനെയ്യും, ഇമസ്മിം നാമ ഠാനേ ഖീരം ന നിക്ഖമെയ്യാതി ന വത്തബ്ബം, ഏവം. ഇദം അവിക്ഖമ്ഭിതുപ്പന്നം നാമ. മഗ്ഗേന അസമുഗ്ഘാതിതകിലേസാ പന ഭവഗ്ഗേ നിബ്ബത്തസ്സാപി ഉപ്പജ്ജന്തീതി പുരിമനയേനേവ വിത്ഥാരേതബ്ബം. ഇദം അസമുഗ്ഘാതിതുപ്പന്നം നാമ.
ഇമേസു ഉപ്പന്നേസു വത്തമാനുപ്പന്നം ഭുത്വാവിഗതുപ്പന്നം ഓകാസകതുപ്പന്നം സമുദാചാരുപ്പന്നന്തി ചതുബ്ബിധം ഉപ്പന്നം ന മഗ്ഗവജ്ഝം, ഭൂമിലദ്ധുപ്പന്നം ആരമ്മണാധിഗഹിതുപ്പന്നം അവിക്ഖമ്ഭിതുപ്പന്നം അസമുഗ്ഘാതിതുപ്പന്നന്തി ചതുബ്ബിധം മഗ്ഗവജ്ഝം. മഗ്ഗോ ഹി ഉപ്പജ്ജമാനോ ഏതേ കിലേസേ പജഹതി. സോ യേ കിലേസേ പജഹതി, തേ അതീതാ വാ അനാഗതാ വാ പച്ചുപ്പന്നാ വാതി ന വത്തബ്ബാ. വുത്തമ്പി ചേതം –
‘‘ഹഞ്ചി അതീതേ കിലേസേ പജഹതി, തേന ഹി ഖീണം ഖേപേതി, നിരുദ്ധം നിരോധേതി, വിഗതം വിഗമേതി അത്ഥങ്ഗതം അത്ഥങ്ഗമേതി. അതീതം യം നത്ഥി, തം പജഹതി. ഹഞ്ചി അനാഗതേ കിലേസേ പജഹതി, തേന ഹി അജാതം പജഹതി, അനിബ്ബത്തം, അനുപ്പന്നം, അപാതുഭൂതം പജഹതി. അനാഗതം യം നത്ഥി, തം പജഹതി, ഹഞ്ചി പച്ചുപ്പന്നേ കിലേസേ പജഹതി, തേന ഹി രത്തോ രാഗം പജഹതി
ഇതി പാളിയം അജാതഫലരുക്ഖോ ആഗതോ, ജാതഫലരുക്ഖേന പന ദീപേതബ്ബം. യഥാ ഹി സഫലോ തരുണമ്ബരുക്ഖോ, തസ്സ ഫലാനി മനുസ്സാ പരിഭുഞ്ജെയ്യും, സേസാനി പാതെത്വാ പച്ഛിയോ പൂരെയ്യും
ന കേവലഞ്ച മഗ്ഗോ കിലേസേയേവ പജഹതി, കിലേസാനം പന അപ്പഹീനത്താ യേ ച ഉപ്പജ്ജെയ്യും ഉപാദിന്നകക്ഖന്ധാ, തേപി പജഹതിയേവ. വുത്തമ്പി ചേതം – ‘‘സോതാപത്തിമഗ്ഗഞാണേന അഭിസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണസ്സ നിരോധേന സത്ത ഭവേ ഠപെത്വാ അനമതഗ്ഗേ സംസാരേ യേ ഉപ്പജ്ജെയ്യും നാമഞ്ച രൂപഞ്ച, എത്ഥേതേ നിരുജ്ഝന്തീ’’തി (ചൂളനി॰ ൬) വിത്ഥാരോ. ഇതി മഗ്ഗോ ഉപാദിന്നഅനുപാദിന്നതോ വുട്ഠാതി. ഭവവസേന പന സോതാപത്തിമഗ്ഗോ അപായഭവതോ വുട്ഠാതി, സകദാഗാമിമഗ്ഗോ സുഗതിഭവേകദേസതോ, അനാഗാമിമഗ്ഗോ സുഗതികാമഭവതോ, അരഹത്തമഗ്ഗോ
അഥ മഗ്ഗക്ഖണേ കഥം അനുപ്പന്നാനം ഉപ്പാദായ ഭാവനാ ഹോതി, കഥം വാ ഉപ്പന്നാനം ഠിതിയാതി. മഗ്ഗപ്പവത്തിയായേവ. മഗ്ഗോ ഹി പവത്തമാനോ പുബ്ബേ അനുപ്പന്നപുബ്ബത്താ അനുപ്പന്നോ നാമ വുച്ചതി. അനാഗതപുബ്ബഞ്ഹി ഠാനം ആഗന്ത്വാ അനനുഭൂതപുബ്ബം വാ ആരമ്മണം അനുഭവിത്വാ വത്താരോ ഭവന്തി ‘‘അനാഗതട്ഠാനം ആഗതമ്ഹാ, അനനുഭൂതം ആരമ്മണം അനുഭവാമാ’’തി. യാ ചസ്സ പവത്തി, അയമേവ ഠിതി നാമാതി ഠിതിയാ ഭാവേതീതിപി വത്തും വട്ടതി.
ഇദ്ധിപാദേസു ഉപസമഗാമീ. സമ്ബുജ്ഝമാനാ ഗച്ഛതി, മഗ്ഗസമ്ബോധത്ഥായ വാ ഗച്ഛതീതി സമ്ബോധഗാമീ.
വിവേകനിസ്സിതാദീനി സബ്ബാസവസംവരേ വുത്താനി. അയമെത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരതോ പനായം ബോധിപക്ഖിയകഥാ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്താ.
൨൪൮. വിമൊക്ഖകഥായം വിമൊക്ഖേതി കേനട്ഠേന വിമൊക്ഖാ, അധിമുച്ചനട്ഠേന. കോ പനായം അധിമുച്ചനട്ഠോ നാമ? പച്ചനീകധമ്മേഹി ച സുട്ഠു മുച്ചനട്ഠോ, ആരമ്മണേ ച അഭിരതിവസേന സുട്ഠു മുച്ചനട്ഠോ, പിതുഅങ്കേ വിസ്സട്ഠങ്ഗപച്ചങ്ഗസ്സ ദാരകസ്സ സയനം വിയ അനിഗ്ഗഹിതഭാവേന നിരാസങ്കതായ ആരമ്മണേ പവത്തീതി വുത്തം ഹോതി. അയം പനത്ഥോ പച്ഛിമവിമൊക്ഖേ നത്ഥി, പുരിമേസു സബ്ബേസു അത്ഥി. രൂപീ രൂപാനി പസ്സതീതി എത്ഥ അജ്ഝത്തകേസാദീസു നീലകസിണാദിവസേന ഉപ്പാദിതം രൂപജ്ഝാനം രൂപം, തദസ്സ അത്ഥീതി രൂപീ. ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതീതി ബഹിദ്ധാപി നീലകസിണാദീനി രൂപാനി ഝാനചക്ഖുനാ പസ്സതി. ഇമിനാ അജ്ഝത്ത
അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീതി അജ്ഝത്തം ന രൂപസഞ്ഞീ, അത്തനോ കേസാദീസു അനുപ്പാദിതരൂപാവചരജ്ഝാനോതി അത്ഥോ. ഇമിനാ ബഹിദ്ധാ പരികമ്മം കത്വാ ബഹിദ്ധാവ ഉപ്പാദിതജ്ഝാനസ്സ രൂപാവചരജ്ഝാനാനി ദസ്സിതാനി. സുഭന്തേവ അധിമുത്തോ ഹോതീതി ഇമിനാ സുവിസുദ്ധേസു നീലാദീസു വണ്ണകസിണേസു ഝാനാനി ദസ്സിതാനി. തത്ഥ കിഞ്ചാപി അന്തോഅപ്പനായം സുഭന്തി
സബ്ബസോ രൂപസഞ്ഞാനന്തിആദീസു യം വത്തബ്ബം, തം സബ്ബം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തമേവ. അയം അട്ഠമോ വിമൊക്ഖോതി അയം ചതുന്നം ഖന്ധാനം സബ്ബസോ
൨൪൯. അഭിഭായതനകഥായം അഭിഭായതനാനീതി അഭിഭവനകാരണാനി. കിം അഭിഭവന്തി? പച്ചനീകധമ്മേപി ആരമ്മണാനിപി. താനി ഹി പടിപക്ഖഭാവേന പച്ചനീകധമ്മേ അഭിഭവന്തി, പുഗ്ഗലസ്സ ഞാണുത്തരിതായ ആരമ്മണാനി. അജ്ഝത്തം രൂപസഞ്ഞീതിആദീസു പന അജ്ഝത്തരൂപേ പരികമ്മവസേന അജ്ഝത്തം രൂപസഞ്ഞീ നാമ ഹോതി. അജ്ഝത്തഞ്ച നീലപരികമ്മം കരൊന്തോ കേസേ വാ പിത്തേ വാ അക്ഖിതാരകായ വാ കരോതി, പീതപരികമ്മം കരൊന്തോ മേദേ വാ ഛവിയാ വാ ഹത്ഥതലപാദതലേസു വാ അക്ഖീനം പീതട്ഠാനേ വാ കരോതി, ലോഹിതപരികമ്മം കരൊന്തോ മംസേ വാ ലോഹിതേ വാ ജിവ്ഹായ വാ അക്ഖീനം രത്തട്ഠാനേ വാ കരോതി, ഓദാതപരികമ്മം കരൊന്തോ അട്ഠിമ്ഹി വാ ദന്തേ വാ നഖേ വാ അക്ഖീനം സേതട്ഠാനേ വാ കരോതി. തം പന സുനീലം സുപീതകം സുലോഹിതകം സുഓദാതം ന ഹോതി, അസുവിസുദ്ധമേവ ഹോതി.
ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതീതി യസ്സേതം പരികമ്മം അജ്ഝത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി, നിമിത്തം പന ബഹിദ്ധാ, സോ ഏവം അജ്ഝത്തം പരികമ്മസ്സ ബഹിദ്ധാ ച അപ്പനായ വസേന – ‘‘അജ്ഝത്തം രൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതീ’’തി വുച്ചതി. പരിത്താനീതി അവഡ്ഢിതാനി. സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനീതി സുവണ്ണാനി വാ ഹൊന്തു ദുബ്ബണ്ണാനി വാ, പരിത്തവസേനേവ ഇദമഭിഭായതനം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. താനി അഭിഭുയ്യാതി യഥാ നാമ സമ്പന്നഗഹണികോ കടച്ഛുമത്തം ഭത്തം ലഭിത്വാ ‘‘കിമെത്ഥ ഭുഞ്ജിതബ്ബം അത്ഥീ’’തി സങ്കഡ്ഢിത്വാ ഏകകബളമേവ കരോതി, ഏവമേവം ഞാണുത്തരികോ പുഗ്ഗലോ വിസദഞാണോ – ‘‘കിമെത്ഥ പരിത്തകേ ആരമ്മണേ സമാപജ്ജിതബ്ബം അത്ഥി, നായം മമ ഭാരോ’’തി താനി രൂപാനി അഭിഭവിത്വാ സമാപജ്ജതി, സഹ നിമിത്തുപ്പാദേനേവെത്ഥ അപ്പനം പാപേതീതി അത്ഥോ. ജാനാമി പസ്സാമീതി ഇമിനാ പനസ്സ ആഭോഗോ കഥിതോ, സോ ച ഖോ സമാപത്തിതോ വുട്ഠിതസ്സ, ന അന്തോസമാപത്തിയം. ഏവംസഞ്ഞീ ഹോതീതി ആഭോഗസഞ്ഞായപി ഝാനസഞ്ഞായപി ഏവംസഞ്ഞീ ഹോതി. അഭിഭവസഞ്ഞാ ഹിസ്സ അന്തോസമാപത്തിയം അത്ഥി, ആഭോഗസഞ്ഞാ പന സമാപത്തിതോ വുട്ഠിതസ്സേവ.
അപ്പമാണാനീതി വഡ്ഢിതപ്പമാണാനി, മഹന്താനീതി അത്ഥോ. അഭിഭുയ്യാതി എത്ഥ പന യഥാ മഹഗ്ഘസോ
അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീതി അലാഭിതായ വാ അനത്ഥികതായ വാ അജ്ഝത്തരൂപേ പരികമ്മസഞ്ഞാവിരഹിതോ. ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതീതി യസ്സ പരികമ്മമ്പി നിമിത്തമ്പി ബഹിദ്ധാവ ഉപ്പന്നം, സോ ഏവം ബഹിദ്ധാ പരികമ്മസ്സ ചേവ അപ്പനായ ച വസേന – ‘‘അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതീ’’തി വുച്ചതി. സേസമെത്ഥ ചതുത്ഥാഭിഭായതനേ വുത്തനയമേവ. ഇമേസു പന ചതൂസു പരിത്തം വിതക്കചരിതവസേന ആഗതം, അപ്പമാണം മോഹചരിതവസേന, സുവണ്ണം ദോസചരിതവസേന, ദുബ്ബണ്ണം രാഗചരിതവസേന. ഏതേസഞ്ഹി ഏതാനി സപ്പായാനി. സാ ച നേസം സപ്പായതാ വിത്ഥാരതോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേചരിയനിദ്ദേസേ വുത്താ.
പഞ്ചമഅഭിഭായതനാദീസു നീലാനീതി സബ്ബസങ്ഗാഹികവസേന വുത്തം. നീലവണ്ണാനീതി വണ്ണവസേന. നീലനിദസ്സനാനീതി നിദസ്സനവസേന. അപഞ്ഞായമാനവിവരാനി അസമ്ഭിന്നവണ്ണാനി ഏകനീലാനേവ ഹുത്വാ ദിസ്സന്തീതി വുത്തം നീലനിഭാസാനീതി ഇദം പന ഓഭാസവസേന വുത്തം, നീലോഭാസാനി നീലപഭായുത്താനീതി അത്ഥോ. ഏതേന നേസം സുവിസുദ്ധതം ദസ്സേതി. വിസുദ്ധവണ്ണവസേനേവ ഹി ഇമാനി ചത്താരി അഭിഭായതനാനി വുത്താനി. ഉമാപുപ്ഫന്തി ഏതഞ്ഹി പുപ്ഫം സിനിദ്ധം മുദും ദിസ്സമാനമ്പി നീലമേവ ഹോതി. ഗിരികണ്ണികപുപ്ഫാദീനി പന ദിസ്സമാനാനി സേതധാതുകാനി ഹൊന്തി. തസ്മാ ഇദമേവ ഗഹിതം, ന താനി. ബാരാണസെയ്യകന്തി ബാരാണസിയം ഭവം. തത്ഥ കിര കപ്പാസോപി മുദു, സുത്തകന്തികായോപി തന്തവായാപി ഛേകാ, ഉദകമ്പി സുചി സിനിദ്ധം, തസ്മാ വത്ഥം ഉഭതോഭാഗവിമട്ഠം ഹോതി, ദ്വീസു പസ്സേസു മട്ഠം മുദു സിനിദ്ധം ഖായതി. പീതാനീതിആദീസു വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വിത്ഥാരതോ വുത്തമേവ.
അഭിഞ്ഞാവോസാനപാരമിപ്പത്താതി ഇതോ പുബ്ബേസു സതിപട്ഠാനാദീസു തേ ധമ്മേ ഭാവെത്വാ അരഹത്തപ്പത്താവ
൨൫൦. കസിണകഥായം സകലട്ഠേന കസിണാനി, തദാരമ്മണാനം ധമ്മാനം ഖെത്തട്ഠേന അധിട്ഠാനട്ഠേന വാ ആയതനാനി. ഉദ്ധന്തി ഉപരി ഗഗനതലാഭിമുഖം. അധോതി ഹെട്ഠാ ഭൂമിതലാഭിമുഖം. തിരിയന്തി ഖെത്തമണ്ഡലമിവ സമന്താ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ. ഏകച്ചോ ഹി ഉദ്ധമേവ കസിണം വഡ്ഢേതി, ഏകച്ചോ അധോ, ഏകച്ചോ സമന്തതോ. തേന തേന കാരണേന ഏവം പസാരേതി ആലോകമിവ രൂപദസ്സനകാമോ. തേന വുത്തം – ‘‘പഥവീകസിണമേകോ സഞ്ജാനാതി ഉദ്ധംഅധോതിരിയ’’ന്തി. അദ്വയന്തി ദിസാഅനുദിസാസു അദ്വയം. ഇദം പന ഏകസ്സ അഞ്ഞഭാവാനുപഗമനത്ഥം വുത്തം. യഥാ ഹി ഉദകം പവിട്ഠസ്സ സബ്ബദിസാസു ഉദകമേവ അപ്പമാണന്തി ഇദം തസ്സ തസ്സ ഫരണഅപ്പമാണവസേന വുത്തം. തഞ്ഹി ചേതസാ ഫരന്തോ സകലമേവ ഫരതി, അയമസ്സ ആദി, ഇദം മജ്ഝന്തി പമാണം ഗണ്ഹാതീതി. വിഞ്ഞാണകസിണന്തി ചെത്ഥ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്താനേവ. ഇധാപി ചിണ്ണവസിഭാവേനേവ അഭിഞ്ഞാവോസാനപാരമിപ്പത്താ ഹൊന്തീതി വേദിതബ്ബാ. തഥാ ഇതോ അനന്തരേസു ചതൂസു ഝാനേസു. യം പനെത്ഥ വത്തബ്ബം, തം മഹാഅസ്സപുരസുത്തേ വുത്തമേവ.
൨൫൨. വിപസ്സനാഞാണേ പന രൂപീതിആദീനമത്ഥോ വുത്തോയേവ. എത്ഥ സിതമെത്ഥ പടിബദ്ധന്തി എത്ഥ ചാതുമഹാഭൂതികേ കായേ നിസ്സിതഞ്ച പടിബദ്ധഞ്ച. സുഭോതി സുന്ദരോ. ജാതിമാതി സുപരിസുദ്ധആകരസമുട്ഠിതോ. സുപരികമ്മകതോതി സുട്ഠു കതപരികമ്മോ അപനീതപാസാണസക്ഖരോ. അച്ഛോതി തനുച്ഛവി. വിപ്പസന്നോതി സുട്ഠു വിപ്പസന്നോ. സബ്ബാകാരസമ്പന്നോതി ധോവന വേധനാദീഹി സബ്ബേഹി ആകാരേഹി സമ്പന്നോ. നീലന്തിആദീഹി
ഏവമേവ ഖോതി എത്ഥ ഏവം ഉപമാസംസന്ദനം വേദിതബ്ബം – മണി വിയ ഹി കരജകായോ. ആവുതസുത്തം
കിം പനേതം ഞാണസ്സ ആവിഭൂതം, പുഗ്ഗലസ്സാതി. ഞാണസ്സ, തസ്സ പന ആവിഭാവത്താ പുഗ്ഗലസ്സ ആവിഭൂതാവ ഹൊന്തി. ഇദഞ്ച വിപസ്സനാഞാണം മഗ്ഗസ്സ അനന്തരം, ഏവം സന്തേപി യസ്മാ അഭിഞ്ഞാവാരേ ആരദ്ധേ ഏതസ്സ അന്തരാവാരോ നത്ഥി, തസ്മാ ഇധേവ ദസ്സിതം. യസ്മാ ച അനിച്ചാദിവസേന അകതസമ്മസനസ്സ ദിബ്ബായ സോതധാതുയാ ഭേരവസദ്ദം സുണന്തോ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിയാ ഭേരവേ ഖന്ധേ അനുസ്സരതോ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ ഭേരവരൂപം
൨൫൩. മനോമയിദ്ധിയം മനോമയന്തി മനേന നിബ്ബത്തം. സബ്ബങ്ഗപച്ചങ്ഗിന്തി സബ്ബേഹി അങ്ഗേഹി ച പച്ചങ്ഗേഹി ച സമന്നാഗതം. അഹീനിന്ദ്രിയന്തി സണ്ഠാനവസേന അവികലിന്ദ്രിയം. ഇദ്ധിമതാ നിമ്മിതരൂപഞ്ഹി സചേ ഇദ്ധിമാ ഓദാതോ, തമ്പി ഓദാതം. സചേ അവിദ്ധകണ്ണോ, തമ്പി അവിദ്ധകണ്ണന്തി ഏവം സബ്ബാകാരേഹി തേന സദിസമേവ ഹോതി. മുഞ്ജമ്ഹാ ഈസികന്തിആദി ഉപമത്തയമ്പി തം സദിസഭാവദസ്സനത്ഥമേവ വുത്തം. മുഞ്ജസദിസാ ഏവ ഹി തസ്സ അന്തോ ഈസികാ ഹോതി. കോസസദിസോയേവ അസി, വട്ടായ കോസിയാ വട്ടം അസിമേവ പക്ഖിപന്തി, പത്ഥടായ പത്ഥടം.
കരണ്ഡാതി ഇദമ്പി അഹികഞ്ചുകസ്സ നാമം, ന വിലീവകരണ്ഡകസ്സ. അഹികഞ്ചുകോ ഹി അഹിനാ സദിസോവ ഹോതി. തത്ഥ കിഞ്ചാപി ‘‘പുരിസോ അഹിം കരണ്ഡാ ഉദ്ധരെയ്യാ’’തി ഹത്ഥേന ഉദ്ധരമാനോ വിയ ദസ്സിതോ, അഥ ഖോ ചിത്തേനേവസ്സ ഉദ്ധരണം വേദിതബ്ബം. അയഞ്ഹി അഹി നാമ സജാതിയം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വിത്ഥാരിതാതി തത്ഥ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ. ഉപമാമത്തമേവ ഹി ഇധ അധികം.
തത്ഥ ഛേകകുമ്ഭകാരാദയോ വിയ ഇദ്ധിവിധഞാണലാഭീ ഭിക്ഖു ദട്ഠബ്ബോ. സുപരികമ്മകതമത്തികാദയോ വിയ ഇദ്ധിവിധഞാണം ദട്ഠബ്ബം. ഇച്ഛിതിച്ഛിതഭാജനവികതിആദികരണം വിയ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ വികുബ്ബനം ദട്ഠബ്ബം. ഇധാപി ചിണ്ണവസിതാവസേനേവ അഭിഞ്ഞാവോസാനപാരമിപ്പത്തതാ വേദിതബ്ബാ. തഥാ ഇതോ പരാസു ചതൂസു അഭിഞ്ഞാസു.
൨൫൫. തത്ഥ സങ്ഖധമോതി സങ്ഖധമകോ. അപ്പകസിരേനേവാതി നിദ്ദുക്ഖേനേവ. വിഞ്ഞാപെയ്യാതി ജാനാപെയ്യ. തത്ഥ ഏവം ചാതുദ്ദിസാ വിഞ്ഞാപെന്തേ സങ്ഖധമകേ ‘‘സങ്ഖസദ്ദോ അയ’’ന്തി വവത്ഥാപെന്താനം സത്താനം തസ്സ സങ്ഖസദ്ദസ്സ ആവിഭൂതകാലോ വിയ യോഗിനോ ദൂരസന്തികഭേദാനം ദിബ്ബാനഞ്ചേവ മാനുസകാനഞ്ച സദ്ദാനം ആവിഭൂതകാലോ ദട്ഠബ്ബോ.
൨൫൬. ചേതോപരിയഞാണ-ഉപമായം ദഹരോതി തരുണോ. യുവാതി യൊബ്ബനേന സമന്നാഗതോ. മണ്ഡനകജാതികോതി യുവാപി സമാനോ ന അലസിയോ കിലിട്ഠവത്ഥസരീരോ, അഥ ഖോ മണ്ഡനകപകതികോ, ദിവസസ്സ ദ്വേ തയോ വാരേ ന്ഹായിത്വാ സുദ്ധവത്ഥ-പരിദഹന-അലങ്കാരകരണസീലോതി അത്ഥോ. സകണികന്തി
൨൫൯. അയം ഖോ ഉദായി പഞ്ചമോ ധമ്മോതി ഏകൂനവീസതി പബ്ബാനി പടിപദാവസേന ഏകം ധമ്മം
പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ
മഹാസകുലുദായിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൮. സമണമുണ്ഡികസുത്തവണ്ണനാ
൨൬൦. ഏവം മേ സുതന്തി സമണമുണ്ഡികസുത്തം. തത്ഥ ഉഗ്ഗാഹമാനോതി തസ്സ പരിബ്ബാജകസ്സ നാമം. സുമനോതി പകതിനാമം. കിഞ്ചി കിഞ്ചി പന ഉഗ്ഗഹിതും ഉഗ്ഗാഹേതും സമത്ഥതായ ഉഗ്ഗാഹമാനോതി നം സഞ്ജാനന്തി. സമയം സമയപ്പവാദകം. തസ്മിം കിര ഠാനേ ചങ്കീതാരുക്ഖപൊക്ഖരസാതിപ്പഭുതയോ ബ്രാഹ്മണാ നിഗണ്ഠാചേലകപരിബ്ബാജകാദയോ ച പബ്ബജിതാ സന്നിപതിത്വാ അത്തനോ അത്തനോ സമയം പവദന്തി കഥെന്തി ദീപെന്തി, തസ്മാ സോ ആരാമോ സമയപ്പവാദകോതി വുച്ചതി. സ്വേവ തിന്ദുകാചീരസങ്ഖാതായ തിമ്ബരൂസകരുക്ഖപന്തിയാ പരിക്ഖിത്തത്താ തിന്ദുകാചീരം. യസ്മാ പനെത്ഥ പഠമം ഏകാ സാലാ അഹോസി, പച്ഛാ മഹാപുഞ്ഞം പൊട്ഠപാദപരിബ്ബാജകം നിസ്സായ ബഹൂ സാലാ കതാ, തസ്മാ തമേവ ഏകം സാലം ഉപാദായ ലദ്ധനാമവസേന ഏകസാലകോതി വുച്ചതി. മല്ലികായ പന പസേനദിരഞ്ഞോ ദേവിയാ ഉയ്യാനഭൂതോ സോ പുപ്ഫഫലസഞ്ഛന്നോ ആരാമോതി കത്വാ മല്ലികായ ആരാമോതി സങ്ഖം ഗതോ. തസ്മിം സമയപ്പവാദകേ തിന്ദുകാചീരേ ഏകസാലകേ മല്ലികായ ആരാമേ. പടിവസതീതി വാസഫാസുതായ വസതി. ദിവാ ദിവസ്സാതി ദിവസസ്സ ദിവാ നാമ മജ്ഝന്ഹാതിക്കമോ, തസ്മിം ദിവസസ്സപി ദിവാഭൂതേ അതിക്കന്തമത്തേ മജ്ഝന്ഹികേ നിക്ഖമീതി അത്ഥോ. പടിസല്ലീനോതി തതോ തതോ രൂപാദിഗോചരതോ ചിത്തം പടിസംഹരിത്വാ ലീനോ, ഝാനരതിസേവനവസേന ഏകീഭാവം ഗതോ. മനോഭാവനീയാനന്തി മനവഡ്ഢനകാനം, യേ യാവതാതി യത്തകാ. അയം തേസം അഞ്ഞതരോതി അയം തേസം അബ്ഭന്തരോ ഏകോ സാവകോ. അപ്പേവ നാമാതി തസ്സ ഉപസങ്കമനം പത്ഥയമാനോ ആഹ. പത്ഥനാകാരണം പന സന്ദകസുത്തേ വുത്തമേവ.
൨൬൧. ഏതദവോചാതി ദന്ദപഞ്ഞോ അയം ഗഹപതി, ധമ്മകഥായ നം സങ്ഗണ്ഹിത്വാ അത്തനോ സാവകം കരിസ്സാമീതി മഞ്ഞമാനോ ഏതം ‘‘ചതൂഹി ഖോ’’തിആദിവചനം അവോച. തത്ഥ പഞ്ഞപേമീതി ദസ്സേമി ഠപേമി. സമ്പന്നകുസലന്തി പരിപുണ്ണകുസലം. പരമകുസലന്തി ഉത്തമകുസലം. അയൊജ്ഝന്തി വാദയുദ്ധേന യുജ്ഝിത്വാ ചാലേതും അസക്കുണെയ്യം അചലം നിക്കമ്പം ഥിരം. ന കരോതീതി അകരണമത്തമേവ
നേവ അഭിനന്ദീതി തിത്ഥിയാ നാമ ജാനിത്വാപി അജാനിത്വാപി യം വാ തം വാ വദന്തീതി മഞ്ഞമാനോ നാഭിനന്ദി. ന പടിക്കോസീതി സാസനസ്സ അനുലോമം വിയ പസന്നാകാരം വിയ വദതീതി മഞ്ഞമാനോ ന പടിസേധേതി.
൨൬൨. യഥാ ഉഗ്ഗാഹമാനസ്സാതി യഥാ തസ്സ വചനം, ഏവം സന്തേ ഉത്താനസെയ്യകോ കുമാരോ അയൊജ്ഝസമണോ ഥിരസമണോ ഭവിസ്സതി, മയം പന ഏവം ന വദാമാതി ദീപേതി. കായോതിപി ന ഹോതീതി സകകായോ പരകായോതിപി വിസേസഞാണം ന ഹോതി. അഞ്ഞത്ര ഫന്ദിതമത്താതി പച്ചത്ഥരണേ വലിസമ്ഫസ്സേന വാ മങ്ഗുലദട്ഠേന വാ കായഫന്ദനമത്തം നാമ ഹോതി. തം ഠപെത്വാ അഞ്ഞം കായേന കരണകമ്മം നാമ നത്ഥി. തമ്പി ച കിലേസസഹഗതചിത്തേനേവ ഹോതി. വാചാതിപി ന ഹോതീതി മിച്ഛാവാചാ സമ്മാവാചാതിപി നാനത്തം ന ഹോതി. രോദിതമത്താതി ജിഘച്ഛാപിപാസാപരേതസ്സ പന രോദിതമത്തം ഹോതി. തമ്പി കിലേസസഹഗതചിത്തേനേവ. സങ്കപ്പോതി മിച്ഛാസങ്കപ്പോ സമ്മാസങ്കപ്പോതിപി നാനത്തം ന ഹോതി. വികൂജിതമത്താതി വികൂജിതമത്തം രോദനഹസിതമത്തം ഹോതി. ദഹരകുമാരകാനഞ്ഹി ചിത്തം അതീതാരമ്മണം പവത്തതി, നിരയതോ ആഗതാ നിരയദുക്ഖം സരിത്വാ രോദന്തി, ദേവലോകതോ ആഗതാ ഹസന്തി, തമ്പി കിലേസസഹഗതചിത്തേനേവ ഹോതി. ആജീവോതി മിച്ഛാജീവോ സമ്മാജീവോതിപി നാനത്തം ന ഹോതി. അഞ്ഞത്ര മാതുഥഞ്ഞാതി ഥഞ്ഞചോരദാരകാ നാമ ഹൊന്തി, മാതരി ഖീരം പായന്തിയാ അപിവിത്വാ അഞ്ഞവിഹിതകാലേ പിട്ഠിപസ്സേന ആഗന്ത്വാ ഥഞ്ഞം പിവന്തി. എത്തകം മുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞോ മിച്ഛാജീവോ നത്ഥി. അയമ്പി കിലേസസഹഗതചിത്തേനേവ ഹോതീതി ദസ്സേതി.
൨൬൩. ഏവം പരിബ്ബാജകവാദം പടിക്ഖിപിത്വാ ഇദാനി സയം സെക്ഖഭൂമിയം മാതികം ഠപെന്തോ ചതൂഹി ഖോ അഹന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ സമധിഗയ്ഹ തിട്ഠതീതി വിസേസെത്വാ തിട്ഠതി. ന കായേന പാപ കമ്മന്തിആദീസു ന കേവലം അകരണമത്തമേവ, ഭഗവാ പന എത്ഥ സംവരപ്പഹാനപടിസങ്ഖാ പഞ്ഞപേതി. തം ന ചേവ സമ്പന്നകുസലന്തിആദി പന ഖീണാസവം സന്ധായ വുത്തം.
ഇദാനി ദസഹി ഖോ അഹന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ തീണി പദാനി നിസ്സായ ദ്വേ പഠമചതുക്കാ ഠപിതാ, ഏകം പദം നിസ്സായ ദ്വേ പച്ഛിമചതുക്കാ. അയം സെക്ഖഭൂമിയം മാതികാ.
൨൬൪. ഇദാനി തം വിഭജന്തോ കതമേ ച ഥപതി അകുസലസീലാതിആദിമാഹ. തത്ഥ സരാഗന്തി അട്ഠവിധം ലോഭസഹഗതചിത്തം. സദോസന്തി പടിഘസമ്പയുത്തചിത്തദ്വയം. സമോഹന്തി വിചികിച്ഛുദ്ധച്ചസഹഗതചിത്തദ്വയമ്പി വട്ടതി, സബ്ബാകുസലചിത്താനിപി. മോഹോ സബ്ബാകുസലേ ഉപ്പജ്ജതീതി ഹി വുത്തം. ഇതോസമുട്ഠാനാതി ഇതോ സരാഗാദിചിത്തതോ സമുട്ഠാനം ഉപ്പത്തി ഏതേസന്തി ഇതോസമുട്ഠാനാ.
കുഹിന്തി കതരം ഠാനം പാപുണിത്വാ അപരിസേസാ നിരുജ്ഝന്തി. എത്ഥേതേതി സോതാപത്തിഫലേ ഭുമ്മം. പാതിമൊക്ഖസംവരസീലഞ്ഹി സോതാപത്തിഫലേ പരിപുണ്ണം ഹോതി, തം ഠാനം പത്വാ അകുസലസീലം അസേസം നിരുജ്ഝതി. അകുസലസീലന്തി ച ദുസ്സീലസ്സേതം അധിവചനന്തി വേദിതബ്ബം.
അകുസലാനം സീലാനം നിരോധായ പടിപന്നോതി എത്ഥ യാവ സോതാപത്തിമഗ്ഗാ നിരോധായ പടിപന്നോ നാമ ഹോതി, ഫലപത്തേ പന തേ നിരോധിതാ നാമ ഹൊന്തി.
൨൬൫. വീതരാഗന്തിആദീഹി
സീലവാ ഹോതീതി സീലസമ്പന്നോ ഹോതി ഗുണസമ്പന്നോ ച. നോ ച സീലമയോതി അലമെത്താവതാ, നത്ഥി ഇതോ കിഞ്ചി ഉത്തരി കരണീയന്തി ഏവം സീലമയോ ന ഹോതി. യത്ഥസ്സ തേതി അരഹത്തഫലേ ഭുമ്മം. അരഹത്തഫലഞ്ഹി പത്വാ അകുസലസീലം അസേസം നിരുജ്ഝതി.
നിരോധായ പടിപന്നോതി എത്ഥ യാവ അരഹത്തമഗ്ഗാ നിരോധായ പടിപന്നോ നാമ ഹോതി, ഫലപത്തേ പന തേ നിരോധിതാ നാമ ഹൊന്തി.
൨൬൬. കാമസഞ്ഞാദീസു
പഠമം ഝാനന്തി അനാഗാമിഫലപഠമജ്ഝാനം. എത്ഥേതേതി അനാഗാമിഫലേ ഭുമ്മം. അനാഗാമിഫലഞ്ഹി പത്വാ അകുസലസങ്കപ്പാ അപരിസേസാ നിരുജ്ഝന്തി.
നിരോധായ പടിപന്നോതി എത്ഥ യാവ അനാഗാമിമഗ്ഗാ നിരോധായ പടിപന്നോ നാമ ഹോതി, ഫലപത്തേ പന തേ നിരോധിതാ നാമ ഹൊന്തി. നെക്ഖമ്മസഞ്ഞാദയോ ഹി തിസ്സോപി അട്ഠകാമാവചരകുസലസഹജാതസഞ്ഞാവ.
൨൬൭. എത്ഥേതേതി അരഹത്തഫലേ ഭുമ്മം. ദുതിയജ്ഝാനികം അരഹത്തഫലഞ്ഹി പാപുണിത്വാ കുസലസങ്കപ്പാ അപരിസേസാ നിരുജ്ഝന്തി. നിരോധായ പടിപന്നോതി എത്ഥ യാവ അരഹത്തമഗ്ഗാ നിരോധായ പടിപന്നോ നാമ ഹോതി, ഫലപത്തേ പന തേ നിരോധിതാ നാമ ഹൊന്തി. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.
പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ
സമണമുണ്ഡികസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൯. ചൂളസകുലുദായിസുത്തവണ്ണനാ
൨൭൦. ഏവം മേ സുതന്തി ചൂളസകുലുദായിസുത്തം. തത്ഥ യദാ പന, ഭന്തേ, ഭഗവാതി ഇദം പരിബ്ബാജകോ ധമ്മകഥം സോതുകാമോ ഭഗവതോ ധമ്മദേസനായ സാലയഭാവം ദസ്സെന്തോ ആഹ.
൨൭൧. തംയേവെത്ഥ പടിഭാതൂതി സചേ ധമ്മം സോതുകാമോ, തുയ്ഹേവെത്ഥ ഏകോ പഞ്ഹോ ഏകം കാരണം ഉപട്ഠാതു. യഥാ മം പടിഭാസെയ്യാതി യേന കാരണേന മമ ധമ്മദേസനാ ഉപട്ഠഹെയ്യ, ഏതേന ഹി കാരണേന കഥായ സമുട്ഠിതായ സുഖം ധമ്മം ദേസേതുന്തി ദീപേതി. തസ്സ മയ്ഹം, ഭന്തേതി സോ കിര തം ദിസ്വാ – ‘‘സചേ ഭഗവാ ഇധ അഭവിസ്സാ, അയമേതസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥോതി ദീപസഹസ്സം വിയ ഉജ്ജലാപെത്വാ അജ്ജ മേ പാകടം അകരിസ്സാ’’തി ദസബലംയേവ അനുസ്സരി. തസ്മാ തസ്സ മയ്ഹം, ഭന്തേതിആദിമാഹ. തത്ഥ അഹോ നൂനാതി അനുസ്സരണത്ഥേ നിപാതദ്വയം. തേന തസ്സ ഭഗവന്തം അനുസ്സരന്തസ്സ ഏതദഹോസി ‘‘അഹോ നൂന ഭഗവാ അഹോ നൂന സുഗതോ’’തി. യോ ഇമേസന്തി യോ ഇമേസം ധമ്മാനം. സുകുസലോതി സുട്ഠു
തസ്സ വാഹം പുബ്ബന്തം ആരബ്ഭാതി യോ ഹി ലാഭീ ഹോതി, സോ ‘‘പുബ്ബേ ത്വം ഖത്തിയോ അഹോസി, ബ്രാഹ്മണോ അഹോസീ’’തി വുത്തേ ജാനന്തോ
സോ വാ മം അപരന്തന്തി ദിബ്ബചക്ഖുലാഭിനോ ഹി അനാഗതംസഞാണം ഇജ്ഝതി, തസ്മാ ഏവമാഹ. ഇതരം പുബ്ബേ വുത്തനയമേവ.
ധമ്മം തേ ദേസെസ്സാമീതി അയം കിര അതീതേ ദേസിയമാനേപി ന ബുജ്ഝിസ്സതി, അനാഗതേ ദേസിയമാനേപി ന ബുജ്ഝിസ്സതി. അഥസ്സ ഭഗവാ സണ്ഹസുഖുമം പച്ചയാകാരം ദേസേതുകാമോ ഏവമാഹ. കിം പന തം ബുജ്ഝിസ്സതീതി? ഏതം പഗേവ ന ബുജ്ഝിസ്സതി, അനാഗതേ പനസ്സ വാസനായ പച്ചയോ ഭവിസ്സതീതി ദിസ്വാ ഭഗവാ ഏവമാഹ.
പംസുപിസാചകന്തി അസുചിട്ഠാനേ നിബ്ബത്തപിസാചം. സോ ഹി ഏകം മൂലം ഗഹെത്വാ അദിസ്സമാനകായോ ഹോതി. തത്രിദം വത്ഥു – ഏകാ കിര യക്ഖിനീ ദ്വേ ദാരകേ ഥൂപാരാമദ്വാരേ നിസീദാപെത്വാ ആഹാരപരിയേസനത്ഥം നഗരം ഗതാ. ദാരകാ ഏകം പിണ്ഡപാതികത്ഥേരം ദിസ്വാ ആഹംസു, – ‘‘ഭന്തേ, അമ്ഹാകം മാതാ അന്തോ നഗരം പവിട്ഠാ, തസ്സാ വദെയ്യാഥ ‘യം വാ തം വാ ലദ്ധകം, ഗഹെത്വാ സീഘം ഗച്ഛ, ദാരകാ തേ ജിഘച്ഛിതം സന്ധാരേതും ന സക്കൊന്തീ’’’തി. തമഹം കഥം പസ്സിസ്സാമീതി? ഇദം, ഭന്തേ, ഗണ്ഹഥാതി ഏകം മൂലഖണ്ഡം അദംസു. ഥേരസ്സ അനേകാനി യക്ഖസഹസ്സാനി പഞ്ഞായിംസു, സോ ദാരകേഹി ദിന്നസഞ്ഞാണേന തം യക്ഖിനിം അദ്ദസ വിരൂപം ബീഭച്ഛം കേവലം വീഥിയം ഗബ്ഭമലം പച്ചാസീസമാനം. ദിസ്വാ തമത്ഥം കഥേസി ന പക്ഖായതീതി ന ദിസ്സതി ന ഉപട്ഠാതി.
൨൭൨. ദീഘാപി ഖോ തേ ഏസാതി ഉദായി ഏസാ തവ വാചാ ദീഘാപി ഭവെയ്യ, ഏവം വദന്തസ്സ വസ്സസതമ്പി വസ്സസഹസ്സമ്പി പവത്തെയ്യ, ന ച അത്ഥം ദീപെയ്യാതി അധിപ്പായോ. അപ്പാടിഹീരകതന്തി അനിയ്യാനികം അമൂലകം നിരത്ഥകം സമ്പജ്ജതീതി അത്ഥോ.
ഇദാനി തം വണ്ണം ദസ്സെന്തോ സെയ്യഥാപി, ഭന്തേതിആദിമാഹ. തത്ഥ പണ്ഡുകമ്ബലേ നിക്ഖിത്തോതി വിസഭാഗവണ്ണേ രത്തകമ്ബലേ ഠപിതോ. ഏവംവണ്ണോ അത്താ ഹോതീതി ഇദം സോ സുഭകിണ്ഹദേവലോകേ നിബ്ബത്തക്ഖന്ധേ സന്ധായ – ‘‘അമ്ഹാകം മതകാലേ അത്താ സുഭകിണ്ഹദേവലോകേ ഖന്ധാ വിയ ജോതേതീ’’തി വദതി.
൨൭൩. അയം ഇമേസം ഉഭിന്നന്തി സോ കിര യസ്മാ മണിസ്സ ബഹി ആഭാ ന നിച്ഛരതി, ഖജ്ജോപനകസ്സ അങ്ഗുലദ്വങ്ഗുലചതുരങ്ഗുലമത്തം നിച്ഛരതി, മഹാഖജ്ജോപനകസ്സ പന ഖളമണ്ഡലമത്തമ്പി നിച്ഛരതിയേവ, തസ്മാ ഏവമാഹ.
വിദ്ധേതി ഉബ്ബിദ്ധേ, മേഘവിഗമേന ദൂരീഭൂതേതി അത്ഥോ. വിഗതവലാഹകേതി അപഗതമേഘേ. ദേവേതി ആകാസേ. ഓസധിതാരകാതി അഭിദോ അഡ്ഢരത്തസമയന്തി അഭിന്നേ അഡ്ഢരത്തസമയേ. ഇമിനാ ഗഗനമജ്ഝേ ഠിതചന്ദം ദസ്സേതി. അഭിദോ മജ്ഝന്ഹികേപി ഏസേവ നയോ.
അതോ ഖോതി യേ അനുഭൊന്തി, തേഹി ബഹുതരാ, ബഹൂ ചേവ ബഹുതരാ ചാതി അത്ഥോ. ആഭാ നാനുഭൊന്തീതി ഓഭാസം ന വളഞ്ജന്തി, അത്തനോ സരീരോഭാസേനേവ ആലോകം ഫരിത്വാ വിഹരന്തി.
൨൭൪. ഇദാനി യസ്മാ സോ ‘‘ഏകന്തസുഖം ലോകം പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി നിസിന്നോ, പുച്ഛാമൂള്ഹോ പന ജാതോ, തസ്മാ നം ഭഗവാ തം പുച്ഛം സരാപെന്തോ കിം പന, ഉദായി, അത്ഥി ഏകന്തസുഖോ ലോകോതിആദിമാഹ. തത്ഥ ആകാരവതീതി കാരണവതീ. അഞ്ഞതരം വാ പന തപോഗുണന്തി അചേലകപാളിം സന്ധായാഹ, സുരാപാനവിരതീതി അത്ഥോ.
൨൭൫. കതമാ പന സാ, ഭന്തേ, ആകാരവതീ പടിപദാ ഏകന്തസുഖസ്സാതി കസ്മാ പുച്ഛതി? ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘മയം സത്താനം ഏകന്തസുഖം വദാമ, പടിപദം പന കാലേന സുഖം കാലേന ദുക്ഖം വദാമ. ഏകന്തസുഖസ്സ ഖോ പന അത്തനോ പടിപദായപി ഏകന്തസുഖായ ഭവിതബ്ബം. അമ്ഹാകം കഥാ അനിയ്യാനികാ, സത്ഥു കഥാവ നിയ്യാനികാ’’തി. ഇദാനി സത്ഥാരംയേവ പുച്ഛിത്വാ ജാനിസ്സാമീതി തസ്മാ പുച്ഛതി.
എത്ഥ മയം അനസ്സാമാതി ഏതസ്മിം കാരണേ മയം അനസ്സാമ. കസ്മാ പന ഏവമാഹംസു? തേ കിര പുബ്ബേ പഞ്ചസു ധമ്മേസു പതിട്ഠായ കസിണപരികമ്മം കത്വാ തതിയജ്ഝാനം നിബ്ബത്തെത്വാ അപരിഹീനജ്ഝാനാ കാലം കത്വാ സുഭകിണ്ഹേസു നിബ്ബത്തന്തീതി ജാനന്തി, ഗച്ഛന്തേ ഗച്ഛന്തേ പന കാലേ ഉത്തരിതരന്തി ഇതോ പഞ്ചഹി ധമ്മേഹി ഉത്തരിതരം പടിപദം വാ തതിയജ്ഝാനതോ ഉത്തരിതരം ഏകന്തസുഖം ലോകം വാ ന ജാനാമാതി വുത്തം ഹോതി. അപ്പസദ്ദേ കത്വാതി ഏകപ്പഹാരേനേവ മഹാസദ്ദം കാതും ആരദ്ധേ നിസ്സദ്ദേ കത്വാ.
൨൭൬. സച്ഛികിരിയാഹേതൂതി എത്ഥ ദ്വേ സച്ഛികിരിയാ പടിലാഭസച്ഛികിരിയാ ച പച്ചക്ഖസച്ഛികിരിയാ ച. തത്ഥ തതിയജ്ഝാനം നിബ്ബത്തെത്വാ അപരിഹീനജ്ഝാനോ കാലം കത്വാ സുഭകിണ്ഹലോകേ തേസം ദേവാനം സമാനായുവണ്ണോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തതി, അയം പടിലാഭസച്ഛികിരിയാ നാമ. ചതുത്ഥജ്ഝാനം നിബ്ബത്തെത്വാ ഇദ്ധിവികുബ്ബനേന സുഭകിണ്ഹലോകം ഗന്ത്വാ തേഹി ദേവേഹി സദ്ധിം സന്തിട്ഠതി സല്ലപതി സാകച്ഛം ആപജ്ജതി, അയം പച്ചക്ഖസച്ഛികിരിയാ നാമ. താസം ദ്വിന്നമ്പി തതിയജ്ഝാനം ആകാരവതീ പടിപദാ നാമ. തഞ്ഹി അനുപ്പാദെത്വാ നേവ സക്കാ സുഭകിണ്ഹലോകേ നിബ്ബത്തിതും, ന ചതുത്ഥജ്ഝാനം ഉപ്പാദേതും. ഇതി ദുവിധമ്പേതം സച്ഛികിരിയം സന്ധായ – ‘‘ഏതസ്സ നൂന, ഭന്തേ, ഏകന്തസുഖസ്സ ലോകസ്സ സച്ഛികിരിയാഹേതൂ’’തി ആഹ.
൨൭൭. ഉദഞ്ചനികോതി അന്തരായമകാസീതി യഥാ പബ്ബജ്ജം ന ലഭതി, ഏവം ഉപദ്ദുതമകാസി യഥാ തം ഉപനിസ്സയവിപന്നം. അയം കിര കസ്സപബുദ്ധകാലേ പബ്ബജിത്വാ സമണധമ്മമകാസി. അഥസ്സ ഏകോ സഹായകോ ഭിക്ഖു സാസനേ അനഭിരതോ, ‘‘ആവുസോ, വിബ്ഭമിസ്സാമീ’’തി
സോ ഭഗവതി പരിനിബ്ബുതേ ധമ്മാസോകരാജകാലേ പാടലിപുത്തേ നിബ്ബത്തിത്വാ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തപ്പത്തോ അസ്സഗുത്തത്ഥേരോ നാമ ഹുത്വാ മെത്താവിഹാരീനം അഗ്ഗോ അഹോസി. ഥേരസ്സ മെത്താനുഭാവേന തിരച്ഛാനഗതാപി മെത്തചിത്തം പടിലഭിംസു, ഥേരോ സകലജമ്ബുദീപേ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഓവാദാചരിയോ ഹുത്വാ വത്തനിസേനാസനേ ആവസി, തിംസയോജനമത്താ അടവീ ഏകം പധാനഘരം അഹോസി. ഥേരോ ആകാസേ ചമ്മഖണ്ഡം പത്ഥരിത്വാ തത്ഥ നിസിന്നോ കമ്മട്ഠാനം കഥേസി. ഗച്ഛന്തേ ഗച്ഛന്തേ കാലേ ഭിക്ഖാചാരമ്പി അഗന്ത്വാ വിഹാരേ നിസിന്നോ കമ്മട്ഠാനം കഥേസി, മനുസ്സാ വിഹാരമേവ ഗന്ത്വാ ദാനമദംസു. ധമ്മാസോകരാജാ ഥേരസ്സ ഗുണം സുത്വാ ദട്ഠുകാമോ തിക്ഖത്തും പഹിണി. ഥേരോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഓവാദം ദമ്മീതി ഏകവാരമ്പി ന ഗതോതി.
പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ
ചൂളസകുലുദായിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൦. വേഖനസസുത്തവണ്ണനാ
൨൭൮. ഏവം മേ സുതന്തി വേഖനസസുത്തം. തത്ഥ വേഖനസോതി അയം കിര സകുലുദായിസ്സ ആചരിയോ, സോ ‘‘സകുലുദായീ പരിബ്ബാജകോ പരമവണ്ണപഞ്ഹേ പരാജിതോ’’തി സുത്വാ ‘‘മയാ സോ സാധുകം ഉഗ്ഗഹാപിതോ, തേനാപി സാധുകം ഉഗ്ഗഹിതം, കഥം നു ഖോ പരാജിതോ, ഹന്ദാഹം സയം ഗന്ത്വാ സമണം ഗോതമം പരമവണ്ണപഞ്ഹം പുച്ഛിത്വാ ജാനിസ്സാമീ’’തി രാജഗഹതോ പഞ്ചചത്താലീസയോജനം സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ യേന ഭഗവാ, തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ പന ഠിതകോവ ഭഗവതോ സന്തികേ ഉദാനം ഉദാനേസി. തത്ഥ പുരിമസദിസം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.
൨൮൦. പഞ്ച ഖോ ഇമേതി കസ്മാ ആരഭി? അഗാരിയോപി ഏകച്ചോ കാമഗരുകോ കാമാധിമുത്തോ ഹോതി, ഏകച്ചോ നെക്ഖമ്മഗരുകോ നെക്ഖമ്മാധിമുത്തോ ഹോതി. പബ്ബജിതോപി ച ഏകച്ചോ കാമഗരുകോ കാമാധിമുത്തോ ഹോതി, ഏകച്ചോ നെക്ഖമ്മഗരുകോ നെക്ഖമ്മാധിമുത്തോ ഹോതി. അയം പന കാമഗരുകോ കാമാധിമുത്തോ ഹോതി. സോ ഇമായ കഥായ കഥിയമാനായ അത്തനോ കാമാധിമുത്തത്തം സല്ലക്ഖെസ്സതി, ഏവമസ്സായം ദേസനാ സപ്പായാ ഭവിസ്സതീതി ഇമം ദേസനം ആരഭി. കാമഗ്ഗസുഖന്തി നിബ്ബാനം അധിപ്പേതം.
൨൮൧. പാപിതോ ഭവിസ്സതീതി അജാനനഭാവം പാപിതോ ഭവിസ്സതി. നാമകംയേവ സമ്പജ്ജതീതി നിരത്ഥകവചനമത്തമേവ സമ്പജ്ജതി. തിട്ഠതു പുബ്ബന്തോ തിട്ഠതു അപരന്തോതി യസ്മാ തുയ്ഹം അതീതകഥായ അനുച്ഛവികം പുബ്ബേനിവാസഞാണം നത്ഥി, അനാഗതകഥായ അനുച്ഛവികം ദിബ്ബചക്ഖുഞാണം നത്ഥി, തസ്മാ ഉഭയമ്പേതം തിട്ഠതൂതി ആഹ. സുത്തബന്ധനേഹീതി സുത്തമയബന്ധനേഹി. തസ്സ ഹി ആരക്ഖത്ഥായ ഹത്ഥപാദേസു ചേവ ഗീവായ ച സുത്തകാനി ബന്ധന്തി. താനി സന്ധായേതം വുത്തം. മഹല്ലകകാലേ പനസ്സ താനി സയം വാ പൂതീനി ഹുത്വാ മുഞ്ചന്തി, ഛിന്ദിത്വാ വാ ഹരന്തി.
ഏവമേവ ഖോതി ഇമിനാ ഇദം ദസ്സേതി – ദഹരസ്സ കുമാരസ്സ സുത്തബന്ധനാനം അജാനനകാലോ വിയ അവിജ്ജായ പുരിമായ കോടിയാ അജാനനം, ന ഹി സക്കാ അവിജ്ജായ പുരിമകോടി ഞാതും, മോചനകാലേ ജാനനസദിസം പന
പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ
വേഖനസസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
തതിയവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.