൫. സളായതനവഗ്ഗോ
൧. അനാഥപിണ്ഡികോവാദസുത്തവണ്ണനാ
൩൮൩. ഏവം മേ സുതന്തി അനാഥപിണ്ഡികോവാദസുത്തം. തത്ഥ ബാള്ഹഗിലാനോതി അധിമത്തഗിലാനോ മരണസെയ്യം ഉപഗതോ. ആമന്തേസീതി തേനുപസങ്കമീതി ഭഗവന്തം ആപുച്ഛിത്വാ സൂരിയത്ഥങ്ഗമനവേലായ ഉപസങ്കമി.
൩൮൪. പടിക്കമന്തീതി ഓസക്കന്തി, തനുകാ ഭവന്തി. അഭിക്കമന്തീതി അഭിവഡ്ഢന്തി ഒത്ഥരന്തി, ബലവതിയോ ഹൊന്തി.
അഭിക്കമോസാനം പഞ്ഞായതി നോ പടിക്കമോതി യസ്മിഞ്ഹി സമയേ മാരണന്തികാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജതി, ഉപരിവാതേ ജലിതഗ്ഗി വിയ ഹോതി, യാവ ഉസ്മാ ന പരിയാദിയതി, താവ മഹതാപി ഉപക്കമേന ന സക്കാ വൂപസമേതും, ഉസ്മായ പന പരിയാദിന്നായ വൂപസമ്മതി.
൩൮൫. അഥായസ്മാ സാരിപുത്തോ ചിന്തേസി – ‘‘അയം മഹാസെട്ഠിസ്സ വേദനാ മാരണന്തികാ, ന സക്കാ പടിബാഹിതും, അവസേസാ കഥാ നിരത്ഥകാ, ധമ്മകഥമസ്സ കഥെസ്സാമീ’’തി. അഥ നം തം കഥെന്തോ തസ്മാതിഹാതിആദിമാഹ. തത്ഥ തസ്മാതി യസ്മാ ചക്ഖും തീഹി ഗാഹേഹി ഗണ്ഹന്തോ ഉപ്പന്നം മാരണന്തികം വേദനം പടിബാഹിതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി, തസ്മാ. ന ചക്ഖും ഉപാദിയിസ്സാമീതി ചക്ഖും ന ച മേ ചക്ഖുനിസ്സിതം വിഞ്ഞാണന്തി വിഞ്ഞാണഞ്ചാപി മേ ചക്ഖുനിസ്സിതം ന ഭവിസ്സതി. ന രൂപന്തി ഹെട്ഠാ ആയതനരൂപം കഥിതം, ഇമസ്മിം ഠാനേ സബ്ബമ്പി കാമഭവരൂപം കഥെന്തോ ഏവമാഹ.
൩൮൬. ന ഇധലോകന്തി വസനട്ഠാനം വാ ഘാസച്ഛാദനം വാ ന പരലോകന്തി
൩൮൭. ഓലീയസീതി അത്തനോ സമ്പത്തിം ദിസ്വാ ആരമ്മണേസു ബജ്ഝസി അല്ലീയസീതി. ഇതി ആയസ്മാ ആനന്ദോ – ‘‘അയമ്പി നാമ ഗഹപതി ഏവം സദ്ധോ പസന്നോ മരണഭയസ്സ ഭായതി, അഞ്ഞോ കോ ന ഭായിസ്സതീ’’തി മഞ്ഞമാനോ തസ്സ ഗാള്ഹം കത്വാ ഓവാദം ദെന്തോ ഏവമാഹ. ന ച മേ ഏവരൂപീ ധമ്മീകഥാ സുതപുബ്ബാതി അയം ഉപാസകോ – ‘‘സത്ഥു സന്തികാപി മേ ഏവരൂപീ ധമ്മകഥാ ന സുതപുബ്ബാ’’തി വദതി, കിം സത്ഥാ ഏവരൂപി സുഖുമം ഗമ്ഭീരകഥം ന കഥേതീതി? നോ ന കഥേതി. ഏവം പന ഛ അജ്ഝത്തികാനി ആയതനാനി ഛ ബാഹിരാനി ഛ വിഞ്ഞാണകായേ ഛ ഫസ്സകായേ ഛ വേദനാകായേ ഛ ധാതുയോ പഞ്ചക്ഖന്ധേ ചത്താരോ അരൂപേ ഇധലോകഞ്ച പരലോകഞ്ച ദസ്സെത്വാ ദിട്ഠസുതമുതവിഞ്ഞാതവസേന അരഹത്തേ പക്ഖിപിത്വാ കഥിതകഥാ ഏതേന ന സുതപുബ്ബാ, തസ്മാ ഏവം വദതി.
അപിചായം ഉപാസകോ ദാനാധിമുത്തോ ദാനാഭിരതോ ബുദ്ധാനം സന്തികം ഗച്ഛന്തോ ന ഖോ ഗഹപതി ഗിഹീനം ഓദാതവസനാനം ഏവരൂപീ ധമ്മീകഥാ പടിഭാതീതി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ഗഹപതി ഗിഹീനം നാമ ഖെത്തവത്ഥുഹിരഞ്ഞസുവണ്ണദാസീദാസപുത്തഭരിയാദീസു തിബ്ബോ ആലയോ തിബ്ബം നികന്തിപരിയുട്ഠാനം
യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമീതി കസ്മാ ഉപസങ്കമി? തുസിതഭവനേ കിരസ്സ നിബ്ബത്തമത്തസ്സേവ തിഗാവുതപ്പമാണം സുവണ്ണക്ഖന്ധം വിയ വിജ്ജോതമാനം അത്തഭാവം ഉയ്യാനവിമാനാദിസമ്പത്തിഞ്ച ദിസ്വാ – ‘‘മഹതീ അയം മയ്ഹം സമ്പത്തി, കിം നു ഖോ മേ മനുസ്സപഥേ കമ്മം കത’’ന്തി ഓലോകെന്തോ തീസു രതനേസു അധികാരം ദിസ്വാ ചിന്തേസി ‘‘പമാദട്ഠാനമിദം ദേവത്തം നാമ, ഇമായ ഹി മേ സമ്പത്തിയാ മോദമാനസ്സ സതിസമ്മോസോപി സിയാ, ഹന്ദാഹം ഗന്ത്വാ മമ ജേതവനസ്സ ചേവ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച തഥാഗതസ്സ ച അരിയമഗ്ഗസ്സ ച സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ ച വണ്ണം കഥെത്വാ തതോ ആഗന്ത്വാ സമ്പത്തിം അനുഭവിസ്സാമീ’’തി. സോ തഥാ അഥ ഖോ അനാഥപിണ്ഡികോതിആദി വുത്തം.
തത്ഥ ഇസിസങ്ഘനിസേവിതന്തി ഭിക്ഖുസങ്ഘനിസേവിതം. ഏവം പഠമഗാഥായ ജേതവനസ്സ വണ്ണം കഥെത്വാ ഇദാനി അരിയമഗ്ഗസ്സ വണ്ണം കഥെന്തോ കമ്മം വിജ്ജാ ചാതിആദിമാഹ. തത്ഥ കമ്മന്തി മഗ്ഗചേതനാ. വിജ്ജാതി മഗ്ഗപഞ്ഞാ. ധമ്മോതി സമാധിപക്ഖികോ ധമ്മോ. സീലം ജീവിതമുത്തമന്തി സീലേ പതിട്ഠിതസ്സ ജീവിതം ഉത്തമന്തി ദസ്സേതി. അഥ വാ വിജ്ജാതി ദിട്ഠിസങ്കപ്പോ. ധമ്മോതി വായാമസതിസമാധയോ. സീലന്തി വാചാകമ്മന്താജീവാ. ജീവിതമുത്തമന്തി ഏതസ്മിം സീലേ പതിട്ഠിതസ്സ ജീവിതം നാമ ഉത്തമം. ഏതേന മച്ചാ സുജ്ഝന്തീതി ഏതേന അട്ഠങ്ഗികേന മഗ്ഗേന സത്താ വിസുജ്ഝന്തി.
തസ്മാതി യസ്മാ മഗ്ഗേന സുജ്ഝന്തി, ന ഗൊത്തധനേഹി, തസ്മാ. യോനിസോ വിചിനേ ധമ്മന്തി ഉപായേന സമാധിപക്ഖിയം ധമ്മം വിചിനെയ്യ. ഏവം തത്ഥ വിസുജ്ഝതീതി ഏവം തസ്മിം അരിയമഗ്ഗേ വിസുജ്ഝതി യോനിസോ വിചിനേ ധമ്മന്തി ഉപായേന പഞ്ചക്ഖന്ധധമ്മം വിചിനെയ്യ. ഏവം തത്ഥ വിസുജ്ഝതീതി ഏവം തേസു ചതൂസു സച്ചേസു വിസുജ്ഝതി.
ഇദാനി സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ വണ്ണം കഥെന്തോ സാരിപുത്തോ വാതിആദിമാഹ. തത്ഥ സാരിപുത്തോ വാതി അവധാരണവചനം. ഏതേഹി പഞ്ഞാദീഹി സാരിപുത്തോവ സെയ്യോതി വദതി. ഉപസമേനാതി കിലേസഉപസമേന. പാരങ്ഗതോതി
പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ
അനാഥപിണ്ഡികോവാദസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൨. ഛന്നോവാദസുത്തവണ്ണനാ
൩൮൯. ഏവം മേ സുതന്തി ഛന്നോവാദസുത്തം. തത്ഥ ഛന്നോതി ഏവംനാമകോ ഥേരോ, ന അഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖന്തത്ഥേരോ. പടിസല്ലാനാതി ഫലസമാപത്തിതോ. ഗിലാനപുച്ഛകാതി ഗിലാനുപട്ഠാനം നാമ ബുദ്ധവണ്ണിതം, തസ്മാ ഏവമാഹ. സത്ഥന്തി ജീവിതഹാരകസത്ഥം. നാവകങ്ഖാമീതി ഇച്ഛാമി.
൩൯൦. അനുപവജ്ജന്തി അനുപ്പത്തികം അപ്പടിസന്ധികം.
൩൯൧. ഏതം മമാതിആദീനി തണ്ഹാമാനദിട്ഠിഗാഹവസേന വുത്താനി. നിരോധം ദിസ്വാതി ഖയവയം ഞത്വാ. നേതം മമ നേസോഹമസ്മി ന മേസോ അത്താതി സമനുപസ്സാമീതി അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താതി സമനുപസ്സാമി.
൩൯൩. തസ്മാതി യസ്മാ മാരണന്തികവേദനം അധിവാസേതും അസക്കൊന്തോ സത്ഥം ആഹരാമീതി വദതി, തസ്മാ. പുഥുജ്ജനോ ആയസ്മാ, തേന ഇദമ്പി മനസി കരോഹീതി ദീപേതി. നിച്ചകപ്പന്തി നിച്ചകാലം. നിസ്സിതസ്സാതി തണ്ഹാദിട്ഠീഹി നിസ്സിതസ്സ. ചലിതന്തി പസ്സദ്ധീതി കായചിത്തപസ്സദ്ധി, കിലേസപസ്സദ്ധി നാമ ഹോതീതി അത്ഥോ. നതീതി തണ്ഹാനതി. നതിയാ അസതീതി ഭവത്ഥായ ആലയനികന്തിപരിയുട്ഠാനേസു അസതി. ആഗതിഗതി ന ഹോതീതി പടിസന്ധിവസേന ആഗതി നാമ ന ഹോതി, ചുതിവസേന ഗമനം നാമ ന ഹോതി. ചുതൂപപാതോതി ചവനവസേന ചുതി, ഉപപജ്ജനവസേന ഉപപാതോ. നേവിധ ന ഹുരം ന ഉഭയമന്തരേനാതി നയിധ ലോകേ, ന പരലോകേ, ന ഉഭയത്ഥ ഹോതി. ഏസേവന്തോ ദുക്ഖസ്സാതി വട്ടദുക്ഖകിലേസദുക്ഖസ്സ അയമേവ അന്തോ അയം പരിച്ഛേദോ
൩൯൪. സത്ഥം ആഹരേസീതി ജീവിതഹാരകം സത്ഥം ആഹരി, കണ്ഠനാളിം ഛിന്ദി. അഥസ്സ തസ്മിം സമ്മുഖായേവ അനുപവജ്ജതാ ബ്യാകതാതി കിഞ്ചാപി ഇദം ഥേരസ്സ പുഥുജ്ജനകാലേ ബ്യാകരണം ഹോതി, ഏതേന പന ബ്യാകരണേന അനന്തരായമസ്സ പരിനിബ്ബാനം അഹോസി. തസ്മാ ഭഗവാ തമേവ ബ്യാകരണം ഗഹെത്വാ കഥേസി. ഉപവജ്ജകുലാനീതി ഹൊന്തി ഹേതേ സാരിപുത്താതിആദിമാഹ. ഇമസ്മിം കിര ഠാനേ ഥേരസ്സ കുലേസു അസംസട്ഠഭാവോ പാകടോ അഹോസി. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.
പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ
ഛന്നോവാദസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൩. പുണ്ണോവാദസുത്തവണ്ണനാ
൩൯൫. ഏവം മേ സുതന്തി പുണ്ണോവാദസുത്തം. തത്ഥ പടിസല്ലാനാതി ഏകീഭാവാ. തം ചേതി തം ചക്ഖുഞ്ചേവ രൂപഞ്ച. നന്ദീസമുദയാ ദുക്ഖസമുദയോതി നന്ദിയാ തണ്ഹായ സമോധാനേന പഞ്ചക്ഖന്ധദുക്ഖസ്സ സമോധാനം ഹോതി. ഇതി ഛസു ദ്വാരേസു ദുക്ഖം സമുദയോതി ദ്വിന്നം സച്ചാനം വസേന വട്ടം മത്ഥകം പാപെത്വാ ദസ്സേസി. ദുതിയനയേ നിരോധോ മഗ്ഗോതി ദ്വിന്നം സച്ചാനം വസേന വിവട്ടം മത്ഥകം പാപെത്വാ ദസ്സേസി. ഇമിനാ ച ത്വം പുണ്ണാതി പാടിയെക്കോ അനുസന്ധി. ഏവം താവ വട്ടവിവട്ടവസേന ദേസനം അരഹത്തേ പക്ഖിപിത്വാ ഇദാനി പുണ്ണത്ഥേരം സത്തസു ഠാനേസു സീഹനാദം നദാപേതും ഇമിനാ ച ത്വന്തിആദിമാഹ.
൩൯൬. ചണ്ഡാതി ഫരുസാതി കക്ഖളാ. അക്കോസിസ്സന്തീതി പരിഭാസിസ്സന്തീതി കിം സമണോ നാമ ത്വം, ഇദഞ്ച ഇദഞ്ച തേ കരിസ്സാമാതി തജ്ജെസ്സന്തി. ഏവമെത്ഥാതി ഏവം മയ്ഹം എത്ഥ ഭവിസ്സതി.
ദണ്ഡേനാതി ചതുഹത്ഥേന ദണ്ഡേന വാ ഘടികമുഗ്ഗരേന വാ. സത്ഥേനാതി ഏകതോധാരാദിനാ. സത്ഥഹാരകം പരിയേസന്തീതി ജീവിതഹാരകം സത്ഥം പരിയേസന്തി. ഇദം ഥേരോ തതിയപാരാജികവത്ഥുസ്മിം അസുഭകഥം സുത്വാ അത്തഭാവേന ജിഗുച്ഛന്താനം ഭിക്ഖൂനം സത്ഥഹാരകപരിയേസനം സന്ധായാഹ. ദമൂപസമേനാതി എത്ഥ ദമോതി ഇന്ദ്രിയസംവരാദീനം ഏതം നാമം. ‘‘സച്ചേന ദന്തോ ദമസാ ഉപേതോ, വേദന്തഗൂ വുസിതബ്രഹ്മചരിയോ’’തി (സം॰ നി॰ ൧.൧൯൫; സു॰ നി॰ ൪൬൭) എത്ഥ ഹി ഇന്ദ്രിയസംവരോ ദമോതി വുത്തോ. ‘‘യദി സച്ചാ ദമാ ചാഗാ, ഖന്ത്യാ ഭിയ്യോധ വിജ്ജതീ’’തി (സം॰ നി॰ ൧.൨൪൬; സു॰ നി॰ ൧൯൧) എത്ഥ പഞ്ഞാ ദമോതി വുത്തോ. ‘‘ദാനേന ദമേന സംയമേന സച്ചവജ്ജേനാ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൧.൧൬൬; മ॰ നി॰ ൨.൨൨൬) എത്ഥ ഉപോസഥകമ്മം ദമോതി വുത്തം. ഇമസ്മിം പന സുത്തേ ഖന്തി ദമോതി വേദിതബ്ബാ. ഉപസമോതി തസ്സേവ വേവചനം.
൩൯൭. അഥ ഖോ ആയസ്മാ പുണ്ണോതി കോ പനേസ പുണ്ണോ, കസ്മാ പനെത്ഥ ഗന്തുകാമോ അഹോസീതി
തത്രായം അനുപുബ്ബികഥാ – സുനാപരന്തരട്ഠേ
തേന ച സമയേന സാവത്ഥിവാസിനോ ഭുത്തപാതരാസാ ഉപോസഥങ്ഗാനി അധിട്ഠായ സുദ്ധുത്തരാസങ്ഗാ ഗന്ധപുപ്ഫാദിഹത്ഥാ യേന ബുദ്ധോ യേന ധമ്മോ യേന സങ്ഘോ, തന്നിന്നാ തപ്പോണാ തപ്പാബ്ഭാരാ ഹുത്വാ ദക്ഖിണദ്വാരേന നിക്ഖമിത്വാ ജേതവനം
അഥസ്സ
കത്ഥ പനായം വിഹാസീതി? ചതൂസു ഠാനേസു വിഹാസി, സുനാപരന്തരട്ഠം താവ പവിസിത്വാ അജ്ജുഹത്ഥപബ്ബതേ നാമ പവിസിത്വാ വാണിജഗാമം പിണ്ഡായ പാവിസി. അഥ നം കനിട്ഠഭാതാ സഞ്ജാനിത്വാ ഭിക്ഖം ദത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, അഞ്ഞത്ഥ അഗന്ത്വാ ഇധേവ വസഥാ’’തി പടിഞ്ഞം കാരെത്വാ തത്ഥേവ വസാപേസി.
തതോ സമുദ്ദഗിരിവിഹാരം നാമ അഗമാസി. തത്ഥ അയകന്തപാസാണേഹി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ കതചങ്കമോ അത്ഥി, തം കോചി ചങ്കമിതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി. തത്ഥ സമുദ്ദവീചിയോ ആഗന്ത്വാ അയകന്തപാസാണേസു പഹരിത്വാ മഹാസദ്ദം കരൊന്തി. ഥേരോനം – ‘‘കമ്മട്ഠാനം മനസികരൊന്താനം ഫാസുവിഹാരോ ഹോതൂ’’തി സമുദ്ദം നിസ്സദ്ദം കത്വാ അധിട്ഠാസി.
തതോ മാതുലഗിരിം നാമ അഗമാസി. തത്ഥ സകുണസങ്ഘോ ഉസ്സന്നോ, രത്തിഞ്ച ദിവാ ച സദ്ദോ ഏകാബദ്ധോവ ഹോതി, ഥേരോ ഇമം ഠാനം അഫാസുകന്തി തതോ മകുലകാരാമവിഹാരം നാമ ഗതോ. സോ വാണിജഗാമസ്സ നാതിദൂരോ നച്ചാസന്നോ ഗമനാഗമനസമ്പന്നോ വിവിത്തോ അപ്പസദ്ദോ. ഥേരോ ഇമം ഠാനം ഫാസുകന്തി തത്ഥ രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനചങ്കമനാദീനി കാരെത്വാ വസ്സം ഉപഗച്ഛി. ഏവം ചതൂസു ഠാനേസു വിഹാസി.
അഥേകദിവസം
അഥേകോ വാസിയാ രുക്ഖം ആകോടെത്വാ ലോഹിതചന്ദനഭാവം ഞത്വാ ആഹ – ‘‘ഭോ മയം ലാഭത്ഥായ
ഥേരോപി കിര തസ്മിംയേവ ഖണേ ആവജ്ജിത്വാ തേസം ബ്യസനുപ്പത്തിം
സത്ഥാപി കിര ആരദ്ധകാലതോ പട്ഠായ പരിഭോഗം അകാസി. ആരക്ഖമനുസ്സാ രത്തിം ഓഭാസം ദിസ്വാ ‘‘മഹേസക്ഖാ ദേവതാ അത്ഥീ’’തി സഞ്ഞം കരിംസു. ഉപാസകാ മണ്ഡലമാളഞ്ച ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച സേനാസനാനി നിട്ഠപെത്വാ ദാനസമ്ഭാരം സജ്ജെത്വാ – ‘‘കതം, ഭന്തേ, അമ്ഹേഹി അത്തനോ കിച്ചം, സത്ഥാരം പക്കോസഥാ’’തി ഥേരസ്സ ആരോചേസും. ഥേരോ സായന്ഹസമയേ ഇദ്ധിയാ സാവത്ഥിം പത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, വാണിജഗാമവാസിനോ തുമ്ഹേ ദട്ഠുകാമാ, തേസം അനുകമ്പം കരോഥാ’’തി ഭഗവന്തം യാചി. ഭഗവാ അധിവാസേസി. ഥേരോ ഭഗവതോ അധിവാസനം വിദിത്വാ സകട്ഠാനമേവ പച്ചാഗതോ.
ഭഗവാപി
സത്ഥാ
ഭഗവാ കൂടാഗാരഗതേഹി പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം വാണിജഗാമം ഗന്ത്വാ കൂടാഗാരാനി അദിസ്സമാനാനി കത്വാ വാണിജഗാമം പാവിസി. വാണിജാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ദത്വാ സത്ഥാരം മകുലകാരാമം നയിംസു. സത്ഥാ മണ്ഡലമാളം പാവിസി. മഹാജനോ യാവ സത്ഥാ ഭത്തദരഥം പടിപസ്സമ്ഭേതി, താവ പാതരാസം കത്വാ ഉപോസഥങ്ഗാനി സമാദായ ബഹും ഗന്ധഞ്ച പുപ്ഫഞ്ച ആദായ
സത്ഥാ മഹാജനസ്സ സങ്ഗഹത്ഥം കതിപാഹം തത്ഥേവ വസി, അരുണം പന മഹാഗന്ധകുടിയംയേവ ഉട്ഠപേസി. തത്ഥ കതിപാഹം വസിത്വാ വാണിജഗാമേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ‘‘ത്വം ഇധേവ വസാഹീ’’തി പുണ്ണത്ഥേരം നിവത്തെത്വാ അന്തരേ നമ്മദാനദീ തേനേവന്തരവസ്സേനാതിആദി വുത്തം.
പരിനിബ്ബായീതി അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായി. മഹാജനോ ഥേരസ്സ സത്ത ദിവസാനി സരീരപൂജം കത്വാ ബഹൂനി ഗന്ധകട്ഠാനി സമോധാനെത്വാ സരീരം ഝാപെത്വാ ധാതുയോ ആദായ ചേതിയം അകാസി. സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂതി ഥേരസ്സ ആളാഹനേ ഠിതഭിക്ഖൂ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.
പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ
പുണ്ണോവാദസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൪. നന്ദകോവാദസുത്തവണ്ണനാ
൩൯൮. ഏവം മേ സുതന്തി നന്ദകോവാദസുത്തം. തത്ഥ തേന ഖോ പന സമയേനാതി ഭഗവാ മഹാപജാപതിയാ യാചിതോ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘം ഉയ്യോജെത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം സന്നിപാതെത്വാ – ‘‘ഥേരാ ഭിക്ഖൂ വാരേന ഭിക്ഖുനിയോ ഓവദന്തൂ’’തി സങ്ഘസ്സ ഭാരം അകാസി. തം സന്ധായേതം വുത്തം. തത്ഥ പരിയായേനാതി വാരേന. ന ഇച്ഛതീതി അത്തനോ വാരേ സമ്പത്തേ ദൂരം ഗാമം വാ ഗന്ത്വാ സൂചികമ്മാദീനി വാ ആരഭിത്വാ ‘‘അയം നാമസ്സ പപഞ്ചോ’’തി അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം നന്ദകം ആമന്തേസി.
താസം ഭിക്ഖുനീനം പുബ്ബേ തസ്സ ഓരോധഭാവജാനനത്ഥം ഇദം വത്ഥും – പുബ്ബേ കിര ബാരാണസിയം പഞ്ച ദാസസതാനി പഞ്ച ദാസിസതാനി ചാതി ജങ്ഘസഹസ്സം ഏകതോവ കമ്മം കത്വാ ഏകസ്മിം ഠാനേ വസി. അയം നന്ദകത്ഥേരോ തസ്മിം കാലേ ജെട്ഠകദാസോ ഹോതി
അഥ തേ നഗരാ നിക്ഖമന്തേ ജെട്ഠകദാസീ കുടം ഗഹെത്വാ പവിസന്തീ ദിസ്വാ കുടം ഓതാരെത്വാ വന്ദിത്വാ ഓനമിത്വാ മുഖം പിധായ – ‘‘അയ്യാ നഗരം പവിട്ഠമത്താവ നിക്ഖന്താ, കിം നു ഖോ’’തി പുച്ഛി. വസ്സൂപനായികകുടിയാ ഹത്ഥകമ്മം യാചിതും ആഗമിമ്ഹാതി. ലദ്ധം, ഭന്തേതി. ന ലദ്ധം ഉപാസികേതി? കിം പനേസാ കുടി ഇസ്സരേഹേവ കാതബ്ബാ, ദുഗ്ഗതേഹിപി സക്കാ കാതുന്തി. യേന കേനചി സക്കാതി? സാധു, ഭന്തേ, മയം കരിസ്സാമ. സ്വേ മയ്ഹം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാതി നിമന്തെത്വാ
അഥ നേ ജെട്ഠകദാസീ സ്വേ താതാ പച്ചേകബുദ്ധാനം ഹത്ഥകമ്മം ദേഥാതി ആനിസംസം ആചിക്ഖിത്വാ യേപി
നന്ദകത്ഥേരോപി പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പത്തോ, ജെട്ഠകദാസിധീതാ വയം ആഗമ്മ സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ അഗ്ഗമഹേസിട്ഠാനേ ഠിതാ, ഇതരാപി തേസം തേസം
രാജകാരാമോതി പസേനദിനാ കാരിതോ നഗരസ്സ ദക്ഖിണദിസാഭാഗേ ഥൂപാരാമസദിസേ ഠാനേ വിഹാരോ.
൩൯൯. സമ്മപ്പഞ്ഞായ സുദിട്ഠന്തി ഹേതുനാ കാരണേന വിപസ്സനാപഞ്ഞായ യാഥാവസരസതോ ദിട്ഠം.
൪൦൧. തജ്ജം തജ്ജന്തി തംസഭാവം തംസഭാവം, അത്ഥതോ പന തം തം പച്ചയം പടിച്ച താ താ വേദനാ ഉപ്പജ്ജന്തീതി വുത്തം ഹോതി.
൪൦൨. പഗേവസ്സ ഛായാതി മൂലാദീനി നിസ്സായ നിബ്ബത്താ ഛായാ പഠമതരംയേവ അനിച്ചാ.
൪൧൩. അനുപഹച്ചാതി അനുപഹനിത്വാ. തത്ഥ മംസം പിണ്ഡം പിണ്ഡം കത്വാ ചമ്മം അല്ലിയാപെന്തോ മംസകായം ഉപഹനതി നാമ. ചമ്മം ബദ്ധം ബദ്ധം കത്വാ മംസേ അല്ലിയാപെന്തോ മംസകായം വിലിമംസം ന്ഹാരുബന്ധനന്തി സബ്ബചമ്മേ ലഗ്ഗവിലീപനമംസമേവ. അന്തരാകിലേസസംയോജനബന്ധനന്തി സബ്ബം അന്തരകിലേസമേവ സന്ധായ വുത്തം.
൪൧൪. സത്ത ഖോ പനിമേതി കസ്മാ ആഹാതി? യാ ഹി ഏസാ പഞ്ഞാ കിലേസേ ഛിന്ദതീതി വുത്താ, സാ ന ഏകികാവ അത്തനോ ധമ്മതായ ഛിന്ദിതും സക്കോതി. യഥാ പന കുഠാരീ ന തേന ഹീതി യേന കാരണേന തയാ ഛ അജ്ഝത്തികാനി ആയതനാനി, ഛ ബാഹിരാനി
൪൧൫. സാ സോതാപന്നാതി യാ സാ ഗുണേഹി സബ്ബപച്ഛിമികാ, സാ സോതാപന്നാ. സേസാ പന സകദാഗാമിഅനാഗാമിനിയോ ച ഖീണാസവാ ച. യദി ഏവം കഥം പരിപുണ്ണസങ്കപ്പാതി. അജ്ഝാസയപാരിപൂരിയാ. യസ്സാ ഹി ഭിക്ഖുനിയാ ഏവമഹോസി – ‘‘കദാ നു ഖോ അഹം അയ്യസ്സ നന്ദകസ്സ ധമ്മദേസനം സുണന്തീ തസ്മിംയേവ ആസനേ സോതാപത്തിഫലം സച്ഛികരെയ്യ’’ന്തി, സാ സോതാപത്തിഫലം സച്ഛാകാസി. യസ്സാ അഹോസി ‘‘സകദാഗാമിഫലം അനാഗാമിഫലം അരഹത്ത’’ന്തി, സാ അരഹത്തം സച്ഛാകാസി. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘അത്തമനാ ചേവ പരിപുണ്ണസങ്കപ്പാ ചാ’’തി.
പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ
നന്ദകോവാദസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൫. രാഹുലോവാദസുത്തവണ്ണനാ
൪൧൬. ഏവം മേ സുതന്തി രാഹുലോവാദസുത്തം. തത്ഥ വിമുത്തിപരിപാചനീയാതി വിമുത്തിം പരിപാചെന്തീതി വിമുത്തിപരിപാചനീയാ. ധമ്മാതി
‘‘അസ്സദ്ധേ പുഗ്ഗലേ പരിവജ്ജയതോ, സദ്ധേ പുഗ്ഗലേ സേവതോ ഭജതോ പയിരുപാസതോ പസാദനീയേ സുത്തന്തേ പച്ചവെക്ഖതോ ഇമേഹി തീഹാകാരേഹി സദ്ധിന്ദ്രിയം വിസുജ്ഝതി. കുസീതേ പുഗ്ഗലേ പരിവജ്ജയതോ ആരദ്ധവീരിയേ പുഗ്ഗലേ സേവതോ ഭജതോ പയിരുപാസതോ സമ്മപ്പധാനേ പച്ചവെക്ഖതോ ഇമേഹി തീഹാകാരേഹി വീരിയിന്ദ്രിയം വിസുജ്ഝതി. മുട്ഠസ്സതീ പുഗ്ഗലേ പരിവജ്ജയതോ ഉപട്ഠിതസ്സതീ പുഗ്ഗലേ സേവതോ ഭജതോ പയിരുപാസതോ സതിപട്ഠാനേ പച്ചവെക്ഖതോ ഇമേഹി തീഹാകാരേഹി സതിന്ദ്രിയം വിസുജ്ഝതി
അപരേപി പന്നരസ ധമ്മാ വിമുത്തിപരിപാചനീയാ – സദ്ധാദീനി പഞ്ചിമാനി ഇന്ദ്രിയാനി, അനിച്ചസഞ്ഞാ, അനിച്ചേ ദുക്ഖസഞ്ഞാ, ദുക്ഖേ അനത്തസഞ്ഞാ, പഹാനസഞ്ഞാ, വിരാഗസഞ്ഞാതി, ഇമാ പഞ്ച നിബ്ബേധഭാഗിയാ സഞ്ഞാ, മേഘിയത്ഥേരസ്സ കഥിതാ കല്യാണമിത്തതാദയോ പഞ്ചധമ്മാതി. കായ പന വേലായ ഭഗവതോ ഏതദഹോസീതി. പച്ചൂസസമയേ ലോകം വോലോകെന്തസ്സ.
൪൧൯. അനേകാനം ദേവതാസഹസ്സാനന്തി ആയസ്മതാ രാഹുലേന പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ പാദമൂലേ പാലിതനാഗരാജകാലേ പത്ഥനം ധമ്മചക്ഖുന്തി ഉപാലിഓവാദ- (മ॰ നി॰ ൨.൬൯) ദീഘനഖസുത്തേസു (മ॰ നി॰ ൨.൨൦൬) പഠമമഗ്ഗോ ധമ്മചക്ഖുന്തി വുത്തോ, ബ്രഹ്മായുസുത്തേ (മ॰ നി॰ ൨.൩൯൫) തീണി ഫലാനി, ഇമസ്മിം സുത്തേ ചത്താരോ മഗ്ഗാ, ചത്താരി ച ഫലാനി ധമ്മചക്ഖുന്തി വേദിതബ്ബാനി. തത്ഥ ഹി കാചി ദേവതാ സോതാപന്നാ അഹേസും, കാചി സകദാഗാമീ, അനാഗാമീ, ഖീണാസവാ. താസഞ്ച പന ദേവതാനം എത്തകാതി ഗണനവസേന പരിച്ഛേദോ നത്ഥി. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.
പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ
രാഹുലോവാദസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൬. ഛഛക്കസുത്തവണ്ണനാ
൪൨൦. ഏവം മേ സുതന്തി ഛഛക്കസുത്തം. തത്ഥ ആദികല്യാണന്തിആദിമ്ഹി കല്യാണം ഭദ്ദകം നിദ്ദോസം കത്വാ ദേസെസ്സാമി. മജ്ഝപരിയോസാനേസുപി ഏസേവ നയോ. ഇതി ഭഗവാ അരിയവംസം നവഹി, മഹാസതിപട്ഠാനം സത്തഹി, മഹാഅസ്സപുരം സത്തഹിയേവ പദേഹി ഥോമേസി. ഇദം പന സുത്തം നവഹി പദേഹി ഥോമേസി.
വേദിതബ്ബാനീതി തണ്ഹാതി വിപാകവേദനാപച്ചയാ ജവനക്ഖണേ ഉപ്പന്നതണ്ഹാ.
൪൨൨. ചക്ഖു അത്താതി പാടിയെക്കോ അനുസന്ധി. ഹെട്ഠാ കഥിതാനഞ്ഹി ദ്വിന്നം സച്ചാനം അനത്തഭാവദസ്സനത്ഥം അയം ദേസനാ ആരദ്ധാ. തത്ഥ ന ഉപപജ്ജതീതി ന യുജ്ജതി. വേതീതി വിഗച്ഛതി നിരുജ്ഝതി.
൪൨൪. അയം ഖോ പന, ഭിക്ഖവേതി അയമ്പി പാടിയെക്കോ അനുസന്ധി. അയഞ്ഹി ദേസനാ തിണ്ണം ഗാഹാനം വസേന വട്ടം ദസ്സേതും ആരദ്ധാ. ദുക്ഖം സമുദയോതി ദ്വിന്നം സച്ചാനം വസേന വട്ടം ദസ്സേതുന്തിപി വദന്തിയേവ. ഏതം മമാതിആദീസു തണ്ഹാമാനദിട്ഠിഗാഹാവ വേദിതബ്ബാ. സമനുപസ്സതീതി ഗാഹത്തയവസേന പസ്സതി.
ഏവം വട്ടം ദസ്സെത്വാ ഇദാനി തിണ്ണം ഗാഹാനം പടിപക്ഖവസേന, നിരോധോ മഗ്ഗോതി ഇമേസം വാ ദ്വിന്നം സച്ചാനം വസേന വിവട്ടം ദസ്സേതും അയം ഖോ പനാതിആദിമാഹ. നേതം മമാതിആദീനി തണ്ഹാദീനം പടിസേധവചനാനി. സമനുപസ്സതീതി അനിച്ചം ദുക്ഖമനത്താതി പസ്സതി.
൪൨൫. ഏവം ചക്ഖുഞ്ച, ഭിക്ഖവേതിആദിമാഹ. തത്ഥ അഭിനന്ദതീതിആദീനി തണ്ഹാദിട്ഠിവസേനേവ വുത്താനി. അനുസേതീതി അപ്പഹീനോ ഹോതി. ദുക്ഖസ്സാതി
൪൨൬. ഏവം അവിജ്ജം പഹായാതി വട്ടമൂലികം അവിജ്ജം പജഹിത്വാ. വിജ്ജന്തി അരഹത്തമഗ്ഗവിജ്ജം ഉപ്പാദെത്വാ.
൪൨൭. ഠാനമേതം വിജ്ജതീതി എത്തകേനേവ കഥാമഗ്ഗേന വട്ടവിവട്ടവസേന ദേസനം മത്ഥകം പാപെത്വാ പുന തദേവ സമ്പിണ്ഡെത്വാ ദസ്സെന്തോ ഏവം പസ്സം, ഭിക്ഖവേതിആദിമാഹ. സട്ഠിമത്താനം ഭിക്ഖൂനന്തി എത്ഥ അനച്ഛരിയമേതം, യം സയമേവ തഥാഗതേ ദേസെന്തേ സട്ഠി ഭിക്ഖൂ അരഹത്തം പത്താ. ഇമഞ്ഹി സുത്തം ധമ്മസേനാപതിമ്ഹി കഥെന്തേപി സട്ഠി ഭിക്ഖൂ അരഹത്തം പത്താ, മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനേ കഥെന്തേപി, അസീതിമഹാഥേരേസു കഥെന്തേസുപി പത്താ ഏവ. ഏതമ്പി അനച്ഛരിയം. മഹാഭിഞ്ഞപ്പത്താ ഹി തേ സാവകാ.
അപരഭാഗേ പന തമ്ബപണ്ണിദീപേ മാലെയ്യദേവത്ഥേരോ നാമ ഹെട്ഠാ ലോഹപാസാദേ ഇദം സുത്തം കഥേസി. തദാപി സട്ഠി ഭിക്ഖൂ അരഹത്തം പത്താ. യഥാ ച ലോഹപാസാദേ, ഏവം ഥേരോ മഹാമണ്ഡപേപി ഇദം സുത്തം കഥേസി. മഹാവിഹാരാ നിക്ഖമിത്വാ ചേതിയപബ്ബതം ഗതോ, തത്ഥാപി കഥേസി. തതോ സാകിയവംസവിഹാരേ, കൂടാലിവിഹാരേ, അന്തരസൊബ്ഭേ, മുത്തങ്ഗണേ, വാതകപബ്ബതേ, പാചിനഘരകേ, ദീഘവാപിയം, ലോകന്ദരേ, നോമണ്ഡലതലേ കഥേസി. തേസുപി ഠാനേസു സട്ഠി സട്ഠി
ഥേരോ
അമ്ബിലകാളകവിഹാരേ പന തിപിടകചൂളനാഗത്ഥേരേ
പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ
ഛഛക്കസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൭. മഹാസളായതനികസുത്തവണ്ണനാ
൪൨൮. ഏവം മേ സുതന്തി മഹാസളായതനികസുത്തം. തത്ഥ മഹാസളായതനികന്തി മഹന്താനം ഛന്നം ആയതനാനം ജോതകം ധമ്മപരിയായം.
൪൨൯. അജാനന്തി സഹവിപസ്സനേന മഗ്ഗേന അജാനന്തോ. ഉപചയം ഗച്ഛന്തീതി വുഡ്ഢിം ഗച്ഛന്തി, വസിഭാവം ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ. കായികാതി പഞ്ചദ്വാരികദരഥാ. ചേതസികാതി മനൊദ്വാരികദരഥാ. സന്താപാദീസുപി ഏസേവ നയോ.
൪൩൦. കായസുഖന്തി പഞ്ചദ്വാരികസുഖം. ചേതോസുഖന്തി മനൊദ്വാരികസുഖം. എത്ഥ ച പഞ്ചദ്വാരികജവനേന സമാപജ്ജനം വാ വുട്ഠാനം വാ നത്ഥി, ഉപ്പന്നമത്തകമേവ ഹോതി. മനൊദ്വാരികേന സബ്ബം ഹോതി. അയഞ്ച മഗ്ഗവുട്ഠാനസ്സ പച്ചയഭൂതാ ബലവവിപസ്സനാ, സാപി മനൊദ്വാരികേനേവ ഹോതി.
൪൩൧. തഥാഭൂതസ്സാതി പുബ്ബേവ ഖോ പനസ്സാതി അസ്സ ഭിക്ഖുനോ വാചാകമ്മന്താജീവാ പുബ്ബസുദ്ധികാ നാമ ആദിതോ പട്ഠായ പരിസുദ്ധാവ
വിതണ്ഡവാദീ പന ‘‘യാ യഥാഭൂതസ്സ ദിട്ഠീ’’തി ഇമമേവ സുത്തപദേസം ഗഹെത്വാ ‘‘ലോകുത്തരമഗ്ഗോ പഞ്ചങ്ഗികോ’’തി വദതി. സോ – ‘‘ഏവമസ്സായം അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗച്ഛതീ’’തി ഇമിനാ അനന്തരവചനേനേവ പടിസേധിതബ്ബോ. ഉത്തരി ച ഏവം സഞ്ഞാപേതബ്ബോ – ലോകുത്തരമഗ്ഗോ പഞ്ചങ്ഗികോ നാമ നത്ഥി, ഇമാനി പന പഞ്ച സബ്ബത്ഥകകാരാപകങ്ഗാനി മഗ്ഗക്ഖണേ വിരതിവസേന പൂരെന്തി. ‘‘യാ ചതൂഹി വചീദുച്ചരിതേഹി ആരതി വിരതീ’’തി ഏവം വുത്തവിരതീസു ഹി മിച്ഛാവാചം പജഹതി, സമ്മാവാചം ഭാവേതി, ഏവം സമ്മാവാചം
൪൩൩. ചത്താരോപി സതിപട്ഠാനാതി മഗ്ഗസമ്പയുത്താവ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ. സമ്മപ്പധാനാദീസുപി ഏസേവ നയോ. യുഗനന്ധാതി ഏകക്ഖണികയുഗനന്ധാ. ഏതേഹി അഞ്ഞസ്മിം ഖണേ സമാപത്തി, അഞ്ഞസ്മിം വിപസ്സനാതി. ഏവം നാനാഖണികാപി ഹൊന്തി, അരിയമഗ്ഗേ പന ഏകക്ഖണികാ.
വിജ്ജാ ച വിമുത്തി ചാതി അരഹത്തമഗ്ഗവിജ്ജാ ച ഫലവിമുത്തി ച. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.
പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ
മഹാസളായതനികസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൮. നഗരവിന്ദെയ്യസുത്തവണ്ണനാ
൪൩൫. ഏവം മേ സുതന്തി നഗരവിന്ദെയ്യസുത്തം. തത്ഥ സമവിസമം ചരന്തീതി കാലേന സമം ചരന്തി, കാലേന വിസമം. സമചരിയമ്പി ഹേതന്തി സമചരിയമ്പി ഹി ഏതം.
൪൩൭. കേ ആകാരാതി കാനി കാരണാനി? കേ അന്വയാതി കാ അനുബുദ്ധിയോ? നത്ഥി ഖോ പന തത്ഥാതി കസ്മാ ആഹ, നനു അരഞ്ഞേ ഹരിതതിണചമ്പകവനാദിവസേന അതിമനുഞ്ഞാ രൂപാദയോ പഞ്ച കാമഗുണാ അത്ഥീതി? നോ നത്ഥി. ന പനേതം വനസണ്ഡേന കഥിതം, ഇത്ഥിരൂപാദീനി പന സന്ധായേതം കഥിതം. താനി ഹി പുരിസസ്സ ചിത്തം പരിയാദായ തിട്ഠന്തി. യഥാഹ – ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞം ഏകരൂപമ്പി സമനുപസ്സാമി, യം ഏവം പുരിസസ്സ ചിത്തം പരിയാദായ തിട്ഠതി, യഥയിദം, ഭിക്ഖവേ, ഇത്ഥിരൂപം. ഇത്ഥിരൂപം, ഭിക്ഖവേ, പുരിസസ്സ ചിത്തം പരിയാദായ തിട്ഠതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൧.൧) വിത്ഥാരേതബ്ബം. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.
പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ
നഗരവിന്ദെയ്യസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൯. പിണ്ഡപാതപാരിസുദ്ധിസുത്തവണ്ണനാ
൪൩൮. ഏവം മേ സുതന്തി പിണ്ഡപാതപാരിസുദ്ധിസുത്തം. തത്ഥ പടിസല്ലാനാതി ഫലസമാപത്തിതോ.
വിപ്പസന്നാനീതി ഓകാസവസേനേതം വുത്തം. ഫലസമാപത്തിതോ ഹി വുട്ഠിതസ്സ പഞ്ചഹി പസാദേഹി പതിട്ഠിതോകാസോ വിപ്പസന്നോ ഹോതി, ഛവിവണ്ണോ പരിസുദ്ധോ. തസ്മാ ഏവമാഹ. സുഞ്ഞതവിഹാരേനാതി സുഞ്ഞതഫലസമാപത്തിവിഹാരേന. മഹാപുരിസവിഹാരോതി യേന ചാഹം മഗ്ഗേനാതിആദീസു വിഹാരതോ പട്ഠായ യാവ ഗാമസ്സ ഇന്ദഖീലാ ഏസ പവിട്ഠമഗ്ഗോ നാമ, അന്തോഗാമം പവിസിത്വാ ഗേഹപടിപാടിയാ ചരിത്വാ യാവ നഗരദ്വാരേന നിക്ഖമനാ ഏസ ചരിതബ്ബപദേസോ നാമ, ബഹി ഇന്ദഖീലതോ പട്ഠായ യാവ വിഹാരാ ഏസ പടിക്കന്തമഗ്ഗോ നാമ. പടിഘം വാപി ചേതസോതി ചിത്തേ പടിഹഞ്ഞനകിലേസജാതം അഹോരത്താനുസിക്ഖിനാതി ദിവസഞ്ച രത്തിഞ്ച അനുസിക്ഖന്തേന.
൪൪൦. പഹീനാ നു ഖോ മേ പഞ്ച കാമഗുണാതിആദീസു ഏകഭിക്ഖുസ്സ പച്ചവെക്ഖണാ നാനാ, നാനാഭിക്ഖൂനം പച്ചവെക്ഖണാ നാനാതി. കഥം? ഏകോ ഹി ഭിക്ഖു പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ പത്തചീവരം പടിസാമെത്വാ വിവിത്തോകാസേ നിസിന്നോ പച്ചവെക്ഖതി ‘‘പഹീനാ നു ഖോ മേ പഞ്ചകാമഗുണാ’’തി. സോ ‘‘അപ്പഹീനാ’’തി ഞത്വാ വീരിയം പഗ്ഗയ്ഹ അനാഗാമിമഗ്ഗേന പഞ്ചകാമഗുണികരാഗം സമുഗ്ഘാടെത്വാ മഗ്ഗാനന്തരം ഫലം ഫലാനന്തരം മഗ്ഗം തതോ വുട്ഠായ പച്ചവെക്ഖന്തോ ‘‘പഹീനാ’’തി പജാനാതി. നീവരണാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഏതേസം പന അരഹത്തമഗ്ഗേന പഹാനാദീനി ഹൊന്തി, ഏവം ഏകഭിക്ഖുസ്സ നാനാപച്ചവെക്ഖണാ ഹോതി. ഏതാസു പന പച്ചവെക്ഖണാസു അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു ഏകം പച്ചവെക്ഖണം പച്ചവെക്ഖതി, അഞ്ഞോ ഏകന്തി ഏവം നാനാഭിക്ഖൂനം നാനാപച്ചവെക്ഖണാ ഹോതി. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.
പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ
പിണ്ഡപാതപാരിസുദ്ധിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൦. ഇന്ദ്രിയഭാവനാസുത്തവണ്ണനാ
൪൫൩. ഏവം മേ സുതന്തി ഇന്ദ്രിയഭാവനാസുത്തം. തത്ഥ ഗജങ്ഗലായന്തി ഏവംനാമകേ നിഗമേ. സുവേളുവനേതി ചക്ഖുനാ രൂപം ന പസ്സതി, സോതേന സദ്ദം ന സുണാതീതി ചക്ഖുനാ രൂപം ന പസ്സിതബ്ബം, സോതേന സദ്ദോ ന സോതബ്ബോതി ഏവം ദേസേതീതി അധിപ്പായേന വദതി.
അഞ്ഞഥാ അരിയസ്സ വിനയേതി ഇമിനാ ഭഗവാ അത്തനോ സാസനേ അസദിസായ ഇന്ദ്രിയഭാവനായ കഥനത്ഥം ആലയം അകാസി. അഥായസ്മാ ആനന്ദോ – ‘‘സത്ഥാ ആലയം ദസ്സേതി, ഹന്ദാഹം ഇമിസ്സം പരിസതി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഇന്ദ്രിയഭാവനാകഥം കാരേമീ’’തി സത്ഥാരം യാചന്തോ ഏതസ്സ ഭഗവാതിആദിമാഹ. അഥസ്സ ഭഗവാ ഇന്ദ്രിയഭാവനം കഥെന്തോ തേന ഹാനന്ദാതിആദിമാഹ.
൪൫൪. തഥ യദിദം ഉപെക്ഖാതി യാ ഏസാ വിപസ്സനുപെക്ഖാ നാമ, ഏസാ സന്താ ഏസാ പണീതാ, അതപ്പികാതി അത്ഥോ. ഇതി അയം ഭിക്ഖു ചക്ഖുദ്വാരേ രൂപാരമ്മണമ്പി ഇട്ഠേ ആരമ്മണേ മനാപം, അനിട്ഠേ അമനാപം, മജ്ഝത്തേ മനാപാമനാപഞ്ച ചിത്തം, തസ്സ രജ്ജിതും വാ ദുസ്സിതും വാ മുയ്ഹിതും വാ അദത്വാവ പരിഗ്ഗഹെത്വാ വിപസ്സനം മജ്ഝത്തേ ഠപേതി. ചക്ഖുമാതി സമ്പന്നചക്ഖുവിസുദ്ധനെത്തോ. ചക്ഖാബാധികസ്സ ഹി ഉദ്ധം ഉമ്മീലനനിമ്മീലനം ന ഹോതി, തസ്മാ സോ ന ഗഹിതോ.
൪൫൬. ഈസകംപോണേതി രഥീസാ വിയ ഉട്ഠഹിത്വാ ഠിതേ.
൪൬൧. പടികൂലേ അപ്പടികൂലസഞ്ഞീതിആദീസു പടികൂലേ മെത്താഫരണേന വാ ധാതുസോ ഉപസംഹാരേന വാ അപ്പടികൂലസഞ്ഞീ വിഹരതി. അപ്പടികൂലേ അസുഭഫരണേന വാ അനിച്ചതോ ഉപസംഹാരേന വാ പടികൂലസഞ്ഞീ വിഹരതി. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ. തദുഭയം അഭിനിവജ്ജെത്വാതി
‘‘കഥം പടികൂലേ അപ്പടികൂലസഞ്ഞീ വിഹരതി? അനിട്ഠസ്മിം വത്ഥുസ്മിം മെത്തായ വാ ഫരതി, ധാതുതോ വാ ഉപസംഹരതി, ഏവം പടികൂലേ അപ്പടികൂലസഞ്ഞീ വിഹരതി. കഥം അപ്പടികൂലേ പടികൂലസഞ്ഞീ വിഹരതി? ഇട്ഠസ്മിം വത്ഥുസ്മിം അസുഭായ വാ ഫരതി, അനിച്ചതോ വാ ഉപസംഹരതി, ഏവം അപ്പടികൂലേ പടികൂലസഞ്ഞീ വിഹരതി. കഥം പടികൂലേ ച അപ്പടികൂലേ ച അപ്പടികൂലസഞ്ഞീ വിഹരതി? അനിട്ഠസ്മിഞ്ച ഇട്ഠസ്മിഞ്ച വത്ഥുസ്മിം മെത്തായ വാ ഫരതി, ധാതുതോ വാ ഉപസംഹരതി. ഏവം പടികൂലേ ച അപ്പടികൂലേ ച അപ്പടികൂലസഞ്ഞീ വിഹരതി. കഥം അപ്പടികൂലേ ച പടികൂലേ ച പടികൂലസഞ്ഞീ വിഹരതി? ഇട്ഠസ്മിഞ്ച അനിട്ഠസ്മിഞ്ച വത്ഥുസ്മിം അസുഭായ വാ ഫരതി, അനിച്ചതോ വാ ഉപസംഹരതി, ഏവം അപ്പടികൂലേ ച പടികൂലേ ച പടികൂലസഞ്ഞീ വിഹരതി
ഇമേസു ച തീസു നയേസു പഠമനയേ മനാപം അമനാപം മനാപാമനാപന്തി സംകിലേസം വട്ടതി, നിക്കിലേസം വട്ടതി. ദുതിയനയേ സംകിലേസം, തതിയനയേ സംകിലേസനിക്കിലേസം വട്ടതി. പുന വുത്തം – ‘‘പഠമം സംകിലേസം വട്ടതി, ദുതിയം സംകിലേസമ്പി നിക്കിലേസമ്പി, തതിയം നിക്കിലേസമേവ വട്ടതീ’’തി. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.
പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ
ഇന്ദ്രിയഭാവനാസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
പഞ്ചമവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ഉപരിപണ്ണാസട്ഠകഥാ നിട്ഠിതാ.
യോ ആദികല്യാണോ, മജ്ഝേ ‘‘സുത്തം ഗെയ്യം വെയ്യാകരണം ഗാഥാ ഉദാനം ഇതിവുത്തകം ജാതകം അബ്ഭുതധമ്മം വേദല്ല’’ന്തി വചനതോ മജ്ഝേകല്യാണോ, സന്നിട്ഠാനേ ‘‘അരിയോ ഭാവിതിന്ദ്രിയോ’’തി വചനതോ പരിയോസാനകല്യാണോതി തിവിധകല്യാണോ മജ്ഝിമനികായോ ‘‘മഹാവിപസ്സനാ നാമായ’’ന്തി വുത്തോ, സോ വണ്ണനാവസേന സമത്തോ ഹോതി.
നിഗമനകഥാ
എത്താവതാ
ആയാചിതോ സുമതിനാ ഥേരേന ഭദന്തബുദ്ധമിത്തേന,
പുബ്ബേ മയൂരദൂതപട്ടനമ്ഹി സദ്ധിം നിവസന്തേന.
പരവാദവിധംസനസ്സ മജ്ഝിമനികായസെട്ഠസ്സ,
യമഹം പപഞ്ചസൂദനിമട്ഠകഥം കാതുമാരഭിം.
സാ ഹി മഹാഅട്ഠകഥായ സാരമാദായ നിട്ഠിതാ ഏസാ,
സത്തുത്തരസതമത്തായ പാളിയാ ഭാണവാരേഹി.
ഏകൂനസട്ഠിമത്തോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗോപി ഭാണവാരേഹി,
അത്ഥപ്പകാസനത്ഥായ ആഗമാനം കതോ യസ്മാ.
തസ്മാ തേന സഹാ’യം ഗാഥാഗണനാനയേന അട്ഠകഥാ,
സമധികഛസട്ഠിസതമിതി വിഞ്ഞെയ്യാ ഭാണവാരാനം.
സമധികഛസട്ഠിസതപമാണമിതി ഭാണവാരതോ ഏസാ,
സമയം പകാസയന്തീ മഹാവിഹാരാധിവാസീനം.
മൂലട്ഠകഥാസാരം
യം പഞ്ഞമുപചിതം തേന ഹോതു ലോകോ സദാ സുഖിതോതി.
പരമവിസുദ്ധസദ്ധാബുദ്ധിവീരിയപ്പടിമണ്ഡിതേന സീലാചാരജ്ജവമദ്ദവാദിഗുണസമുദയസമുദിതേന സകസമയസമയന്തരഗഹനജ്ഝോഗാഹനസമത്ഥേന പഞ്ഞാവെയ്യത്തിയസമന്നാഗതേന തിപിടകപരിയത്തിപ്പഭേദേ സാട്ഠകഥേ സത്ഥു സാസനേ അപ്പടിഹതഞാണപ്പഭാവേന മഹാവെയ്യാകരണേന കരണസമ്പത്തിജനിതസുഖവിനിഗ്ഗതമധുരോദാരവചനലാവണ്ണയുത്തേന യുത്തമുത്തവാദിനാ വാദീവരേന മഹാകവിനാ പഭിന്നപടിസമ്ഭിദാപരിവാരേ ഛളഭിഞ്ഞാദിപ്പഭേദഗുണപ്പടിമണ്ഡിതേ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മേ സുപ്പതിട്ഠിതബുദ്ധീനം ഥേരവംസപ്പദീപാനം ഥേരാനം മഹാവിഹാരവാസീനം വംസാലങ്കാരഭൂതേന വിപുലവിസുദ്ധബുദ്ധിനാ ബുദ്ധഘോസോതി ഗരൂഹി ഗഹിതനാമധെയ്യേന ഥേരേന കതാ അയം പപഞ്ചസൂദനീ നാമ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥാ –
താവ
ദസ്സെന്തീ കുലപുത്താനം, നയം ദിട്ഠിവിസുദ്ധിയാ.
ബുദ്ധോതി നാമമ്പി, സുദ്ധചിത്തസ്സ താദിനോ;
ലോകമ്ഹി ലോകജെട്ഠസ്സ, പവത്തതി മഹേസിനോതി.
പപഞ്ചസൂദനീ നാമ
മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥാ സബ്ബാകാരേന നിട്ഠിതാ.