൩. സുഞ്ഞതവഗ്ഗോ
൧. ചൂളസുഞ്ഞതസുത്തം
൧൭൬. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി പുബ്ബാരാമേ മിഗാരമാതുപാസാദേ. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ സായന്ഹസമയം പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ഏകമിദം, ഭന്തേ, സമയം ഭഗവാ സക്കേസു വിഹരതി നഗരകം നാമ സക്യാനം നിഗമോ. തത്ഥ മേ, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സമ്മുഖാ സുതം, സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം – ‘സുഞ്ഞതാവിഹാരേനാഹം, ആനന്ദ, ഏതരഹി ബഹുലം വിഹരാമീ’തി. കച്ചി മേതം, ഭന്തേ, സുസ്സുതം സുഗ്ഗഹിതം സുമനസികതം സൂപധാരിത’’ന്തി? ‘‘തഗ്ഘ തേ ഏതം, ആനന്ദ, സുസ്സുതം സുഗ്ഗഹിതം സുമനസികതം സൂപധാരിതം. പുബ്ബേപാഹം പുബ്ബേചാഹം (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰), ആനന്ദ, ഏതരഹിപി ഏതരഹി ച (സബ്ബത്ഥ) സുഞ്ഞതാവിഹാരേന ബഹുലം വിഹരാമി. സെയ്യഥാപി, ആനന്ദ, അയം മിഗാരമാതുപാസാദോ സുഞ്ഞോ ഹത്ഥിഗവസ്സവളവേന, സുഞ്ഞോ ജാതരൂപരജതേന, സുഞ്ഞോ ഇത്ഥിപുരിസസന്നിപാതേന അത്ഥി ചേവിദം അസുഞ്ഞതം യദിദം – ഭിക്ഖുസങ്ഘം പടിച്ച ഏകത്തം; ഏവമേവ ഖോ, ആനന്ദ, ഭിക്ഖു അമനസികരിത്വാ ഗാമസഞ്ഞം, അമനസികരിത്വാ മനുസ്സസഞ്ഞം, അരഞ്ഞസഞ്ഞം പടിച്ച മനസി കരോതി ഏകത്തം . തസ്സ അരഞ്ഞസഞ്ഞായ ചിത്തം പക്ഖന്ദതി പസീദതി സന്തിട്ഠതി അധിമുച്ചതി. സോ ഏവം പജാനാതി – ‘യേ അസ്സു ദരഥാ ഗാമസഞ്ഞം പടിച്ച തേധ ന സന്തി, യേ അസ്സു ദരഥാ മനുസ്സസഞ്ഞം പടിച്ച തേധ ന സന്തി, അത്ഥി ചേവായം ദരഥമത്താ യദിദം – അരഞ്ഞസഞ്ഞം പടിച്ച ഏകത്ത’ന്തി. സോ ‘സുഞ്ഞമിദം സഞ്ഞാഗതം ഗാമസഞ്ഞായാ’തി പജാനാതി, ‘സുഞ്ഞമിദം സഞ്ഞാഗതം മനുസ്സസഞ്ഞായാ’തി പജാനാതി, ‘അത്ഥി ചേവിദം അസുഞ്ഞതം യദിദം – അരഞ്ഞസഞ്ഞം പടിച്ച ഏകത്ത’ന്തി. ഇതി യഞ്ഹി ഖോ തത്ഥ ന ഹോതി തേന തം സുഞ്ഞം സമനുപസ്സതി, യം പന തത്ഥ അവസിട്ഠം ഹോതി തം ‘സന്തമിദം അത്ഥീ’’’തി പജാനാതി. ഏവമ്പിസ്സ ഏസാ, ആനന്ദ, യഥാഭുച്ചാ അവിപല്ലത്ഥാ പരിസുദ്ധാ സുഞ്ഞതാവക്കന്തി ഭവതി.
൧൭൭. ‘‘പുന ചപരം, ആനന്ദ, ഭിക്ഖു അമനസികരിത്വാ മനുസ്സസഞ്ഞം, അമനസികരിത്വാ അരഞ്ഞസഞ്ഞം, പഥവീസഞ്ഞം പടിച്ച മനസി കരോതി ഏകത്തം. തസ്സ പഥവീസഞ്ഞായ ചിത്തം പക്ഖന്ദതി പസീദതി സന്തിട്ഠതി അധിമുച്ചതി. സെയ്യഥാപി, ആനന്ദ, ആസഭചമ്മം സങ്കുസതേന സുവിഹതം വിഗതവലികം; ഏവമേവ ഖോ, ആനന്ദ, ഭിക്ഖു യം ഇമിസ്സാ പഥവിയാ ഉക്കൂലവിക്കൂലം നദീവിദുഗ്ഗം ഖാണുകണ്ടകട്ഠാനം പബ്ബതവിസമം തം സബ്ബം സബ്ബം (ക॰) അമനസികരിത്വാ പഥവീസഞ്ഞം പടിച്ച മനസി കരോതി ഏകത്തം. തസ്സ പഥവീസഞ്ഞായ ചിത്തം പക്ഖന്ദതി പസീദതി സന്തിട്ഠതി അധിമുച്ചതി. സോ ഏവം പജാനാതി – ‘യേ അസ്സു ദരഥാ മനുസ്സസഞ്ഞം പടിച്ച തേധ ന സന്തി, യേ അസ്സു ദരഥാ അരഞ്ഞസഞ്ഞം പടിച്ച തേധ ന സന്തി, അത്ഥി ചേവായം ദരഥമത്താ യദിദം – പഥവീസഞ്ഞം പടിച്ച ഏകത്ത’ന്തി. സോ ‘സുഞ്ഞമിദം സഞ്ഞാഗതം മനുസ്സസഞ്ഞായാ’തി പജാനാതി, ‘സുഞ്ഞമിദം സഞ്ഞാഗതം അരഞ്ഞസഞ്ഞായാ’തി പജാനാതി, ‘അത്ഥി ചേവിദം അസുഞ്ഞതം യദിദം – പഥവീസഞ്ഞം പടിച്ച ഏകത്ത’ന്തി. ഇതി യഞ്ഹി ഖോ തത്ഥ ന ഹോതി തേന തം സുഞ്ഞം സമനുപസ്സതി, യം പന തത്ഥ അവസിട്ഠം ഹോതി തം ‘സന്തമിദം അത്ഥീ’തി പജാനാതി. ഏവമ്പിസ്സ ഏസാ, ആനന്ദ, യഥാഭുച്ചാ അവിപല്ലത്ഥാ പരിസുദ്ധാ സുഞ്ഞതാവക്കന്തി ഭവതി.
൧൭൮. ‘‘പുന ചപരം, ആനന്ദ, ഭിക്ഖു അമനസികരിത്വാ അരഞ്ഞസഞ്ഞം, അമനസികരിത്വാ പഥവീസഞ്ഞം, ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞം പടിച്ച മനസി കരോതി ഏകത്തം. തസ്സ ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞായ ചിത്തം പക്ഖന്ദതി പസീദതി സന്തിട്ഠതി അധിമുച്ചതി. സോ ഏവം പജാനാതി – ‘യേ അസ്സു ദരഥാ അരഞ്ഞസഞ്ഞം പടിച്ച തേധ ന സന്തി, യേ അസ്സു ദരഥാ പഥവീസഞ്ഞം പടിച്ച തേധ ന സന്തി, അത്ഥി ചേവായം ദരഥമത്താ യദിദം – ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞം പടിച്ച ഏകത്ത’ന്തി. സോ ‘സുഞ്ഞമിദം സഞ്ഞാഗതം അരഞ്ഞസഞ്ഞായാ’തി പജാനാതി, ‘സുഞ്ഞമിദം സഞ്ഞാഗതം പഥവീസഞ്ഞായാ’തി പജാനാതി, ‘അത്ഥി ചേവിദം അസുഞ്ഞതം യദിദം – ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞം പടിച്ച ഏകത്ത’ന്തി. ഇതി യഞ്ഹി ഖോ തത്ഥ ന ഹോതി തേന തം സുഞ്ഞം സമനുപസ്സതി, യം പന തത്ഥ അവസിട്ഠം ഹോതി തം ‘സന്തമിദം അത്ഥീ’തി പജാനാതി. ഏവമ്പിസ്സ ഏസാ, ആനന്ദ , യഥാഭുച്ചാ അവിപല്ലത്ഥാ പരിസുദ്ധാ സുഞ്ഞതാവക്കന്തി ഭവതി.
൧൭൯. ‘‘പുന ചപരം, ആനന്ദ, ഭിക്ഖു അമനസികരിത്വാ പഥവീസഞ്ഞം, അമനസികരിത്വാ ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞം, വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഞ്ഞം പടിച്ച മനസി കരോതി ഏകത്തം. തസ്സ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഞ്ഞായ ചിത്തം പക്ഖന്ദതി പസീദതി സന്തിട്ഠതി അധിമുച്ചതി. സോ ഏവം പജാനാതി – ‘യേ അസ്സു ദരഥാ പഥവീസഞ്ഞം പടിച്ച തേധ ന സന്തി, യേ അസ്സു ദരഥാ ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞം പടിച്ച തേധ ന സന്തി, അത്ഥി ചേവായം ദരഥമത്താ യദിദം – വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഞ്ഞം പടിച്ച ഏകത്ത’ന്തി. സോ ‘സുഞ്ഞമിദം സഞ്ഞാഗതം പഥവീസഞ്ഞായാ’തി പജാനാതി, ‘സുഞ്ഞമിദം സഞ്ഞാഗതം ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞായാ’തി പജാനാതി, ‘അത്ഥി ചേവിദം അസുഞ്ഞതം യദിദം – വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഞ്ഞം പടിച്ച ഏകത്ത’ന്തി. ഇതി യഞ്ഹി ഖോ തത്ഥ ന ഹോതി തേന തം സുഞ്ഞം സമനുപസ്സതി, യം പന തത്ഥ അവസിട്ഠം ഹോതി തം ‘സന്തമിദം അത്ഥീ’തി പജാനാതി. ഏവമ്പിസ്സ ഏസാ, ആനന്ദ, യഥാഭുച്ചാ അവിപല്ലത്ഥാ പരിസുദ്ധാ സുഞ്ഞതാവക്കന്തി ഭവതി.
൧൮൦. ‘‘പുന ചപരം, ആനന്ദ, ഭിക്ഖു അമനസികരിത്വാ ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞം, അമനസികരിത്വാ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഞ്ഞം, ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഞ്ഞം പടിച്ച മനസി കരോതി ഏകത്തം. തസ്സ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഞ്ഞായ ചിത്തം പക്ഖന്ദതി പസീദതി സന്തിട്ഠതി അധിമുച്ചതി. സോ ഏവം പജാനാതി – ‘യേ അസ്സു ദരഥാ ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞം പടിച്ച തേധ ന സന്തി, യേ അസ്സു ദരഥാ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഞ്ഞം പടിച്ച തേധ ന സന്തി, അത്ഥി ചേവായം ദരഥമത്താ യദിദം – ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഞ്ഞം പടിച്ച ഏകത്ത’ന്തി. സോ ‘സുഞ്ഞമിദം സഞ്ഞാഗതം ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞായാ’തി പജാനാതി, ‘സുഞ്ഞമിദം സഞ്ഞാഗതം വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഞ്ഞായാ’തി പജാനാതി, ‘അത്ഥി ചേവിദം അസുഞ്ഞതം യദിദം – ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഞ്ഞം പടിച്ച ഏകത്ത’ന്തി. ഇതി യഞ്ഹി ഖോ തത്ഥ ന ഹോതി തേന തം സുഞ്ഞം സമനുപസ്സതി, യം പന തത്ഥ അവസിട്ഠം ഹോതി തം ‘സന്തമിദം അത്ഥീ’തി പജാനാതി. ഏവമ്പിസ്സ ഏസാ, ആനന്ദ, യഥാഭുച്ചാ അവിപല്ലത്ഥാ പരിസുദ്ധാ സുഞ്ഞതാവക്കന്തി ഭവതി.
൧൮൧. ‘‘പുന ചപരം, ആനന്ദ ഭിക്ഖു അമനസികരിത്വാ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഞ്ഞം, അമനസികരിത്വാ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഞ്ഞം, നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസഞ്ഞം പടിച്ച മനസി കരോതി ഏകത്തം. തസ്സ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസഞ്ഞായ ചിത്തം പക്ഖന്ദതി പസീദതി സന്തിട്ഠതി അധിമുച്ചതി. സോ ഏവം പജാനാതി – ‘യേ അസ്സു ദരഥാ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഞ്ഞം പടിച്ച തേധ ന സന്തി, യേ അസ്സു ദരഥാ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഞ്ഞം പടിച്ച തേധ ന സന്തി, അത്ഥി ചേവായം ദരഥമത്താ യദിദം – നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസഞ്ഞം പടിച്ച ഏകത്ത’ന്തി. സോ ‘സുഞ്ഞമിദം സഞ്ഞാഗതം വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഞ്ഞായാ’തി പജാനാതി, ‘സുഞ്ഞമിദം സഞ്ഞാഗതം ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഞ്ഞായാ’തി പജാനാതി, ‘അത്ഥി ചേവിദം അസുഞ്ഞതം യദിദം – നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസഞ്ഞം പടിച്ച ഏകത്ത’ന്തി . ഇതി യഞ്ഹി ഖോ തത്ഥ ന ഹോതി തേന തം സുഞ്ഞം സമനുപസ്സതി, യം പന തത്ഥ അവസിട്ഠം ഹോതി തം ‘സന്തമിദം അത്ഥീ’തി പജാനാതി. ഏവമ്പിസ്സ ഏസാ, ആനന്ദ, യഥാഭുച്ചാ അവിപല്ലത്ഥാ പരിസുദ്ധാ സുഞ്ഞതാവക്കന്തി ഭവതി.
൧൮൨. ‘‘പുന ചപരം, ആനന്ദ, ഭിക്ഖു അമനസികരിത്വാ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഞ്ഞം, അമനസികരിത്വാ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസഞ്ഞം, അനിമിത്തം ചേതോസമാധിം പടിച്ച മനസി കരോതി ഏകത്തം. തസ്സ അനിമിത്തേ ചേതോസമാധിമ്ഹി ചിത്തം പക്ഖന്ദതി പസീദതി സന്തിട്ഠതി അധിമുച്ചതി. സോ ഏവം പജാനാതി – ‘യേ അസ്സു ദരഥാ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഞ്ഞം പടിച്ച തേധ ന സന്തി, യേ അസ്സു ദരഥാ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസഞ്ഞം പടിച്ച തേധ ന സന്തി, അത്ഥി ചേവായം ദരഥമത്താ യദിദം – ഇമമേവ കായം പടിച്ച സളായതനികം ജീവിതപച്ചയാ’തി . സോ ‘സുഞ്ഞമിദം സഞ്ഞാഗതം ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഞ്ഞായാ’തി പജാനാതി, ‘സുഞ്ഞമിദം സഞ്ഞാഗതം നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസഞ്ഞായാ’തി പജാനാതി, ‘അത്ഥി ചേവിദം അസുഞ്ഞതം യദിദം – ഇമമേവ കായം പടിച്ച സളായതനികം ജീവിതപച്ചയാ’തി. ഇതി യഞ്ഹി ഖോ തത്ഥ ന ഹോതി തേന തം സുഞ്ഞം സമനുപസ്സതി, യം പന തത്ഥ അവസിട്ഠം ഹോതി തം ‘സന്തമിദം അത്ഥീ’തി പജാനാതി. ഏവമ്പിസ്സ ഏസാ, ആനന്ദ, യഥാഭുച്ചാ അവിപല്ലത്ഥാ പരിസുദ്ധാ സുഞ്ഞതാവക്കന്തി ഭവതി.
൧൮൩. ‘‘പുന ചപരം, ആനന്ദ, ഭിക്ഖു അമനസികരിത്വാ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഞ്ഞം, അമനസികരിത്വാ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസഞ്ഞം, അനിമിത്തം ചേതോസമാധിം പടിച്ച മനസി കരോതി ഏകത്തം. തസ്സ അനിമിത്തേ ചേതോസമാധിമ്ഹി ചിത്തം പക്ഖന്ദതി പസീദതി സന്തിട്ഠതി അധിമുച്ചതി. സോ ഏവം പജാനാതി – ‘അയമ്പി ഖോ അനിമിത്തോ ചേതോസമാധി അഭിസങ്ഖതോ അഭിസഞ്ചേതയിതോ’. ‘യം ഖോ പന കിഞ്ചി അഭിസങ്ഖതം അഭിസഞ്ചേതയിതം തദനിച്ചം നിരോധധമ്മ’ന്തി പജാനാതി. തസ്സ ഏവം ജാനതോ ഏവം പസ്സതോ കാമാസവാപി ചിത്തം വിമുച്ചതി, ഭവാസവാപി ചിത്തം വിമുച്ചതി, അവിജ്ജാസവാപി ചിത്തം വിമുച്ചതി. വിമുത്തസ്മിം വിമുത്തമിതി ഞാണം ഹോതി. ‘ഖീണാ ജാതി, വുസിതം ബ്രഹ്മചരിയം, കതം കരണീയം, നാപരം ഇത്ഥത്തായാ’തി പജാനാതി. സോ ഏവം പജാനാതി – ‘യേ അസ്സു ദരഥാ കാമാസവം പടിച്ച തേധ ന സന്തി, യേ അസ്സു ദരഥാ ഭവാസവം പടിച്ച തേധ ന സന്തി, യേ അസ്സു ദരഥാ അവിജ്ജാസവം പടിച്ച തേധ ന സന്തി, അത്ഥി ചേവായം ദരഥമത്താ യദിദം – ഇമമേവ കായം പടിച്ച സളായതനികം ജീവിതപച്ചയാ’തി. സോ ‘സുഞ്ഞമിദം സഞ്ഞാഗതം കാമാസവേനാ’തി പജാനാതി, ‘സുഞ്ഞമിദം സഞ്ഞാഗതം ഭവാസവേനാ’തി പജാനാതി, ‘സുഞ്ഞമിദം സഞ്ഞാഗതം അവിജ്ജാസവേനാ’തി പജാനാതി, ‘അത്ഥി ചേവിദം അസുഞ്ഞതം യദിദം – ഇമമേവ കായം പടിച്ച സളായതനികം ജീവിതപച്ചയാ’തി. ഇതി യഞ്ഹി ഖോ തത്ഥ ന ഹോതി തേന തം സുഞ്ഞം സമനുപസ്സതി, യം പന തത്ഥ അവസിട്ഠം ഹോതി തം ‘സന്തമിദം അത്ഥീ’തി പജാനാതി. ഏവമ്പിസ്സ ഏസാ, ആനന്ദ, യഥാഭുച്ചാ അവിപല്ലത്ഥാ പരിസുദ്ധാ പരമാനുത്തരാ സുഞ്ഞതാവക്കന്തി ഭവതി.
൧൮൪. ‘‘യേപി ഹി കേചി, ആനന്ദ, അതീതമദ്ധാനം സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ പരിസുദ്ധം പരമാനുത്തരം സുഞ്ഞതം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരിംസു, സബ്ബേ തേ ഇമംയേവ പരിസുദ്ധം പരമാനുത്തരം സുഞ്ഞതം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരിംസു. യേപി യേ (സീ॰ പീ॰) ഹി കേചി, ആനന്ദ, അനാഗതമദ്ധാനം സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ പരിസുദ്ധം പരമാനുത്തരം സുഞ്ഞതം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരിസ്സന്തി, സബ്ബേ തേ ഇമംയേവ പരിസുദ്ധം പരമാനുത്തരം സുഞ്ഞതം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരിസ്സന്തി. യേപി യേ (സീ॰ പീ॰) ഹി കേചി, ആനന്ദ, ഏതരഹി സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ പരിസുദ്ധം പരമാനുത്തരം സുഞ്ഞതം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരന്തി, സബ്ബേ തേ ഇമംയേവ പരിസുദ്ധം പരമാനുത്തരം സുഞ്ഞതം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരന്തി. തസ്മാതിഹ, ആനന്ദ, ‘പരിസുദ്ധം പരമാനുത്തരം സുഞ്ഞതം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരിസ്സാമാ’തി വിഹരിസ്സാമീതി (പീ॰ ക॰) – ഏവഞ്ഹി വോ തേ (ക॰), ആനന്ദ, സിക്ഖിതബ്ബ’’ന്തി.
ഇദമവോച ഭഗവാ. അത്തമനോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദീതി.
ചൂളസുഞ്ഞതസുത്തം നിട്ഠിതം പഠമം.
൨. മഹാസുഞ്ഞതസുത്തം
൧൮൫. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സക്കേസു വിഹരതി കപിലവത്ഥുസ്മിം നിഗ്രോധാരാമേ. അഥ ഖോ ഭഗവാ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസെത്വാ പത്തചീവരമാദായ കപിലവത്ഥും പിണ്ഡായ പാവിസി. കപിലവത്ഥുസ്മിം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ യേന കാളഖേമകസ്സ സക്കസ്സ വിഹാരോ തേനുപസങ്കമി ദിവാവിഹാരായ. തേന ഖോ പന സമയേന കാളഖേമകസ്സ സക്കസ്സ വിഹാരേ സമ്ബഹുലാനി സേനാസനാനി പഞ്ഞത്താനി ഹൊന്തി. അദ്ദസാ ഖോ ഭഗവാ കാളഖേമകസ്സ സക്കസ്സ വിഹാരേ സമ്ബഹുലാനി സേനാസനാനി പഞ്ഞത്താനി. ദിസ്വാന ഭഗവതോ ഏതദഹോസി – ‘‘സമ്ബഹുലാനി ഖോ കാളഖേമകസ്സ സക്കസ്സ വിഹാരേ സേനാസനാനി പഞ്ഞത്താനി. സമ്ബഹുലാ നു ഖോ ഇധ ഭിക്ഖൂ വിഹരന്തീ’’തി.
൧൮൬. തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മാ ആനന്ദോ സമ്ബഹുലേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ഘടായ സക്കസ്സ വിഹാരേ ചീവരകമ്മം കരോതി. അഥ ഖോ ഭഗവാ സായന്ഹസമയം പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോ യേന ഘടായ സക്കസ്സ വിഹാരോ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി. നിസജ്ജ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘സമ്ബഹുലാനി ഖോ, ആനന്ദ, കാളഖേമകസ്സ സക്കസ്സ വിഹാരേ സേനാസനാനി പഞ്ഞത്താനി. സമ്ബഹുലാ നു ഖോ എത്ഥ ഭിക്ഖൂ വിഹരന്തീ’’തി? ‘‘സമ്ബഹുലാനി, ഭന്തേ, കാളഖേമകസ്സ സക്കസ്സ വിഹാരേ സേനാസനാനി പഞ്ഞത്താനി. സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ എത്ഥ വിഹരന്തി. ചീവരകാരസമയോ നോ, ഭന്തേ, വത്തതീ’’തി.
‘‘ന ഖോ, ആനന്ദ, ഭിക്ഖു സോഭതി സങ്ഗണികാരാമോ സങ്ഗണികരതോ സങ്ഗണികാരാമതം അനുയുത്തോ ഗണാരാമോ ഗണരതോ ഗണസമ്മുദിതോ. സോ വതാനന്ദ, ഭിക്ഖു സങ്ഗണികാരാമോ സങ്ഗണികരതോ സങ്ഗണികാരാമതം അനുയുത്തോ ഗണാരാമോ ഗണരതോ ഗണസമ്മുദിതോ യം തം നെക്ഖമ്മസുഖം പവിവേകസുഖം ഉപസമസുഖം സമ്ബോധിസുഖം സമ്ബോധസുഖം (സീ॰ പീ॰), സമ്ബോധസുഖം ചിത്തേകഗ്ഗതാസുഖം (ക॰) ഉപരി അരണവിഭങ്ഗസുത്തേ പന സമ്ബോധിസുഖന്ത്വേവ ദിസ്സതി തസ്സ സുഖസ്സ നികാമലാഭീ ഭവിസ്സതി അകിച്ഛലാഭീ അകസിരലാഭീതി – നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. യോ ച ഖോ സോ, ആനന്ദ, ഭിക്ഖു ഏകോ ഗണസ്മാ വൂപകട്ഠോ വിഹരതി തസ്സേതം ഭിക്ഖുനോ പാടികങ്ഖം യം തം നെക്ഖമ്മസുഖം പവിവേകസുഖം ഉപസമസുഖം സമ്ബോധിസുഖം തസ്സ സുഖസ്സ നികാമലാഭീ ഭവിസ്സതി അകിച്ഛലാഭീ അകസിരലാഭീതി – ഠാനമേതം വിജ്ജതി.
‘‘സോ വതാനന്ദ, ഭിക്ഖു സങ്ഗണികാരാമോ സങ്ഗണികരതോ സങ്ഗണികാരാമതം അനുയുത്തോ ഗണാരാമോ ഗണരതോ ഗണസമ്മുദിതോ സാമായികം വാ കന്തം ചേതോവിമുത്തിം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരിസ്സതി അസാമായികം വാ അകുപ്പന്തി – നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. യോ ച ഖോ സോ, ആനന്ദ, ഭിക്ഖു ഏകോ ഗണസ്മാ വൂപകട്ഠോ വിഹരതി തസ്സേതം ഭിക്ഖുനോ പാടികങ്ഖം സാമായികം വാ കന്തം ചേതോവിമുത്തിം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരിസ്സതി അസാമായികം വാ അകുപ്പന്തി – ഠാനമേതം വിജ്ജതി.
‘‘നാഹം, ആനന്ദ, ഏകം രൂപമ്പി ഏകരൂപമ്പി (സീ॰) സമനുപസ്സാമി യത്ഥ രത്തസ്സ യഥാഭിരതസ്സ രൂപസ്സ വിപരിണാമഞ്ഞഥാഭാവാ ന ഉപ്പജ്ജെയ്യും സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സൂപായാസാ.
൧൮൭. ‘‘അയം ഖോ പനാനന്ദ, വിഹാരോ തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധോ യദിദം – സബ്ബനിമിത്താനം അമനസികാരാ അജ്ഝത്തം സുഞ്ഞതം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരിതും വിഹരതം (ക॰ സീ॰), വിഹരതി (സ്യാ॰ കം॰ ക॰). തത്ര ചേ, ആനന്ദ, തഥാഗതം ഇമിനാ വിഹാരേന വിഹരന്തം ഭവന്തി ഭഗവന്തം (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ ക॰) ഉപസങ്കമിതാരോ ഭിക്ഖൂ ഭിക്ഖുനിയോ ഉപാസകാ ഉപാസികായോ രാജാനോ രാജമഹാമത്താ തിത്ഥിയാ തിത്ഥിയസാവകാ. തത്രാനന്ദ, തഥാഗതോ വിവേകനിന്നേനേവ ചിത്തേന വിവേകപോണേന വിവേകപബ്ഭാരേന വൂപകട്ഠേന നെക്ഖമ്മാഭിരതേന ബ്യന്തീഭൂതേന സബ്ബസോ ആസവട്ഠാനീയേഹി ധമ്മേഹി അഞ്ഞദത്ഥു ഉയ്യോജനികപടിസംയുത്തംയേവ കഥം കത്താ ഹോതി. തസ്മാതിഹാനന്ദ, ഭിക്ഖു ചേപി ആകങ്ഖെയ്യ – ‘അജ്ഝത്തം സുഞ്ഞതം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരെയ്യ’ന്തി, തേനാനന്ദ, ഭിക്ഖുനാ അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സണ്ഠപേതബ്ബം സന്നിസാദേതബ്ബം ഏകോദി കാതബ്ബം സമാദഹാതബ്ബം.
൧൮൮. ‘‘കഥഞ്ചാനന്ദ, ഭിക്ഖു അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സണ്ഠപേതി സന്നിസാദേതി ഏകോദിം കരോതി ഏകോദികരോതി (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) സമാദഹതി? ഇധാനന്ദ, ഭിക്ഖു വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹി…പേ॰… പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി…പേ॰… ദുതിയം ഝാനം… തതിയം ഝാനം… ചതുത്ഥം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. ഏവം ഖോ, ആനന്ദ, ഭിക്ഖു അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സണ്ഠപേതി സന്നിസാദേതി ഏകോദിം കരോതി സമാദഹതി. സോ അജ്ഝത്തം സുഞ്ഞതം മനസി കരോതി. തസ്സ അജ്ഝത്തം സുഞ്ഞതം മനസികരോതോ സുഞ്ഞതായ ചിത്തം ന പക്ഖന്ദതി നപ്പസീദതി ന സന്തിട്ഠതി ന വിമുച്ചതി . ഏവം സന്തമേതം, ആനന്ദ, ഭിക്ഖു ഏവം പജാനാതി – ‘അജ്ഝത്തം സുഞ്ഞതം ഖോ മേ മനസികരോതോ അജ്ഝത്തം സുഞ്ഞതായ ചിത്തം ന പക്ഖന്ദതി നപ്പസീദതി ന സന്തിട്ഠതി ന വിമുച്ചതീ’തി. ഇതിഹ തത്ഥ സമ്പജാനോ ഹോതി. സോ ബഹിദ്ധാ സുഞ്ഞതം മനസി കരോതി…പേ॰… സോ അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ സുഞ്ഞതം മനസി കരോതി …പേ॰… സോ ആനെഞ്ജം മനസി കരോതി. തസ്സ ആനെഞ്ജം മനസികരോതോ ആനെഞ്ജായ ചിത്തം ന പക്ഖന്ദതി നപ്പസീദതി ന സന്തിട്ഠതി ന വിമുച്ചതി. ഏവം സന്തമേതം, ആനന്ദ, ഭിക്ഖു ഏവം പജാനാതി – ‘ആനെഞ്ജം ഖോ മേ മനസികരോതോ ആനെഞ്ജായ ചിത്തം ന പക്ഖന്ദതി നപ്പസീദതി ന സന്തിട്ഠതി ന വിമുച്ചതീ’തി. ഇതിഹ തത്ഥ സമ്പജാനോ ഹോതി.
‘‘തേനാനന്ദ, ഭിക്ഖുനാ തസ്മിംയേവ പുരിമസ്മിം സമാധിനിമിത്തേ അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സണ്ഠപേതബ്ബം സന്നിസാദേതബ്ബം ഏകോദി കാതബ്ബം സമാദഹാതബ്ബം. സോ അജ്ഝത്തം സുഞ്ഞതം മനസി കരോതി. തസ്സ അജ്ഝത്തം സുഞ്ഞതം മനസികരോതോ അജ്ഝത്തം സുഞ്ഞതായ ചിത്തം പക്ഖന്ദതി പസീദതി സന്തിട്ഠതി വിമുച്ചതി. ഏവം സന്തമേതം, ആനന്ദ, ഭിക്ഖു ഏവം പജാനാതി – ‘അജ്ഝത്തം സുഞ്ഞതം ഖോ മേ മനസികരോതോ അജ്ഝത്തം സുഞ്ഞതായ ചിത്തം പക്ഖന്ദതി പസീദതി സന്തിട്ഠതി വിമുച്ചതീ’തി. ഇതിഹ തത്ഥ സമ്പജാനോ ഹോതി. സോ ബഹിദ്ധാ സുഞ്ഞതം മനസി കരോതി…പേ॰… സോ അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ സുഞ്ഞതം മനസി കരോതി…പേ॰… സോ ആനെഞ്ജം മനസി കരോതി. തസ്സ ആനെഞ്ജം മനസികരോതോ ആനെഞ്ജായ ചിത്തം പക്ഖന്ദതി പസീദതി സന്തിട്ഠതി വിമുച്ചതി. ഏവം സന്തമേതം, ആനന്ദ, ഭിക്ഖു ഏവം പജാനാതി – ‘ആനെഞ്ജം ഖോ മേ മനസികരോതോ ആനെഞ്ജായ ചിത്തം പക്ഖന്ദതി പസീദതി സന്തിട്ഠതി വിമുച്ചതീ’തി. ഇതിഹ തത്ഥ സമ്പജാനോ ഹോതി.
൧൮൯. ‘‘തസ്സ ചേ, ആനന്ദ, ഭിക്ഖുനോ ഇമിനാ വിഹാരേന വിഹരതോ ചങ്കമായ ചിത്തം നമതി, സോ ചങ്കമതി – ‘ഏവം മം ചങ്കമന്തം നാഭിജ്ഝാദോമനസ്സാ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ അന്വാസ്സവിസ്സന്തീ’തി . ഇതിഹ തത്ഥ സമ്പജാനോ ഹോതി. തസ്സ ചേ, ആനന്ദ, ഭിക്ഖുനോ ഇമിനാ വിഹാരേന വിഹരതോ ഠാനായ ചിത്തം നമതി, സോ തിട്ഠതി – ‘ഏവം മം ഠിതം നാഭിജ്ഝാദോമനസ്സാ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ അന്വാസ്സവിസ്സന്തീ’തി. ഇതിഹ തത്ഥ സമ്പജാനോ ഹോതി. തസ്സ ചേ, ആനന്ദ, ഭിക്ഖുനോ ഇമിനാ വിഹാരേന വിഹരതോ നിസജ്ജായ ചിത്തം നമതി, സോ നിസീദതി – ‘ഏവം മം നിസിന്നം നാഭിജ്ഝാദോമനസ്സാ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ അന്വാസ്സവിസ്സന്തീ’തി. ഇതിഹ തത്ഥ സമ്പജാനോ ഹോതി. തസ്സ ചേ, ആനന്ദ, ഭിക്ഖുനോ ഇമിനാ വിഹാരേന വിഹരതോ സയനായ ചിത്തം നമതി , സോ സയതി – ‘ഏവം മം സയന്തം നാഭിജ്ഝാദോമനസ്സാ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ അന്വാസ്സവിസ്സന്തീ’തി. ഇതിഹ തത്ഥ സമ്പജാനോ ഹോതി.
‘‘തസ്സ ചേ, ആനന്ദ, ഭിക്ഖുനോ ഇമിനാ വിഹാരേന വിഹരതോ കഥായ ഭസ്സായ (സീ॰), ഭാസായ (സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) ചിത്തം നമതി, സോ – ‘യായം കഥാ ഹീനാ ഗമ്മാ പോഥുജ്ജനികാ അനരിയാ അനത്ഥസംഹിതാ ന നിബ്ബിദായ ന വിരാഗായ ന നിരോധായ ന ഉപസമായ ന അഭിഞ്ഞായ ന സമ്ബോധായ ന നിബ്ബാനായ സംവത്തതി, സെയ്യഥിദം – രാജകഥാ ചോരകഥാ മഹാമത്തകഥാ സേനാകഥാ ഭയകഥാ യുദ്ധകഥാ അന്നകഥാ പാനകഥാ വത്ഥകഥാ സയനകഥാ മാലാകഥാ ഗന്ധകഥാ ഞാതികഥാ യാനകഥാ ഗാമകഥാ നിഗമകഥാ നഗരകഥാ ജനപദകഥാ ഇത്ഥികഥാ സുരാകഥാ വിസിഖാകഥാ കുമ്ഭട്ഠാനകഥാ പുബ്ബപേതകഥാ നാനത്തകഥാ ലോകക്ഖായികാ സമുദ്ദക്ഖായികാ ഇതിഭവാഭവകഥാ ഇതി വാ ഇതി – ഏവരൂപിം കഥം ന കഥെസ്സാമീ’തി. ഇതിഹ തത്ഥ സമ്പജാനോ ഹോതി. യാ ച ഖോ അയം, ആനന്ദ, കഥാ അഭിസല്ലേഖികാ ചേതോവിനീവരണസപ്പായാ ചേതോവിചാരണസപ്പായാ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰), ചേതോവിവരണസപ്പായാ (പീ॰) ഏകന്തനിബ്ബിദായ വിരാഗായ നിരോധായ ഉപസമായ അഭിഞ്ഞായ സമ്ബോധായ നിബ്ബാനായ സംവത്തതി, സെയ്യഥിദം – അപ്പിച്ഛകഥാ സന്തുട്ഠികഥാ പവിവേകകഥാ അസംസഗ്ഗകഥാ വീരിയാരമ്ഭകഥാ സീലകഥാ സമാധികഥാ പഞ്ഞാകഥാ വിമുത്തികഥാ വിമുത്തിഞാണദസ്സനകഥാ ഇതി – ‘ഏവരൂപിം കഥം കഥെസ്സാമീ’തി. ഇതിഹ തത്ഥ സമ്പജാനോ ഹോതി.
‘‘തസ്സ ചേ, ആനന്ദ, ഭിക്ഖുനോ ഇമിനാ വിഹാരേന വിഹരതോ വിതക്കായ ചിത്തം നമതി, സോ – ‘യേ തേ വിതക്കാ ഹീനാ ഗമ്മാ പോഥുജ്ജനികാ അനരിയാ അനത്ഥസംഹിതാ ന നിബ്ബിദായ ന വിരാഗായ ന നിരോധായ ന ഉപസമായ ന അഭിഞ്ഞായ ന സമ്ബോധായ ന നിബ്ബാനായ സംവത്തന്തി, സെയ്യഥിദം – കാമവിതക്കോ ബ്യാപാദവിതക്കോ വിഹിംസാവിതക്കോ ഇതി ഏവരൂപേ വിതക്കേ ഏവരൂപേന വിതക്കേന (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ ക॰) ന വിതക്കെസ്സാമീ’തി. ഇതിഹ തത്ഥ സമ്പജാനോ ഹോതി. യേ ച ഖോ ഇമേ, ആനന്ദ, വിതക്കാ അരിയാ നിയ്യാനികാ നിയ്യന്തി തക്കരസ്സ സമ്മാദുക്ഖക്ഖയായ, സെയ്യഥിദം – നെക്ഖമ്മവിതക്കോ അബ്യാപാദവിതക്കോ അവിഹിംസാവിതക്കോ ഇതി – ‘ഏവരൂപേ വിതക്കേ ഏവരൂപേന വിതക്കേന (ക॰) വിതക്കെസ്സാമീ’തി. ഇതിഹ തത്ഥ സമ്പജാനോ ഹോതി.
൧൯൦. ‘‘പഞ്ച ഖോ ഇമേ, ആനന്ദ, കാമഗുണാ. കതമേ പഞ്ച? ചക്ഖുവിഞ്ഞെയ്യാ രൂപാ ഇട്ഠാ കന്താ മനാപാ പിയരൂപാ കാമൂപസംഹിതാ രജനീയാ, സോതവിഞ്ഞെയ്യാ സദ്ദാ… ഘാനവിഞ്ഞെയ്യാ ഗന്ധാ… ജിവ്ഹാവിഞ്ഞെയ്യാ രസാ… കായവിഞ്ഞെയ്യാ ഫൊട്ഠബ്ബാ ഇട്ഠാ കന്താ മനാപാ പിയരൂപാ കാമൂപസംഹിതാ രജനീയാ – ഇമേ ഖോ, ആനന്ദ, പഞ്ച കാമഗുണാ യത്ഥ ഭിക്ഖുനാ അഭിക്ഖണം സകം ചിത്തം പച്ചവെക്ഖിതബ്ബം – ‘അത്ഥി നു ഖോ മേ ഇമേസു പഞ്ചസു കാമഗുണേസു അഞ്ഞതരസ്മിം വാ അഞ്ഞതരസ്മിം വാ ആയതനേ ഉപ്പജ്ജതി ചേതസോ സമുദാചാരോ’തി? സചേ, ആനന്ദ, ഭിക്ഖു പച്ചവെക്ഖമാനോ ഏവം പജാനാതി – ‘അത്ഥി ഖോ മേ ഇമേസു പഞ്ചസു കാമഗുണേസു അഞ്ഞതരസ്മിം വാ അഞ്ഞതരസ്മിം വാ ആയതനേ ഉപ്പജ്ജതി ചേതസോ സമുദാചാരോ’തി, ഏവം സന്തമേതം ഏവം സന്തം (അട്ഠ॰), ആനന്ദ, ഭിക്ഖു ഏവം പജാനാതി – ‘യോ ഖോ ഇമേസു പഞ്ചസു കാമഗുണേസു ഛന്ദരാഗോ സോ മേ നപ്പഹീനോ’തി. ഇതിഹ തത്ഥ സമ്പജാനോ ഹോതി. സചേ പനാനന്ദ, ഭിക്ഖു പച്ചവെക്ഖമാനോ ഏവം പജാനാതി – ‘നത്ഥി ഖോ മേ ഇമേസു പഞ്ചസു കാമഗുണേസു അഞ്ഞതരസ്മിം വാ അഞ്ഞതരസ്മിം വാ ആയതനേ ഉപ്പജ്ജതി ചേതസോ സമുദാചാരോ’തി, ഏവം സന്തമേതം, ആനന്ദ, ഭിക്ഖു ഏവം പജാനാതി – ‘യോ ഖോ ഇമേസു പഞ്ചസു കാമഗുണേസു ഛന്ദരാഗോ സോ മേ പഹീനോ’തി. ഇതിഹ തത്ഥ സമ്പജാനോ ഹോതി.
൧൯൧. ‘‘പഞ്ച ഖോ ഇമേ, ആനന്ദ, ഉപാദാനക്ഖന്ധാ യത്ഥ ഭിക്ഖുനാ ഉദയബ്ബയാനുപസ്സിനാ വിഹാതബ്ബം – ‘ഇതി രൂപം ഇതി രൂപസ്സ സമുദയോ ഇതി രൂപസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ, ഇതി വേദനാ… ഇതി സഞ്ഞാ… ഇതി സങ്ഖാരാ… ഇതി വിഞ്ഞാണം ഇതി വിഞ്ഞാണസ്സ സമുദയോ ഇതി വിഞ്ഞാണസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ’തി. തസ്സ ഇമേസു പഞ്ചസു ഉപാദാനക്ഖന്ധേസു ഉദയബ്ബയാനുപസ്സിനോ വിഹരതോ യോ പഞ്ചസു ഉപാദാനക്ഖന്ധേസു അസ്മിമാനോ സോ പഹീയതി. ഏവം സന്തമേതം, ആനന്ദ, ഭിക്ഖു ഏവം പജാനാതി – ‘യോ ഖോ ഇമേസു പഞ്ചസു ഉപാദാനക്ഖന്ധേസു അസ്മിമാനോ സോ മേ പഹീനോ’തി. ഇതിഹ തത്ഥ സമ്പജാനോ ഹോതി. ഇമേ ഖോ തേ, ആനന്ദ, ധമ്മാ ഏകന്തകുസലാ കുസലായാതികാ ധമ്മാ ഏകന്തകുസലായതികാ (സബ്ബത്ഥ) അട്ഠകഥാടീകാ ഓലോകേതബ്ബാ അരിയാ ലോകുത്തരാ അനവക്കന്താ പാപിമതാ. തം കിം മഞ്ഞസി, ആനന്ദ, കം അത്ഥവസം സമ്പസ്സമാനോ അരഹതി സാവകോ സത്ഥാരം അനുബന്ധിതും അപി പണുജ്ജമാനോ’’തി അപി പനുജ്ജമാനോപീതി (ക॰ സീ॰), അപി പയുജ്ജമാനോതി (സ്യാ॰ കം॰ പീ॰)? ‘‘ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ ഭഗവംനെത്തികാ ഭഗവംപടിസരണാ . സാധു വത, ഭന്തേ, ഭഗവന്തംയേവ പടിഭാതു ഏതസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥോ. ഭഗവതോ സുത്വാ ഭിക്ഖൂ ധാരെസ്സന്തീ’’തി.
൧൯൨. ‘‘ന ഖോ, ആനന്ദ, അരഹതി സാവകോ സത്ഥാരം അനുബന്ധിതും, യദിദം സുത്തം ഗെയ്യം വെയ്യാകരണം തസ്സ ഹേതു വെയ്യാകരണസ്സ ഹേതു (ക॰). തം കിസ്സ ഹേതു? ദീഘരത്തസ്സ ദീഘരത്തം + അസ്സാതി പദച്ഛേദോ ഹി തേ, ആനന്ദ, ധമ്മാ സുതാ ധാതാ വചസാ പരിചിതാ മനസാനുപെക്ഖിതാ ദിട്ഠിയാ സുപ്പടിവിദ്ധാ. യാ ച ഖോ അയം, ആനന്ദ, കഥാ അഭിസല്ലേഖികാ ചേതോവിനീവരണസപ്പായാ ഏകന്തനിബ്ബിദായ വിരാഗായ നിരോധായ ഉപസമാ അഭിഞ്ഞായ സമ്ബോധായ നിബ്ബാനായ സംവത്തതി, സെയ്യഥിദം – അപ്പിച്ഛകഥാ സന്തുട്ഠികഥാ പവിവേകകഥാ അസംസഗ്ഗകഥാ വീരിയാരമ്ഭകഥാ സീലകഥാ സമാധികഥാ പഞ്ഞാകഥാ വിമുത്തികഥാ വിമുത്തിഞാണദസ്സനകഥാ – ഏവരൂപിയാ ഖോ, ആനന്ദ, കഥായ ഹേതു അരഹതി സാവകോ സത്ഥാരം അനുബന്ധിതും അപി പണുജ്ജമാനോ.
‘‘ഏവം സന്തേ ഖോ, ആനന്ദ, ആചരിയൂപദ്ദവോ ഹോതി, ഏവം സന്തേ അന്തേവാസൂപദ്ദവോ ഹോതി, ഏവം സന്തേ ബ്രഹ്മചാരൂപദ്ദവോ ഹോതി.
൧൯൩. ‘‘കഥഞ്ചാനന്ദ, ആചരിയൂപദ്ദവോ ഹോതി? ഇധാനന്ദ, ഏകച്ചോ സത്ഥാ വിവിത്തം സേനാസനം ഭജതി അരഞ്ഞം രുക്ഖമൂലം പബ്ബതം കന്ദരം ഗിരിഗുഹം സുസാനം വനപത്ഥം അബ്ഭോകാസം പലാലപുഞ്ജം. തസ്സ തഥാവൂപകട്ഠസ്സ വിഹരതോ അന്വാവത്തന്തി അന്വാവട്ടന്തി (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാ നേഗമാ ചേവ ജാനപദാ ച. സോ അന്വാവത്തന്തേസു ബ്രാഹ്മണഗഹപതികേസു നേഗമേസു ചേവ ജാനപദേസു ച മുച്ഛം നികാമയതി മുച്ഛതി കാമയതി (സീ॰ പീ॰) അട്ഠകഥായം പന ന തഥാ ദിസ്സതി, ഗേധം ആപജ്ജതി, ആവത്തതി ബാഹുല്ലായ. അയം വുച്ചതാനന്ദ, ഉപദ്ദവോ ഉപദ്ദുതോ (സീ॰ പീ॰) ആചരിയോ. ആചരിയൂപദ്ദവേന അവധിംസു നം പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ സംകിലേസികാ പോനൊബ്ഭവികാ പോനോഭവികാ (സീ॰ പീ॰) സദരാ ദുക്ഖവിപാകാ ആയതിം ജാതിജരാമരണിയാ. ഏവം ഖോ, ആനന്ദ, ആചരിയൂപദ്ദവോ ഹോതി.
൧൯൪. ‘‘കഥഞ്ചാനന്ദ, അന്തേവാസൂപദ്ദവോ ഹോതി? തസ്സേവ ഖോ പനാനന്ദ, സത്ഥു സാവകോ തസ്സ സത്ഥു വിവേകമനുബ്രൂഹയമാനോ വിവിത്തം സേനാസനം ഭജതി അരഞ്ഞം രുക്ഖമൂലം പബ്ബതം കന്ദരം ഗിരിഗുഹം സുസാനം വനപത്ഥം അബ്ഭോകാസം പലാലപുഞ്ജം. തസ്സ തഥാവൂപകട്ഠസ്സ വിഹരതോ അന്വാവത്തന്തി ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാ നേഗമാ ചേവ ജാനപദാ ച. സോ അന്വാവത്തന്തേസു ബ്രാഹ്മണഗഹപതികേസു നേഗമേസു ചേവ ജാനപദേസു ച മുച്ഛം നികാമയതി, ഗേധം ആപജ്ജതി, ആവത്തതി ബാഹുല്ലായ. അയം വുച്ചതാനന്ദ, ഉപദ്ദവോ അന്തേവാസീ. അന്തേവാസൂപദ്ദവേന അവധിംസു നം പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ സംകിലേസികാ പോനൊബ്ഭവികാ സദരാ ദുക്ഖവിപാകാ ആയതിം ജാതിജരാമരണിയാ. ഏവം ഖോ, ആനന്ദ, അന്തേവാസൂപദ്ദവോ ഹോതി.
൧൯൫. ‘‘കഥഞ്ചാനന്ദ, ബ്രഹ്മചാരൂപദ്ദവോ ഹോതി? ഇധാനന്ദ, തഥാഗതോ ലോകേ ഉപ്പജ്ജതി അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വിജ്ജാചരണസമ്പന്നോ സുഗതോ ലോകവിദൂ അനുത്തരോ പുരിസദമ്മസാരഥി സത്ഥാ ദേവമനുസ്സാനം ബുദ്ധോ ഭഗവാ. സോ വിവിത്തം സേനാസനം ഭജതി അരഞ്ഞം രുക്ഖമൂലം പബ്ബതം കന്ദരം ഗിരിഗുഹം സുസാനം വനപത്ഥം അബ്ഭോകാസം പലാലപുഞ്ജം. തസ്സ തഥാവൂപകട്ഠസ്സ വിഹരതോ അന്വാവത്തന്തി ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാ നേഗമാ ചേവ ജാനപദാ ച. സോ അന്വാവത്തന്തേസു ബ്രാഹ്മണഗഹപതികേസു നേഗമേസു ചേവ ജാനപദേസു ച ന മുച്ഛം നികാമയതി, ന ഗേധം ആപജ്ജതി, ന ആവത്തതി ബാഹുല്ലായ. തസ്സേവ ഖോ പനാനന്ദ, സത്ഥു സാവകോ തസ്സ സത്ഥു വിവേകമനുബ്രൂഹയമാനോ വിവിത്തം സേനാസനം ഭജതി അരഞ്ഞം രുക്ഖമൂലം പബ്ബതം കന്ദരം ഗിരിഗുഹം സുസാനം വനപത്ഥം അബ്ഭോകാസം പലാലപുഞ്ജം. തസ്സ തഥാവൂപകട്ഠസ്സ വിഹരതോ അന്വാവത്തന്തി ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാ നേഗമാ ചേവ ജാനപദാ ച. സോ അന്വാവത്തന്തേസു ബ്രാഹ്മണഗഹപതികേസു നേഗമേസു ചേവ ജാനപദേസു ച മുച്ഛം നികാമയതി, ഗേധം ആപജ്ജതി, ആവത്തതി ബാഹുല്ലായ. അയം വുച്ചതാനന്ദ, ഉപദ്ദവോ ബ്രഹ്മചാരീ. ബ്രഹ്മചാരൂപദ്ദവേന അവധിംസു നം പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ സംകിലേസികാ പോനൊബ്ഭവികാ സദരാ ദുക്ഖവിപാകാ ആയതിം ജാതിജരാമരണിയാ. ഏവം ഖോ, ആനന്ദ, ബ്രഹ്മചാരൂപദ്ദവോ ഹോതി.
‘‘തത്രാനന്ദ, യോ ചേവായം ആചരിയൂപദ്ദവോ, യോ ച അന്തേവാസൂപദ്ദവോ അയം തേഹി ബ്രഹ്മചാരൂപദ്ദവോ ദുക്ഖവിപാകതരോ ചേവ കടുകവിപാകതരോ ച, അപി ച വിനിപാതായ സംവത്തതി.
൧൯൬. ‘‘തസ്മാതിഹ മം, ആനന്ദ, മിത്തവതായ സമുദാചരഥ, മാ സപത്തവതായ. തം വോ ഭവിസ്സതി ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ.
‘‘കഥഞ്ചാനന്ദ , സത്ഥാരം സാവകാ സപത്തവതായ സമുദാചരന്തി, നോ മിത്തവതായ? ഇധാനന്ദ, സത്ഥാ സാവകാനം ധമ്മം ദേസേതി അനുകമ്പകോ ഹിതേസീ അനുകമ്പം ഉപാദായ – ‘ഇദം വോ ഹിതായ, ഇദം വോ സുഖായാ’തി. തസ്സ സാവകാ ന സുസ്സൂസന്തി, ന സോതം ഓദഹന്തി, ന അഞ്ഞാ ചിത്തം ഉപട്ഠപെന്തി, വൊക്കമ്മ ച സത്ഥുസാസനാ വത്തന്തി. ഏവം ഖോ, ആനന്ദ, സത്ഥാരം സാവകാ സപത്തവതായ സമുദാചരന്തി, നോ മിത്തവതായ.
‘‘കഥഞ്ചാനന്ദ, സത്ഥാരം സാവകാ മിത്തവതായ സമുദാചരന്തി, നോ സപത്തവതായ? ഇധാനന്ദ, സത്ഥാ സാവകാനം ധമ്മം ദേസേതി അനുകമ്പകോ ഹിതേസീ അനുകമ്പം ഉപാദായ – ‘ഇദം വോ ഹിതായ, ഇദം വോ സുഖായാ’തി. തസ്സ സാവകാ സുസ്സൂസന്തി, സോതം ഓദഹന്തി, അഞ്ഞാ ചിത്തം ഉപട്ഠപെന്തി, ന ച വൊക്കമ സത്ഥുസാസനാ വത്തന്തി. ഏവം ഖോ, ആനന്ദ, സത്ഥാരം സാവകാ മിത്തവതായ സമുദാചരന്തി, നോ സപത്തവതായ.
‘‘തസ്മാതിഹ മം, ആനന്ദ, മിത്തവതായ സമുദാചരഥ, മാ സപത്തവതായ. തം വോ ഭവിസ്സതി ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ. ന വോ അഹം, ആനന്ദ, തഥാ പരക്കമിസ്സാമി യഥാ കുമ്ഭകാരോ ആമകേ ആമകമത്തേ. നിഗ്ഗയ്ഹ നിഗ്ഗയ്ഹാഹം, ആനന്ദ, വക്ഖാമി; പവയ്ഹ പവയ്ഹ, ആനന്ദ, വക്ഖാമി പവയ്ഹ പവയ്ഹ (സീ॰ പീ॰), പഗ്ഗയ്ഹ പഗ്ഗയ്ഹ ആനന്ദ വക്ഖാമി (ക॰). യോ സാരോ സോ ഠസ്സതീ’’തി.
ഇദമവോച ഭഗവാ. അത്തമനോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദീതി.
മഹാസുഞ്ഞതസുത്തം നിട്ഠിതം ദുതിയം.
൩. അച്ഛരിയഅബ്ഭുതസുത്തം
൧൯൭. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. അഥ ഖോ സമ്ബഹുലാനം ഭിക്ഖൂനം പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്താനം ഉപട്ഠാനസാലായം സന്നിസിന്നാനം സന്നിപതിതാനം അയമന്തരാകഥാ ഉദപാദി – ‘‘അച്ഛരിയം, ആവുസോ, അബ്ഭുതം, ആവുസോ, തഥാഗതസ്സ മഹിദ്ധികതാ മഹാനുഭാവതാ, യത്ര ഹി നാമ തഥാഗതോ അതീതേ ബുദ്ധേ പരിനിബ്ബുതേ ഛിന്നപപഞ്ചേ ഛിന്നവടുമേ പരിയാദിന്നവട്ടേ സബ്ബദുക്ഖവീതിവത്തേ ജാനിസ്സതി അനുസ്സരിസ്സതി ജാനിസ്സതി (ക॰) – ‘ഏവംജച്ചാ തേ ഭഗവന്തോ അഹേസും’ ഇതിപി, ‘ഏവംനാമാ തേ ഭഗവന്തോ അഹേസും’ ഇതിപി, ‘ഏവംഗൊത്താ തേ ഭഗവന്തോ അഹേസും’ ഇതിപി, ‘ഏവംസീലാ തേ ഭഗവന്തോ അഹേസും’ ഇതിപി, ‘ഏവംധമ്മാ തേ ഭഗവന്തോ അഹേസും’ ഇതിപി, ‘ഏവംപഞ്ഞാ തേ ഭഗവന്തോ അഹേസും’ ഇതിപി, ‘ഏവംവിഹാരീ തേ ഭഗവന്തോ അഹേസും’ ഇതിപി, ‘ഏവംവിമുത്താ തേ ഭഗവന്തോ അഹേസും’ ഇതിപീ’’തി! ഏവം വുത്തേ, ആയസ്മാ ആനന്ദോ തേ ഭിക്ഖൂ ഏതദവോച – ‘‘അച്ഛരിയാ ചേവ, ആവുസോ, തഥാഗതാ അച്ഛരിയധമ്മസമന്നാഗതാ ച; അബ്ഭുതാ ചേവ, ആവുസോ, തഥാഗതാ അബ്ഭുതധമ്മസമന്നാഗതാ ചാ’’തി. അയഞ്ച ഹിദം തേസം ഭിക്ഖൂനം അന്തരാകഥാ വിപ്പകതാ ഹോതി.
൧൯൮. അഥ ഖോ ഭഗവാ സായന്ഹസമയം പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോ യേനുപട്ഠാനസാലാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി . നിസജ്ജ ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ, കാ ച പന വോ അന്തരാകഥാ വിപ്പകതാ’’തി? ‘‘ഇധ, ഭന്തേ, അമ്ഹാകം പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്താനം ഉപട്ഠാനസാലായം സന്നിസിന്നാനം സന്നിപതിതാനം അയമന്തരാകഥാ ഉദപാദി – ‘അച്ഛരിയം, ആവുസോ, അബ്ഭുതം, ആവുസോ, തഥാഗതസ്സ മഹിദ്ധികതാ മഹാനുഭാവതാ, യത്ര ഹി നാമ തഥാഗതോ അതീതേ ബുദ്ധേ പരിനിബ്ബുതേ ഛിന്നപപഞ്ചേ ഛിന്നവടുമേ പരിയാദിന്നവട്ടേ സബ്ബദുക്ഖവീതിവത്തേ ജാനിസ്സതി – ഏവംജച്ചാ തേ ഭഗവന്തോ അഹേസും ഇതിപി, ഏവംനാമാ… ഏവംഗൊത്താ… ഏവംസീലാ… ഏവംധമ്മാ.. ഏവംപഞ്ഞാ… ഏവംവിഹാരീ… ഏവംവിമുത്താ തേ ഭഗവന്തോ അഹേസും ഇതിപീ’തി! ഏവം വുത്തേ, ഭന്തേ, ആയസ്മാ ആനന്ദോ അമ്ഹേ ഏതദവോച – ‘അച്ഛരിയാ ചേവ, ആവുസോ, തഥാഗതാ അച്ഛരിയധമ്മസമന്നാഗതാ ച, അബ്ഭുതാ ചേവ, ആവുസോ, തഥാഗതാ അബ്ഭുതധമ്മസമന്നാഗതാ ചാ’തി. അയം ഖോ നോ, ഭന്തേ, അന്തരാകഥാ വിപ്പകതാ; അഥ ഭഗവാ അനുപ്പത്തോ’’തി.
൧൯൯. അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘തസ്മാതിഹ തം, ആനന്ദ, ഭിയ്യോസോമത്തായ പടിഭന്തു തഥാഗതസ്സ അച്ഛരിയാ അബ്ഭുതധമ്മാ’’തി അബ്ഭുതാ ധമ്മാതി (?).
‘‘സമ്മുഖാ മേതം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സുതം, സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം – ‘സതോ സമ്പജാനോ, ആനന്ദ, ബോധിസത്തോ തുസിതം കായം ഉപപജ്ജീ’തി. യമ്പി, ഭന്തേ, സതോ സമ്പജാനോ ബോധിസത്തോ തുസിതം കായം ഉപപജ്ജി ഇദംപാഹം , ഭന്തേ, ഭഗവതോ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമി.
‘‘സമ്മുഖാ മേതം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സുതം, സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം – ‘സതോ സമ്പജാനോ, ആനന്ദ, ബോധിസത്തോ തുസിതേ കായേ അട്ഠാസീ’തി. യമ്പി, ഭന്തേ, സതോ സമ്പജാനോ ബോധിസത്തോ തുസിതേ കായേ അട്ഠാസി ഇദംപാഹം ഇദംപഹം (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰), ഭന്തേ, ഭഗവതോ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമി.
൨൦൦. ‘‘സമ്മുഖാ മേതം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സുതം, സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം – ‘യാവതായുകം, ആനന്ദ, ബോധിസത്തോ തുസിതേ കായേ അട്ഠാസീ’തി. യമ്പി, ഭന്തേ, യാവതായുകം ബോധിസത്തോ തുസിതേ കായേ അട്ഠാസി ഇദംപാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമി.
‘‘സമ്മുഖാ മേതം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സുതം, സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം – ‘സതോ സമ്പജാനോ, ആനന്ദ, ബോധിസത്തോ തുസിതാ, കായാ ചവിത്വാ മാതുകുച്ഛിം ഒക്കമീ’തി. യമ്പി, ഭന്തേ , സതോ സമ്പജാനോ ബോധിസത്തോ തുസിതാ കായാ ചവിത്വാ മാതുകുച്ഛിം ഒക്കമി ഇദംപാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമി.
൨൦൧. ‘‘സമ്മുഖാ മേതം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സുതം, സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം – ‘യദാ, ആനന്ദ, ബോധിസത്തോ തുസിതാ കായാ ചവിത്വാ മാതുകുച്ഛിം ഒക്കമതി, അഥ സദേവകേ ലോകേ സമാരകേ സബ്രഹ്മകേ സസ്സമണബ്രാഹ്മണിയാ പജായ സദേവമനുസ്സായ അപ്പമാണോ ഉളാരോ ഓഭാസോ ലോകേ പാതുഭവതി അതിക്കമ്മേവ ദേവാനം ദേവാനുഭാവം. യാപി താ ലോകന്തരികാ അഘാ അസംവുതാ അന്ധകാരാ അന്ധകാരതിമിസാ, യത്ഥപിമേ ചന്ദിമസൂരിയാ ഏവംമഹിദ്ധികാ ഏവംമഹാനുഭാവാ ആഭായ നാനുഭൊന്തി തത്ഥപി അപ്പമാണോ ഉളാരോ ഓഭാസോ ലോകേ പാതുഭവതി അതിക്കമ്മേവ ദേവാനം ദേവാനുഭാവം. യേപി തത്ഥ സത്താ ഉപപന്നാ തേപി തേനോഭാസേന അഞ്ഞമഞ്ഞം സഞ്ജാനന്തി – അഞ്ഞേപി കിര, ഭോ, സന്തി സത്താ ഇധൂപപന്നാതി. അയഞ്ച ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു സങ്കമ്പതി സമ്പകമ്പതി സമ്പവേധതി അപ്പമാണോ ച ഉളാരോ ഓഭാസോ ലോകേ പാതുഭവതി അതിക്കമ്മേവ ദേവാനം ദേവാനുഭാവ’ന്തി. യമ്പി, ഭന്തേ…പേ॰… ഇദംപാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമി.
൨൦൨. ‘‘സമ്മുഖാ മേതം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സുതം, സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം – ‘യദാ, ആനന്ദ, ബോധിസത്തോ മാതുകുച്ഛിം ഒക്കന്തോ ഹോതി, ചത്താരോ ദേവപുത്താ ചതുദ്ദിസം ആരക്ഖായ ഉപഗച്ഛന്തി – മാ നം ബോധിസത്തം വാ ബോധിസത്തമാതരം വാ മനുസ്സോ വാ അമനുസ്സോ വാ കോചി വാ വിഹേഠേസീ’തി. യമ്പി, ഭന്തേ…പേ॰… ഇദംപാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമി.
൨൦൩. ‘‘സമ്മുഖാ മേതം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സുതം, സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം – ‘യദാ, ആനന്ദ, ബോധിസത്തോ മാതുകുച്ഛിം ഒക്കന്തോ ഹോതി, പകതിയാ സീലവതീ ബോധിസത്തമാതാ ഹോതി വിരതാ പാണാതിപാതാ വിരതാ അദിന്നാദാനാ വിരതാ കാമേസുമിച്ഛാചാരാ വിരതാ മുസാവാദാ വിരതാ സുരാമേരയമജ്ജപമാദട്ഠാനാ’തി. യമ്പി, ഭന്തേ…പേ॰… ഇദംപാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമി.
‘‘സമ്മുഖാ മേതം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സുതം, സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം – ‘യദാ , ആനന്ദ, ബോധിസത്തോ മാതുകുച്ഛിം ഒക്കന്തോ ഹോതി, ന ബോധിസത്തമാതു പുരിസേസു മാനസം ഉപ്പജ്ജതി കാമഗുണൂപസംഹിതം, അനതിക്കമനീയാ ച ബോധിസത്തമാതാ ഹോതി കേനചി പുരിസേന രത്തചിത്തേനാ’തി. യമ്പി, ഭന്തേ…പേ॰… ഇദംപാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമി.
‘‘സമ്മുഖാ മേതം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സുതം, സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം – ‘യദാ, ആനന്ദ, ബോധിസത്തോ മാതുകുച്ഛിം ഒക്കന്തോ ഹോതി, ലാഭിനീ ബോധിസത്തമാതാ ഹോതി പഞ്ചന്നം കാമഗുണാനം. സാ പഞ്ചഹി കാമഗുണേഹി സമപ്പിതാ സമങ്ഗീഭൂതാ പരിചാരേതീ’തി. യമ്പി, ഭന്തേ…പേ॰… ഇദംപാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമി.
൨൦൪. ‘‘സമ്മുഖാ മേതം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സുതം, സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം – ‘യദാ, ആനന്ദ, ബോധിസത്തോ മാതുകുച്ഛിം ഒക്കന്തോ ഹോതി, ന ബോധിസത്തമാതു കോചിദേവ ആബാധോ ഉപ്പജ്ജതി; സുഖിനീ ബോധിസത്തമാതാ ഹോതി അകിലന്തകായാ; ബോധിസത്തഞ്ച ബോധിസത്തമാതാ തിരോകുച്ഛിഗതം പസ്സതി സബ്ബങ്ഗപച്ചങ്ഗം അഹീനിന്ദ്രിയം. സെയ്യഥാപി, ആനന്ദ, മണി വേളുരിയോ സുഭോ ജാതിമാ അട്ഠംസോ സുപരികമ്മകതോ. തത്രാസ്സ സുത്തം ആവുതം നീലം വാ പീതം വാ ലോഹിതം വാ ഓദാതം വാ പണ്ഡുസുത്തം വാ. തമേനം ചക്ഖുമാ പുരിസോ ഹത്ഥേ കരിത്വാ പച്ചവെക്ഖെയ്യ – അയം ഖോ മണി വേളുരിയോ സുഭോ ജാതിമാ അട്ഠംസോ സുപരികമ്മകതോ, തത്രിദം സുത്തം ആവുതം നീലം വാ പീതം വാ ലോഹിതം വാ ഓദാതം വാ പണ്ഡുസുത്തം വാതി. ഏവമേവ ഖോ, ആനന്ദ, യദാ ബോധിസത്തോ മാതുകുച്ഛിം ഒക്കന്തോ ഹോതി , ന ബോധിസത്തമാതു കോചിദേവ ആബാധോ ഉപ്പജ്ജതി; സുഖിനീ ബോധിസത്തമാതാ ഹോതി അകിലന്തകായാ; ബോധിസത്തഞ്ച ബോധിസത്തമാതാ തിരോകുച്ഛിഗതം പസ്സതി സബ്ബങ്ഗപച്ചങ്ഗം അഹീനിന്ദ്രിയ’ന്തി. യമ്പി, ഭന്തേ…പേ॰… ഇദംപാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമി.
൨൦൫. ‘‘സമ്മുഖാ മേതം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സുതം, സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം – ‘സത്താഹജാതേ, ആനന്ദ, ബോധിസത്തേ ബോധിസത്തമാതാ കാലം കരോതി, തുസിതം കായം ഉപപജ്ജതീ’തി. യമ്പി, ഭന്തേ…പേ॰… ഇദംപാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമി.
‘‘സമ്മുഖാ മേതം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സുതം, സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം – ‘യഥാ ഖോ പനാനന്ദ, അഞ്ഞാ ഇത്ഥികാ നവ വാ ദസ വാ മാസേ ഗബ്ഭം കുച്ഛിനാ പരിഹരിത്വാ വിജായന്തി, ന ഹേവം ബോധിസത്തം ബോധിസത്തമാതാ വിജായതി. ദസേവ മാസാനി ബോധിസത്തം ബോധിസത്തമാതാ കുച്ഛിനാ പരിഹരിത്വാ വിജായതീ’തി. യമ്പി, ഭന്തേ…പേ॰… ഇദംപാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമി.
‘‘സമ്മുഖാ മേതം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സുതം, സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം – ‘യഥാ ഖോ പനാനന്ദ, അഞ്ഞാ ഇത്ഥികാ നിസിന്നാ വാ നിപന്നാ വാ വിജായന്തി, ന ഹേവം ബോധിസത്തം ബോധിസത്തമാതാ വിജായതി. ഠിതാവ ബോധിസത്തം ബോധിസത്തമാതാ വിജായതീ’തി. യമ്പി, ഭന്തേ…പേ॰… ഇദംപാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമി.
‘‘സമ്മുഖാ മേതം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സുതം, സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം – ‘യദാ , ആനന്ദ, ബോധിസത്തോ മാതുകുച്ഛിമ്ഹാ നിക്ഖമതി, ദേവാ നം പഠമം പടിഗ്ഗണ്ഹന്തി പച്ഛാ മനുസ്സാ’തി. യമ്പി, ഭന്തേ…പേ॰… ഇദംപാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമി.
൨൦൬. ‘‘സമ്മുഖാ മേതം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സുതം, സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം – ‘യദാ, ആനന്ദ, ബോധിസത്തോ മാതുകുച്ഛിമ്ഹാ നിക്ഖമതി, അപ്പത്തോവ ബോധിസത്തോ പഥവിം ഹോതി, ചത്താരോ നം ദേവപുത്താ പടിഗ്ഗഹെത്വാ മാതു പുരതോ ഠപെന്തി – അത്തമനാ, ദേവി, ഹോഹി; മഹേസക്ഖോ തേ പുത്തോ ഉപ്പന്നോ’തി. യമ്പി, ഭന്തേ…പേ॰… ഇദംപാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമി.
‘‘സമ്മുഖാ മേതം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സുതം, സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം – ‘യദാ, ആനന്ദ, ബോധിസത്തോ മാതുകുച്ഛിമ്ഹാ നിക്ഖമതി, വിസദോവ നിക്ഖമതി അമക്ഖിതോ ഉദേന ഉദ്ദേന (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) അമക്ഖിതോ സെമ്ഹേന അമക്ഖിതോ രുഹിരേന അമക്ഖിതോ കേനചി അസുചിനാ സുദ്ധോ വിസദോ വിസുദ്ധോ (സ്യാ॰). സെയ്യഥാപി, ആനന്ദ, മണിരതനം കാസികേ വത്ഥേ നിക്ഖിത്തം നേവ മണിരതനം കാസികം വത്ഥം മക്ഖേതി നാപി കാസികം വത്ഥം മണിരതനം മക്ഖേതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ഉഭിന്നം സുദ്ധത്താ. ഏവമേവ ഖോ, ആനന്ദ, യദാ ബോധിസത്തോ മാതുകുച്ഛിമ്ഹാ നിക്ഖമതി, വിസദോവ നിക്ഖമതി അമക്ഖിതോ ഉദേന അമക്ഖിതോ സെമ്ഹേന അമക്ഖിതോ രുഹിരേന അമക്ഖിതോ കേനചി അസുചിനാ സുദ്ധോ വിസദോ’തി. യമ്പി, ഭന്തേ…പേ॰… ഇദംപാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമി.
‘‘സമ്മുഖാ മേതം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സുതം, സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം – ‘യദാ, ആനന്ദ, ബോധിസത്തോ മാതുകുച്ഛിമ്ഹാ നിക്ഖമതി, ദ്വേ ഉദകസ്സ ധാരാ അന്തലിക്ഖാ പാതുഭവന്തി – ഏകാ സീതസ്സ, ഏകാ ഉണ്ഹസ്സ; യേന ബോധിസത്തസ്സ ഉദകകിച്ചം കരൊന്തി മാതു ചാ’തി. യമ്പി, ഭന്തേ…പേ॰… ഇദംപാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമി.
൨൦൭. ‘‘സമ്മുഖാ മേതം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സുതം, സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം – ‘സമ്പതിജാതോ, ആനന്ദ, ബോധിസത്തോ സമേഹി പാദേഹി പഥവിയം പതിട്ഠഹിത്വാ ഉത്തരാഭിമുഖോ സത്തപദവീതിഹാരേന ഗച്ഛതി, സേതമ്ഹി ഛത്തേ അനുധാരിയമാനേ, സബ്ബാ ച ദിസാ വിലോകേതി, ആസഭിഞ്ച വാചം ഭാസതി – അഗ്ഗോഹമസ്മി ലോകസ്സ, ജെട്ഠോഹമസ്മി ലോകസ്സ, സെട്ഠോഹമസ്മി ലോകസ്സ. അയമന്തിമാ ജാതി , നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ’തി. യമ്പി, ഭന്തേ…പേ॰… ഇദംപാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമി.
‘‘സമ്മുഖാ മേതം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സുതം, സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം – ‘യദാ, ആനന്ദ, ബോധിസത്തോ മാതുകുച്ഛിമ്ഹാ നിക്ഖമതി, അഥ സദേവകേ ലോകേ സമാരകേ സബ്രഹ്മകേ സസ്സമണബ്രാഹ്മണിയാ പജായ സദേവമനുസ്സായ അപ്പമാണോ ഉളാരോ ഓഭാസോ ലോകേ പാതുഭവതി അതിക്കമ്മേവ ദേവാനം ദേവാനുഭാവം. യാപി താ ലോകന്തരികാ അഘാ അസംവുതാ അന്ധകാരാ അന്ധകാരതിമിസാ യത്ഥപിമേ ചന്ദിമസൂരിയാ ഏവംമഹിദ്ധികാ ഏവംമഹാനുഭാവാ ആഭായ നാനുഭൊന്തി തത്ഥപി അപ്പമാണോ ഉളാരോ ഓഭാസോ ലോകേ പാതുഭവതി അതിക്കമ്മേവ ദേവാനം ദേവാനുഭാവം. യേപി തത്ഥ സത്താ ഉപപന്നാ തേപി തേനോഭാസേന അഞ്ഞമഞ്ഞം സഞ്ജാനന്തി – അഞ്ഞേപി കിര, ഭോ, സന്തി സത്താ ഇധൂപപന്നാതി. അയഞ്ച ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു സങ്കമ്പതി സമ്പകമ്പതി സമ്പവേധതി, അപ്പമാണോ ച ഉളാരോ ഓഭാസോ ലോകേ പാതുഭവതി അതിക്കമ്മേവ ദേവാനം ദേവാനുഭാവ’ന്തി. യമ്പി, ഭന്തേ…പേ॰… ഇദംപാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമീ’’തി.
൨൦൮. ‘‘തസ്മാതിഹ ത്വം, ആനന്ദ, ഇദമ്പി തഥാഗതസ്സ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേഹി. ഇധാനന്ദ, തഥാഗതസ്സ വിദിതാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജന്തി, വിദിതാ ഉപട്ഠഹന്തി, വിദിതാ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി; വിദിതാ സഞ്ഞാ ഉപ്പജ്ജന്തി, വിദിതാ ഉപട്ഠഹന്തി, വിദിതാ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി; വിദിതാ വിതക്കാ ഉപ്പജ്ജന്തി, വിദിതാ ഉപട്ഠഹന്തി, വിദിതാ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി. ഇദമ്പി ഖോ, ത്വം, ആനന്ദ, തഥാഗതസ്സ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേഹീ’’തി. ‘‘യമ്പി, ഭന്തേ, ഭഗവതോ വിദിതാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജന്തി, വിദിതാ ഉപട്ഠഹന്തി, വിദിതാ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി; വിദിതാ സഞ്ഞാ… വിദിതാ വിതക്കാ ഉപ്പജ്ജന്തി, വിദിതാ ഉപട്ഠഹന്തി, വിദിതാ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി. ഇദംപാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമീ’’തി.
ഇദമവോച ആയസ്മാ ആനന്ദോ. സമനുഞ്ഞോ സത്ഥാ അഹോസി; അത്തമനാ ച തേ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മതോ ആനന്ദസ്സ ഭാസിതം അഭിനന്ദുന്തി.
അച്ഛരിയഅബ്ഭുതസുത്തം നിട്ഠിതം തതിയം.
൪. ബാകുലസുത്തം
൨൦൯. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ആയസ്മാ ബാകുലോ ബക്കുലോ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) രാജഗഹേ വിഹരതി വേളുവനേ കലന്ദകനിവാപേ. അഥ ഖോ അചേലകസ്സപോ ആയസ്മതോ ബാകുലസ്സ പുരാണഗിഹിസഹായോ യേനായസ്മാ ബാകുലോ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മതാ ബാകുലേന സദ്ധിം സമ്മോദി. സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ അചേലകസ്സപോ ആയസ്മന്തം ബാകുലം ഏതദവോച –
‘‘കീവചിരം പബ്ബജിതോസി, ആവുസോ ബാകുലാ’’തി? ‘‘അസീതി മേ, ആവുസോ, വസ്സാനി പബ്ബജിതസ്സാ’’തി. ‘‘ഇമേഹി പന തേ, ആവുസോ ബാകുല, അസീതിയാ വസ്സേഹി കതിക്ഖത്തും മേഥുനോ ധമ്മോ പടിസേവിതോ’’തി? ‘‘ന ഖോ മം, ആവുസോ കസ്സപ, ഏവം പുച്ഛിതബ്ബം – ‘ഇമേഹി പന തേ, ആവുസോ ബാകുല, അസീതിയാ വസ്സേഹി കതിക്ഖത്തും മേഥുനോ ധമ്മോ പടിസേവിതോ’തി. ഏവഞ്ച ഖോ മം, ആവുസോ കസ്സപ, പുച്ഛിതബ്ബം – ‘ഇമേഹി പന തേ, ആവുസോ ബാകുല, അസീതിയാ വസ്സേഹി കതിക്ഖത്തും കാമസഞ്ഞാ ഉപ്പന്നപുബ്ബാ’’’തി? ( ) (ഇമേഹി പന തേ ആവുസോ ബക്കുല അസീതിയോ വസ്സേഹി കതിക്ഖത്തും കാമസഞ്ഞാ ഉപ്പന്നപുബ്ബാതി.) (സീ॰ പീ॰)
൨൧൦. ‘‘അസീതി മേ, ആവുസോ , വസ്സാനി പബ്ബജിതസ്സ നാഭിജാനാമി കാമസഞ്ഞം ഉപ്പന്നപുബ്ബം. യംപായസ്മാ ബാകുലോ അസീതിയാ വസ്സേഹി നാഭിജാനാതി കാമസഞ്ഞം ഉപ്പന്നപുബ്ബം ഇദമ്പി മയം ആയസ്മതോ ബാകുലസ്സ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമ.
‘‘അസീതി മേ, ആവുസോ, വസ്സാനി പബ്ബജിതസ്സ നാഭിജാനാമി ബ്യാപാദസഞ്ഞം…പേ॰… വിഹിംസാസഞ്ഞം ഉപ്പന്നപുബ്ബം. യംപായസ്മാ ബാകുലോ അസീതിയാ വസ്സേഹി നാഭിജാനാതി വിഹിംസാസഞ്ഞം ഉപ്പന്നപുബ്ബം, ഇദമ്പി മയം ആയസ്മതോ ബാകുലസ്സ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമ.
‘‘അസീതി മേ, ആവുസോ, വസ്സാനി പബ്ബജിതസ്സ നാഭിജാനാമി കാമവിതക്കം ഉപ്പന്നപുബ്ബം. യംപായസ്മാ ബാകുലോ അസീതിയാ വസ്സേഹി നാഭിജാനാതി കാമവിതക്കം ഉപ്പന്നപുബ്ബം, ഇദമ്പി മയം ആയസ്മതോ ബാകുലസ്സ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമ.
‘‘അസീതി മേ, ആവുസോ, വസ്സാനി പബ്ബജിതസ്സ നാഭിജാനാമി ബ്യാപാദവിതക്കം…പേ॰… വിഹിംസാവിതക്കം ഉപ്പന്നപുബ്ബം. യംപായസ്മാ ബാകുലോ അസീതിയാ വസ്സേഹി നാഭിജാനാതി വിഹിംസാവിതക്കം ഉപ്പന്നപുബ്ബം, ഇദമ്പി മയം ആയസ്മതോ ബാകുലസ്സ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമ.
൨൧൧. ‘‘അസീതി മേ, ആവുസോ, വസ്സാനി പബ്ബജിതസ്സ നാഭിജാനാമി ഗഹപതിചീവരം സാദിതാ. യംപായസ്മാ ബാകുലോ അസീതിയാ വസ്സേഹി നാഭിജാനാതി ഗഹപതിചീവരം സാദിതാ, ഇദമ്പി മയം ആയസ്മതോ ബാകുലസ്സ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമ.
‘‘അസീതി മേ, ആവുസോ, വസ്സാനി പബ്ബജിതസ്സ നാഭിജാനാമി സത്ഥേന ചീവരം ഛിന്ദിതാ. യംപായസ്മാ ബാകുലോ അസീതിയാ വസ്സേഹി നാഭിജാനാതി സത്ഥേന ചീവരം ഛിന്ദിതാ…പേ॰… ധാരേമ.
‘‘അസീതി മേ, ആവുസോ, വസ്സാനി പബ്ബജിതസ്സ നാഭിജാനാമി സൂചിയാ ചീവരം സിബ്ബിതാ…പേ॰… നാഭിജാനാമി രജനേന ചീവരം രജിതാ… നാഭിജാനാമി കഥിനേ കഠിനേ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) ചീവരം സിബ്ബിതാ… നാഭിജാനാമി സബ്രഹ്മചാരീനം ചീവരകമ്മേ വിചാരിതാ സബ്രഹ്മചാരീ ചീവരകമ്മേ ബ്യാപാരിതാ (സീ॰ പീ॰) … നാഭിജാനാമി നിമന്തനം സാദിതാ… നാഭിജാനാമി ഏവരൂപം ചിത്തം ഉപ്പന്നപുബ്ബം – ‘അഹോ വത മം കോചി നിമന്തെയ്യാ’തി… നാഭിജാനാമി അന്തരഘരേ നിസീദിതാ… നാഭിജാനാമി അന്തരഘരേ ഭുഞ്ജിതാ… നാഭിജാനാമി മാതുഗാമസ്സ അനുബ്യഞ്ജനസോ നിമിത്തം ഗഹേതാ… നാഭിജാനാമി മാതുഗാമസ്സ ധമ്മം ദേസിതാ അന്തമസോ ചതുപ്പദമ്പി ഗാഥം… നാഭിജാനാമി ഭിക്ഖുനുപസ്സയം ഉപസങ്കമിതാ… നാഭിജാനാമി ഭിക്ഖുനിയാ ധമ്മം ദേസിതാ… നാഭിജാനാമി സിക്ഖമാനായ ധമ്മം ദേസിതാ… നാഭിജാനാമി സാമണേരിയാ ധമ്മം ദേസിതാ… നാഭിജാനാമി പബ്ബാജേതാ… നാഭിജാനാമി ഉപസമ്പാദേതാ… നാഭിജാനാമി നിസ്സയം ദാതാ… നാഭിജാനാമി സാമണേരം ഉപട്ഠാപേതാ… നാഭിജാനാമി ജന്താഘരേ ന്ഹായിതാ… നാഭിജാനാമി ചുണ്ണേന ന്ഹായിതാ… നാഭിജാനാമി സബ്രഹ്മചാരീഗത്തപരികമ്മേ വിചാരിതാ ബ്യാപാരിതാ (സീ॰ പീ॰) … നാഭിജാനാമി ആബാധം ഉപ്പന്നപുബ്ബം, അന്തമസോ ഗദ്ദൂഹനമത്തമ്പി… നാഭിജാനാമി ഭേസജ്ജം ഉപഹരിതാ, അന്തമസോ ഹരിതകിഖണ്ഡമ്പി… നാഭിജാനാമി അപസ്സേനകം അപസ്സയിതാ… നാഭിജാനാമി സെയ്യം കപ്പേതാ. യംപായസ്മാ…പേ॰… ധാരേമ.
‘‘അസീതി മേ, ആവുസോ, വസ്സാനി പബ്ബജിതസ്സ നാഭിജാനാമി ഗാമന്തസേനാസനേ വസ്സം ഉപഗന്താ . യംപായസ്മാ ബാകുലോ അസീതിയാ വസ്സേഹി നാഭിജാനാതി ഗാമന്തസേനാസനേ വസ്സം ഉപഗന്താ, ഇദമ്പി മയം ആയസ്മതോ ബാകുലസ്സ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമ.
‘‘സത്താഹമേവ ഖോ അഹം, ആവുസോ, സരണോ രട്ഠപിണ്ഡം ഭുഞ്ജിം; അഥ അട്ഠമിയം അഞ്ഞാ ഉദപാദി. യംപായസ്മാ ബാകുലോ സത്താഹമേവ സരണോ രട്ഠപിണ്ഡം ഭുഞ്ജി; അഥ അട്ഠമിയം അഞ്ഞാ ഉദപാദി ഇദമ്പി മയം ആയസ്മതോ ബാകുലസ്സ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമ.
൨൧൨. ‘‘ലഭെയ്യാഹം, ആവുസോ ബാകുല, ഇമസ്മിം ധമ്മവിനയേ പബ്ബജ്ജം, ലഭെയ്യം ഉപസമ്പദ’’ന്തി. അലത്ഥ ഖോ അചേലകസ്സപോ ഇമസ്മിം ധമ്മവിനയേ പബ്ബജ്ജം, അലത്ഥ ഉപസമ്പദം. അചിരൂപസമ്പന്നോ പനായസ്മാ കസ്സപോ ഏകോ വൂപകട്ഠോ അപ്പമത്തോ ആതാപീ പഹിതത്തോ വിഹരന്തോ നചിരസ്സേവ – യസ്സത്ഥായ കുലപുത്താ സമ്മദേവ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജന്തി തദനുത്തരം – ബ്രഹ്മചരിയപരിയോസാനം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാസി. ‘ഖീണാ ജാതി, വുസിതം ബ്രഹ്മചരിയം, കതം കരണീയം, നാപരം ഇത്ഥത്തായാ’തി അബ്ഭഞ്ഞാസി. അഞ്ഞതരോ ഖോ പനായസ്മാ കസ്സപോ അരഹതം അഹോസി.
അഥ ഖോ ആയസ്മാ ബാകുലോ അപരേന സമയേന അവാപുരണം അപാപുരണം (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) ആദായ വിഹാരേന വിഹാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘അഭിക്കമഥായസ്മന്തോ, അഭിക്കമഥായസ്മന്തോ. അജ്ജ മേ പരിനിബ്ബാനം ഭവിസ്സതീ’’തി. ‘‘യംപായസ്മാ ബാകുലോ അവാപുരണം ആദായ വിഹാരേന വിഹാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവമാഹ – ‘അഭിക്കമഥായസ്മന്തോ, അഭിക്കമഥായസ്മന്തോ; അജ്ജ മേ പരിനിബ്ബാനം ഭവിസ്സതീ’തി, ഇദമ്പി മയം ആയസ്മതോ ബാകുലസ്സ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമ’’.
ആയസ്മാ ബാകുലോ മജ്ഝേ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ നിസിന്നകോവ പരിനിബ്ബായി. ‘‘യംപായസ്മാ ബാകുലോ മജ്ഝേ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ നിസിന്നകോവ പരിനിബ്ബായി, ഇദമ്പി മയം ആയസ്മതോ ബാകുലസ്സ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതധമ്മം ധാരേമാ’’തി.
ബാകുലസുത്തം നിട്ഠിതം ചതുത്ഥം.
൫. ദന്തഭൂമിസുത്തം
൨൧൩. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ രാജഗഹേ വിഹരതി വേളുവനേ കലന്ദകനിവാപേ. തേന ഖോ പന സമയേന അചിരവതോ സമണുദ്ദേസോ അരഞ്ഞകുടികായം വിഹരതി. അഥ ഖോ ജയസേനോ രാജകുമാരോ ജങ്ഘാവിഹാരം അനുചങ്കമമാനോ അനുവിചരമാനോ യേന അചിരവതോ സമണുദ്ദേസോ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ അചിരവതേന സമണുദ്ദേസേന സദ്ധിം സമ്മോദി. സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ ജയസേനോ രാജകുമാരോ അചിരവതം സമണുദ്ദേസം ഏതദവോച –
‘‘സുതം മേതം, ഭോ അഗ്ഗിവെസ്സന – ‘ഇധ ഭിക്ഖു അപ്പമത്തോ ആതാപീ പഹിതത്തോ വിഹരന്തോ ഫുസെയ്യ ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗത’ന്തി. ‘ഏവമേതം, രാജകുമാര, ഏവമേതം, രാജകുമാര. ഇധ ഭിക്ഖു അപ്പമത്തോ ആതാപീ പഹിതത്തോ വിഹരന്തോ ഫുസെയ്യ ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗത’ന്തി. ‘സാധു മേ ഭവം അഗ്ഗിവെസ്സനോ യഥാസുതം യഥാപരിയത്തം ധമ്മം ദേസേതൂ’തി. ‘ന ഖോ തേ അഹം, രാജകുമാര, സക്കോമി യഥാസുതം യഥാപരിയത്തം ധമ്മം ദേസേതും. അഹഞ്ച ഹി തേ, രാജകുമാര, യഥാസുതം യഥാപരിയത്തം ധമ്മം ദേസെയ്യം, ത്വഞ്ച മേ ഭാസിതസ്സ അത്ഥം ന ആജാനെയ്യാസി; സോ മമസ്സ കിലമഥോ, സാ മമസ്സ വിഹേസാ’തി. ‘ദേസേതു മേ ഭവം അഗ്ഗിവെസ്സനോ യഥാസുതം യഥാപരിയത്തം ധമ്മം. അപ്പേവനാമാഹം ഭോതോ അഗ്ഗിവെസ്സനസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥം ആജാനെയ്യ’ന്തി. ‘ദേസെയ്യം ഖോ തേ അഹം, രാജകുമാര, യഥാസുതം യഥാപരിയത്തം ധമ്മം. സചേ മേ ത്വം ഭാസിതസ്സ അത്ഥം ആജാനെയ്യാസി, ഇച്ചേതം കുസലം; നോ ചേ മേ ത്വം ഭാസിതസ്സ അത്ഥം ആജാനെയ്യാസി, യഥാസകേ തിട്ഠെയ്യാസി, ന മം തത്ഥ ഉത്തരിം പടിപുച്ഛെയ്യാസീ’തി. ‘ദേസേതു മേ ഭവം അഗ്ഗിവെസ്സനോ യഥാസുതം യഥാപരിയത്തം ധമ്മം. സചേ അഹം ഭോതോ അഗ്ഗിവെസ്സനസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥം ആജാനിസ്സാമി ആജാനെയ്യാമി (ക॰), ഇച്ചേതം കുസലം; നോ ചേ അഹം ഭോതോ അഗ്ഗിവെസ്സനസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥം ആജാനിസ്സാമി, യഥാസകേ തിട്ഠിസ്സാമി തിട്ഠെയ്യാമി (ക॰), നാഹം തത്ഥ ഭവന്തം അഗ്ഗിവെസ്സനം ഉത്തരിം പടിപുച്ഛിസ്സാമീ’’’തി.
൨൧൪. അഥ ഖോ അചിരവതോ സമണുദ്ദേസോ ജയസേനസ്സ രാജകുമാരസ്സ യഥാസുതം യഥാപരിയത്തം ധമ്മം ദേസേസി. ഏവം വുത്തേ, ജയസേനോ രാജകുമാരോ അചിരവതം സമണുദ്ദേസം ഏതദവോച – ‘‘അട്ഠാനമേതം, ഭോ അഗ്ഗിവെസ്സന, അനവകാസോ യം ഭിക്ഖു അപ്പമത്തോ ആതാപീ പഹിതത്തോ വിഹരന്തോ ഫുസെയ്യ ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗത’’ന്തി. അഥ ഖോ ജയസേനോ രാജകുമാരോ അചിരവതസ്സ സമണുദ്ദേസസ്സ അട്ഠാനതഞ്ച അനവകാസതഞ്ച പവേദെത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി.
അഥ ഖോ അചിരവതോ സമണുദ്ദേസോ അചിരപക്കന്തേ ജയസേനേ രാജകുമാരേ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ അചിരവതോ സമണുദ്ദേസോ യാവതകോ അഹോസി ജയസേനേന രാജകുമാരേന സദ്ധിം കഥാസല്ലാപോ തം സബ്ബം ഭഗവതോ ആരോചേസി.
ഏവം വുത്തേ, ഭഗവാ അചിരവതം സമണുദ്ദേസം ഏതദവോച – ‘‘തം കുതെത്ഥ, അഗ്ഗിവെസ്സന, ലബ്ഭാ. യം തം നെക്ഖമ്മേന ഞാതബ്ബം നെക്ഖമ്മേന ദട്ഠബ്ബം നെക്ഖമ്മേന പത്തബ്ബം നെക്ഖമ്മേന സച്ഛികാതബ്ബം തം വത ജയസേനോ രാജകുമാരോ കാമമജ്ഝേ വസന്തോ കാമേ പരിഭുഞ്ജന്തോ കാമവിതക്കേഹി ഖജ്ജമാനോ കാമപരിളാഹേന പരിഡയ്ഹമാനോ കാമപരിയേസനായ ഉസ്സുകോ ഉസ്സുക്കോ (സബ്ബത്ഥ) ഞസ്സതി വാ ദക്ഖതി വാ സച്ഛി വാ കരിസ്സതീ’’തി – നേതം ഠാനം വിജ്ജതി.
൨൧൫. ‘‘സെയ്യഥാപിസ്സു, അഗ്ഗിവെസ്സന, ദ്വേ ഹത്ഥിദമ്മാ വാ അസ്സദമ്മാ വാ ഗോദമ്മാ വാ സുദന്താ സുവിനീതാ, ദ്വേ ഹത്ഥിദമ്മാ വാ അസ്സദമ്മാ വാ ഗോദമ്മാ വാ അദന്താ അവിനീതാ. തം കിം മഞ്ഞസി, അഗ്ഗിവെസ്സന, യേ തേ ദ്വേ ഹത്ഥിദമ്മാ വാ അസ്സദമ്മാ വാ ഗോദമ്മാ വാ സുദന്താ സുവിനീതാ, അപി നു തേ ദന്താവ ദന്തകാരണം ഗച്ഛെയ്യും, ദന്താവ ദന്തഭൂമിം സമ്പാപുണെയ്യു’’ന്തി? ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’. ‘‘യേ പന തേ ദ്വേ ഹത്ഥിദമ്മാ വാ അസ്സദമ്മാ വാ ഗോദമ്മാ വാ അദന്താ അവിനീതാ, അപി നു തേ അദന്താവ ദന്തകാരണം ഗച്ഛെയ്യും, അദന്താവ ദന്തഭൂമിം സമ്പാപുണെയ്യും, സെയ്യഥാപി തേ ദ്വേ ഹത്ഥിദമ്മാ വാ അസ്സദമ്മാ വാ ഗോദമ്മാ വാ സുദന്താ സുവിനീതാ’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, അഗ്ഗിവെസ്സന, യം തം നെക്ഖമ്മേന ഞാതബ്ബം നെക്ഖമ്മേന ദട്ഠബ്ബം നെക്ഖമ്മേന പത്തബ്ബം നെക്ഖമ്മേന സച്ഛികാതബ്ബം തം വത ജയസേനോ രാജകുമാരോ കാമമജ്ഝേ വസന്തോ കാമേ പരിഭുഞ്ജന്തോ കാമവിതക്കേഹി ഖജ്ജമാനോ കാമപരിളാഹേന പരിഡയ്ഹമാനോ കാമപരിയേസനായ ഉസ്സുകോ ഞസ്സതി വാ ദക്ഖതി വാ സച്ഛി വാ കരിസ്സതീ’’തി – നേതം ഠാനം വിജ്ജതി.
൨൧൬. ‘‘സെയ്യഥാപി , അഗ്ഗിവെസ്സന, ഗാമസ്സ വാ നിഗമസ്സ വാ അവിദൂരേ മഹാപബ്ബതോ. തമേനം ദ്വേ സഹായകാ തമ്ഹാ ഗാമാ വാ നിഗമാ വാ നിക്ഖമിത്വാ ഹത്ഥവിലങ്ഘകേന യേന സോ പബ്ബതോ തേനുപസങ്കമെയ്യും; ഉപസങ്കമിത്വാ ഏകോ സഹായകോ ഹെട്ഠാ പബ്ബതപാദേ തിട്ഠെയ്യ, ഏകോ സഹായകോ ഉപരിപബ്ബതം ആരോഹെയ്യ. തമേനം ഹെട്ഠാ പബ്ബതപാദേ ഠിതോ സഹായകോ ഉപരിപബ്ബതേ ഠിതം സഹായകം ഏവം വേദയ്യ – ‘യം, സമ്മ, കിം ത്വം പസ്സസി ഉപരിപബ്ബതേ ഠിതോ’തി? സോ ഏവം വദെയ്യ – ‘പസ്സാമി ഖോ അഹം, സമ്മ, ഉപരിപബ്ബതേ ഠിതോ ആരാമരാമണെയ്യകം വനരാമണെയ്യകം ഭൂമിരാമണെയ്യകം പൊക്ഖരണീരാമണെയ്യക’’’ന്തി.
‘‘സോ ഏവം വദെയ്യ – ‘അട്ഠാനം ഖോ ഏതം, സമ്മ , അനവകാസോ യം ത്വം ഉപരിപബ്ബതേ ഠിതോ പസ്സെയ്യാസി ആരാമരാമണെയ്യകം വനരാമണെയ്യകം ഭൂമിരാമണെയ്യകം പൊക്ഖരണീരാമണെയ്യക’ന്തി. തമേനം ഉപരിപബ്ബതേ ഠിതോ സഹായകോ ഹെട്ഠിമപബ്ബതപാദം ഓരോഹിത്വാ തം സഹായകം ബാഹായം ഗഹെത്വാ ഉപരിപബ്ബതം ആരോപെത്വാ മുഹുത്തം അസ്സാസെത്വാ ഏവം വദെയ്യ – ‘യം, സമ്മ, കിം ത്വം പസ്സസി ഉപരിപബ്ബതേ ഠിതോ’തി? സോ ഏവം വദെയ്യ – ‘പസ്സാമി ഖോ അഹം, സമ്മ, ഉപരിപബ്ബതേ ഠിതോ ആരാമരാമണെയ്യകം വനരാമണെയ്യകം ഭൂമിരാമണെയ്യകം പൊക്ഖരണീരാമണെയ്യക’’’ന്തി .
‘‘സോ ഏവം വദെയ്യ – ‘ഇദാനേവ ഖോ തേ, സമ്മ, ഭാസിതം – മയം ഏവം ആജാനാമ – അട്ഠാനം ഖോ ഏതം സമ്മ, അനവകാസോ യം ത്വം ഉപരിപബ്ബതേ ഠിതോ പസ്സെയ്യാസി ആരാമരാമണെയ്യകം വനരാമണെയ്യകം ഭൂമിരാമണെയ്യകം പൊക്ഖരണീരാമണെയ്യക’ന്തി. ഇദാനേവ ച പന തേ ഭാസിതം മയം ഏവം ആജാനാമ – ‘പസ്സാമി ഖോ അഹം, സമ്മ, ഉപരിപബ്ബതേ ഠിതോ ആരാമരാമണെയ്യകം വനരാമണെയ്യകം ഭൂമിരാമണെയ്യകം പൊക്ഖരണീരാമണെയ്യക’ന്തി. സോ ഏവം വദെയ്യ – ‘തഥാ ഹി പനാഹം, സമ്മ, ഇമിനാ മഹതാ പബ്ബതേന ആവുതോ ആവടോ (സീ॰ അട്ഠ॰ പീ॰), ആവുടോ (സ്യാ॰ കം॰ ക॰) ദട്ഠെയ്യം നാദ്ദസ’’’ന്തി.
‘‘അതോ മഹന്തതരേന, അഗ്ഗിവെസ്സന, അവിജ്ജാഖന്ധേന ജയസേനോ രാജകുമാരോ ആവുതോ നിവുതോ നിവുടോ (സ്യാ॰ കം॰ പീ॰ ക॰) ഓഫുടോ ഓവുതോ (സീ॰), ഓവുടോ (സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) പരിയോനദ്ധോ. സോ വത യം തം നെക്ഖമ്മേന ഞാതബ്ബം നെക്ഖമ്മേന ദട്ഠബ്ബം നെക്ഖമ്മേന പത്തബ്ബം നെക്ഖമ്മേന സച്ഛികാതബ്ബം തം വത ജയസേനോ രാജകുമാരോ കാമമജ്ഝേ വസന്തോ കാമേ പരിഭുഞ്ജന്തോ കാമവിതക്കേഹി ഖജ്ജമാനോ കാമപരിളാഹേന പരിഡയ്ഹമാനോ കാമപരിയേസനായ ഉസ്സുകോ ഞസ്സതി വാ ദക്ഖതി വാ സച്ഛി വാ കരിസ്സതീതി – നേതം ഠാനം വിജ്ജതി . സചേ ഖോ തം, അഗ്ഗിവെസ്സന, ജയസേനസ്സ രാജകുമാരസ്സ ഇമാ ദ്വേ ഉപമാ പടിഭായെയ്യും പടിഭാസെയ്യും (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰), അനച്ഛരിയം തേ ജയസേനോ രാജകുമാരോ പസീദെയ്യ, പസന്നോ ച തേ പസന്നാകാരം കരെയ്യാ’’തി. ‘‘കുതോ പന മം, ഭന്തേ, ജയസേനസ്സ രാജകുമാരസ്സ ഇമാ ദ്വേ ഉപമാ പടിഭായിസ്സന്തി പടിഭാസിസ്സന്തി (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) അനച്ഛരിയാ പുബ്ബേ അസ്സുതപുബ്ബാ, സെയ്യഥാപി ഭഗവന്ത’’ന്തി?
൨൧൭. ‘‘സെയ്യഥാപി , അഗ്ഗിവെസ്സന, രാജാ ഖത്തിയോ മുദ്ധാവസിത്തോ നാഗവനികം ആമന്തേതി – ‘ഏഹി ത്വം, സമ്മ നാഗവനിക, രഞ്ഞോ നാഗം അഭിരുഹിത്വാ നാഗവനം പവിസിത്വാ ആരഞ്ഞകം നാഗം അതിപസ്സിത്വാ രഞ്ഞോ നാഗസ്സ ഗീവായം ഉപനിബന്ധാഹീ’തി. ‘ഏവം, ദേവാ’തി ഖോ, അഗ്ഗിവെസ്സന, നാഗവനികോ രഞ്ഞോ ഖത്തിയസ്സ മുദ്ധാവസിത്തസ്സ പടിസ്സുത്വാ രഞ്ഞോ നാഗം അഭിരുഹിത്വാ നാഗവനം പവിസിത്വാ ആരഞ്ഞകം നാഗം അതിപസ്സിത്വാ രഞ്ഞോ നാഗസ്സ ഗീവായം ഉപനിബന്ധതി. തമേനം രഞ്ഞോ നാഗോ അബ്ഭോകാസം നീഹരതി. എത്താവതാ ഖോ, അഗ്ഗിവെസ്സന, ആരഞ്ഞകോ നാഗോ അബ്ഭോകാസം ഗതോ ഹോതി. എത്ഥഗേധാ ഏതഗേധാ (സീ॰ പീ॰) ഹി, അഗ്ഗിവെസ്സന, ആരഞ്ഞകാ നാഗാ യദിദം – നാഗവനം. തമേനം നാഗവനികോ രഞ്ഞോ ഖത്തിയസ്സ മുദ്ധാവസിത്തസ്സ ആരോചേസി – ‘അബ്ഭോകാസഗതോ ഖോ ഖോ തേ (സ്യാ॰ കം॰ ക॰), ദേവ, ആരഞ്ഞകോ നാഗോ’തി. അഥ ഖോ അഗ്ഗിവെസ്സന, തമേനം രാജാ ഖത്തിയോ മുദ്ധാവസിത്തോ ഹത്ഥിദമകം ആമന്തേസി – ‘ഏഹി ത്വം, സമ്മ ഹത്ഥിദമക, ആരഞ്ഞകം നാഗം ദമയാഹി ആരഞ്ഞകാനഞ്ചേവ സീലാനം അഭിനിമ്മദനായ ആരഞ്ഞകാനഞ്ചേവ സരസങ്കപ്പാനം അഭിനിമ്മദനായ ആരഞ്ഞകാനഞ്ചേവ ദരഥകിലമഥപരിളാഹാനം അഭിനിമ്മദനായ ഗാമന്തേ അഭിരമാപനായ മനുസ്സകന്തേസു സീലേസു സമാദപനായാ’’’തി സമാദാപനായാതി (?).
‘‘‘ഏവം , ദേവാ’തി ഖോ, അഗ്ഗിവെസ്സന, ഹത്ഥിദമകോ രഞ്ഞോ ഖത്തിയസ്സ മുദ്ധാവസിത്തസ്സ പടിസ്സുത്വാ മഹന്തം ഥമ്ഭം പഥവിയം നിഖണിത്വാ ആരഞ്ഞകസ്സ നാഗസ്സ ഗീവായം ഉപനിബന്ധതി ആരഞ്ഞകാനഞ്ചേവ സീലാനം അഭിനിമ്മദനായ ആരഞ്ഞകാനഞ്ചേവ സരസങ്കപ്പാനം അഭിനിമ്മദനായ ആരഞ്ഞകാനഞ്ചേവ ദരഥകിലമഥപരിളാഹാനം അഭിനിമ്മദനായ ഗാമന്തേ അഭിരമാപനായ മനുസ്സകന്തേസു സീലേസു സമാദപനായ. തമേനം ഹത്ഥിദമകോ യാ സാ വാചാ നേലാ കണ്ണസുഖാ പേമനീയാ ഹദയങ്ഗമാ പോരീ ബഹുജനകന്താ ബഹുജനമനാപാ തഥാരൂപാഹി വാചാഹി സമുദാചരതി. യതോ ഖോ, അഗ്ഗിവെസ്സന, ആരഞ്ഞകോ നാഗോ ഹത്ഥിദമകസ്സ യാ സാ വാചാ നേലാ കണ്ണസുഖാ പേമനീയാ ഹദയങ്ഗമാ പോരീ ബഹുജനകന്താ ബഹുജനമനാപാ തഥാരൂപാഹി വാചാഹി സമുദാചരിയമാനോ സുസ്സൂസതി, സോതം ഓദഹതി, അഞ്ഞാ ചിത്തം ഉപട്ഠാപേതി; തമേനം ഹത്ഥിദമകോ ഉത്തരി തിണഘാസോദകം അനുപ്പവെച്ഛതി.
‘‘യതോ ഖോ, അഗ്ഗിവെസ്സന, ആരഞ്ഞകോ നാഗോ ഹത്ഥിദമകസ്സ തിണഘാസോദകം പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, തത്ര ഹത്ഥിദമകസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘ജീവിസ്സതി ഖോ നു ഖോ (സീ॰ ക॰) ദാനി ആരഞ്ഞകോ രഞ്ഞോ (സീ॰ പീ॰) നാഗോ’തി. തമേനം ഹത്ഥിദമകോ ഉത്തരി കാരണം കാരേതി – ‘ആദിയ, ഭോ, നിക്ഖിപ, ഭോ’തി. യതോ ഖോ, അഗ്ഗിവെസ്സന, ആരഞ്ഞകോ നാഗോ ഹത്ഥിദമകസ്സ ആദാനനിക്ഖേപേ വചനകരോ ഹോതി ഓവാദപ്പടികരോ, തമേനം ഹത്ഥിദമകോ ഉത്തരി കാരണം കാരേതി – ‘അഭിക്കമ, ഭോ, പടിക്കമ, ഭോ’തി. യതോ ഖോ, അഗ്ഗിവെസ്സന, ആരഞ്ഞകോ നാഗോ ഹത്ഥിദമകസ്സ അഭിക്കമപടിക്കമവചനകരോ ഹോതി ഓവാദപ്പടികരോ, തമേനം ഹത്ഥിദമകോ ഉത്തരി കാരണം കാരേതി – ‘ഉട്ഠഹ, ഭോ, നിസീദ, ഭോ’തി. യതോ ഖോ, അഗ്ഗിവെസ്സന, ആരഞ്ഞകോ നാഗോ ഹത്ഥിദമകസ്സ ഉട്ഠാനനിസജ്ജായ വചനകരോ ഹോതി ഓവാദപ്പടികരോ, തമേനം ഹത്ഥിദമകോ ഉത്തരി ആനെഞ്ജം നാമ കാരണം കാരേതി, മഹന്തസ്സ ഫലകം സൊണ്ഡായ ഉപനിബന്ധതി, തോമരഹത്ഥോ ച പുരിസോ ഉപരിഗീവായ നിസിന്നോ ഹോതി, സമന്തതോ ച തോമരഹത്ഥാ പുരിസാ പരിവാരെത്വാ ഠിതാ ഹൊന്തി, ഹത്ഥിദമകോ ച ദീഘതോമരയട്ഠിം ഗഹെത്വാ പുരതോ ഠിതോ ഹോതി. സോ ആനെഞ്ജം കാരണം കാരിയമാനോ നേവ പുരിമേ പാദേ ചോപേതി ന പച്ഛിമേ പാദേ ചോപേതി, ന പുരിമകായം ചോപേതി ന പച്ഛിമകായം ചോപേതി, ന സീസം ചോപേതി, ന കണ്ണേ ചോപേതി, ന ദന്തേ ചോപേതി , ന നങ്ഗുട്ഠം ചോപേതി, ന സൊണ്ഡം ചോപേതി. സോ ഹോതി ആരഞ്ഞകോ നാഗോ ഖമോ സത്തിപ്പഹാരാനം അസിപ്പഹാരാനം ഉസുപ്പഹാരാനം സരപത്തപ്പഹാരാനം പരസത്ഥപ്പഹാരാനം (സീ॰), പരസത്തുപ്പഹാരാനം (സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) ഭേരിപണവവംസസങ്ഖഡിണ്ഡിമനിന്നാദസദ്ദാനം ഭേരിപണവസങ്ഖതിണവനിന്നാദസദ്ദാനം (പീ॰) സബ്ബവങ്കദോസനിഹിതനിന്നീതകസാവോ രാജാരഹോ രാജഭൊഗ്ഗോ രഞ്ഞോ അങ്ഗന്തേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതി.
൨൧൮. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, അഗ്ഗിവെസ്സന, ഇധ തഥാഗതോ ലോകേ ഉപ്പജ്ജതി അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വിജ്ജാചരണസമ്പന്നോ സുഗതോ ലോകവിദൂ അനുത്തരോ പുരിസദമ്മസാരഥി സത്ഥാ ദേവമനുസ്സാനം ബുദ്ധോ ഭഗവാ. സോ ഇമം ലോകം സദേവകം സമാരകം സബ്രഹ്മകം സസ്സമണബ്രാഹ്മണിം പജം സദേവമനുസ്സം സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ പവേദേതി. സോ ധമ്മം ദേസേതി ആദികല്യാണം മജ്ഝേകല്യാണം പരിയോസാനകല്യാണം സാത്ഥം സബ്യഞ്ജനം, കേവലപരിപുണ്ണം പരിസുദ്ധം ബ്രഹ്മചരിയം പകാസേതി. തം ധമ്മം സുണാതി ഗഹപതി വാ ഗഹപതിപുത്തോ വാ അഞ്ഞതരസ്മിം വാ കുലേ പച്ചാജാതോ. സോ തം ധമ്മം സുത്വാ തഥാഗതേ സദ്ധം പടിലഭതി. സോ തേന സദ്ധാപടിലാഭേന സമന്നാഗതോ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖതി – ‘സമ്ബാധോ ഘരാവാസോ രജാപഥോ, അബ്ഭോകാസോ പബ്ബജ്ജാ. നയിദം സുകരം അഗാരം അജ്ഝാവസതാ ഏകന്തപരിപുണ്ണം ഏകന്തപരിസുദ്ധം സങ്ഖലിഖിതം ബ്രഹ്മചരിയം ചരിതും. യംനൂനാഹം കേസമസ്സും ഓഹാരെത്വാ കാസായാനി വത്ഥാനി അച്ഛാദെത്വാ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജെയ്യ’ന്തി.
‘‘സോ അപരേന സമയേന അപ്പം വാ ഭോഗക്ഖന്ധം പഹായ മഹന്തം വാ ഭോഗക്ഖന്ധം പഹായ അപ്പം വാ ഞാതിപരിവട്ടം പഹായ മഹന്തം വാ ഞാതിപരിവട്ടം പഹായ കേസമസ്സും ഓഹാരെത്വാ കാസായാനി വത്ഥാനി അച്ഛാദെത്വാ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജതി. എത്താവതാ ഖോ, അഗ്ഗിവെസ്സന, അരിയസാവകോ അബ്ഭോകാസഗതോ ഹോതി. എത്ഥഗേധാ ഹി, അഗ്ഗിവെസ്സന, ദേവമനുസ്സാ യദിദം – പഞ്ച കാമഗുണാ. തമേനം തഥാഗതോ ഉത്തരിം വിനേതി – ‘ഏഹി ത്വം, ഭിക്ഖു, സീലവാ ഹോഹി, പാതിമൊക്ഖസംവരസംവുതോ വിഹരാഹി ആചാരഗോചരസമ്പന്നോ, അണുമത്തേസു വജ്ജേസു ഭയദസ്സാവീ, സമാദായ സിക്ഖസ്സു സിക്ഖാപദേസൂ’’’തി.
‘‘യതോ ഖോ, അഗ്ഗിവെസ്സന, അരിയസാവകോ സീലവാ ഹോതി, പാതിമൊക്ഖസംവരസംവുതോ വിഹരതി ആചാരഗോചരസമ്പന്നോ അണുമത്തേസു വജ്ജേസു ഭയദസ്സാവീ, സമാദായ സിക്ഖതി സിക്ഖാപദേസു, തമേനം തഥാഗതോ ഉത്തരിം വിനേതി – ‘ഏഹി ത്വം, ഭിക്ഖു, ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരോ ഹോഹി, ചക്ഖുനാ രൂപം ദിസ്വാ മാ നിമിത്തഗ്ഗാഹീ…പേ॰… (യഥാ ഗണകമൊഗ്ഗല്ലാനസുത്തന്തേ, ഏവം വിത്ഥാരേതബ്ബാനി.)
൨൧൯. ‘‘സോ ഇമേ പഞ്ച നീവരണേ പഹായ ചേതസോ ഉപക്കിലേസേ പഞ്ഞായ ദുബ്ബലീകരണേ കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി ആതാപീ സമ്പജാനോ സതിമാ വിനെയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സം. വേദനാസു…പേ॰… ചിത്തേ…പേ॰… ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി ആതാപീ സമ്പജാനോ സതിമാ വിനെയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സം. സെയ്യഥാപി, അഗ്ഗിവെസ്സന, ഹത്ഥിദമകോ മഹന്തം ഥമ്ഭം പഥവിയം നിഖണിത്വാ ആരഞ്ഞകസ്സ നാഗസ്സ ഗീവായം ഉപനിബന്ധതി ആരഞ്ഞകാനഞ്ചേവ സീലാനം അഭിനിമ്മദനായ ആരഞ്ഞകാനഞ്ചേവ സരസങ്കപ്പാനം അഭിനിമ്മദനായ ആരഞ്ഞകാനഞ്ചേവ ദരഥകിലമഥപരിളാഹാനം അഭിനിമ്മദനായ ഗാമന്തേ അഭിരമാപനായ മനുസ്സകന്തേസു സീലേസു സമാദപനായ; ഏവമേവ ഖോ, അഗ്ഗിവെസ്സന, അരിയസാവകസ്സ ഇമേ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ ചേതസോ ഉപനിബന്ധനാ ഹൊന്തി ഗേഹസിതാനഞ്ചേവ സീലാനം അഭിനിമ്മദനായ ഗേഹസിതാനഞ്ചേവ സരസങ്കപ്പാനം അഭിനിമ്മദനായ ഗേഹസിതാനഞ്ചേവ ദരഥകിലമഥപരിളാഹാനം അഭിനിമ്മദനായ ഞായസ്സ അധിഗമായ നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികിരിയായ.
൨൨൦. ‘‘തമേനം തഥാഗതോ ഉത്തരിം വിനേതി – ‘ഏഹി ത്വം, ഭിക്ഖു, കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരാഹി , മാ ച കാമൂപസംഹിതം വിതക്കം വിതക്കേസി. വേദനാസു… ചിത്തേ… ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരാഹി, മാ ച കാമൂപസംഹിതം വിതക്കം വിതക്കേസീ’’’തി.
‘‘സോ വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ അജ്ഝത്തം സമ്പസാദനം ചേതസോ ഏകോദിഭാവം അവിതക്കം അവിചാരം സമാധിജം പീതിസുഖം ദുതിയം ഝാനം…പേ॰… തതിയം ഝാനം… ചതുത്ഥം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. സോ ഏവം സമാഹിതേ ചിത്തേ പരിസുദ്ധേ പരിയോദാതേ അനങ്ഗണേ വിഗതൂപക്കിലേസേ മുദുഭൂതേ കമ്മനിയേ ഠിതേ ആനെഞ്ജപ്പത്തേ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണായ ചിത്തം അഭിനിന്നാമേതി. സോ അനേകവിഹിതം പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരതി, സെയ്യഥിദം – ഏകമ്പി ജാതിം ദ്വേപി ജാതിയോ…പേ॰… ഇതി സാകാരം സഉദ്ദേസം അനേകവിഹിതം പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരതി.
൨൨൧. ‘‘സോ ഏവം സമാഹിതേ ചിത്തേ പരിസുദ്ധേ പരിയോദാതേ അനങ്ഗണേ വിഗതൂപക്കിലേസേ മുദുഭൂതേ കമ്മനിയേ ഠിതേ ആനെഞ്ജപ്പത്തേ സത്താനം ചുതൂപപാതഞാണായ ചിത്തം അഭിനിന്നാമേതി. സോ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന സത്തേ പസ്സതി ചവമാനേ ഉപപജ്ജമാനേ ഹീനേ പണീതേ സുവണ്ണേ ദുബ്ബണ്ണേ, സുഗതേ ദുഗ്ഗതേ…പേ॰… യഥാകമ്മൂപഗേ സത്തേ പജാനാതി.
‘‘സോ ഏവം സമാഹിതേ ചിത്തേ പരിസുദ്ധേ പരിയോദാതേ അനങ്ഗണേ വിഗതൂപക്കിലേസേ മുദുഭൂതേ കമ്മനിയേ ഠിതേ ആനെഞ്ജപ്പത്തേ ആസവാനം ഖയഞാണായ ചിത്തം അഭിനിന്നാമേതി. സോ ‘ഇദം ദുക്ഖ’ന്തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘അയം ദുക്ഖസമുദയോ’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘അയം ദുക്ഖനിരോധോ’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘അയം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി; ‘ഇമേ ആസവാ’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘അയം ആസവസമുദയോ’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘അയം ആസവനിരോധോ’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘അയം ആസവനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി. തസ്സ ഏവം ജാനതോ ഏവം പസ്സതോ കാമാസവാപി ചിത്തം വിമുച്ചതി, ഭവാസവാപി ചിത്തം വിമുച്ചതി, അവിജ്ജാസവാപി ചിത്തം വിമുച്ചതി. വിമുത്തസ്മിം വിമുത്തമിതി ഞാണം ഹോതി. ‘ഖീണാ ജാതി, വുസിതം ബ്രഹ്മചരിയം, കതം കരണീയം, നാപരം ഇത്ഥത്തായാ’തി പജാനാതി.
‘‘സോ ഹോതി ഭിക്ഖു ഖമോ സീതസ്സ ഉണ്ഹസ്സ ജിഘച്ഛായ പിപാസായ ഡംസമകസവാതാതപസരീസപസമ്ഫസ്സാനം ദുരുത്താനം ദുരാഗതാനം വചനപഥാനം, ഉപ്പന്നാനം സാരീരികാനം വേദനാനം ദുക്ഖാനം തിബ്ബാനം ഖരാനം കടുകാനം അസാതാനം അമനാപാനം പാണഹരാനം അധിവാസകജാതികോ ഹോതി സബ്ബരാഗദോസമോഹനിഹിതനിന്നീതകസാവോ ആഹുനെയ്യോ പാഹുനെയ്യോ ദക്ഖിണെയ്യോ അഞ്ജലികരണീയോ അനുത്തരം പുഞ്ഞക്ഖെത്തം ലോകസ്സ.
൨൨൨. ‘‘മഹല്ലകോ ചേപി, അഗ്ഗിവെസ്സന, രഞ്ഞോ നാഗോ അദന്തോ അവിനീതോ കാലങ്കരോതി, ‘അദന്തമരണം അദന്തം മരണം (ക॰) മഹല്ലകോ രഞ്ഞോ നാഗോ കാലങ്കതോ’ത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതി; മജ്ഝിമോ ചേപി, അഗ്ഗിവെസ്സന, രഞ്ഞോ നാഗോ. ദഹരോ ചേപി, അഗ്ഗിവെസ്സന, രഞ്ഞോ നാഗോ അദന്തോ അവിനീതോ കാലങ്കരോതി , ‘അദന്തമരണം ദഹരോ രഞ്ഞോ നാഗോ കാലങ്കതോ’ത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതി; ഏവമേവ ഖോ, അഗ്ഗിവെസ്സന, ഥേരോ ചേപി ഭിക്ഖു അഖീണാസവോ കാലങ്കരോതി, ‘അദന്തമരണം ഥേരോ ഭിക്ഖു കാലങ്കതോ’ത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതി; മജ്ഝിമോ ചേപി, അഗ്ഗിവെസ്സന, ഭിക്ഖു. നവോ ചേപി, അഗ്ഗിവെസ്സന, ഭിക്ഖു അഖീണാസവോ കാലങ്കരോതി, ‘അദന്തമരണം നവോ ഭിക്ഖു കാലങ്കതോ’ത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതി.
‘‘മഹല്ലകോ ചേപി, അഗ്ഗിവെസ്സന, രഞ്ഞോ നാഗോ സുദന്തോ സുവിനീതോ കാലങ്കരോതി, ‘ദന്തമരണം മഹല്ലകോ രഞ്ഞോ നാഗോ കാലങ്കതോ’ത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതി; മജ്ഝിമോ ചേപി, അഗ്ഗിവെസ്സന, രഞ്ഞോ നാഗോ… ദഹരോ ചേപി, അഗ്ഗിവെസ്സന, രഞ്ഞോ നാഗോ സുദന്തോ സുവിനീതോ കാലങ്കരോതി, ‘ദന്തമരണം ദഹരോ രഞ്ഞോ നാഗോ കാലങ്കതോ’ത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതി; ഏവമേവ ഖോ, അഗ്ഗിവെസ്സന, ഥേരോ ചേപി ഭിക്ഖു ഖീണാസവോ കാലങ്കരോതി, ‘ദന്തമരണം ഥേരോ ഭിക്ഖു കാലങ്കതോ’ത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതി; മജ്ഝിമോ ചേപി, അഗ്ഗിവെസ്സന, ഭിക്ഖു. നവോ ചേപി, അഗ്ഗിവെസ്സന, ഭിക്ഖു ഖീണാസവോ കാലങ്കരോതി, ‘ദന്തമരണം നവോ ഭിക്ഖു കാലങ്കതോ’ത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതീ’’തി.
ഇദമവോച ഭഗവാ. അത്തമനോ അചിരവതോ സമണുദ്ദേസോ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദീതി.
ദന്തഭൂമിസുത്തം നിട്ഠിതം പഞ്ചമം.
൬. ഭൂമിജസുത്തം
൨൨൩. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ രാജഗഹേ വിഹരതി വേളുവനേ കലന്ദകനിവാപേ. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ഭൂമിജോ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസെത്വാ പത്തചീവരമാദായ യേന ജയസേനസ്സ രാജകുമാരസ്സ നിവേസനം തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി. അഥ ഖോ ജയസേനോ രാജകുമാരോ യേനായസ്മാ ഭൂമിജോ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മതാ ഭൂമിജേന സദ്ധിം സമ്മോദി. സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ ജയസേനോ രാജകുമാരോ ആയസ്മന്തം ഭൂമിജം ഏതദവോച – ‘‘സന്തി, ഭോ ഭൂമിജ, ഏകേ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏവംവാദിനോ ഏവംദിട്ഠിനോ – ‘ആസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ചരതി, അഭബ്ബോ (സീ॰ പീ॰) ഏവമുപരിപി ഏകവചനേനേവ ദിസ്സതി ഫലസ്സ അധിഗമായ; അനാസഞ്ചേപി ആസഞ്ച അനാസഞ്ച ചേപി (അട്ഠ॰) കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; ആസഞ്ച അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; നേവാസം നാനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായാ’തി. ഇധ ഭോതോ ഭൂമിജസ്സ സത്ഥാ കിംവാദീ കിംവാദീ കിംദിട്ഠീ (സ്യാ॰ കം॰ ക॰) കിമക്ഖായീ’’തി? ‘‘ന ഖോ മേതം, രാജകുമാര, ഭഗവതോ സമ്മുഖാ സുതം, സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം. ഠാനഞ്ച ഖോ ഏതം വിജ്ജതി യം ഭഗവാ ഏവം ബ്യാകരെയ്യ – ‘ആസഞ്ചേപി കരിത്വാ അയോനിസോ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ ; അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ അയോനിസോ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; ആസഞ്ച അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ അയോനിസോ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; നേവാസം നാനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ അയോനിസോ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ. ആസഞ്ചേപി കരിത്വാ യോനിസോ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, ഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ ; അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ യോനിസോ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, ഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; ആസഞ്ച അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ യോനിസോ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, ഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; നേവാസം നാനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ യോനിസോ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, ഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായാ’തി. ന ഖോ മേ തം, രാജകുമാര, ഭഗവതോ സമ്മുഖാ സുതം, സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം. ഠാനഞ്ച ഖോ ഏതം വിജ്ജതി യം ഭഗവാ ഏവം ബ്യാകരെയ്യാ’’തി. ‘‘സചേ ഖോ ഭോതോ ഭൂമിജസ്സ സത്ഥാ ഏവംവാദീ ഏവംവാദീ ഏവംദിട്ഠീ (സ്യാ॰ കം॰ ക॰) ഏവമക്ഖായീ, അദ്ധാ ഭോതോ ഭൂമിജസ്സ സത്ഥാ സബ്ബേസംയേവ പുഥുസമണബ്രാഹ്മണാനം മുദ്ധാനം ബുദ്ധാനം (ക॰) മുദ്ധാനന്തിമുദ്ധം, മത്ഥകന്തി അത്ഥോ മഞ്ഞേ ആഹച്ച തിട്ഠതീ’’തി . അഥ ഖോ ജയസേനോ രാജകുമാരോ ആയസ്മന്തം ഭൂമിജം സകേനേവ ഥാലിപാകേന പരിവിസി.
൨൨൪. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ഭൂമിജോ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ ആയസ്മാ ഭൂമിജോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ഇധാഹം, ഭന്തേ, പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസെത്വാ പത്തചീവരമാദായ യേന ജയസേനസ്സ രാജകുമാരസ്സ നിവേസനം തേനുപസങ്കമിം; ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദിം. അഥ ഖോ, ഭന്തേ, ജയസേനോ രാജകുമാരോ യേനാഹം തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ മയാ സദ്ധിം സമ്മോദി. സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ, ഭന്തേ, ജയസേനോ രാജകുമാരോ മം ഏതദവോച – ‘സന്തി, ഭോ ഭൂമിജ, ഏകേ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏവംവാദിനോ ഏവംദിട്ഠിനോ – ആസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ…പേ॰… ആസഞ്ച അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; നേവാസം നാനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായാ’തി. ‘ഇധ ഭോതോ ഭൂമിജസ്സ സത്ഥാ കിംവാദീ കിമക്ഖായീ’തി? ഏവം വുത്തേ അഹം, ഭന്തേ, ജയസേനം രാജകുമാരം ഏതദവോചം – ‘ന ഖോ മേ തം, രാജകുമാര, ഭഗവതോ സമ്മുഖാ സുതം, സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം. ഠാനഞ്ച ഖോ ഏതം വിജ്ജതി യം ഭഗവാ ഏവം ബ്യാകരെയ്യ – ആസഞ്ചേപി കരിത്വാ അയോനിസോ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ അയോനിസോ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; ആസഞ്ച അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ അയോനിസോ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; നേവാസം നാനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ അയോനിസോ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ. ആസഞ്ചേപി കരിത്വാ യോനിസോ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, ഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ…പേ॰… ആസഞ്ച അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ…പേ॰… നേവാസം നാനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ യോനിസോ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, ഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായാതി. ന ഖോ മേ തം, രാജകുമാര, ഭഗവതോ സമ്മുഖാ സുതം, സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം. ഠാനഞ്ച ഖോ ഏതം വിജ്ജതി യം ഭഗവാ ഏവം ബ്യാകരെയ്യാ’തി. ‘സചേ ഭോതോ ഭൂമിജസ്സ സത്ഥാ ഏവംവാദീ ഏവമക്ഖായീ, അദ്ധാ ഭോതോ ഭൂമിജസ്സ സത്ഥാ സബ്ബേസംയേവ പുഥുസമണബ്രാഹ്മണാനം മുദ്ധാനം മഞ്ഞേ ആഹച്ച തിട്ഠതീ’തി. ‘കച്ചാഹം, ഭന്തേ, ഏവം പുട്ഠോ ഏവം ബ്യാകരമാനോ വുത്തവാദീ ചേവ ഭഗവതോ ഹോമി, ന ച ഭഗവന്തം അഭൂതേന അബ്ഭാചിക്ഖാമി, ധമ്മസ്സ ചാനുധമ്മം ബ്യാകരോമി, ന ച കോചി സഹധമ്മികോ വാദാനുവാദോ ഗാരയ്ഹം ഠാനം ആഗച്ഛതീ’’’തി?
‘‘തഗ്ഘ ത്വം, ഭൂമിജ, ഏവം പുട്ഠോ ഏവം ബ്യാകരമാനോ വുത്തവാദീ ചേവ മേ ഹോസി, ന ച മം അഭൂതേന അബ്ഭാചിക്ഖസി, ധമ്മസ്സ ചാനുധമ്മം ബ്യാകരോസി, ന ച കോചി സഹധമ്മികോ വാദാനുവാദോ ഗാരയ്ഹം ഠാനം ആഗച്ഛതി. യേ ഹി കേചി, ഭൂമിജ, സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ മിച്ഛാദിട്ഠിനോ മിച്ഛാസങ്കപ്പാ മിച്ഛാവാചാ മിച്ഛാകമ്മന്താ മിച്ഛാആജീവാ മിച്ഛാവായാമാ മിച്ഛാസതീ മിച്ഛാസമാധിനോ തേ ആസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; ആസഞ്ച അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; നേവാസം നാനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ. തം കിസ്സ ഹേതു? അയോനി ഹേസാ, ഭൂമിജ, ഫലസ്സ അധിഗമായ.
൨൨൫. ‘‘സെയ്യഥാപി, ഭൂമിജ, പുരിസോ തേലത്ഥികോ തേലഗവേസീ തേലപരിയേസനം ചരമാനോ വാലികം ദോണിയാ ആകിരിത്വാ ഉദകേന പരിപ്ഫോസകം പരിപ്ഫോസകം പീളെയ്യ. ആസഞ്ചേപി കരിത്വാ വാലികം ദോണിയാ ആകിരിത്വാ ഉദകേന പരിപ്ഫോസകം പരിപ്ഫോസകം പീളെയ്യ, അഭബ്ബോ തേലസ്സ അധിഗമായ; അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ വാലികം ദോണിയാ ആകിരിത്വാ ഉദകേന പരിപ്ഫോസകം പരിപ്ഫോസകം പീളെയ്യ, അഭബ്ബോ തേലസ്സ അധിഗമായ; ആസഞ്ച അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ വാലികം ദോണിയാ ആകിരിത്വാ ഉദകേന പരിപ്ഫോസകം പരിപ്ഫോസകം പീളെയ്യ, അഭബ്ബോ തേലസ്സ അധിഗമായ; നേവാസം നാനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ വാലികം ദോണിയാ ആകിരിത്വാ ഉദകേന പരിപ്ഫോസകം പരിപ്ഫോസകം പീളെയ്യ, അഭബ്ബോ തേലസ്സ അധിഗമായ. തം കിസ്സ ഹേതു? അയോനി ഹേസാ, ഭൂമിജ, തേലസ്സ അധിഗമായ. ഏവമേവ ഖോ, ഭൂമിജ, യേ ഹി കേചി സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ മിച്ഛാദിട്ഠിനോ മിച്ഛാസങ്കപ്പാ മിച്ഛാവാചാ മിച്ഛാകമ്മന്താ മിച്ഛാആജീവാ മിച്ഛാവായാമാ മിച്ഛാസതീ മിച്ഛാസമാധിനോ തേ ആസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; ആസഞ്ച അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; നേവാസം നാനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ. തം കിസ്സ ഹേതു? അയോനി ഹേസാ, ഭൂമിജ, ഫലസ്സ അധിഗമായ.
‘‘സെയ്യഥാപി , ഭൂമിജ, പുരിസോ ഖീരത്ഥികോ ഖീരഗവേസീ ഖീരപരിയേസനം ചരമാനോ ഗാവിം തരുണവച്ഛം വിസാണതോ ആവിഞ്ഛെയ്യ ആവിഞ്ജെയ്യ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰). ആസഞ്ചേപി കരിത്വാ ഗാവിം തരുണവച്ഛം വിസാണതോ ആവിഞ്ഛെയ്യ, അഭബ്ബോ ഖീരസ്സ അധിഗമായ; അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ…പേ॰… ആസഞ്ച അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ…പേ॰… നേവാസം നാനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ഗാവിം തരുണവച്ഛം വിസാണതോ ആവിഞ്ഛെയ്യ, അഭബ്ബോ ഖീരസ്സ അധിഗമായ. തം കിസ്സ ഹേതു? അയോനി ഹേസാ, ഭൂമിജ, ഖീരസ്സ അധിഗമായ. ഏവമേവ ഖോ, ഭൂമിജ, യേ ഹി കേചി സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ മിച്ഛാദിട്ഠിനോ…പേ॰… മിച്ഛാസമാധിനോ തേ ആസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ…പേ॰… ആസഞ്ച അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ…പേ॰… നേവാസം നാനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ. തം കിസ്സ ഹേതു? അയോനി ഹേസാ, ഭൂമിജ, ഫലസ്സ അധിഗമായ.
൨൨൬. ‘‘സെയ്യഥാപി, ഭൂമിജ, പുരിസോ നവനീതത്ഥികോ നവനീതഗവേസീ നവനീതപരിയേസനം ചരമാനോ ഉദകം കലസേ ആസിഞ്ചിത്വാ മത്ഥേന മന്ഥേന (സീ॰), മത്തേന (ക॰) ആവിഞ്ഛെയ്യ. ആസഞ്ചേപി കരിത്വാ ഉദകം കലസേ ആസിഞ്ചിത്വാ മത്ഥേന ആവിഞ്ഛെയ്യ, അഭബ്ബോ നവനീതസ്സ അധിഗമായ; അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ…പേ॰… ആസഞ്ച അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ…പേ॰… നേവാസം നാനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ഉദകം കലസേ ആസിഞ്ചിത്വാ മത്ഥേന ആവിഞ്ഛെയ്യ, അഭബ്ബോ നവനീതസ്സ അധിഗമായ. തം കിസ്സ ഹേതു? അയോനി ഹേസാ, ഭൂമിജ, നവനീതസ്സ അധിഗമായ. ഏവമേവ ഖോ, ഭൂമിജ, യേ ഹി കേചി സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ മിച്ഛാദിട്ഠിനോ…പേ॰… മിച്ഛാസമാധിനോ തേ ആസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ…പേ॰… ആസഞ്ച അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ…പേ॰… നേവാസം നാനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ. തം കിസ്സ ഹേതു? അയോനി ഹേസാ, ഭൂമിജ, ഫലസ്സ അധിഗമായ.
‘‘സെയ്യഥാപി, ഭൂമിജ, പുരിസോ അഗ്ഗിത്ഥികോ അഗ്ഗത്ഥികോ (സീ॰) അഗ്ഗിഗവേസീ അഗ്ഗിപരിയേസനം ചരമാനോ അല്ലം കട്ഠം സസ്നേഹം ഉത്തരാരണിം ആദായ അഭിമന്ഥെയ്യ അഭിമത്ഥെയ്യ (സ്യാ॰ കം॰ പീ॰ ക॰). ആസഞ്ചേപി കരിത്വാ അല്ലം കട്ഠം സസ്നേഹം ഉത്തരാരണിം ആദായ അഭിമന്ഥെയ്യ, അഭബ്ബോ അഗ്ഗിസ്സ അധിഗമായ; അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ…പേ॰… ആസഞ്ച അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ…പേ॰… നേവാസം നാനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ അല്ലം കട്ഠം സസ്നേഹം ഉത്തരാരണിം ആദായ അഭിമന്ഥെയ്യ, അഭബ്ബോ അഗ്ഗിസ്സ അധിഗമായ. തം കിസ്സ ഹേതു? അയോനി ഹേസാ, ഭൂമിജ, അഗ്ഗിസ്സ അധിഗമായ. ഏവമേവ ഖോ, ഭൂമിജ, യേ ഹി കേചി സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ മിച്ഛാദിട്ഠിനോ…പേ॰… മിച്ഛാസമാധിനോ തേ ആസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ…പേ॰…ആസഞ്ച അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ…പേ॰… നേവാസം നാനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, അഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ. തം കിസ്സ ഹേതു? അയോനി ഹേസാ, ഭൂമിജ, ഫലസ്സ അധിഗമായ. യേ ഹി കേചി, ഭൂമിജ, സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ സമ്മാദിട്ഠിനോ സമ്മാസങ്കപ്പാ സമ്മാവാചാ സമ്മാകമ്മന്താ സമ്മാആജീവാ സമ്മാവായാമാ സമ്മാസതീ സമ്മാസമാധിനോ തേ ആസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, ഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, ഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; ആസഞ്ച അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, ഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; നേവാസം നാനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, ഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ. തം കിസ്സ ഹേതു? യോനി ഹേസാ, ഭൂമിജ, ഫലസ്സ അധിഗമായ.
൨൨൭. ‘‘സെയ്യഥാപി, ഭൂമിജ, പുരിസോ തേലത്ഥികോ തേലഗവേസീ തേലപരിയേസനം ചരമാനോ തിലപിട്ഠം ദോണിയാ ആകിരിത്വാ ഉദകേന പരിപ്ഫോസകം പരിപ്ഫോസകം പീളെയ്യ. ആസഞ്ചേപി കരിത്വാ തിലപിട്ഠം ദോണിയാ ആകിരിത്വാ ഉദകേന പരിപ്ഫോസകം പരിപ്ഫോസകം പീളെയ്യ, ഭബ്ബോ തേലസ്സ അധിഗമായ; അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ…പേ॰… ആസഞ്ച അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ…പേ॰… നേവാസം നാനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ തിലപിട്ഠം ദോണിയാ ആകിരിത്വാ ഉദകേന പരിപ്ഫോസകം പരിപ്ഫോസകം പീളെയ്യ, ഭബ്ബോ തേലസ്സ അധിഗമായ. തം കിസ്സ ഹേതു? യോനി ഹേസാ, ഭൂമിജ, തേലസ്സ അധിഗമായ. ഏവമേവ ഖോ, ഭൂമിജ, യേ ഹി കേചി സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ സമ്മാദിട്ഠിനോ…പേ॰… സമ്മാസമാധിനോ തേ ആസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, ഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ…പേ॰… ആസഞ്ച അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ…പേ॰… നേവാസം നാനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, ഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ. തം കിസ്സ ഹേതു? യോനി ഹേസാ, ഭൂമിജ, ഫലസ്സ അധിഗമായ.
‘‘സെയ്യഥാപി, ഭൂമിജ, പുരിസോ ഖീരത്ഥികോ ഖീരഗവേസീ ഖീരപരിയേസനം ചരമാനോ ഗാവിം തരുണവച്ഛം ഥനതോ ആവിഞ്ഛെയ്യ. ആസഞ്ചേപി കരിത്വാ ഗാവിം തരുണവച്ഛം ഥനതോ ആവിഞ്ഛെയ്യ, ഭബ്ബോ ഖീരസ്സ അധിഗമായ; അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ…പേ॰… ആസഞ്ച അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ…പേ॰… നേവാസം നാനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ഗാവിം തരുണവച്ഛം ഥനതോ ആവിഞ്ഛെയ്യ, ഭബ്ബോ ഖീരസ്സ അധിഗമായ. തം കിസ്സ ഹേതു? യോനി ഹേസാ, ഭൂമിജ, ഖീരസ്സ അധിഗമായ. ഏവമേവ ഖോ, ഭൂമിജ, യേ ഹി കേചി സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ സമ്മാദിട്ഠിനോ…പേ॰… സമ്മാസമാധിനോ തേ ആസഞ്ചേപി കരിത്വാ…പേ॰… അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ…പേ॰… ആസഞ്ച അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ…പേ॰… നേവാസം നാനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, ഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ. തം കിസ്സ ഹേതു? യോനി ഹേസാ, ഭൂമിജ, ഫലസ്സ അധിഗമായ.
൨൨൮. ‘‘സെയ്യഥാപി, ഭൂമിജ, പുരിസോ നവനീതത്ഥികോ നവനീതഗവേസീ നവനീതപരിയേസനം ചരമാനോ ദധിം കലസേ ആസിഞ്ചിത്വാ മത്ഥേന ആവിഞ്ഛെയ്യ. ആസഞ്ചേപി കരിത്വാ ദധിം കലസേ ആസിഞ്ചിത്വാ മത്ഥേന ആവിഞ്ഛെയ്യ, ഭബ്ബോ നവനീതസ്സ അധിഗമായ; അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ… ആസഞ്ച അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ… നേവാസം നാനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ദധിം കലസേ ആസിഞ്ചിത്വാ മത്ഥേന ആവിഞ്ഛെയ്യ, ഭബ്ബോ നവനീതസ്സ അധിഗമായ. തം കിസ്സ ഹേതു? യോനി ഹേസാ, ഭൂമിജ, നവനീതസ്സ അധിഗമായ. ഏവമേവ ഖോ, ഭൂമിജ, യേ ഹി കേചി സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ സമ്മാദിട്ഠിനോ…പേ॰… സമ്മാസമാധിനോ തേ ആസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, ഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ… ആസഞ്ച അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ … നേവാസം നാനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, ഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ. തം കിസ്സ ഹേതു? യോനി ഹേസാ, ഭൂമിജ, ഫലസ്സ അധിഗമായ.
‘‘സെയ്യഥാപി, ഭൂമിജ, പുരിസോ അഗ്ഗിത്ഥികോ അഗ്ഗിഗവേസീ അഗ്ഗിപരിയേസനം ചരമാനോ സുക്ഖം കട്ഠം കോളാപം ഉത്തരാരണിം ആദായ അഭിമന്ഥെയ്യ; ( ) (ഭബ്ബോ അഗ്ഗിസ്സ അധിഗമായ) (സബ്ബത്ഥ) ആസഞ്ചേപി കരിത്വാ… അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ.. ആസഞ്ച അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ… നേവാസം നാനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ സുക്ഖ കട്ഠം കോളാപം ഉത്തരാരണിം ആദായ അഭിമന്ഥെയ്യ, ഭബ്ബോ അഗ്ഗിസ്സ അധിഗമായ. തം കിസ്സ ഹേതു? യോനി ഹേസാ, ഭൂമിജ, അഗ്ഗിസ്സ അധിഗമായ. ഏവമേവ ഖോ, ഭൂമിജ, യേ ഹി കേചി സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ സമ്മാദിട്ഠിനോ…പേ॰… സമ്മാസമാധിനോ തേ ആസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, ഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, ഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; ആസഞ്ച അനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, ഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ; നേവാസം നാനാസഞ്ചേപി കരിത്വാ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തി, ഭബ്ബാ ഫലസ്സ അധിഗമായ. തം കിസ്സ ഹേതു? യോനി ഹേസാ, ഭൂമിജ, ഫലസ്സ അധിഗമായ.
‘‘സചേ ഖോ തം, ഭൂമിജ, ജയസേനസ്സ രാജകുമാരസ്സ ഇമാ ചതസ്സോ ഉപമാ പടിഭായെയ്യും അനച്ഛരിയം തേ ജയസേനോ രാജകുമാരോ പസീദെയ്യ, പസന്നോ ച തേ പസന്നാകാരം കരെയ്യാ’’തി. ‘‘കുതോ പന മം, ഭന്തേ, ജയസേനസ്സ രാജകുമാരസ്സ ഇമാ ചതസ്സോ ഉപമാ പടിഭായിസ്സന്തി അനച്ഛരിയാ പുബ്ബേ അസ്സുതപുബ്ബാ, സെയ്യഥാപി ഭഗവന്ത’’ന്തി?
ഇദമവോച ഭഗവാ. അത്തമനോ ആയസ്മാ ഭൂമിജോ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദീതി.
ഭൂമിജസുത്തം നിട്ഠിതം ഛട്ഠം.
൭. അനുരുദ്ധസുത്തം
൨൨൯. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. അഥ ഖോ പഞ്ചകങ്ഗോ ഥപതി അഞ്ഞതരം പുരിസം ആമന്തേസി – ‘‘ഏഹി ത്വം, അമ്ഭോ പുരിസ, യേനായസ്മാ അനുരുദ്ധോ തേനുപസങ്കമ; ഉപസങ്കമിത്വാ മമ വചനേന ആയസ്മതോ അനുരുദ്ധസ്സ പാദേ സിരസാ വന്ദാഹി വന്ദാഹി, ഏവഞ്ച വദേഹി (സീ॰ പീ॰) – ‘പഞ്ചകങ്ഗോ, ഭന്തേ, ഥപതി ആയസ്മതോ അനുരുദ്ധസ്സ പാദേ സിരസാ വന്ദതീ’തി; ഏവഞ്ച വദേഹി ഏവഞ്ച വദേതി (സീ॰ പീ॰) – ‘അധിവാസേതു കിര, ഭന്തേ, ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ പഞ്ചകങ്ഗസ്സ ഥപതിസ്സ സ്വാതനായ അത്തചതുത്ഥോ ഭത്തം; യേന ച കിര, ഭന്തേ, ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ പഗേവതരം ആഗച്ഛെയ്യ; പഞ്ചകങ്ഗോ, ഭന്തേ, ഥപതി പഞ്ചകങ്ഗോ ഥപതി (സീ॰ പീ॰) ബഹുകിച്ചോ ബഹുകരണീയോ രാജകരണീയേനാ’’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ സോ പുരിസോ പഞ്ചകങ്ഗസ്സ ഥപതിസ്സ പടിസ്സുത്വാ യേനായസ്മാ അനുരുദ്ധോ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം അനുരുദ്ധം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ സോ പുരിസോ ആയസ്മന്തം അനുരുദ്ധം ഏതദവോച – ‘‘പഞ്ചകങ്ഗോ, ഭന്തേ, ഥപതി ആയസ്മതോ അനുരുദ്ധസ്സ പാദേ സിരസാ വന്ദതി, ഏവഞ്ച വദേതി – ‘അധിവാസേതു കിര, ഭന്തേ, ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ പഞ്ചകങ്ഗസ്സ ഥപതിസ്സ സ്വാതനായ അത്തചതുത്ഥോ ഭത്തം; യേന ച കിര, ഭന്തേ, ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ പഗേവതരം ആഗച്ഛെയ്യ; പഞ്ചകങ്ഗോ, ഭന്തേ, ഥപതി ബഹുകിച്ചോ ബഹുകരണീയോ രാജകരണീയേനാ’’’തി. അധിവാസേസി ഖോ ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ തുണ്ഹീഭാവേന.
൨൩൦. അഥ ഖോ ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസെത്വാ പത്തചീവരമാദായ യേന പഞ്ചകങ്ഗസ്സ ഥപതിസ്സ നിവേസനം തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി. അഥ ഖോ പഞ്ചകങ്ഗോ ഥപതി ആയസ്മന്തം അനുരുദ്ധം പണീതേന ഖാദനീയേന ഭോജനീയേന സഹത്ഥാ സന്തപ്പേസി സമ്പവാരേസി. അഥ ഖോ പഞ്ചകങ്ഗോ ഥപതി ആയസ്മന്തം അനുരുദ്ധം ഭുത്താവിം ഓനീതപത്തപാണിം അഞ്ഞതരം നീചം ആസനം ഗഹെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ പഞ്ചകങ്ഗോ ഥപതി ആയസ്മന്തം അനുരുദ്ധം ഏതദവോച –
‘‘ഇധ മം, ഭന്തേ, ഥേരാ ഭിക്ഖൂ ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവമാഹംസു – ‘അപ്പമാണം, ഗഹപതി, ചേതോവിമുത്തിം ഭാവേഹീ’തി അപ്പമാണാ ഗഹപതി ചേതോവിമുത്തി ഭാവേതബ്ബാതി (ക॰). ഏകച്ചേ ഥേരാ ഏവമാഹംസു – ‘മഹഗ്ഗതം, ഗഹപതി, ചേതോവിമുത്തിം ഭാവേഹീ’തി. യാ ചായം, ഭന്തേ, അപ്പമാണാ ചേതോവിമുത്തി യാ ച മഹഗ്ഗതാ ചേതോവിമുത്തി – ഇമേ ധമ്മാ നാനത്ഥാ ചേവ നാനാബ്യഞ്ജനാ ച, ഉദാഹു ഏകത്ഥാ ബ്യഞ്ജനമേവ നാന’’ന്തി? ‘‘തേന ഹി, ഗഹപതി, തം യേവെത്ഥ പടിഭാതു. അപണ്ണകന്തേ ഇതോ ഭവിസ്സതീ’’തി. ‘‘മയ്ഹം ഖോ, ഭന്തേ, ഏവം ഹോതി – ‘യാ ചായം അപ്പമാണാ ചേതോവിമുത്തി യാ ച മഹഗ്ഗതാ ചേതോവിമുത്തി ഇമേ ധമ്മാ ഏകത്ഥാ ബ്യഞ്ജനമേവ നാന’’’ന്തി. ‘‘യാ ചായം, ഗഹപതി, അപ്പമാണാ ചേതോവിമുത്തി യാ ച മഹഗ്ഗതാ ചേതോവിമുത്തി ഇമേ ധമ്മാ നാനത്ഥാ ചേവ നാനാബ്യഞ്ജനാ ച . തദമിനാപേതം, ഗഹപതി, പരിയായേന വേദിതബ്ബം യഥാ ഇമേ ധമ്മാ നാനത്ഥാ ചേവ നാനാബ്യഞ്ജനാ ച’’.
‘‘കതമാ ച, ഗഹപതി, അപ്പമാണാ ചേതോവിമുത്തി? ഇധ, ഗഹപതി, ഭിക്ഖു മെത്താസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതി, തഥാ ദുതിയം തഥാ തതിയം തഥാ ചതുത്ഥം; ഇതി ഉദ്ധമധോ തിരിയം സബ്ബധി സബ്ബത്തതായ സബ്ബാവന്തം ലോകം മെത്താസഹഗതേന ചേതസാ വിപുലേന മഹഗ്ഗതേന അപ്പമാണേന അവേരേന അബ്യാബജ്ഝേന ഫരിത്വാ വിഹരതി. കരുണാസഹഗതേന ചേതസാ… മുദിതാസഹഗതേന ചേതസാ… ഉപെക്ഖാസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതി, തഥാ ദുതിയം തഥാ തതിയം തഥാ ചതുത്ഥം; ഇതി ഉദ്ധമധോ തിരിയം സബ്ബധി സബ്ബത്തതായ സബ്ബാവന്തം ലോകം ഉപെക്ഖാസഹഗതേന ചേതസാ വിപുലേന മഹഗ്ഗതേന അപ്പമാണേന അവേരേന അബ്യാബജ്ഝേന ഫരിത്വാ വിഹരതി. അയം വുച്ചതി, ഗഹപതി, അപ്പമാണാ ചേതോവിമുത്തി.
൨൩൧. ‘‘കതമാ ച, ഗഹപതി, മഹഗ്ഗതാ ചേതോവിമുത്തി? ഇധ, ഗഹപതി, ഭിക്ഖു യാവതാ ഏകം രുക്ഖമൂലം മഹഗ്ഗതന്തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി. അയം വുച്ചതി, ഗഹപതി, മഹഗ്ഗതാ ചേതോവിമുത്തി. ഇധ പന, ഗഹപതി, ഭിക്ഖു യാവതാ ദ്വേ വാ തീണി വാ രുക്ഖമൂലാനി മഹഗ്ഗതന്തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി. അയമ്പി അയം (സ്യാ॰ കം॰ ക॰) വുച്ചതി, ഗഹപതി, മഹഗ്ഗതാ ചേതോവിമുത്തി. ഇധ പന, ഗഹപതി, ഭിക്ഖു യാവതാ ഏകം ഗാമക്ഖെത്തം മഹഗ്ഗതന്തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി. അയമ്പി വുച്ചതി, ഗഹപതി, മഹഗ്ഗതാ ചേതോവിമുത്തി. ഇധ പന, ഗഹപതി , ഭിക്ഖു യാവതാ ദ്വേ വാ തീണി വാ ഗാമക്ഖെത്താനി മഹഗ്ഗതന്തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി. അയമ്പി വുച്ചതി, ഗഹപതി, മഹഗ്ഗതാ ചേതോവിമുത്തി. ഇധ പന, ഗഹപതി, ഭിക്ഖു യാവതാ ഏകം മഹാരജ്ജം മഹഗ്ഗതന്തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി. അയമ്പി വുച്ചതി, ഗഹപതി, മഹഗ്ഗതാ ചേതോവിമുത്തി. ഇധ പന, ഗഹപതി, ഭിക്ഖു യാവതാ ദ്വേ വാ തീണി വാ മഹാരജ്ജാനി മഹഗ്ഗതന്തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി. അയമ്പി വുച്ചതി, ഗഹപതി, മഹഗ്ഗതാ ചേതോവിമുത്തി. ഇധ പന, ഗഹപതി, ഭിക്ഖു യാവതാ സമുദ്ദപരിയന്തം പഥവിം മഹഗ്ഗതന്തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി. അയമ്പി വുച്ചതി, ഗഹപതി, മഹഗ്ഗതാ ചേതോവിമുത്തി. ഇമിനാ ഖോ ഏതം, ഗഹപതി, പരിയായേന വേദിതബ്ബം യഥാ ഇമേ ധമ്മാ നാനത്ഥാ ചേവ നാനാബ്യഞ്ജനാ ച.
൨൩൨. ‘‘ചതസ്സോ ഖോ ഇമാ ഗഹപതി, ഭവൂപപത്തിയോ. കതമാ ചതസ്സോ? ഇധ, ഗഹപതി, ഏകച്ചോ ‘പരിത്താഭാ’തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി. സോ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ പരിത്താഭാനം ദേവാനം സഹബ്യതം ഉപപജ്ജതി. ഇധ പന, ഗഹപതി, ഏകച്ചോ ‘അപ്പമാണാഭാ’തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി. സോ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപ്പമാണാഭാനം ദേവാനം സഹബ്യതം ഉപപജ്ജതി. ഇധ പന, ഗഹപതി, ഏകച്ചോ ‘സംകിലിട്ഠാഭാ’തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി. സോ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സംകിലിട്ഠാഭാനം ദേവാനം സഹബ്യതം ഉപപജ്ജതി. ഇധ പന, ഗഹപതി, ഏകച്ചോ ‘പരിസുദ്ധാഭാ’തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി. സോ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ പരിസുദ്ധാഭാനം ദേവാനം സഹബ്യതം ഉപപജ്ജതി. ഇമാ ഖോ, ഗഹപതി, ചതസ്സോ ഭവൂപപത്തിയോ.
‘‘ഹോതി ഖോ സോ, ഗഹപതി, സമയോ, യാ താ ദേവതാ ഏകജ്ഝം സന്നിപതന്തി, താസം ഏകജ്ഝം സന്നിപതിതാനം വണ്ണനാനത്തഞ്ഹി ഖോ പഞ്ഞായതി നോ ച ആഭാനാനത്തം . സെയ്യഥാപി, ഗഹപതി, പുരിസോ സമ്ബഹുലാനി തേലപ്പദീപാനി ഏകം ഘരം പവേസെയ്യ. തേസം ഏകം ഘരം പവേസിതാനം അച്ചിനാനത്തഞ്ഹി ഖോ പഞ്ഞായേഥ, നോ ച ആഭാനാനത്തം; ഏവമേവ ഖോ, ഗഹപതി, ഹോതി ഖോ സോ സമയോ, യാ താ ദേവതാ ഏകജ്ഝം സന്നിപതന്തി താസം ഏകജ്ഝം സന്നിപതിതാനം വണ്ണനാനത്തഞ്ഹി ഖോ പഞ്ഞായതി, നോ ച ആഭാനാനത്തം.
‘‘ഹോതി ഖോ സോ, ഗഹപതി, സമയോ, യാ താ ദേവതാ തതോ വിപക്കമന്തി, താസം തതോ വിപക്കമന്തീനം വണ്ണനാനത്തഞ്ചേവ പഞ്ഞായതി ആഭാനാനത്തഞ്ച. സെയ്യഥാപി, ഗഹപതി, പുരിസോ താനി സമ്ബഹുലാനി തേലപ്പദീപാനി തമ്ഹാ ഘരാ നീഹരെയ്യ. തേസം തതോ നീഹതാനം നീഹരന്താനം (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) അച്ചിനാനത്തഞ്ചേവ പഞ്ഞായേഥ ആഭാനാനത്തഞ്ച; ഏവമേവ ഖോ, ഗഹപതി, ഹോതി ഖോ സോ സമയോ, യാ താ ദേവതാ തതോ വിപക്കമന്തി, താസം തതോ വിപക്കമന്തീനം വണ്ണനാനത്തഞ്ചേവ പഞ്ഞായതി ആഭാനാനത്തഞ്ച.
‘‘ന ഖോ, ഗഹപതി, താസം ദേവതാനം ഏവം ഹോതി – ‘ഇദം അമ്ഹാകം നിച്ചന്തി വാ ധുവന്തി വാ സസ്സത’ന്തി വാ, അപി ച യത്ഥ യത്ഥേവ താ യാ (ക॰) ദേവതാ അഭിനിവിസന്തി തത്ഥ തത്ഥേവ താ ദേവതാ അഭിരമന്തി. സെയ്യഥാപി, ഗഹപതി, മക്ഖികാനം കാജേന വാ പിടകേന വാ ഹരീയമാനാനം ന ഏവം ഹോതി – ‘ഇദം അമ്ഹാകം നിച്ചന്തി വാ ധുവന്തി വാ സസ്സത’ന്തി വാ, അപി ച യത്ഥ യത്ഥേവ താ യാ (ക॰) മക്ഖികാ അഭിനിവിസന്തി തത്ഥ തത്ഥേവ താ മക്ഖികാ അഭിരമന്തി; ഏവമേവ ഖോ, ഗഹപതി, താസം ദേവതാനം ന ഏവം ഹോതി – ‘ഇദം അമ്ഹാകം നിച്ചന്തി വാ ധുവന്തി വാ സസ്സത’ന്തി വാ, അപി ച യത്ഥ യത്ഥേവ താ ദേവതാ അഭിനിവിസന്തി തത്ഥ തത്ഥേവ താ ദേവതാ അഭിരമന്തീ’’തി.
൨൩൩. ഏവം വുത്തേ, ആയസ്മാ സഭിയോ കച്ചാനോ കച്ചായനോ (സീ॰) ആയസ്മന്തം അനുരുദ്ധം ഏതദവോച – ‘‘സാധു, ഭന്തേ അനുരുദ്ധ! അത്ഥി ച മേ എത്ഥ ഉത്തരിം പടിപുച്ഛിതബ്ബം. യാ താ, ഭന്തേ, ദേവതാ ആഭാ സബ്ബാ താ പരിത്താഭാ ഉദാഹു സന്തെത്ഥ ഏകച്ചാ ദേവതാ അപ്പമാണാഭാ’’തി? ‘‘തദങ്ഗേന ഖോ, ആവുസോ കച്ചാന, സന്തെത്ഥ ഏകച്ചാ ദേവതാ പരിത്താഭാ, സന്തി പനെത്ഥ ഏകച്ചാ ദേവതാ അപ്പമാണാഭാ’’തി. ‘‘കോ നു ഖോ, ഭന്തേ അനുരുദ്ധ, ഹേതു കോ പച്ചയോ യേന താസം ദേവതാനം ഏകം ദേവനികായം ഉപപന്നാനം സന്തെത്ഥ ഏകച്ചാ ദേവതാ പരിത്താഭാ, സന്തി പനെത്ഥ ഏകച്ചാ ദേവതാ അപ്പമാണാഭാ’’തി?
‘‘തേന ഹാവുസോ കച്ചാന, തംയേവെത്ഥ പടിപുച്ഛിസ്സാമി. യഥാ തേ ഖമെയ്യ തഥാ നം ബ്യാകരെയ്യാസി. തം കിം മഞ്ഞസി, ആവുസോ കച്ചാന , യ്വായം ഭിക്ഖു യാവതാ ഏകം രുക്ഖമൂലം ‘മഹഗ്ഗത’ന്തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി, യോചായം യോപായം (ക॰) ഭിക്ഖു യാവതാ ദ്വേ വാ തീണി വാ രുക്ഖമൂലാനി ‘മഹഗ്ഗത’ന്തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി – ഇമാസം ഉഭിന്നം ചിത്തഭാവനാനം കതമാ ചിത്തഭാവനാ മഹഗ്ഗതതരാ’’തി? ‘‘യ്വായം, ഭന്തേ, ഭിക്ഖു യാവതാ ദ്വേ വാ തീണി വാ രുക്ഖമൂലാനി ‘മഹഗ്ഗത’ന്തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി – അയം ഇമാസം ഉഭിന്നം ചിത്തഭാവനാനം മഹഗ്ഗതതരാ’’തി.
‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, ആവുസോ കച്ചാന, യ്വായം ഭിക്ഖു യാവതാ ദ്വേ വാ തീണി വാ രുക്ഖമൂലാനി ‘മഹഗ്ഗത’ന്തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി, യോചായം ഭിക്ഖു യാവതാ ഏകം ഗാമക്ഖെത്തം ‘മഹഗ്ഗത’ന്തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി – ഇമാസം ഉഭിന്നം ചിത്തഭാവനാനം കതമാ ചിത്തഭാവനാ മഹഗ്ഗതതരാ’’തി? ‘‘യ്വായം, ഭന്തേ, ഭിക്ഖു യാവതാ ഏകം ഗാമക്ഖെത്തം ‘മഹഗ്ഗത’ന്തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി – അയം ഇമാസം ഉഭിന്നം ചിത്തഭാവനാനം മഹഗ്ഗതതരാ’’തി.
‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, ആവുസോ കച്ചാന, യ്വായം ഭിക്ഖു യാവതാ ഏകം ഗാമക്ഖെത്തം ‘മഹഗ്ഗത’ന്തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി, യോചായം ഭിക്ഖു യാവതാ ദ്വേ വാ തീണി വാ ഗാമക്ഖെത്താനി ‘മഹഗ്ഗത’ന്തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി – ഇമാസം ഉഭിന്നം ചിത്തഭാവനാനം കതമാ ചിത്തഭാവനാ മഹഗ്ഗതതരാ’’തി? ‘‘യ്വായം, ഭന്തേ, ഭിക്ഖു യാവതാ ദ്വേ വാ തീണി വാ ഗാമക്ഖെത്താനി ‘മഹഗ്ഗത’ന്തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി – അയം ഇമാസം ഉഭിന്നം ചിത്തഭാവനാനം മഹഗ്ഗതതരാ’’തി.
‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, ആവുസോ കച്ചാന, യ്വായം ഭിക്ഖു യാവതാ ദ്വേ വാ തീണി വാ ഗാമക്ഖെത്താനി ‘മഹഗ്ഗത’ന്തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി, യോചായം ഭിക്ഖു യാവതാ ഏകം മഹാരജ്ജം ‘മഹഗ്ഗത’ന്തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി – ഇമാസം ഉഭിന്നം ചിത്തഭാവനാനം കതമാ ചിത്തഭാവനാ മഹഗ്ഗതതരാ’’തി? ‘‘യ്വായം, ഭന്തേ, ഭിക്ഖു യാവതാ ഏകം മഹാരജ്ജം ‘മഹഗ്ഗത’ന്തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി – അയം ഇമാസം ഉഭിന്നം ചിത്തഭാവനാനം മഹഗ്ഗതതരാ’’തി.
‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, ആവുസോ കച്ചാന, യ്വായം ഭിക്ഖു യാവതാ ഏകം മഹാരജ്ജം ‘മഹഗ്ഗത’ന്തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി, യോചായം ഭിക്ഖു യാവതാ ദ്വേ വാ തീണി വാ മഹാരജ്ജാനി ‘മഹഗ്ഗത’ന്തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി – ഇമാസം ഉഭിന്നം ചിത്തഭാവനാനം കതമാ ചിത്തഭാവനാ മഹഗ്ഗതതരാ’’തി? ‘‘യ്വായം, ഭന്തേ, ഭിക്ഖു യാവതാ ദ്വേ വാ തീണി വാ മഹാരജ്ജാനി ‘മഹഗ്ഗത’ന്തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി – അയം ഇമാസം ഉഭിന്നം ചിത്തഭാവനാനം മഹഗ്ഗതതരാ’’തി.
‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, ആവുസോ കച്ചാന, യ്വായം ഭിക്ഖു യാവതാ ദ്വേ വാ തീണി വാ മഹാരജ്ജാനി ‘മഹഗ്ഗത’ന്തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി, യോചായം ഭിക്ഖു യാവതാ സമുദ്ദപരിയന്തം പഥവിം ‘മഹഗ്ഗത’ന്തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി – ഇമാസം ഉഭിന്നം ചിത്തഭാവനാനം കതമാ ചിത്തഭാവനാ മഹഗ്ഗതതരാ’’തി? ‘‘യ്വായം, ഭന്തേ, ഭിക്ഖു യാവതാ സമുദ്ദപരിയന്തം പഥവിം ‘മഹഗ്ഗത’ന്തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി – അയം ഇമാസം ഉഭിന്നം ചിത്തഭാവനാനം മഹഗ്ഗതതരാ’’തി? ‘‘അയം ഖോ, ആവുസോ കച്ചാന, ഹേതു അയം പച്ചയോ, യേന താസം ദേവതാനം ഏകം ദേവനികായം ഉപപന്നാനം സന്തെത്ഥ ഏകച്ചാ ദേവതാ പരിത്താഭാ, സന്തി പനെത്ഥ ഏകച്ചാ ദേവതാ അപ്പമാണാഭാ’’തി.
൨൩൪. ‘‘സാധു, ഭന്തേ അനുരുദ്ധ! അത്ഥി ച മേ എത്ഥ ഉത്തരിം പടിപുച്ഛിതബ്ബം. യാവതാ യാ താ (ക॰), ഭന്തേ, ദേവതാ ആഭാ സബ്ബാ താ സംകിലിട്ഠാഭാ ഉദാഹു സന്തെത്ഥ ഏകച്ചാ ദേവതാ പരിസുദ്ധാഭാ’’തി? ‘‘തദങ്ഗേന ഖോ, ആവുസോ കച്ചാന, സന്തെത്ഥ ഏകച്ചാ ദേവതാ സംകിലിട്ഠാഭാ, സന്തി പനെത്ഥ ഏകച്ചാ ദേവതാ പരിസുദ്ധാഭാ’’തി. ‘‘കോ നു ഖോ, ഭന്തേ, അനുരുദ്ധ, ഹേതു കോ പച്ചയോ, യേന താസം ദേവതാനം ഏകം ദേവനികായം ഉപപന്നാനം സന്തെത്ഥ ഏകച്ചാ ദേവതാ സംകിലിട്ഠാഭാ, സന്തി പനെത്ഥ ഏകച്ചാ ദേവതാ പരിസുദ്ധാഭാ’’തി?
‘‘തേന , ഹാവുസോ കച്ചാന, ഉപമം തേ കരിസ്സാമി. ഉപമായപിധേകച്ചേ ഉപമായമിധേകച്ചേ (ക॰) വിഞ്ഞൂ പുരിസാ ഭാസിതസ്സ അത്ഥം ആജാനന്തി. സെയ്യഥാപി, ആവുസോ കച്ചാന, തേലപ്പദീപസ്സ ഝായതോ തേലമ്പി അപരിസുദ്ധം വട്ടിപി അപരിസുദ്ധാ. സോ തേലസ്സപി അപരിസുദ്ധത്താ വട്ടിയാപി അപരിസുദ്ധത്താ അന്ധന്ധം വിയ ഝായതി; ഏവമേവ ഖോ, ആവുസോ കച്ചാന, ഇധേകച്ചോ ഭിക്ഖു ‘സംകിലിട്ഠാഭാ’തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി, തസ്സ കായദുട്ഠുല്ലമ്പി ന സുപ്പടിപ്പസ്സദ്ധം ഹോതി, ഥിനമിദ്ധമ്പി ന സുസമൂഹതം ഹോതി , ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചമ്പി ന സുപ്പടിവിനീതം ഹോതി. സോ കായദുട്ഠുല്ലസ്സപി ന സുപ്പടിപ്പസ്സദ്ധത്താ ഥിനമിദ്ധസ്സപി ന സുസമൂഹതത്താ ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചസ്സപി ന സുപ്പടിവിനീതത്താ അന്ധന്ധം വിയ ഝായതി. സോ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സംകിലിട്ഠാഭാനം ദേവാനം സഹബ്യതം ഉപപജ്ജതി. സെയ്യഥാപി, ആവുസോ കച്ചാന, തേലപ്പദീപസ്സ ഝായതോ തേലമ്പി പരിസുദ്ധം വട്ടിപി പരിസുദ്ധാ. സോ തേലസ്സപി പരിസുദ്ധത്താ വട്ടിയാപി പരിസുദ്ധത്താ ന അന്ധന്ധം വിയ ഝായതി; ഏവമേവ ഖോ, ആവുസോ കച്ചാന, ഇധേകച്ചോ ഭിക്ഖു ‘പരിസുദ്ധാഭാ’തി ഫരിത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരതി. തസ്സ കായദുട്ഠുല്ലമ്പി സുപ്പടിപ്പസ്സദ്ധം ഹോതി, ഥിനമിദ്ധമ്പി സുസമൂഹതം ഹോതി, ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചമ്പി സുപ്പടിവിനീതം ഹോതി. സോ കായദുട്ഠുല്ലസ്സപി സുപ്പടിപ്പസ്സദ്ധത്താ ഥിനമിദ്ധസ്സപി സുസമൂഹതത്താ ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചസ്സപി സുപ്പടിവിനീതത്താ ന അന്ധന്ധം വിയ ഝായതി. സോ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ പരിസുദ്ധാഭാനം ദേവാനം സഹബ്യതം ഉപപജ്ജതി. അയം ഖോ, ആവുസോ കച്ചാന, ഹേതു അയം പച്ചയോ യേന താസം ദേവതാനം ഏകം ദേവനികായം ഉപപന്നാനം സന്തെത്ഥ ഏകച്ചാ ദേവതാ സംകിലിട്ഠാഭാ, സന്തി പനെത്ഥ ഏകച്ചാ ദേവതാ പരിസുദ്ധാഭാ’’തി.
൨൩൫. ഏവം വുത്തേ, ആയസ്മാ സഭിയോ കച്ചാനോ ആയസ്മന്തം അനുരുദ്ധം ഏതദവോച – ‘‘സാധു, ഭന്തേ അനുരുദ്ധ! ന, ഭന്തേ, ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ ഏവമാഹ – ‘ഏവം മേ സുത’ന്തി വാ ‘ഏവം അരഹതി ഭവിതു’ന്തി വാ; അഥ ച പന, ഭന്തേ, ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ ‘ഏവമ്പി താ ദേവതാ , ഇതിപി താ ദേവതാ’ത്വേവ ഭാസതി. തസ്സ മയ്ഹം, ഭന്തേ, ഏവം ഹോതി – ‘അദ്ധാ ആയസ്മതാ അനുരുദ്ധേന താഹി ദേവതാഹി സദ്ധിം സന്നിവുത്ഥപുബ്ബഞ്ചേവ സല്ലപിതപുബ്ബഞ്ച സാകച്ഛാ ച സമാപജ്ജിതപുബ്ബാ’’’തി. ‘‘അദ്ധാ ഖോ അയം, ആവുസോ കച്ചാന, ആസജ്ജ ഉപനീയ വാചാ ഭാസിതാ, അപി ച തേ അഹം ബ്യാകരിസ്സാമി – ‘ദീഘരത്തം ഖോ മേ, ആവുസോ കച്ചാന, താഹി ദേവതാഹി സദ്ധിം സന്നിവുത്ഥപുബ്ബഞ്ചേവ സല്ലപിതപുബ്ബഞ്ച സാകച്ഛാ ച സമാപജ്ജിതപുബ്ബാ’’’തി.
ഏവം വുത്തേ, ആയസ്മാ സഭിയോ കച്ചാനോ പഞ്ചകങ്ഗം ഥപതിം ഏതദവോച – ‘‘ലാഭാ തേ, ഗഹപതി, സുലദ്ധം തേ, ഗഹപതി, യം ത്വഞ്ചേവ തം കങ്ഖാധമ്മം പഹാസി പജഹസി (ക॰), മയഞ്ചിമം യമ്പിമം (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) ധമ്മപരിയായം അലത്ഥമ്ഹാ സവനായാ’’തി.
അനുരുദ്ധസുത്തം നിട്ഠിതം സത്തമം.
൮. ഉപക്കിലേസസുത്തം
൨൩൬. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ കോസമ്ബിയം വിഹരതി ഘോസിതാരാമേ. തേന ഖോ പന സമയേന കോസമ്ബിയം ഭിക്ഖൂ ഭണ്ഡനജാതാ കലഹജാതാ വിവാദാപന്നാ അഞ്ഞമഞ്ഞം മുഖസത്തീഹി വിതുദന്താ വിഹരന്തി. അഥ ഖോ അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഏകമന്തം ഠിതോ ഖോ സോ ഭിക്ഖു ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ഇധ, ഭന്തേ, കോസമ്ബിയം ഭിക്ഖൂ ഭണ്ഡനജാതാ കലഹജാതാ വിവാദാപന്നാ അഞ്ഞമഞ്ഞം മുഖസത്തീഹി വിതുദന്താ വിഹരന്തി. സാധു, ഭന്തേ, ഭഗവാ യേന തേ ഭിക്ഖൂ തേനുപസങ്കമതു അനുകമ്പം ഉപാദായാ’’തി. അധിവാസേസി ഭഗവാ തുണ്ഹീഭാവേന. അഥ ഖോ ഭഗവാ യേന തേ ഭിക്ഖൂ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ തേ ഭിക്ഖൂ ഏതദവോച – ‘‘അലം, ഭിക്ഖവേ, മാ ഭണ്ഡനം, മാ കലഹം, മാ വിഗ്ഗഹം, മാ വിവാദ’’ന്തി.
ഏവം വുത്തേ, അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ആഗമേതു, ഭന്തേ! ഭഗവാ ധമ്മസ്സാമീ; അപ്പൊസ്സുക്കോ, ഭന്തേ, ഭഗവാ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരം അനുയുത്തോ വിഹരതു; മയമേതേന ഭണ്ഡനേന കലഹേന വിഗ്ഗഹേന വിവാദേന പഞ്ഞായിസ്സാമാ’’തി. ദുതിയമ്പി ഖോ ഭഗവാ തേ ഭിക്ഖൂ ഏതദവോച – ‘‘അലം, ഭിക്ഖവേ, മാ ഭണ്ഡനം, മാ കലഹം, മാ വിഗ്ഗഹം, മാ വിവാദ’’ന്തി. ദുതിയമ്പി ഖോ സോ ഭിക്ഖു ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ആഗമേതു, ഭന്തേ! ഭഗവാ ധമ്മസ്സാമീ; അപ്പൊസ്സുക്കോ, ഭന്തേ, ഭഗവാ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരം അനുയുത്തോ വിഹരതു; മയമേതേന ഭണ്ഡനേന കലഹേന വിഗ്ഗഹേന വിവാദേന പഞ്ഞായിസ്സാമാ’’തി. തതിയമ്പി ഖോ ഭഗവാ തേ ഭിക്ഖൂ ഏതദവോച – ‘‘അലം, ഭിക്ഖവേ, മാ ഭണ്ഡനം, മാ കലഹം, മാ വിഗ്ഗഹം, മാ വിവാദ’’ന്തി. തതിയമ്പി ഖോ സോ ഭിക്ഖു ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ആഗമേതു, ഭന്തേ, ഭഗവാ ധമ്മസ്സാമീ; അപ്പൊസ്സുക്കോ, ഭന്തേ, ഭഗവാ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരം അനുയുത്തോ വിഹരതു; മയമേതേന ഭണ്ഡനേന കലഹേന വിഗ്ഗഹേന വിവാദേന പഞ്ഞായിസ്സാമാ’’തി.
അഥ ഖോ ഭഗവാ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസെത്വാ പത്തചീവരമാദായ കോസമ്ബിം പിണ്ഡായ പാവിസി. കോസമ്ബിയം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ സേനാസനം സംസാമെത്വാ പത്തചീവരമാദായ ഠിതകോവ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –
൨൩൭.
‘‘പുഥുസദ്ദോ സമജനോ, ന ബാലോ കോചി മഞ്ഞഥ;
സങ്ഘസ്മിം ഭിജ്ജമാനസ്മിം, നാഞ്ഞം ഭിയ്യോ അമഞ്ഞരും.
‘‘പരിമുട്ഠാ പണ്ഡിതാഭാസാ, വാചാഗോചരഭാണിനോ;
യാവിച്ഛന്തി മുഖായാമം, യേന നീതാ ന തം വിദൂ.
‘‘അക്കൊച്ഛി മം അവധി മം, അജിനി മം അഹാസി മേ;
യേ ച തം ഉപനയ്ഹന്തി, വേരം തേസം ന സമ്മതി.
‘‘അക്കൊച്ഛി മം അവധി മം, അജിനി മം അഹാസി മേ;
യേ ച തം നുപനയ്ഹന്തി, വേരം തേസൂപസമ്മതി.
‘‘ന ഹി വേരേന വേരാനി, സമ്മന്തീധ കുദാചനം;
അവേരേന ച സമ്മന്തി, ഏസ ധമ്മോ സനന്തനോ.
‘‘പരേ ച ന വിജാനന്തി, മയമെത്ഥ യമാമസേ;
യേ ച തത്ഥ വിജാനന്തി, തതോ സമ്മന്തി മേധഗാ.
‘‘അട്ഠിച്ഛിന്നാ പാണഹരാ, ഗവസ്സധനഹാരിനോ;
രട്ഠം വിലുമ്പമാനാനം, തേസമ്പി ഹോതി സങ്ഗതി;
കസ്മാ തുമ്ഹാകം നോ സിയാ.
‘‘സചേ ലഭേഥ നിപകം സഹായം,
സദ്ധിം ചരം സാധുവിഹാരി ധീരം;
അഭിഭുയ്യ സബ്ബാനി പരിസ്സയാനി,
ചരെയ്യ തേനത്തമനോ സതീമാ.
‘‘നോ ചേ ലഭേഥ നിപകം സഹായം,
സദ്ധിം ചരം സാധുവിഹാരി ധീരം;
രാജാവ രട്ഠം വിജിതം പഹായ,
ഏകോ ചരേ മാതങ്ഗരഞ്ഞേവ നാഗോ.
‘‘ഏകസ്സ ചരിതം സെയ്യോ, നത്ഥി ബാലേ സഹായതാ;
ഏകോ ചരേ ന ച പാപാനി കയിരാ,
അപ്പൊസ്സുക്കോ മാതങ്ഗരഞ്ഞേവ നാഗോ’’തി.
൨൩൮. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഠിതകോവ ഇമാ ഗാഥാ ഭാസിത്വാ യേന ബാലകലോണകാരഗാമോ ബാലകലോണകഗാമോ (ക॰), തഥാ വിനയേപി തേനുപസങ്കമി. തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മാ ഭഗു ബാലകലോണകാരഗാമേ വിഹരതി. അദ്ദസാ ഖോ ആയസ്മാ ഭഗു ഭഗവന്തം ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തം. ദിസ്വാന ആസനം പഞ്ഞപേസി ഉദകഞ്ച പാദാനം ധോവനം ഉദകഞ്ച പാദാനം (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰). നിസീദി ഭഗവാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ. നിസജ്ജ പാദേ പക്ഖാലേസി. ആയസ്മാപി ഖോ ഭഗു ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നം ഖോ ആയസ്മന്തം ഭഗും ഭഗവാ ഏതദവോച – ‘‘കച്ചി, ഭിക്ഖു, ഖമനീയം, കച്ചി യാപനീയം, കച്ചി പിണ്ഡകേന ന കിലമസീ’’തി? ‘‘ഖമനീയം ഭഗവാ, യാപനീയം ഭഗവാ, ന ചാഹം, ഭന്തേ, പിണ്ഡകേന കിലമാമീ’’തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ഭഗും ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സെത്വാ സമാദപെത്വാ സമുത്തേജെത്വാ സമ്പഹംസെത്വാ ഉട്ഠായാസനാ യേന പാചീനവംസദായോ തേനുപസങ്കമി.
തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മാ ച അനുരുദ്ധോ ആയസ്മാ ച നന്ദിയോ ഭദ്ദിയോ (മ॰ നി॰ ൨.൧൬൬ നളകപാനേ ആയസ്മാ ച കിമിലോ കിമ്ബിലോ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) പാചീനവംസദായേ വിഹരന്തി. അദ്ദസാ ഖോ ദായപാലോ ഭഗവന്തം ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തം. ദിസ്വാന ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘മാ, മഹാസമണ, ഏതം ദായം പാവിസി. സന്തെത്ഥ തയോ കുലപുത്താ അത്തകാമരൂപാ വിഹരന്തി. മാ തേസം അഫാസുമകാസീ’’തി. അസ്സോസി ഖോ ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ ദായപാലസ്സ ഭഗവതാ സദ്ധിം മന്തയമാനസ്സ. സുത്വാന ദായപാലം ഏതദവോച – ‘‘മാ, ആവുസോ ദായപാല, ഭഗവന്തം വാരേസി. സത്ഥാ നോ ഭഗവാ അനുപ്പത്തോ’’തി.
൨൩൯. അഥ ഖോ ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ യേനായസ്മാ ച നന്ദിയോ യേനായസ്മാ ച കിമിലോ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തഞ്ച നന്ദിയം ആയസ്മന്തഞ്ച കിമിലം ഏതദവോച – ‘‘അഭിക്കമഥായസ്മന്തോ, അഭിക്കമഥായസ്മന്തോ, സത്ഥാ നോ ഭഗവാ അനുപ്പത്തോ’’തി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ച അനുരുദ്ധോ ആയസ്മാ ച നന്ദിയോ ആയസ്മാ ച കിമിലോ ഭഗവന്തം പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ ഏകോ ഭഗവതോ പത്തചീവരം പടിഗ്ഗഹേസി, ഏകോ ആസനം പഞ്ഞപേസി, ഏകോ പാദോദകം ഉപട്ഠപേസി. നിസീദി ഭഗവാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ. നിസജ്ജ പാദേ പക്ഖാലേസി. തേപി ഖോ ആയസ്മന്തോ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. ഏകമന്തം നിസിന്നം ഖോ ആയസ്മന്തം അനുരുദ്ധം ഭഗവാ ഏതദവോച – ‘‘കച്ചി വോ, അനുരുദ്ധാ, ഖമനീയം, കച്ചി യാപനീയം, കച്ചി പിണ്ഡകേന ന കിലമഥാ’’തി? ‘‘ഖമനീയം ഭഗവാ, യാപനീയം ഭഗവാ, ന ച മയം, ഭന്തേ, പിണ്ഡകേന കിലമാമാ’’തി. ‘‘കച്ചി പന വോ, അനുരുദ്ധാ, സമഗ്ഗാ സമ്മോദമാനാ അവിവദമാനാ ഖീരോദകീഭൂതാ അഞ്ഞമഞ്ഞം പിയചക്ഖൂഹി സമ്പസ്സന്താ വിഹരഥാ’’തി? ‘‘തഗ്ഘ മയം, ഭന്തേ, സമഗ്ഗാ സമ്മോദമാനാ അവിവദമാനാ ഖീരോദകീഭൂതാ അഞ്ഞമഞ്ഞം പിയചക്ഖൂഹി സമ്പസ്സന്താ വിഹരാമാ’’തി. ‘‘യഥാ കഥം പന തുമ്ഹേ, അനുരുദ്ധാ, സമഗ്ഗാ സമ്മോദമാനാ അവിവദമാനാ ഖീരോദകീഭൂതാ അഞ്ഞമഞ്ഞം പിയചക്ഖൂഹി സമ്പസ്സന്താ വിഹരഥാ’’തി? ‘‘ഇധ മയ്ഹം, ഭന്തേ, ഏവം ഹോതി – ‘ലാഭാ വത മേ, സുലദ്ധം വത മേ യോഹം ഏവരൂപേഹി സബ്രഹ്മചാരീഹി സദ്ധിം വിഹരാമീ’തി. തസ്സ മയ്ഹം, ഭന്തേ, ഇമേസു ആയസ്മന്തേസു മെത്തം കായകമ്മം പച്ചുപട്ഠിതം ആവി ചേവ രഹോ ച, മെത്തം വചീകമ്മം പച്ചുപട്ഠിതം ആവി ചേവ രഹോ ച, മെത്തം മനോകമ്മം പച്ചുപട്ഠിതം ആവി ചേവ രഹോ ച. തസ്സ, മയ്ഹം, ഭന്തേ, ഏവം ഹോതി – ‘യംനൂനാഹം സകം ചിത്തം നിക്ഖിപിത്വാ ഇമേസംയേവ ആയസ്മന്താനം ചിത്തസ്സ വസേന വത്തെയ്യ’ന്തി. സോ ഖോ അഹം, ഭന്തേ, സകം ചിത്തം നിക്ഖിപിത്വാ ഇമേസംയേവ ആയസ്മന്താനം ചിത്തസ്സ വസേന വത്താമി. നാനാ ഹി ഖോ നോ, ഭന്തേ, കായാ, ഏകഞ്ച പന മഞ്ഞേ ചിത്ത’’ന്തി.
ആയസ്മാപി ഖോ നന്ദിയോ…പേ॰… ആയസ്മാപി ഖോ കിമിലോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘മയ്ഹമ്പി ഖോ, ഭന്തേ, ഏവം ഹോതി – ‘ലാഭാ വത മേ, സുലദ്ധം വത മേ യോഹം ഏവരൂപേഹി സബ്രഹ്മചാരീഹി സദ്ധിം വിഹരാമീ’തി. തസ്സ മയ്ഹം, ഭന്തേ, ഇമേസു ആയസ്മന്തേസു മെത്തം കായകമ്മം പച്ചുപട്ഠിതം ആവി ചേവ രഹോ ച, മെത്തം വചീകമ്മം പച്ചുപട്ഠിതം ആവി ചേവ രഹോ ച, മെത്തം മനോകമ്മം പച്ചുപട്ഠിതം ആവി ചേവ രഹോ ച. തസ്സ മയ്ഹം, ഭന്തേ, ഏവം ഹോതി – ‘യംനൂനാഹം സകം ചിത്തം നിക്ഖിപിത്വാ ഇമേസംയേവ ആയസ്മന്താനം ചിത്തസ്സ വസേന വത്തെയ്യ’ന്തി. സോ ഖോ അഹം, ഭന്തേ, സകം ചിത്തം നിക്ഖിപിത്വാ ഇമേസംയേവ ആയസ്മന്താനം ചിത്തസ്സ വസേന വത്താമി. നാനാ ഹി ഖോ നോ, ഭന്തേ, കായാ, ഏകഞ്ച പന മഞ്ഞേ ചിത്തന്തി. ഏവം ഖോ മയം, ഭന്തേ, സമഗ്ഗാ സമ്മോദമാനാ അവിവദമാനാ ഖീരോദകീഭൂതാ അഞ്ഞമഞ്ഞം പിയചക്ഖൂഹി സമ്പസ്സന്താ വിഹരാമാ’’തി.
൨൪൦. ‘‘സാധു, സാധു, അനുരുദ്ധാ! കച്ചി പന വോ, അനുരുദ്ധാ, അപ്പമത്താ ആതാപിനോ പഹിതത്താ വിഹരഥാ’’തി? ‘‘തഗ്ഘ മയം, ഭന്തേ, അപ്പമത്താ ആതാപിനോ പഹിതത്താ വിഹരാമാ’’തി. ‘‘യഥാ കഥം പന തുമ്ഹേ, അനുരുദ്ധാ, അപ്പമത്താ ആതാപിനോ പഹിതത്താ വിഹരഥാ’’തി? ‘‘ഇധ, ഭന്തേ, അമ്ഹാകം യോ പഠമം ഗാമതോ പിണ്ഡായ പടിക്കമതി, സോ ആസനാനി പഞ്ഞപേതി, പാനീയം പരിഭോജനീയം ഉപട്ഠാപേതി, അവക്കാരപാതിം ഉപട്ഠാപേതി. യോ പച്ഛാ ഗാമതോ പിണ്ഡായ പടിക്കമതി – സചേ ഹോതി ഭുത്താവസേസോ, സചേ ആകങ്ഖതി, ഭുഞ്ജതി; നോ ചേ ആകങ്ഖതി, അപ്പഹരിതേ വാ ഛഡ്ഡേതി അപാണകേ വാ ഉദകേ ഓപിലാപേതി – സോ ആസനാനി പടിസാമേതി, പാനീയം പരിഭോജനീയം പടിസാമേതി, അവക്കാരപാതിം ധോവിത്വാ പടിസാമേതി, ഭത്തഗ്ഗം സമ്മജ്ജതി. യോ പസ്സതി പാനീയഘടം വാ പരിഭോജനീയഘടം വാ വച്ചഘടം വാ രിത്തം തുച്ഛം സോ ഉപട്ഠാപേതി. സചസ്സ ഹോതി അവിസയ്ഹം, ഹത്ഥവികാരേന ദുതിയം ആമന്തെത്വാ ഹത്ഥവിലങ്ഘകേന ഉപട്ഠാപേമ ഉപട്ഠപേതി (സീ॰), ന ത്വേവ മയം, ഭന്തേ, തപ്പച്ചയാ വാചം ഭിന്ദാമ. പഞ്ചാഹികം ഖോ പന മയം, ഭന്തേ, സബ്ബരത്തിം ധമ്മിയാ കഥായ സന്നിസീദാമ. ഏവം ഖോ മയം, ഭന്തേ, അപ്പമത്താ ആതാപിനോ പഹിതത്താ വിഹരാമാ’’തി.
൨൪൧. ‘‘സാധു, സാധു, അനുരുദ്ധാ! അത്ഥി പന വോ, അനുരുദ്ധാ, ഏവം അപ്പമത്താനം ആതാപീനം പഹിതത്താനം വിഹരതം ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാ അലമരിയഞാണദസ്സനവിസേസോ അധിഗതോ ഫാസുവിഹാരോ’’തി? ‘‘ഇധ മയം, ഭന്തേ, അപ്പമത്താ ആതാപിനോ പഹിതത്താ വിഹരന്താ ഓഭാസഞ്ചേവ സഞ്ജാനാമ ദസ്സനഞ്ച രൂപാനം. സോ ഖോ പന നോ ഓഭാസോ നചിരസ്സേവ അന്തരധായതി ദസ്സനഞ്ച രൂപാനം; തഞ്ച നിമിത്തം നപ്പടിവിജ്ഝാമാ’’തി.
‘‘തം ഖോ പന വോ, അനുരുദ്ധാ, നിമിത്തം പടിവിജ്ഝിതബ്ബം. അഹമ്പി സുദം, അനുരുദ്ധാ, പുബ്ബേവ സമ്ബോധാ അനഭിസമ്ബുദ്ധോ ബോധിസത്തോവ സമാനോ ഓഭാസഞ്ചേവ സഞ്ജാനാമി ദസ്സനഞ്ച രൂപാനം. സോ ഖോ പന മേ ഓഭാസോ നചിരസ്സേവ അന്തരധായതി ദസ്സനഞ്ച രൂപാനം. തസ്സ മയ്ഹം, അനുരുദ്ധാ, ഏതദഹോസി – ‘കോ നു ഖോ ഹേതു കോ പച്ചയോ യേന മേ ഓഭാസോ അന്തരധായതി ദസ്സനഞ്ച രൂപാന’ന്തി? തസ്സ മയ്ഹം, അനുരുദ്ധാ, ഏതദഹോസി – ‘വിചികിച്ഛാ ഖോ മേ ഉദപാദി, വിചികിച്ഛാധികരണഞ്ച പന മേ സമാധി ചവി. സമാധിമ്ഹി ചുതേ ഓഭാസോ അന്തരധായതി ദസ്സനഞ്ച രൂപാനം. സോഹം തഥാ കരിസ്സാമി യഥാ മേ പുന ന വിചികിച്ഛാ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’’തി.
‘‘സോ ഖോ അഹം, അനുരുദ്ധാ, അപ്പമത്തോ ആതാപീ പഹിതത്തോ വിഹരന്തോ ഓഭാസഞ്ചേവ സഞ്ജാനാമി ദസ്സനഞ്ച രൂപാനം. സോ ഖോ പന മേ ഓഭാസോ നചിരസ്സേവ അന്തരധായതി ദസ്സനഞ്ച രൂപാനം. തസ്സ മയ്ഹം, അനുരുദ്ധാ, ഏതദഹോസി – ‘കോ നു ഖോ ഹേതു കോ പച്ചയോ യേന മേ ഓഭാസോ അന്തരധായതി ദസ്സനഞ്ച രൂപാന’ന്തി? തസ്സ മയ്ഹം, അനുരുദ്ധാ, ഏതദഹോസി – ‘അമനസികാരോ ഖോ മേ ഉദപാദി, അമനസികാരാധികരണഞ്ച പന മേ സമാധി ചവി. സമാധിമ്ഹി ചുതേ ഓഭാസോ അന്തരധായതി ദസ്സനഞ്ച രൂപാനം. സോഹം തഥാ കരിസ്സാമി യഥാ മേ പുന ന വിചികിച്ഛാ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി ന അമനസികാരോ’’’തി.
‘‘സോ ഖോ അഹം, അനുരുദ്ധാ…പേ॰… തസ്സ മയ്ഹം, അനുരുദ്ധാ, ഏതദഹോസി – ‘ഥിനമിദ്ധം ഖോ മേ ഉദപാദി, ഥിനമിദ്ധാധികരണഞ്ച പന മേ സമാധി ചവി. സമാധിമ്ഹി ചുതേ ഓഭാസോ അന്തരധായതി ദസ്സനഞ്ച രൂപാനം. സോഹം തഥാ കരിസ്സാമി യഥാ മേ പുന ന വിചികിച്ഛാ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി ന അമനസികാരോ ന ഥിനമിദ്ധ’’’ന്തി.
‘‘സോ ഖോ അഹം, അനുരുദ്ധാ…പേ॰… തസ്സ മയ്ഹം, അനുരുദ്ധാ, ഏതദഹോസി – ‘ഛമ്ഭിതത്തം ഖോ മേ ഉദപാദി, ഛമ്ഭിതത്താധികരണഞ്ച പന മേ സമാധി ചവി. സമാധിമ്ഹി ചുതേ ഓഭാസോ അന്തരധായതി ദസ്സനഞ്ച രൂപാനം. സെയ്യഥാപി, അനുരുദ്ധാ, പുരിസോ അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപന്നോ, തസ്സ ഉഭതോപസ്സേ വട്ടകാ വധകാ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) ഉപ്പതെയ്യും, തസ്സ തതോനിദാനം ഛമ്ഭിതത്തം ഉപ്പജ്ജെയ്യ; ഏവമേവ ഖോ മേ, അനുരുദ്ധാ, ഛമ്ഭിതത്തം ഉദപാദി, ഛമ്ഭിതത്താധികരണഞ്ച പന മേ സമാധി ചവി. സമാധിമ്ഹി ചുതേ ഓഭാസോ അന്തരധായതി ദസ്സനഞ്ച രൂപാനം. സോഹം തഥാ കരിസ്സാമി യഥാ മേ പുന ന വിചികിച്ഛാ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി ന അമനസികാരോ ന ഥിനമിദ്ധം ന ഛമ്ഭിതത്ത’’’ന്തി.
‘‘സോ ഖോ അഹം, അനുരുദ്ധാ…പേ॰… തസ്സ മയ്ഹം, അനുരുദ്ധാ, ഏതദഹോസി – ‘ഉപ്പിലം ഉബ്ബില്ലം (സീ॰ പീ॰), ഉബ്ബിലം (സ്യാ॰ കം॰) ഖോ മേ ഉദപാദി, ഉപ്പിലാധികരണഞ്ച പന മേ സമാധി ചവി. സമാധിമ്ഹി ചുതേ ഓഭാസോ അന്തരധായതി ദസ്സനഞ്ച രൂപാനം . സെയ്യഥാപി, അനുരുദ്ധാ, പുരിസോ ഏകം നിധിമുഖം ഗവേസന്തോ സകിദേവ പഞ്ചനിധിമുഖാനി അധിഗച്ഛെയ്യ, തസ്സ തതോനിദാനം ഉപ്പിലം ഉപ്പജ്ജെയ്യ; ഏവമേവ ഖോ മേ, അനുരുദ്ധാ, ഉപ്പിലം ഉദപാദി, ഉപ്പിലാധികരണഞ്ച പന മേ സമാധി ചവി. സമാധിമ്ഹി ചുതേ ഓഭാസോ അന്തരധായതി ദസ്സനഞ്ച രൂപാനം. സോഹം തഥാ കരിസ്സാമി യഥാ മേ പുന ന വിചികിച്ഛാ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, ന അമനസികാരോ, ന ഥിനമിദ്ധം, ന ഛമ്ഭിതത്തം, ന ഉപ്പില’’’ന്തി.
‘‘സോ ഖോ അഹം, അനുരുദ്ധാ…പേ॰… തസ്സ മയ്ഹം, അനുരുദ്ധാ, ഏതദഹോസി – ‘ദുട്ഠുല്ലം ഖോ മേ ഉദപാദി, ദുട്ഠുല്ലാധികരണഞ്ച പന മേ സമാധി ചവി. സമാധിമ്ഹി ചുതേ ഓഭാസോ അന്തരധായതി ദസ്സനഞ്ച രൂപാനം. സോഹം തഥാ കരിസ്സാമി യഥാ മേ പുന ന വിചികിച്ഛാ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, ന അമനസികാരോ, ന ഥിനമിദ്ധം, ന ഛമ്ഭിതത്തം, ന ഉപ്പിലം, ന ദുട്ഠുല്ല’’’ന്തി.
‘‘സോ ഖോ അഹം, അനുരുദ്ധാ…പേ॰… തസ്സ മയ്ഹം, അനുരുദ്ധാ, ഏതദഹോസി – ‘അച്ചാരദ്ധവീരിയം ഖോ മേ ഉദപാദി, അച്ചാരദ്ധവീരിയാധികരണഞ്ച പന മേ സമാധി ചവി. സമാധിമ്ഹി ചുതേ ഓഭാസോ അന്തരധായതി ദസ്സനഞ്ച രൂപാനം. സെയ്യഥാപി, അനുരുദ്ധാ, പുരിസോ ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി വട്ടകം ഗാള്ഹം ഗണ്ഹെയ്യ, സോ തത്ഥേവ പതമെയ്യ മതമെയ്യ (ബഹൂസു) പ + തം + എയ്യ = പതമെയ്യ-ഇതി പദവിഭാഗോ; ഏവമേവ ഖോ മേ, അനുരുദ്ധാ, അച്ചാരദ്ധവീരിയം ഉദപാദി, അച്ചാരദ്ധവീരിയാധികരണഞ്ച പന മേ സമാധി ചവി. സമാധിമ്ഹി ചുതേ ഓഭാസോ അന്തരധായതി ദസ്സനഞ്ച രൂപാനം. സോഹം തഥാ കരിസ്സാമി യഥാ മേ പുന ന വിചികിച്ഛാ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, ന അമനസികാരോ, ന ഥിനമിദ്ധം, ന ഛമ്ഭിതത്തം, ന ഉപ്പിലം, ന ദുട്ഠുല്ലം, ന അച്ചാരദ്ധവീരിയ’’’ന്തി.
‘‘സോ ഖോ അഹം, അനുരുദ്ധാ…പേ॰… തസ്സ മയ്ഹം, അനുരുദ്ധാ, ഏതദഹോസി – ‘അതിലീനവീരിയം ഖോ മേ ഉദപാദി , അതിലീനവീരിയാധികരണഞ്ച പന മേ സമാധി ചവി. സമാധിമ്ഹി ചുതേ ഓഭാസോ അന്തരധായതി ദസ്സനഞ്ച രൂപാനം. സെയ്യഥാപി, അനുരുദ്ധാ, പുരിസോ വട്ടകം സിഥിലം ഗണ്ഹെയ്യ, സോ തസ്സ ഹത്ഥതോ ഉപ്പതെയ്യ; ഏവമേവ ഖോ മേ, അനുരുദ്ധാ, അതിലീനവീരിയം ഉദപാദി, അതിലീനവീരിയാധികരണഞ്ച പന മേ സമാധി ചവി. സമാധിമ്ഹി ചുതേ ഓഭാസോ അന്തരധായതി ദസ്സനഞ്ച രൂപാനം. സോഹം തഥാ കരിസ്സാമി യഥാ മേ പുന ന വിചികിച്ഛാ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, ന അമനസികാരോ, ന ഥിനമിദ്ധം, ന ഛമ്ഭിതത്തം, ന ഉപ്പിലം, ന ദുട്ഠുല്ലം, ന അച്ചാരദ്ധവീരിയം, ന അതിലീനവീരിയ’’’ന്തി.
‘‘സോ ഖോ അഹം, അനുരുദ്ധാ…പേ॰… തസ്സ മയ്ഹം, അനുരുദ്ധാ, ഏതദഹോസി – ‘അഭിജപ്പാ ഖോ മേ ഉദപാദി, അഭിജപ്പാധികരണഞ്ച പന മേ സമാധി ചവി. സമാധിമ്ഹി ചുതേ ഓഭാസോ അന്തരധായതി ദസ്സനഞ്ച രൂപാനം. സോഹം തഥാ കരിസ്സാമി യഥാ മേ പുന ന വിചികിച്ഛാ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, ന അമനസികാരോ, ന ഥിനമിദ്ധം, ന ഛമ്ഭിതത്തം, ന ഉപ്പിലം, ന ദുട്ഠുല്ലം, ന അച്ചാരദ്ധവീരിയം, ന അതിലീനവീരിയം, ന അഭിജപ്പാ’’’തി.
‘‘സോ ഖോ അഹം, അനുരുദ്ധാ…പേ॰… തസ്സ മയ്ഹം, അനുരുദ്ധാ, ഏതദഹോസി – ‘നാനത്തസഞ്ഞാ ഖോ മേ ഉദപാദി, നാനത്തസഞ്ഞാധികരണഞ്ച പന മേ സമാധി ചവി. സമാധിമ്ഹി ചുതേ ഓഭാസോ അന്തരധായതി ദസ്സനഞ്ച രൂപാനം. സോഹം തഥാ കരിസ്സാമി യഥാ മേ പുന ന വിചികിച്ഛാ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, ന അമനസികാരോ, ന ഥിനമിദ്ധം, ന ഛമ്ഭിതത്തം, ന ഉപ്പിലം, ന ദുട്ഠുല്ലം, ന അച്ചാരദ്ധവീരിയം, ന അതിലീനവീരിയം, ന അഭിജപ്പാ, ന നാനത്തസഞ്ഞാ’’’തി.
‘‘സോ ഖോ അഹം, അനുരുദ്ധാ, അപ്പമത്തോ ആതാപീ പഹിതത്തോ വിഹരന്തോ ഓഭാസഞ്ചേവ സഞ്ജാനാമി ദസ്സനഞ്ച രൂപാനം. സോ ഖോ പന മേ ഓഭാസോ നചിരസ്സേവ അന്തരധായതി ദസ്സനഞ്ച രൂപാനം. തസ്സ മയ്ഹം അനുരുദ്ധാ ഏതദഹോസി – ‘കോ നു ഖോ ഹേതു കോ പച്ചയോ യേന മേ ഓഭാസോ അന്തരധായതി ദസ്സനഞ്ച രൂപാന’ന്തി. തസ്സ മയ്ഹം, അനുരുദ്ധാ, ഏതദഹോസി – ‘അതിനിജ്ഝായിതത്തം ഖോ മേ രൂപാനം ഉദപാദി, അതിനിജ്ഝായിതത്താധികരണഞ്ച പന മേ രൂപാനം സമാധി ചവി. സമാധിമ്ഹി ചുതേ ഓഭാസോ അന്തരധായതി ദസ്സനഞ്ച രൂപാനം. സോഹം തഥാ കരിസ്സാമി യഥാ മേ പുന ന വിചികിച്ഛാ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, ന അമനസികാരോ, ന ഥിനമിദ്ധം, ന ഛമ്ഭിതത്തം, ന ഉപ്പിലം, ന ദുട്ഠുല്ലം, ന അച്ചാരദ്ധവീരിയം, ന അതിലീനവീരിയം, ന അഭിജപ്പാ, ന നാനത്തസഞ്ഞാ, ന അതിനിജ്ഝായിതത്തം രൂപാന’’’ന്തി.
൨൪൨. ‘‘സോ ഖോ അഹം, അനുരുദ്ധാ, ‘വിചികിച്ഛാ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ വിചികിച്ഛം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹിം, ‘അമനസികാരോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ അമനസികാരം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹിം, ‘ഥിനമിദ്ധം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ ഥിനമിദ്ധം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹിം, ‘ഛമ്ഭിതത്തം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ ഛമ്ഭിതത്തം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹിം, ‘ഉപ്പിലം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ ഉപ്പിലം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹിം, ‘ദുട്ഠുല്ലം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ ദുട്ഠുല്ലം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹിം, ‘അച്ചാരദ്ധവീരിയം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ അച്ചാരദ്ധവീരിയം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹിം, ‘അതിലീനവീരിയം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ അതിലീനവീരിയം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹിം, ‘അഭിജപ്പാ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ അഭിജപ്പം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹിം, ‘നാനത്തസഞ്ഞാ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ നാനത്തസഞ്ഞം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹിം, ‘അതിനിജ്ഝായിതത്തം രൂപാനം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ അതിനിജ്ഝായിതത്തം രൂപാനം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹിം.
൨൪൩. ‘‘സോ ഖോ അഹം, അനുരുദ്ധാ, അപ്പമത്തോ ആതാപീ പഹിതത്തോ വിഹരന്തോ ഓഭാസഞ്ഹി ഖോ സഞ്ജാനാമി, ന ച രൂപാനി പസ്സാമി; രൂപാനി ഹി ഖോ പസ്സാമി, ന ച ഓഭാസം സഞ്ജാനാമി – ‘കേവലമ്പി രത്തിം, കേവലമ്പി ദിവം ദിവസം (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰), കേവലമ്പി രത്തിന്ദിവം’ രത്തിദിവം (ക॰). തസ്സ മയ്ഹം, അനുരുദ്ധാ, ഏതദഹോസി – ‘കോ നു ഖോ ഹേതു കോ പച്ചയോ യ്വാഹം ഓഭാസഞ്ഹി ഖോ സഞ്ജാനാമി ന ച രൂപാനി പസ്സാമി; രൂപാനി ഹി ഖോ ഖോ തസ്മിം സമയേ (സീ॰ ക॰) പസ്സാമി ന ച ഓഭാസം സഞ്ജാനാമി – കേവലമ്പി രത്തിം, കേവലമ്പി ദിവം, കേവലമ്പി രത്തിന്ദിവ’ന്തി. തസ്സ മയ്ഹം, അനുരുദ്ധാ, ഏതദഹോസി – ‘യസ്മിഞ്ഹി ഖോ അഹം സമയേ രൂപനിമിത്തം അമനസികരിത്വാ ഓഭാസനിമിത്തം മനസി കരോമി, ഓഭാസഞ്ഹി ഖോ തസ്മിം സമയേ സഞ്ജാനാമി, ന ച രൂപാനി പസ്സാമി. യസ്മിം പനാഹം സമയേ ഓഭാസനിമിത്തം അമനസികരിത്വാ രൂപനിമിത്തം മനസി കരോമി, രൂപാനി ഹി ഖോ തസ്മിം സമയേ പസ്സാമി ന ച ഓഭാസം സഞ്ജാനാമി – കേവലമ്പി രത്തിം, കേവലമ്പി ദിവം, കേവലമ്പി രത്തിന്ദിവ’’’ന്തി.
‘‘സോ ഖോ അഹം, അനുരുദ്ധാ, അപ്പമത്തോ ആതാപീ പഹിതത്തോ വിഹരന്തോ പരിത്തഞ്ചേവ ഓഭാസം സഞ്ജാനാമി, പരിത്താനി ച രൂപാനി പസ്സാമി; അപ്പമാണഞ്ചേവ ഓഭാസം സഞ്ജാനാമി, അപ്പമാണാനി ച രൂപാനി പസ്സാമി – കേവലമ്പി രത്തിം, കേവലമ്പി ദിവം, കേവലമ്പി രത്തിന്ദിവം. തസ്സ മയ്ഹം, അനുരുദ്ധാ, ഏതദഹോസി – ‘കോ നു ഖോ ഹേതു കോ പച്ചയോ യ്വാഹം പരിത്തഞ്ചേവ ഓഭാസം സഞ്ജാനാമി, പരിത്താനി ച രൂപാനി പസ്സാമി ; അപ്പമാണഞ്ചേവ ഓഭാസം സഞ്ജാനാമി, അപ്പമാണാനി ച രൂപാനി പസ്സാമി – കേവലമ്പി രത്തിം, കേവലമ്പി ദിവം, കേവലമ്പി രത്തിന്ദിവ’ന്തി. തസ്സ മയ്ഹം, അനുരുദ്ധാ, ഏതദഹോസി – ‘യസ്മിം ഖോ മേ സമയേ പരിത്തോ സമാധി ഹോതി, പരിത്തം മേ തസ്മിം സമയേ ചക്ഖു ഹോതി. സോഹം പരിത്തേന ചക്ഖുനാ പരിത്തഞ്ചേവ ഓഭാസം സഞ്ജാനാമി, പരിത്താനി ച രൂപാനി പസ്സാമി. യസ്മിം പന മേ സമയേ അപ്പമാണോ സമാധി ഹോതി, അപ്പമാണം മേ തസ്മിം സമയേ ചക്ഖു ഹോതി. സോഹം അപ്പമാണേന ചക്ഖുനാ അപ്പമാണഞ്ചേവ ഓഭാസം സഞ്ജാനാമി, അപ്പമാണാനി ച രൂപാനി പസ്സാമി – കേവലമ്പി രത്തിം, കേവലമ്പി ദിവം, കേവലമ്പി രത്തിന്ദിവ’’’ന്തി.
൨൪൪. യതോ ഖോ മേ , അനുരുദ്ധാ, ‘വിചികിച്ഛാ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ വിചികിച്ഛാ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ അഹോസി, ‘അമനസികാരോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ അമനസികാരോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ അഹോസി, ‘ഥിനമിദ്ധം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ ഥിനമിദ്ധം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ അഹോസി, ‘ഛമ്ഭിതത്തം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ ഛമ്ഭിതത്തം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ അഹോസി, ‘ഉപ്പിലം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ ഉപ്പിലം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ അഹോസി, ‘ദുട്ഠുല്ലം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ ദുട്ഠുല്ലം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ അഹോസി, ‘അച്ചാരദ്ധവീരിയം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ അച്ചാരദ്ധവീരിയം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ അഹോസി, ‘അതിലീനവീരിയം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ അതിലീനവീരിയം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ അഹോസി, ‘അഭിജപ്പാ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ അഭിജപ്പാ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ അഹോസി, ‘നാനത്തസഞ്ഞാ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ നാനത്തസഞ്ഞാ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ അഹോസി, ‘അതിനിജ്ഝായിതത്തം രൂപാനം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ അതിനിജ്ഝായിതത്തം രൂപാനം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ അഹോസി.
൨൪൫. ‘‘തസ്സ മയ്ഹം, അനുരുദ്ധാ, ഏതദഹോസി – ‘യേ ഖോ മേ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസാ തേ മേ പഹീനാ. ഹന്ദ, ദാനാഹം തിവിധേന സമാധിം ഭാവേമീ’തി ഭാവേസിന്തി (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰). സോ ഖോ അഹം, അനുരുദ്ധാ, സവിതക്കമ്പി സവിചാരം സമാധിം ഭാവേസിം ഭാവേമി (ക॰), അവിതക്കമ്പി വിചാരമത്തം സമാധിം ഭാവേസിം, അവിതക്കമ്പി അവിചാരം സമാധിം ഭാവേസിം, സപ്പീതികമ്പി സമാധിം ഭാവേസിം, നിപ്പീതികമ്പി സമാധിം ഭാവേസിം, സാതസഹഗതമ്പി സമാധിം ഭാവേസിം, ഉപെക്ഖാസഹഗതമ്പി സമാധിം ഭാവേസിം. യതോ ഖോ മേ, അനുരുദ്ധാ, സവിതക്കോപി സവിചാരോ സമാധി ഭാവിതോ അഹോസി, അവിതക്കോപി വിചാരമത്തോ സമാധി ഭാവിതോ അഹോസി, അവിതക്കോപി അവിചാരോ സമാധി ഭാവിതോ അഹോസി, സപ്പീതികോപി സമാധി ഭാവിതോ അഹോസി, നിപ്പീതികോപി സമാധി ഭാവിതോ അഹോസി, സാതസഹഗതോപി സമാധി ഭാവിതോ അഹോസി, ഉപെക്ഖാസഹഗതോപി സമാധി ഭാവിതോ അഹോസി. ഞാണഞ്ച പന മേ ദസ്സനം ഉദപാദി, അകുപ്പാ മേ ചേതോവിമുത്തി. അയമന്തിമാ ജാതി, നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ’’തി.
ഇദമവോച ഭഗവാ. അത്തമനോ ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദീതി.
ഉപക്കിലേസസുത്തം നിട്ഠിതം അട്ഠമം.
൯. ബാലപണ്ഡിതസുത്തം
൨൪൬. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തത്ര ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി. ‘‘ഭദന്തേ’’തി തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച –
‘‘തീണിമാനി, ഭിക്ഖവേ, ബാലസ്സ ബാലലക്ഖണാനി ബാലനിമിത്താനി ബാലാപദാനാനി. കതമാനി തീണി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ബാലോ ദുച്ചിന്തിതചിന്തീ ച ഹോതി ദുബ്ഭാസിതഭാസീ ച ദുക്കടകമ്മകാരീ ച. നോ ചേതം നോ ചേദം (സം॰ നി॰ ൩.൨൭-൨൮), ഭിക്ഖവേ, ബാലോ ദുച്ചിന്തിതചിന്തീ ച അഭവിസ്സ ദുബ്ഭാസിതഭാസീ ച ദുക്കടകമ്മകാരീ ച കേന നം ന തേന നം (ക॰), ന നം (?) പണ്ഡിതാ ജാനെയ്യും – ‘ബാലോ അയം ഭവം അസപ്പുരിസോ’തി? യസ്മാ ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ബാലോ ദുച്ചിന്തിതചിന്തീ ച ഹോതി ദുബ്ഭാസിതഭാസീ ച ദുക്കടകമ്മകാരീ ച തസ്മാ നം പണ്ഡിതാ ജാനന്തി – ‘ബാലോ അയം ഭവം അസപ്പുരിസോ’തി. സ ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ബാലോ തിവിധം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ ദുക്ഖം ദോമനസ്സം പടിസംവേദേതി. സചേ, ഭിക്ഖവേ, ബാലോ സഭായം വാ നിസിന്നോ ഹോതി, രഥികായ രഥിയായ (ബഹൂസു) വാ നിസിന്നോ ഹോതി, സിങ്ഘാടകേ വാ നിസിന്നോ ഹോതി; തത്ര ചേ ജനോ തജ്ജം തസ്സാരുപ്പം കഥം മന്തേതി. സചേ, ഭിക്ഖവേ, ബാലോ പാണാതിപാതീ ഹോതി, അദിന്നാദായീ ഹോതി, കാമേസുമിച്ഛാചാരീ ഹോതി, മുസാവാദീ ഹോതി, സുരാമേരയമജ്ജപമാദട്ഠായീ ഹോതി, തത്ര, ഭിക്ഖവേ, ബാലസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘യം ഖോ ജനോ തജ്ജം തസ്സാരുപ്പം കഥം മന്തേതി, സംവിജ്ജന്തേവ തേ സംവിജ്ജന്തേ തേ ച (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) ധമ്മാ മയി, അഹഞ്ച തേസു ധമ്മേസു സന്ദിസ്സാമീ’തി. ഇദം, ഭിക്ഖവേ, ബാലോ പഠമം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ ദുക്ഖം ദോമനസ്സം പടിസംവേദേതി.
൨൪൭. ‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ബാലോ പസ്സതി രാജാനോ ചോരം ആഗുചാരിം ഗഹെത്വാ വിവിധാ കമ്മകാരണാ കാരെന്തേ – കസാഹിപി താളെന്തേ വെത്തേഹിപി താളെന്തേ അദ്ധദണ്ഡകേഹിപി താളെന്തേ ഹത്ഥമ്പി ഛിന്ദന്തേ പാദമ്പി ഛിന്ദന്തേ ഹത്ഥപാദമ്പി ഛിന്ദന്തേ കണ്ണമ്പി ഛിന്ദന്തേ നാസമ്പി ഛിന്ദന്തേ കണ്ണനാസമ്പി ഛിന്ദന്തേ ബിലങ്ഗഥാലികമ്പി കരൊന്തേ സങ്ഖമുണ്ഡികമ്പി കരൊന്തേ രാഹുമുഖമ്പി കരൊന്തേ ജോതിമാലികമ്പി കരൊന്തേ ഹത്ഥപജ്ജോതികമ്പി കരൊന്തേ ഏരകവത്തികമ്പി കരൊന്തേ ചീരകവാസികമ്പി കരൊന്തേ ഏണെയ്യകമ്പി കരൊന്തേ ബളിസമംസികമ്പി കരൊന്തേ കഹാപണികമ്പി കരൊന്തേ ഖാരാപതച്ഛികമ്പി ഖാരാപടിച്ഛകമ്പി (ക॰) കരൊന്തേ പലിഘപരിവത്തികമ്പി കരൊന്തേ പലാലപീഠകമ്പി പലാലപിട്ഠകമ്പി (പീ॰) കരൊന്തേ തത്തേനപി തേലേന ഓസിഞ്ചന്തേ സുനഖേഹിപി ഖാദാപെന്തേ ജീവന്തമ്പി സൂലേ ഉത്താസെന്തേ അസിനാപി സീസം ഛിന്ദന്തേ. തത്ര, ഭിക്ഖവേ, ബാലസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘യഥാരൂപാനം ഖോ പാപകാനം കമ്മാനം ഹേതു രാജാനോ ചോരം ആഗുചാരിം ഗഹെത്വാ വിവിധാ കമ്മകാരണാ കാരെന്തി – കസാഹിപി താളെന്തി…പേ॰… അസിനാപി സീസം ഛിന്ദന്തി; സംവിജ്ജന്തേവ തേ ധമ്മാ മയി, അഹഞ്ച തേസു ധമ്മേസു സന്ദിസ്സാമി. മം ചേപി രാജാനോ സചേ മമ്പി (ക॰) ജാനെയ്യും, മമ്പി രാജാനോ ഗഹെത്വാ വിവിധാ കമ്മകാരണാ കാരെയ്യും – കസാഹിപി താളെയ്യും…പേ॰… ജീവന്തമ്പി സൂലേ ഉത്താസെയ്യും, അസിനാപി സീസം ഛിന്ദെയ്യു’ന്തി. ഇദമ്പി, ഭിക്ഖവേ, ബാലോ ദുതിയം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ ദുക്ഖം ദോമനസ്സം പടിസംവേദേതി.
൨൪൮. ‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ബാലം പീഠസമാരൂള്ഹം വാ മഞ്ചസമാരൂള്ഹം വാ ഛമായം ഛമായ (സീ॰ പീ॰) വാ സേമാനം, യാനിസ്സ പുബ്ബേ പാപകാനി കമ്മാനി കതാനി കായേന ദുച്ചരിതാനി വാചായ ദുച്ചരിതാനി മനസാ ദുച്ചരിതാനി താനിസ്സ തമ്ഹി സമയേ ഓലമ്ബന്തി അജ്ഝോലമ്ബന്തി അഭിപ്പലമ്ബന്തി. സെയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, മഹതം പബ്ബതകൂടാനം ഛായാ സായന്ഹസമയം പഥവിയാ ഓലമ്ബന്തി അജ്ഝോലമ്ബന്തി അഭിപ്പലമ്ബന്തി; ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ബാലം പീഠസമാരൂള്ഹം വാ മഞ്ചസമാരൂള്ഹം വാ ഛമായം വാ സേമാനം, യാനിസ്സ പുബ്ബേ പാപകാനി കമ്മാനി കതാനി കായേന ദുച്ചരിതാനി വാചായ ദുച്ചരിതാനി മനസാ ദുച്ചരിതാനി താനിസ്സ തമ്ഹി സമയേ ഓലമ്ബന്തി അജ്ഝോലമ്ബന്തി അഭിപ്പലമ്ബന്തി. തത്ര, ഭിക്ഖവേ, ബാലസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘അകതം വത മേ കല്യാണം, അകതം കുസലം, അകതം ഭീരുത്താണം; കതം പാപം, കതം ലുദ്ദം, കതം കിബ്ബിസം. യാവതാ, ഭോ, അകതകല്യാണാനം അകതകുസലാനം അകതഭീരുത്താണാനം കതപാപാനം കതലുദ്ദാനം കതകിബ്ബിസാനം ഗതി തം ഗതിം പെച്ച ഗച്ഛാമീ’തി. സോ സോചതി കിലമതി പരിദേവതി ഉരത്താളിം കന്ദതി സമ്മോഹം ആപജ്ജതി. ഇദമ്പി, ഭിക്ഖവേ, ബാലോ തതിയം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ ദുക്ഖം ദോമനസ്സം പടിസംവേദേതി.
‘‘സ ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ബാലോ കായേന ദുച്ചരിതം ചരിത്വാ വാചായ ദുച്ചരിതം ചരിത്വാ മനസാ ദുച്ചരിതം ചരിത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപജ്ജതി. യം ഖോ തം, ഭിക്ഖവേ, സമ്മാ വദമാനോ വദെയ്യ – ‘ഏകന്തം അനിട്ഠം ഏകന്തം അകന്തം ഏകന്തം അമനാപ’ന്തി, നിരയമേവ തം സമ്മാ വദമാനോ വദെയ്യ – ‘ഏകന്തം അനിട്ഠം ഏകന്തം അകന്തം ഏകന്തം അമനാപ’ന്തി. യാവഞ്ചിദം, ഭിക്ഖവേ, ഉപമാപി ഉപമാഹിപി (സീ॰) ന സുകരാ യാവ ദുക്ഖാ നിരയാ’’തി.
൨൪൯. ഏവം വുത്തേ, അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘സക്കാ പന, ഭന്തേ, ഉപമം കാതു’’ന്തി? ‘‘സക്കാ ഭിക്ഖൂ’’തി ഭഗവാ അവോച. സെയ്യഥാപി, ഭിക്ഖു, ചോരം ആഗുചാരിം ഗഹെത്വാ രഞ്ഞോ ദസ്സെയ്യും – ‘അയം ഖോ, ദേവ, ചോരോ ആഗുചാരീ, ഇമസ്സ യം ഇച്ഛസി തം ദണ്ഡം പണേഹീ’തി. തമേനം രാജാ ഏവം വദെയ്യ – ‘ഗച്ഛഥ, ഭോ, ഇമം പുരിസം പുബ്ബണ്ഹസമയം സത്തിസതേന ഹനഥാ’തി . തമേനം പുബ്ബണ്ഹസമയം സത്തിസതേന ഹനെയ്യും. അഥ രാജാ മജ്ഝന്ഹികസമയം മജ്ഝന്തികസമയം (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ ക॰), മജ്ഝന്തികം സമയം (പീ॰) ഏവം വദെയ്യ – ‘അമ്ഭോ, കഥം സോ പുരിസോ’തി? ‘‘‘തഥേവ, ദേവ, ജീവതീ’തി. തമേനം രാജാ ഏവം വദെയ്യ – ‘ഗച്ഛഥ, ഭോ, തം പുരിസം മജ്ഝന്ഹികസമയം സത്തിസതേന ഹനഥാ’തി. തമേനം മജ്ഝന്ഹികസമയം സത്തിസതേന ഹനെയ്യും. അഥ രാജാ സായന്ഹസമയം ഏവം വദെയ്യ – ‘അമ്ഭോ, കഥം സോ പുരിസോ’തി? ‘തഥേവ, ദേവ, ജീവതീ’തി. തമേനം രാജാ ഏവം വദെയ്യ – ‘ഗച്ഛഥ, ഭോ, തം പുരിസം സായന്ഹസമയം സത്തിസതേന ഹനഥാ’തി. തമേനം സായന്ഹസമയം സത്തിസതേന ഹനെയ്യും. തം കിം മഞ്ഞഥ , ഭിക്ഖവേ, അപി നു സോ പുരിസോ തീഹി സത്തിസതേഹി ഹഞ്ഞമാനോ തതോനിദാനം ദുക്ഖം ദോമനസ്സം പടിസംവേദിയേഥാ’’തി? ‘‘ഏകിസ്സാപി, ഭന്തേ, സത്തിയാ ഹഞ്ഞമാനോ സോ പുരിസോ തതോനിദാനം ദുക്ഖം ദോമനസ്സം പടിസംവേദിയേഥ, കോ പന വാദോ തീഹി സത്തിസതേഹീ’’തി?
൨൫൦. അഥ ഖോ ഭഗവാ പരിത്തം പാണിമത്തം പാസാണം ഗഹെത്വാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, കതമോ നു ഖോ മഹന്തതരോ – യോ ചായം മയാ പരിത്തോ പാണിമത്തോ പാസാണോ ഗഹിതോ, യോ ച ഹിമവാ പബ്ബതരാജാ’’തി? ‘‘അപ്പമത്തകോ അയം, ഭന്തേ, ഭഗവതാ പരിത്തോ പാണിമത്തോ പാസാണോ ഗഹിതോ, ഹിമവന്തം പബ്ബതരാജാനം ഉപനിധായ സങ്ഖമ്പി ന ഉപേതി, കലഭാഗമ്പി ന ഉപേതി, ഉപനിധമ്പി ഉപനിധിമ്പി (സീ॰ പീ॰) ന ഉപേതി’’. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, യം സോ പുരിസോ തീഹി സത്തിസതേഹി ഹഞ്ഞമാനോ തതോനിദാനം ദുക്ഖം ദോമനസ്സം പടിസംവേദേതി തം നിരയകസ്സ ദുക്ഖസ്സ ഉപനിധായ സങ്ഖമ്പി ന ഉപേതി, കലഭാഗമ്പി ന ഉപേതി, ഉപനിധമ്പി ന ഉപേതി’’.
‘‘തമേനം, ഭിക്ഖവേ, നിരയപാലാ പഞ്ചവിധബന്ധനം നാമ കമ്മകാരണം കരൊന്തി – തത്തം അയോഖിലം അയോഖീലം (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) ഹത്ഥേ ഗമെന്തി, തത്തം അയോഖിലം ദുതിയേ ഹത്ഥേ ഗമെന്തി, തത്തം അയോഖിലം പാദേ ഗമെന്തി, തത്തം അയോഖിലം ദുതിയേ പാദേ ഗമെന്തി, തത്തം അയോഖിലം മജ്ഝേ ഉരസ്മിം ഗമെന്തി. സോ തത്ഥ ദുക്ഖാ തിബ്ബാ ഖരാ കടുകാ വേദനാ വേദേതി, ന ച താവ കാലം കരോതി യാവ ന തം പാപകമ്മം ബ്യന്തീഹോതി ബ്യന്തിഹോതി (പീ॰ ക॰). തമേനം, ഭിക്ഖവേ, നിരയപാലാ സംവേസെത്വാ കുഠാരീഹി കുധാരീഹി (ക॰) തച്ഛന്തി. സോ തത്ഥ ദുക്ഖാ തിബ്ബാ…പേ॰… ബ്യന്തീഹോതി. തമേനം, ഭിക്ഖവേ, നിരയപാലാ ഉദ്ധംപാദം അധോസിരം ഗഹെത്വാ വാസീഹി തച്ഛന്തി. സോ തത്ഥ ദുക്ഖാ തിബ്ബാ…പേ॰… ബ്യന്തീഹോതി. തമേനം, ഭിക്ഖവേ, നിരയപാലാ രഥേ യോജെത്വാ ആദിത്തായ പഥവിയാ സമ്പജ്ജലിതായ സജോതിഭൂതായ സഞ്ജോതിഭൂതായ (സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) സാരെന്തിപി പച്ചാസാരെന്തിപി . സോ തത്ഥ ദുക്ഖാ തിബ്ബാ…പേ॰… ബ്യന്തീഹോതി. തമേനം, ഭിക്ഖവേ, നിരയപാലാ മഹന്തം അങ്ഗാരപബ്ബതം ആദിത്തം സമ്പജ്ജലിതം സജോതിഭൂതം ആരോപെന്തിപി ഓരോപെന്തിപി. സോ തത്ഥ ദുക്ഖാ തിബ്ബാ ഖരാ കടുകാ വേദനാ വേദേതി, ന ച താവ കാലം കരോതി യാവ ന തം പാപകമ്മം ബ്യന്തീഹോതി. തമേനം, ഭിക്ഖവേ, നിരയപാലാ ഉദ്ധംപാദം അധോസിരം ഗഹെത്വാ തത്തായ ലോഹകുമ്ഭിയാ പക്ഖിപന്തി ആദിത്തായ സമ്പജ്ജലിതായ സജോതിഭൂതായ. സോ തത്ഥ ഫേണുദ്ദേഹകം പച്ചതി. സോ തത്ഥ ഫേണുദ്ദേഹകം പച്ചമാനോ സകിമ്പി ഉദ്ധം ഗച്ഛതി, സകിമ്പി അധോ ഗച്ഛതി, സകിമ്പി തിരിയം ഗച്ഛതി. സോ തത്ഥ ദുക്ഖാ തിബ്ബാ ഖരാ കടുകാ വേദനാ വേദേതി, ന ച താവ കാലങ്കരോതി യാവ ന തം പാപകമ്മം ബ്യന്തീഹോതി. തമേനം, ഭിക്ഖവേ, നിരയപാലാ നിരയപാലാ പുനപ്പുനം (ക॰) മഹാനിരയേ പക്ഖിപന്തി. സോ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, മഹാനിരയോ –
‘‘ചതുക്കണ്ണോ ചതുദ്വാരോ, വിഭത്തോ ഭാഗസോ മിതോ;
അയോപാകാരപരിയന്തോ, അയസാ പടികുജ്ജിതോ.
‘‘തസ്സ അയോമയാ ഭൂമി, ജലിതാ തേജസാ യുതാ;
സമന്താ യോജനസതം, ഫരിത്വാ തിട്ഠതി സബ്ബദാ’’.
‘‘അനേകപരിയായേനപി ഖോ അഹം, ഭിക്ഖവേ, നിരയകഥം കഥെയ്യം; യാവഞ്ചിദം, ഭിക്ഖവേ, ന സുകരാ അക്ഖാനേന പാപുണിതും യാവ ദുക്ഖാ നിരയാ.
൨൫൧. ‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ, തിരച്ഛാനഗതാ പാണാ തിണഭക്ഖാ. തേ അല്ലാനിപി തിണാനി സുക്ഖാനിപി തിണാനി ദന്തുല്ലേഹകം ഖാദന്തി. കതമേ ച, ഭിക്ഖവേ, തിരച്ഛാനഗതാ പാണാ തിണഭക്ഖാ? ഹത്ഥീ അസ്സാ ഗോണാ ഗദ്രഭാ അജാ മിഗാ, യേ വാ പനഞ്ഞേപി കേചി തിരച്ഛാനഗതാ പാണാ തിണഭക്ഖാ. സ ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ബാലോ ഇധ പുബ്ബേ രസാദോ ഇധ പാപാനി കമ്മാനി കരിത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ തേസം സത്താനം സഹബ്യതം ഉപപജ്ജതി യേ തേ സത്താ തിണഭക്ഖാ.
‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ, തിരച്ഛാനഗതാ പാണാ ഗൂഥഭക്ഖാ. തേ ദൂരതോവ ഗൂഥഗന്ധം ഘായിത്വാ ധാവന്തി – ‘എത്ഥ ഭുഞ്ജിസ്സാമ, എത്ഥ ഭുഞ്ജിസ്സാമാ’തി. സെയ്യഥാപി നാമ ബ്രാഹ്മണാ ആഹുതിഗന്ധേന ധാവന്തി – ‘എത്ഥ ഭുഞ്ജിസ്സാമ, എത്ഥ ഭുഞ്ജിസ്സാമാ’തി; ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സന്തി തിരച്ഛാനഗതാ പാണാ ഗൂഥഭക്ഖാ, തേ ദൂരതോവ ഗൂഥഗന്ധം ഘായിത്വാ ധാവന്തി – ‘എത്ഥ ഭുഞ്ജിസ്സാമ, എത്ഥ ഭുഞ്ജിസ്സാമാ’തി. കതമേ ച, ഭിക്ഖവേ, തിരച്ഛാനഗതാ പാണാ ഗൂഥഭക്ഖാ? കുക്കുടാ സൂകരാ സോണാ സിങ്ഗാലാ, യേ വാ പനഞ്ഞേപി കേചി തിരച്ഛാനഗതാ പാണാ ഗൂഥഭക്ഖാ. സ ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ബാലോ ഇധ പുബ്ബേ രസാദോ ഇധ പാപാനി കമ്മാനി കരിത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ തേസം സത്താനം സഹബ്യതം ഉപപജ്ജതി യേ തേ സത്താ ഗൂഥഭക്ഖാ.
‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ, തിരച്ഛാനഗതാ പാണാ അന്ധകാരേ ജായന്തി അന്ധകാരേ ജീയന്തി ജിയ്യന്തി (ക॰) അന്ധകാരേ മീയന്തി മിയ്യന്തി (ക॰). കതമേ ച, ഭിക്ഖവേ, തിരച്ഛാനഗതാ പാണാ അന്ധകാരേ ജായന്തി അന്ധകാരേ ജീയന്തി അന്ധകാരേ മീയന്തി? കീടാ പുളവാ പടങ്ഗാ (സ്യാ॰ കം॰ ക॰) ഗണ്ഡുപ്പാദാ, യേ വാ പനഞ്ഞേപി കേചി തിരച്ഛാനഗതാ പാണാ അന്ധകാരേ ജായന്തി അന്ധകാരേ ജീയന്തി അന്ധകാരേ മീയന്തി. സ ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ബാലോ ഇധ പുബ്ബേ രസാദോ, ഇധ പാപാനി കമ്മാനി കരിത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ തേസം സത്താനം സഹബ്യതം ഉപപജ്ജതി യേ തേ സത്താ അന്ധകാരേ ജായന്തി അന്ധകാരേ ജീയന്തി അന്ധകാരേ മീയന്തി.
‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ, തിരച്ഛാനഗതാ പാണാ ഉദകസ്മിം ജായന്തി ഉദകസ്മിം ജീയന്തി ഉദകസ്മിം മീയന്തി. കതമേ ച, ഭിക്ഖവേ, തിരച്ഛാനഗതാ പാണാ ഉദകസ്മിം ജായന്തി ഉദകസ്മിം ജീയന്തി ഉദകസ്മിം മീയന്തി? മച്ഛാ കച്ഛപാ സുസുമാരാ, യേ വാ പനഞ്ഞേപി കേചി തിരച്ഛാനഗതാ പാണാ ഉദകസ്മിം ജായന്തി ഉദകസ്മിം ജീയന്തി ഉദകസ്മിം മീയന്തി. സ ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ബാലോ ഇധ പുബ്ബേ രസാദോ ഇധ പാപാനി കമ്മാനി കരിത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ തേസം സത്താനം സഹബ്യതം ഉപപജ്ജതി യേ തേ സത്താ ഉദകസ്മിം ജായന്തി ഉദകസ്മിം ജീയന്തി ഉദകസ്മിം മീയന്തി.
‘‘സന്തി , ഭിക്ഖവേ, തിരച്ഛാനഗതാ പാണാ അസുചിസ്മിം ജായന്തി അസുചിസ്മിം ജീയന്തി അസുചിസ്മിം മീയന്തി. കതമേ ച, ഭിക്ഖവേ, തിരച്ഛാനഗതാ പാണാ അസുചിസ്മിം ജായന്തി അസുചിസ്മിം ജീയന്തി അസുചിസ്മിം മീയന്തി? യേ തേ, ഭിക്ഖവേ, സത്താ പൂതിമച്ഛേ വാ ജായന്തി പൂതിമച്ഛേ വാ ജീയന്തി പൂതിമച്ഛേ വാ മീയന്തി പൂതികുണപേ വാ…പേ॰… പൂതികുമ്മാസേ വാ… ചന്ദനികായ വാ… ഓലിഗല്ലേ വാ ജായന്തി, (യേ വാ പനഞ്ഞേപി കേചി തിരച്ഛാനഗതാ പാണാ അസുചിസ്മിം ജായന്തി അസുചിസ്മിം ജീയന്തി അസുചിസ്മിം മീയന്തി.) ( ) നത്ഥി സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰ പൊത്ഥകേസു സ ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ബാലോ ഇധ പുബ്ബേ രസാദോ ഇധ പാപാനി കമ്മാനി കരിത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ തേസം സത്താനം സഹബ്യതം ഉപപജ്ജതി യേ തേ സത്താ അസുചിസ്മിം ജായന്തി അസുചിസ്മിം ജീയന്തി അസുചിസ്മിം മീയന്തി.
‘‘അനേകപരിയായേനപി ഖോ അഹം, ഭിക്ഖവേ, തിരച്ഛാനയോനികഥം കഥെയ്യം; യാവഞ്ചിദം, ഭിക്ഖവേ, ന സുകരം അക്ഖാനേന പാപുണിതും യാവ ദുക്ഖാ തിരച്ഛാനയോനി.
൨൫൨. ‘‘സെയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, പുരിസോ ഏകച്ഛിഗ്ഗലം യുഗം മഹാസമുദ്ദേ പക്ഖിപെയ്യ. തമേനം പുരത്ഥിമോ വാതോ പച്ഛിമേന സംഹരെയ്യ, പച്ഛിമോ വാതോ പുരത്ഥിമേന സംഹരെയ്യ, ഉത്തരോ വാതോ ദക്ഖിണേന സംഹരെയ്യ, ദക്ഖിണോ വാതോ ഉത്തരേന സംഹരെയ്യ. തത്രാസ്സ കാണോ കച്ഛപോ, സോ വസ്സസതസ്സ വസ്സസതസ്സ വസ്സസതസ്സ വസ്സസഹസ്സസ്സ വസ്സസതസഹസ്സസ്സ (സീ॰), വസ്സസതസ്സ (സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) അച്ചയേന സകിം ഉമ്മുജ്ജെയ്യ. തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, അപി നു സോ കാണോ കച്ഛപോ അമുസ്മിം ഏകച്ഛിഗ്ഗലേ യുഗേ ഗീവം പവേസെയ്യാ’’തി? (‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’.) ( ) നത്ഥി സീ॰ പീ॰ പൊത്ഥകേസു ‘‘യദി പന യദി നൂന (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰), ഭന്തേ, കദാചി കരഹചി ദീഘസ്സ അദ്ധുനോ അച്ചയേനാ’’തി. ‘‘ഖിപ്പതരം ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, കാണോ കച്ഛപോ അമുസ്മിം ഏകച്ഛിഗ്ഗലേ യുഗേ ഗീവം പവേസെയ്യ, അതോ ദുല്ലഭതരാഹം, ഭിക്ഖവേ, മനുസ്സത്തം വദാമി സകിം വിനിപാതഗതേന ബാലേന. തം കിസ്സ ഹേതു? ന ഹെത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, അത്ഥി ധമ്മചരിയാ സമചരിയാ കുസലകിരിയാ പുഞ്ഞകിരിയാ. അഞ്ഞമഞ്ഞഖാദികാ എത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, വത്തതി ദുബ്ബലഖാദികാ’’.
‘‘സ ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ബാലോ സചേ കദാചി കരഹചി ദീഘസ്സ അദ്ധുനോ അച്ചയേന മനുസ്സത്തം ആഗച്ഛതി, യാനി താനി നീചകുലാനി – ചണ്ഡാലകുലം വാ നേസാദകുലം വാ വേനകുലം വേണകുലം (സീ॰ പീ॰) വാ രഥകാരകുലം വാ പുക്കുസകുലം വാ. തഥാരൂപേ കുലേ പച്ചാജായതി ദലിദ്ദേ അപ്പന്നപാനഭോജനേ കസിരവുത്തികേ, യത്ഥ കസിരേന ഘാസച്ഛാദോ ലബ്ഭതി. സോ ച ഹോതി ദുബ്ബണ്ണോ ദുദ്ദസികോ ഓകോടിമകോ ബവ്ഹാബാധോ ബഹ്വാബാധോ (ക॰) കാണോ വാ കുണീ വാ ഖുജ്ജോ വാ പക്ഖഹതോ വാ ന ലാഭീ അന്നസ്സ പാനസ്സ വത്ഥസ്സ യാനസ്സ മാലാഗന്ധവിലേപനസ്സ സെയ്യാവസഥപദീപെയ്യസ്സ. സോ കായേന ദുച്ചരിതം ചരതി വാചായ ദുച്ചരിതം ചരതി മനസാ ദുച്ചരിതം ചരതി. സോ കായേന ദുച്ചരിതം ചരിത്വാ വാചായ ദുച്ചരിതം ചരിത്വാ മനസാ ദുച്ചരിതം ചരിത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപജ്ജതി.
‘‘സെയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, അക്ഖധുത്തോ പഠമേനേവ കലിഗ്ഗഹേന പുത്തമ്പി ജീയേഥ, ദാരമ്പി ജീയേഥ, സബ്ബം സാപതെയ്യമ്പി ജീയേഥ, ഉത്തരിപി അധിബന്ധം അനുബന്ധം (സീ॰ പീ॰), അദ്ധുബന്ധം (സ്യാ॰ കം॰) നിഗച്ഛെയ്യ. അപ്പമത്തകോ സോ, ഭിക്ഖവേ, കലിഗ്ഗഹോ യം സോ അക്ഖധുത്തോ പഠമേനേവ കലിഗ്ഗഹേന പുത്തമ്പി ജീയേഥ, ദാരമ്പി ജീയേഥ, സബ്ബം സാപതെയ്യമ്പി ജീയേഥ, ഉത്തരിപി അധിബന്ധം നിഗച്ഛെയ്യ. അഥ ഖോ അയമേവ തതോ മഹന്തതരോ കലിഗ്ഗഹോ യം സോ ബാലോ കായേന ദുച്ചരിതം ചരിത്വാ വാചായ ദുച്ചരിതം ചരിത്വാ മനസാ ദുച്ചരിതം ചരിത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപജ്ജതി. അയം, ഭിക്ഖവേ, കേവലാ പരിപൂരാ കേവലപരിപൂരാ (സീ॰ പീ॰) മ॰ നി॰ ൧.൨൪൪ പാളിയാ സംസന്ദേതബ്ബാ ബാലഭൂമീ’’തി.
൨൫൩. ‘‘തീണിമാനി, ഭിക്ഖവേ, പണ്ഡിതസ്സ പണ്ഡിതലക്ഖണാനി പണ്ഡിതനിമിത്താനി പണ്ഡിതാപദാനാനി. കതമാനി തീണി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, പണ്ഡിതോ സുചിന്തിതചിന്തീ ച ഹോതി സുഭാസിതഭാസീ ച സുകതകമ്മകാരീ ച. നോ ചേതം, ഭിക്ഖവേ, പണ്ഡിതോ സുചിന്തിതചിന്തീ ച അഭവിസ്സ സുഭാസിതഭാസീ ച സുകതകമ്മകാരീ ച, കേന നം ന തേന നം (ക॰), ന നം (?) പണ്ഡിതാ ജാനെയ്യും – ‘പണ്ഡിതോ അയം ഭവം സപ്പുരിസോ’തി? യസ്മാ ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, പണ്ഡിതോ സുചിന്തിതചിന്തീ ച ഹോതി സുഭാസിതഭാസീ ച സുകതകമ്മകാരീ ച തസ്മാ നം പണ്ഡിതാ ജാനന്തി – ‘പണ്ഡിതോ അയം ഭവം സപ്പുരിസോ’തി. സ ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, പണ്ഡിതോ തിവിധം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സുഖം സോമനസ്സം പടിസംവേദേതി. സചേ, ഭിക്ഖവേ, പണ്ഡിതോ സഭായം വാ നിസിന്നോ ഹോതി, രഥികായ വാ നിസിന്നോ ഹോതി, സിങ്ഘാടകേ വാ നിസിന്നോ ഹോതി; തത്ര ചേ ജനോ തജ്ജം തസ്സാരുപ്പം കഥം മന്തേതി . സചേ, ഭിക്ഖവേ, പണ്ഡിതോ പാണാതിപാതാ പടിവിരതോ ഹോതി, അദിന്നാദാനാ പടിവിരതോ ഹോതി, കാമേസുമിച്ഛാചാരാ പടിവിരതോ ഹോതി, മുസാവാദാ പടിവിരതോ ഹോതി, സുരാമേരയമജ്ജപ്പമാദട്ഠാനാ പടിവിരതോ ഹോതി; തത്ര, ഭിക്ഖവേ, പണ്ഡിതസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘യം ഖോ ജനോ തജ്ജം തസ്സാരുപ്പം കഥം മന്തേതി; സംവിജ്ജന്തേവ തേ ധമ്മാ മയി, അഹഞ്ച തേസു ധമ്മേസു സന്ദിസ്സാമീ’തി. ഇദം, ഭിക്ഖവേ, പണ്ഡിതോ പഠമം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സുഖം സോമനസ്സം പടിസംവേദേതി.
൨൫൪. ‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, പണ്ഡിതോ പസ്സതി രാജാനോ ചോരം ആഗുചാരിം ഗഹെത്വാ വിവിധാ കമ്മകാരണാ കാരെന്തേ – കസാഹിപി താളെന്തേ വെത്തേഹിപി താളെന്തേ അദ്ധദണ്ഡകേഹിപി താളെന്തേ ഹത്ഥമ്പി ഛിന്ദന്തേ പാദമ്പി ഛിന്ദന്തേ ഹത്ഥപാദമ്പി ഛിന്ദന്തേ കണ്ണമ്പി ഛിന്ദന്തേ നാസമ്പി ഛിന്ദന്തേ കണ്ണനാസമ്പി ഛിന്ദന്തേ ബിലങ്ഗഥാലികമ്പി കരൊന്തേ സങ്ഖമുണ്ഡികമ്പി കരൊന്തേ രാഹുമുഖമ്പി കരൊന്തേ ജോതിമാലികമ്പി കരൊന്തേ ഹത്ഥപജ്ജോതികമ്പി കരൊന്തേ ഏരകവത്തികമ്പി കരൊന്തേ ചീരകവാസികമ്പി കരൊന്തേ ഏണെയ്യകമ്പി കരൊന്തേ ബലിസമംസികമ്പി കരൊന്തേ കഹാപണികമ്പി കരൊന്തേ ഖാരാപതച്ഛികമ്പി കരൊന്തേ പലിഘപരിവത്തികമ്പി കരൊന്തേ പലാലപീഠകമ്പി കരൊന്തേ തത്തേനപി തേലേന ഓസിഞ്ചന്തേ സുനഖേഹിപി ഖാദാപെന്തേ ജീവന്തമ്പി സൂലേ ഉത്താസെന്തേ അസിനാപി സീസം ഛിന്ദന്തേ. തത്ര, ഭിക്ഖവേ, പണ്ഡിതസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘യഥാരൂപാനം ഖോ പാപകാനം കമ്മാനം ഹേതു രാജാനോ ചോരം ആഗുചാരിം ഗഹെത്വാ വിവിധാ കമ്മകാരണാ കാരെന്തി കസാഹിപി താളെന്തി, വെത്തേഹിപി താളെന്തി, അദ്ധദണ്ഡകേഹിപി താളെന്തി, ഹത്ഥമ്പി ഛിന്ദന്തി , പാദമ്പി ഛിന്ദന്തി, ഹത്ഥപാദമ്പി ഛിന്ദന്തി, കണ്ണമ്പി ഛിന്ദന്തി, നാസമ്പി ഛിന്ദന്തി, കണ്ണനാസമ്പി ഛിന്ദന്തി, ബിലങ്ഗഥാലികമ്പി കരൊന്തി, സങ്ഖമുണ്ഡികമ്പി കരൊന്തി, രാഹുമുഖമ്പി കരൊന്തി, ജോതിമാലികമ്പി കരൊന്തി, ഹത്ഥപജ്ജോതികമ്പി കരൊന്തി, ഏരകവത്തികമ്പി കരൊന്തി, ചീരകവാസികമ്പി കരൊന്തി, ഏണെയ്യകമ്പി കരൊന്തി, ബലിസമംസികമ്പി കരൊന്തി, കഹാപണികമ്പി കരൊന്തി, ഖാരാപതച്ഛികമ്പി കരൊന്തി, പലിഘപരിവത്തികമ്പി കരൊന്തി, പലാലപീഠകമ്പി കരൊന്തി, തത്തേനപി തേലേന ഓസിഞ്ചന്തി, സുനഖേഹിപി ഖാദാപെന്തി, ജീവന്തമ്പി സൂലേ ഉത്താസെന്തി, അസിനാപി സീസം ഛിന്ദന്തി, ന തേ ധമ്മാ മയി സംവിജ്ജന്തി, അഹഞ്ച ന തേസു ധമ്മേസു സന്ദിസ്സാമീ’തി. ഇദമ്പി, ഭിക്ഖവേ, പണ്ഡിതോ ദുതിയം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സുഖം സോമനസ്സം പടിസംവേദേതി.
൨൫൫. ‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, പണ്ഡിതം പീഠസമാരൂള്ഹം വാ മഞ്ചസമാരൂള്ഹം വാ ഛമായം വാ സേമാനം, യാനിസ്സ പുബ്ബേ കല്യാണാനി കമ്മാനി കതാനി കായേന സുചരിതാനി വാചായ സുചരിതാനി മനസാ സുചരിതാനി താനിസ്സ തമ്ഹി സമയേ ഓലമ്ബന്തി…പേ॰… സെയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, മഹതം പബ്ബതകൂടാനം ഛായാ സായന്ഹസമയം പഥവിയാ ഓലമ്ബന്തി അജ്ഝോലമ്ബന്തി അഭിപ്പലമ്ബന്തി; ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, പണ്ഡിതം പീഠസമാരൂള്ഹം വാ മഞ്ചസമാരൂള്ഹം വാ ഛമായം വാ സേമാനം യാനിസ്സ പുബ്ബേ കല്യാണാനി കമ്മാനി കതാനി കായേന സുചരിതാനി വാചായ സുചരിതാനി മനസാ സുചരിതാനി താനിസ്സ തമ്ഹി സമയേ ഓലമ്ബന്തി അജ്ഝോലമ്ബന്തി അഭിപ്പലമ്ബന്തി. തത്ര, ഭിക്ഖവേ, പണ്ഡിതസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘അകതം വത മേ പാപം, അകതം ലുദ്ദം, അകതം കിബ്ബിസം; കതം കല്യാണം, കതം കുസലം, കതം ഭീരുത്താണം. യാവതാ, ഭോ, അകതപാപാനം അകതലുദ്ദാനം അകതകിബ്ബിസാനം കതകല്യാണാനം കതകുസലാനം കതഭീരുത്താണാനം ഗതി തം ഗതിം പെച്ച ഗച്ഛാമീ’തി. സോ ന സോചതി, ന കിലമതി, ന പരിദേവതി, ന ഉരത്താളിം കന്ദതി, ന സമ്മോഹം ആപജ്ജതി. ഇദമ്പി, ഭിക്ഖവേ, പണ്ഡിതോ തതിയം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സുഖം സോമനസ്സം പടിസംവേദേതി.
‘‘സ ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, പണ്ഡിതോ കായേന സുചരിതം ചരിത്വാ വാചായ സുചരിതം ചരിത്വാ മനസാ സുചരിതം ചരിത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപജ്ജതി. യം ഖോ തം, ഭിക്ഖവേ, സമ്മാ വദമാനോ വദെയ്യ – ‘ഏകന്തം ഇട്ഠം ഏകന്തം കന്തം ഏകന്തം മനാപ’ന്തി, സഗ്ഗമേവ തം സമ്മാ വദമാനോ വദെയ്യ – ‘ഏകന്തം ഇട്ഠം ഏകന്തം കന്തം ഏകന്തം മനാപ’ന്തി. യാവഞ്ചിദം, ഭിക്ഖവേ, ഉപമാപി ന സുകരാ യാവ സുഖാ സഗ്ഗാ’’തി.
൨൫൬. ഏവം വുത്തേ, അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘സക്കാ പന, ഭന്തേ, ഉപമം കാതു’’ന്തി? ‘‘സക്കാ ഭിക്ഖൂ’’തി ഭഗവാ അവോച. ‘‘സെയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, രാജാ ചക്കവത്തീ സത്തഹി രതനേഹി സമന്നാഗതോ ചതൂഹി ച ഇദ്ധീഹി തതോനിദാനം സുഖം സോമനസ്സം പടിസംവേദേതി. കതമേഹി സത്തഹി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, രഞ്ഞോ ഖത്തിയസ്സ മുദ്ധാവസിത്തസ്സ തദഹുപോസഥേ പന്നരസേ സീസംന്ഹാതസ്സ ഉപോസഥികസ്സ ഉപരിപാസാദവരഗതസ്സ ദിബ്ബം ചക്കരതനം പാതുഭവതി സഹസ്സാരം സനേമികം സനാഭികം സബ്ബാകാരപരിപൂരം. തം ദിസ്വാന രഞ്ഞോ ഖത്തിയസ്സ മുദ്ധാവസിത്തസ്സ ഏവം ഹോതി ഏതദഹോസി (സ്യാ॰ കം॰ ക॰) – ‘സുതം ഖോ പന മേതം യസ്സ രഞ്ഞോ ഖത്തിയസ്സ മുദ്ധാവസിത്തസ്സ തദഹുപോസഥേ പന്നരസേ സീസംന്ഹാതസ്സ ഉപോസഥികസ്സ ഉപരിപാസാദവരഗതസ്സ ദിബ്ബം ചക്കരതനം പാതുഭവതി സഹസ്സാരം സനേമികം സനാഭികം സബ്ബാകാരപരിപൂരം, സോ ഹോതി രാജാ ചക്കവത്തീതി. അസ്സം നു ഖോ അഹം രാജാ ചക്കവത്തീ’’’തി?
‘‘അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, രാജാ ഖത്തിയോ മുദ്ധാവസിത്തോ വാമേന ഹത്ഥേന ഭിങ്കാരം ഗഹെത്വാ ദക്ഖിണേന ഹത്ഥേന ചക്കരതനം അബ്ഭുക്കിരതി – ‘പവത്തതു ഭവം ചക്കരതനം, അഭിവിജിനാതു ഭവം ചക്കരതന’ന്തി. അഥ ഖോ തം, ഭിക്ഖവേ, ചക്കരതനം പുരത്ഥിമം ദിസം പവത്തതി. അന്വദേവ രാജാ ചക്കവത്തീ സദ്ധിം ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായ. യസ്മിം ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, പദേസേ ചക്കരതനം പതിട്ഠാതി തത്ഥ രാജാ ചക്കവത്തീ വാസം ഉപേതി സദ്ധിം ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായ. യേ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ , പുരത്ഥിമായ ദിസായ പടിരാജാനോ തേ രാജാനം ചക്കവത്തിം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവമാഹംസു – ‘ഏഹി ഖോ, മഹാരാജ! സ്വാഗതം തേ, മഹാരാജ സ്വാഗതം മഹാരാജ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰)! സകം തേ, മഹാരാജ! അനുസാസ, മഹാരാജാ’തി . രാജാ ചക്കവത്തീ ഏവമാഹ – ‘പാണോ ന ഹന്തബ്ബോ, അദിന്നം നാദാതബ്ബം, കാമേസുമിച്ഛാ ന ചരിതബ്ബാ, മുസാ ന ഭാസിതബ്ബാ, മജ്ജം ന പാതബ്ബം, യഥാഭുത്തഞ്ച ഭുഞ്ജഥാ’തി. യേ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, പുരത്ഥിമായ ദിസായ പടിരാജാനോ തേ രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ അനുയന്താ അനുയുത്താ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) ഭവന്തി അഹേസും (സ്യാ॰ കം॰ ക॰).
൨൫൭. ‘‘അഥ ഖോ തം, ഭിക്ഖവേ, ചക്കരതനം പുരത്ഥിമം സമുദ്ദം അജ്ഝോഗാഹെത്വാ അജ്ഝോഗഹെത്വാ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) പച്ചുത്തരിത്വാ ദക്ഖിണം ദിസം പവത്തതി…പേ॰… ദക്ഖിണം സമുദ്ദം അജ്ഝോഗാഹെത്വാ പച്ചുത്തരിത്വാ പച്ഛിമം ദിസം പവത്തതി… പച്ഛിമം സമുദ്ദം അജ്ഝോഗാഹെത്വാ പച്ചുത്തരിത്വാ ഉത്തരം ദിസം പവത്തതി അന്വദേവ രാജാ ചക്കവത്തീ സദ്ധിം ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായ. യസ്മിം ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, പദേസേ ചക്കരതനം പതിട്ഠാതി തത്ഥ രാജാ ചക്കവത്തീ വാസം ഉപേതി സദ്ധിം ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായ.
‘‘യേ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, ഉത്തരായ ദിസായ പടിരാജാനോ തേ രാജാനം ചക്കവത്തിം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവമാഹംസു – ‘ഏഹി ഖോ, മഹാരാജ! സ്വാഗതം തേ, മഹാരാജ! സകം തേ, മഹാരാജ! അനുസാസ, മഹാരാജാ’തി. രാജാ ചക്കവത്തീ ഏവമാഹ – ‘പാണോ ന ഹന്തബ്ബോ, അദിന്നം നാദാതബ്ബം, കാമേസുമിച്ഛാ ന ചരിതബ്ബാ, മുസാ ന ഭാസിതബ്ബാ, മജ്ജം ന പാതബ്ബം; യഥാഭുത്തഞ്ച ഭുഞ്ജഥാ’തി. യേ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, ഉത്തരായ ദിസായ പടിരാജാനോ തേ രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ അനുയന്താ ഭവന്തി.
‘‘അഥ ഖോ തം, ഭിക്ഖവേ, ചക്കരതനം സമുദ്ദപരിയന്തം പഥവിം അഭിവിജിനിത്വാ തമേവ രാജധാനിം പച്ചാഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ അന്തേപുരദ്വാരേ അക്ഖാഹതം മഞ്ഞേ തിട്ഠതി രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ അന്തേപുരദ്വാരം ഉപസോഭയമാനം. രഞ്ഞോ, ഭിക്ഖവേ, ചക്കവത്തിസ്സ ഏവരൂപം ചക്കരതനം പാതുഭവതി.
൨൫൮. ‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ ഹത്ഥിരതനം പാതുഭവതി – സബ്ബസേതോ സത്തപ്പതിട്ഠോ ഇദ്ധിമാ വേഹാസങ്ഗമോ ഉപോസഥോ നാമ നാഗരാജാ. തം ദിസ്വാന രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ ചിത്തം പസീദതി – ‘ഭദ്ദകം വത, ഭോ, ഹത്ഥിയാനം, സചേ ദമഥം ഉപെയ്യാ’തി. അഥ ഖോ തം, ഭിക്ഖവേ, ഹത്ഥിരതനം സെയ്യഥാപി നാമ ഭദ്ദോ ഹത്ഥാജാനീയോ ദീഘരത്തം സുപരിദന്തോ ഏവമേവ ദമഥം ഉപേതി. ഭൂതപുബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, രാജാ ചക്കവത്തീ തമേവ ഹത്ഥിരതനം വീമംസമാനോ പുബ്ബണ്ഹസമയം അഭിരുഹിത്വാ സമുദ്ദപരിയന്തം പഥവിം അനുസംയായിത്വാ തമേവ രാജധാനിം പച്ചാഗന്ത്വാ പാതരാസമകാസി. രഞ്ഞോ, ഭിക്ഖവേ, ചക്കവത്തിസ്സ ഏവരൂപം ഹത്ഥിരതനം പാതുഭവതി.
‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ അസ്സരതനം പാതുഭവതി – സബ്ബസേതോ കാളസീസോ മുഞ്ജകേസോ ഇദ്ധിമാ വേഹാസങ്ഗമോ വലാഹകോ നാമ അസ്സരാജാ. തം ദിസ്വാന രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ ചിത്തം പസീദതി – ‘ഭദ്ദകം വത, ഭോ, അസ്സയാനം, സചേ ദമഥം ഉപെയ്യാ’തി. അഥ ഖോ തം, ഭിക്ഖവേ, അസ്സരതനം സെയ്യഥാപി നാമ ഭദ്ദോ അസ്സാജാനീയോ ദീഘരത്തം സുപരിദന്തോ ഏവമേവ ദമഥം ഉപേതി. ഭൂതപുബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, രാജാ ചക്കവത്തീ തമേവ അസ്സരതനം വീമംസമാനോ പുബ്ബണ്ഹസമയം അഭിരുഹിത്വാ സമുദ്ദപരിയന്തം പഥവിം അനുസംയായിത്വാ തമേവ രാജധാനിം പച്ചാഗന്ത്വാ പാതരാസമകാസി. രഞ്ഞോ, ഭിക്ഖവേ, ചക്കവത്തിസ്സ ഏവരൂപം അസ്സരതനം പാതുഭവതി.
‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ മണിരതനം പാതുഭവതി. സോ ഹോതി മണി വേളുരിയോ സുഭോ ജാതിമാ അട്ഠംസോ സുപരികമ്മകതോ . തസ്സ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, മണിരതനസ്സ ആഭാ സമന്താ യോജനം ഫുടാ ഹോതി. ഭൂതപുബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, രാജാ ചക്കവത്തീ തമേവ മണിരതനം വീമംസമാനോ ചതുരങ്ഗിനിം സേനം സന്നയ്ഹിത്വാ മണിം ധജഗ്ഗം ആരോപെത്വാ രത്തന്ധകാരതിമിസായ പായാസി. യേ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, സമന്താ ഗാമാ അഹേസും തേ തേനോഭാസേന കമ്മന്തേ പയോജേസും ‘ദിവാ’തി മഞ്ഞമാനാ. രഞ്ഞോ, ഭിക്ഖവേ, ചക്കവത്തിസ്സ ഏവരൂപം മണിരതനം പാതുഭവതി.
‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ ഇത്ഥിരതനം പാതുഭവതി. സാ അഭിരൂപാ ദസ്സനീയാ പാസാദികാ പരമായ വണ്ണപൊക്ഖരതായ സമന്നാഗതാ നാതിദീഘാ നാതിരസ്സാ നാതികിസാ നാതിഥൂലാ നാതികാളികാ നാതികാളീ (സീ॰ പീ॰) നാച്ചോദാതാ, അതിക്കന്താ മാനുസം വണ്ണം, അപ്പത്താ ദിബ്ബം വണ്ണം. തസ്സ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, ഇത്ഥിരതനസ്സ ഏവരൂപോ കായസമ്ഫസ്സോ ഹോതി സെയ്യഥാപി നാമ തൂലപിചുനോ വാ കപ്പാസപിചുനോ വാ. തസ്സ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, ഇത്ഥിരതനസ്സ സീതേ ഉണ്ഹാനി ഗത്താനി ഹൊന്തി, ഉണ്ഹേ സീതാനി ഗത്താനി ഹൊന്തി. തസ്സ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, ഇത്ഥിരതനസ്സ കായതോ ചന്ദനഗന്ധോ വായതി, മുഖതോ ഉപ്പലഗന്ധോ വായതി. തം ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, ഇത്ഥിരതനം രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ പുബ്ബുട്ഠായിനീ ഹോതി പച്ഛാനിപാതിനീ കിംകാരപടിസ്സാവിനീ മനാപചാരിനീ പിയവാദിനീ. തം ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, ഇത്ഥിരതനം രാജാനം ചക്കവത്തിം മനസാപി നോ അതിചരതി, കുതോ പന കായേന? രഞ്ഞോ, ഭിക്ഖവേ, ചക്കവത്തിസ്സ ഏവരൂപം ഇത്ഥിരതനം പാതുഭവതി.
‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ ഗഹപതിരതനം പാതുഭവതി. തസ്സ കമ്മവിപാകജം ദിബ്ബചക്ഖു പാതുഭവതി, യേന നിധിം പസ്സതി സസ്സാമികമ്പി അസ്സാമികമ്പി. സോ രാജാനം ചക്കവത്തിം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവമാഹ – ‘അപ്പൊസ്സുക്കോ ത്വം, ദേവ, ഹോഹി. അഹം തേ ധനേന ധനകരണീയം ധനേന കരണീയം (ക॰) കരിസ്സാമീ’തി. ഭൂതപുബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, രാജാ ചക്കവത്തീ തമേവ ഗഹപതിരതനം വീമംസമാനോ നാവം അഭിരുഹിത്വാ മജ്ഝേ ഗങ്ഗായ നദിയാ സോതം ഓഗാഹിത്വാ ഓഗഹെത്വാ (സീ॰ പീ॰) ഗഹപതിരതനം ഏതദവോച – ‘അത്ഥോ മേ, ഗഹപതി, ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണേനാ’തി. ‘തേന ഹി, മഹാരാജ, ഏകം തീരം നാവാ ഉപേതൂ’തി. ‘ഇധേവ മേ, ഗഹപതി, അത്ഥോ ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണേനാ’തി. അഥ ഖോ തം, ഭിക്ഖവേ, ഗഹപതിരതനം ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി ഉദകേ ഓമസിത്വാ പൂരം ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണസ്സ കുമ്ഭിം ഉദ്ധരിത്വാ രാജാനം ചക്കവത്തിം ഏതദവോച – ‘അലമെത്താവതാ, മഹാരാജ! കതമെത്താവതാ, മഹാരാജ! പൂജിതമെത്താവതാ, മഹാരാജാ’തി. രാജാ ചക്കവത്തീ ഏവമാഹ – ‘അലമെത്താവതാ, ഗഹപതി! കതമെത്താവതാ, ഗഹപതി! പൂജിതമെത്താവതാ, ഗഹപതീ’തി . രഞ്ഞോ, ഭിക്ഖവേ, ചക്കവത്തിസ്സ ഏവരൂപം ഗഹപതിരതനം പാതുഭവതി.
‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ പരിണായകരതനം പാതുഭവതി – പണ്ഡിതോ ബ്യത്തോ മേധാവീ പടിബലോ രാജാനം ചക്കവത്തിം ഉപയാപേതബ്ബം ഉപയാപേതും ഉപട്ഠപേതബ്ബം ഉപട്ഠപേതും (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) അപയാപേതബ്ബം അപയാപേതും ഠപേതബ്ബം ഠപേതും. സോ രാജാനം ചക്കവത്തിം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവമാഹ – ‘അപ്പൊസ്സുക്കോ ത്വം , ദേവ, ഹോഹി. അഹമനുസാസിസ്സാമീ’തി. രഞ്ഞോ, ഭിക്ഖവേ, ചക്കവത്തിസ്സ ഏവരൂപം പരിണായകരതനം പാതുഭവതി. രാജാ, ഭിക്ഖവേ, ചക്കവത്തീ ഇമേഹി സത്തഹി രതനേഹി സമന്നാഗതോ ഹോതി.
൨൫൯. ‘‘കതമാഹി ചതൂഹി ഇദ്ധീഹി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, രാജാ ചക്കവത്തീ അഭിരൂപോ ഹോതി ദസ്സനീയോ പാസാദികോ പരമായ വണ്ണപൊക്ഖരതായ സമന്നാഗതോ അതിവിയ അഞ്ഞേഹി മനുസ്സേഹി. രാജാ, ഭിക്ഖവേ, ചക്കവത്തീ ഇമായ പഠമായ ഇദ്ധിയാ സമന്നാഗതോ ഹോതി.
‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, രാജാ ചക്കവത്തീ ദീഘായുകോ ഹോതി ചിരട്ഠിതികോ അതിവിയ അഞ്ഞേഹി മനുസ്സേഹി. രാജാ, ഭിക്ഖവേ, ചക്കവത്തീ ഇമായ ദുതിയായ ഇദ്ധിയാ സമന്നാഗതോ ഹോതി.
‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, രാജാ ചക്കവത്തീ അപ്പാബാധോ ഹോതി അപ്പാതങ്കോ സമവേപാകിനിയാ ഗഹണിയാ സമന്നാഗതോ നാതിസീതായ നാച്ചുണ്ഹായ അതിവിയ അഞ്ഞേഹി മനുസ്സേഹി. രാജാ, ഭിക്ഖവേ, ചക്കവത്തീ ഇമായ തതിയായ ഇദ്ധിയാ സമന്നാഗതോ ഹോതി.
‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, രാജാ ചക്കവത്തീ ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാനം പിയോ ഹോതി മനാപോ. സെയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, പിതാ പുത്താനം പിയോ ഹോതി മനാപോ, ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, രാജാ ചക്കവത്തീ ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാനം പിയോ ഹോതി മനാപോ. രഞ്ഞോപി, ഭിക്ഖവേ, ചക്കവത്തിസ്സ ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാ പിയാ ഹൊന്തി മനാപാ. സെയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, പിതു പുത്താ പിയാ ഹൊന്തി മനാപാ, ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, രഞ്ഞോപി ചക്കവത്തിസ്സ ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാ പിയാ ഹൊന്തി മനാപാ.
‘‘ഭൂതപുബ്ബം , ഭിക്ഖവേ, രാജാ ചക്കവത്തീ ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായ ഉയ്യാനഭൂമിം നിയ്യാസി. അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാ രാജാനം ചക്കവത്തിം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവമാഹംസു – ‘അതരമാനോ, ദേവ, യാഹി യഥാ തം മയം ചിരതരം പസ്സെയ്യാമാ’തി. രാജാപി, ഭിക്ഖവേ, ചക്കവത്തീ സാരഥിം ആമന്തേസി – ‘അതരമാനോ , സാരഥി, പേസേഹി യഥാ മം ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാ ചിരതരം പസ്സെയ്യു’ന്തി. രാജാ, ഭിക്ഖവേ, ചക്കവത്തീ ഇമായ ചതുത്ഥായ ഇദ്ധിയാ സമന്നാഗതോ ഹോതി. രാജാ, ഭിക്ഖവേ, ചക്കവത്തീ ഇമാഹി ചതൂഹി ഇദ്ധീഹി സമന്നാഗതോ ഹോതി.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, അപി നു ഖോ രാജാ ചക്കവത്തീ ഇമേഹി സത്തഹി രതനേഹി സമന്നാഗതോ ഇമാഹി ചതൂഹി ച ഇദ്ധീഹി തതോനിദാനം സുഖം സോമനസ്സം പടിസംവേദിയേഥാ’’തി? ‘‘ഏകമേകേനപി, ഭന്തേ, രതനേന തേന രതനേന (സീ॰) സമന്നാഗതോ രാജാ ചക്കവത്തീ തതോനിദാനം സുഖം സോമനസ്സം പടിസംവേദിയേഥ, കോ പന വാദോ സത്തഹി രതനേഹി ചതൂഹി ച ഇദ്ധീഹീ’’തി?
൨൬൦. അഥ ഖോ ഭഗവാ പരിത്തം പാണിമത്തം പാസാണം ഗഹെത്വാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, കതമോ നു ഖോ മഹന്തതരോ – യോ ചായം മയാ പരിത്തോ പാണിമത്തോ പാസാണോ ഗഹിതോ യോ ച ഹിമവാ പബ്ബതരാജാ’’തി? ‘‘അപ്പമത്തകോ അയം, ഭന്തേ, ഭഗവതാ പരിത്തോ പാണിമത്തോ പാസാണോ ഗഹിതോ; ഹിമവന്തം പബ്ബതരാജാനം ഉപനിധായ സങ്ഖമ്പി ന ഉപേതി; കലഭാഗമ്പി ന ഉപേതി; ഉപനിധമ്പി ന ഉപേതീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, യം രാജാ ചക്കവത്തീ സത്തഹി രതനേഹി സമന്നാഗതോ ചതൂഹി ച ഇദ്ധീഹി തതോനിദാനം സുഖം സോമനസ്സം പടിസംവേദേതി തം ദിബ്ബസ്സ സുഖസ്സ ഉപനിധായ സങ്ഖമ്പി ന ഉപേതി; കലഭാഗമ്പി ന ഉപേതി; ഉപനിധമ്പി ന ഉപേതി’’.
‘‘സ ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, പണ്ഡിതോ സചേ കദാചി കരഹചി ദീഘസ്സ അദ്ധുനോ അച്ചയേന മനുസ്സത്തം ആഗച്ഛതി, യാനി താനി ഉച്ചാകുലാനി – ഖത്തിയമഹാസാലകുലം വാ ബ്രാഹ്മണമഹാസാലകുലം വാ ഗഹപതിമഹാസാലകുലം വാ തഥാരൂപേ കുലേ പച്ചാജായതി അഡ്ഢേ മഹദ്ധനേ മഹാഭോഗേ പഹൂതജാതരൂപരജതേ പഹൂതവിത്തൂപകരണേ പഹൂതധനധഞ്ഞേ. സോ ച ഹോതി അഭിരൂപോ ദസ്സനീയോ പാസാദികോ പരമായ വണ്ണപൊക്ഖരതായ സമന്നാഗതോ, ലാഭീ അന്നസ്സ പാനസ്സ വത്ഥസ്സ യാനസ്സ മാലാഗന്ധവിലേപനസ്സ സെയ്യാവസഥപദീപെയ്യസ്സ. സോ കായേന സുചരിതം ചരതി, വാചായ സുചരിതം ചരതി, മനസാ സുചരിതം ചരതി. സോ കായേന സുചരിതം ചരിത്വാ, വാചായ സുചരിതം ചരിത്വാ, മനസാ സുചരിതം ചരിത്വാ, കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപജ്ജതി. സെയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, അക്ഖധുത്തോ പഠമേനേവ കടഗ്ഗഹേന മഹന്തം ഭോഗക്ഖന്ധം അധിഗച്ഛെയ്യ; അപ്പമത്തകോ സോ, ഭിക്ഖവേ, കടഗ്ഗഹോ യം സോ അക്ഖധുത്തോ പഠമേനേവ കടഗ്ഗഹേന മഹന്തം ഭോഗക്ഖന്ധം അധിഗച്ഛെയ്യ. അഥ ഖോ അയമേവ തതോ മഹന്തതരോ കടഗ്ഗഹോ യം സോ പണ്ഡിതോ കായേന സുചരിതം ചരിത്വാ, വാചായ സുചരിതം ചരിത്വാ, മനസാ സുചരിതം ചരിത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപജ്ജതി. അയം, ഭിക്ഖവേ, കേവലാ പരിപൂരാ പണ്ഡിതഭൂമീ’’തി.
ഇദമവോച ഭഗവാ. അത്തമനാ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദുന്തി.
ബാലപണ്ഡിതസുത്തം നിട്ഠിതം നവമം.
൧൦. ദേവദൂതസുത്തം
൨൬൧. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തത്ര ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി. ‘‘ഭദന്തേ’’തി തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച –
‘‘സെയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ദ്വേ അഗാരാ സദ്വാരാ സന്ധിദ്വാരാ (ക॰), തത്ഥ ചക്ഖുമാ പുരിസോ മജ്ഝേ ഠിതോ പസ്സെയ്യ മനുസ്സേ ഗേഹം പവിസന്തേപി നിക്ഖമന്തേപി അനുചങ്കമന്തേപി അനുവിചരന്തേപി; ഏവമേവ ഖോ അഹം, ഭിക്ഖവേ, ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന സത്തേ പസ്സാമി ചവമാനേ ഉപപജ്ജമാനേ ഹീനേ പണീതേ സുവണ്ണേ ദുബ്ബണ്ണേ, സുഗതേ ദുഗ്ഗതേ യഥാകമ്മൂപഗേ സത്തേ പജാനാമി – ‘ഇമേ വത ഭൊന്തോ സത്താ കായസുചരിതേന സമന്നാഗതാ വചീസുചരിതേന സമന്നാഗതാ മനോസുചരിതേന സമന്നാഗതാ അരിയാനം അനുപവാദകാ സമ്മാദിട്ഠികാ സമ്മാദിട്ഠികമ്മസമാദാനാ; തേ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപന്നാ. ഇമേ വാ പന ഭൊന്തോ സത്താ കായസുചരിതേന സമന്നാഗതാ വചീസുചരിതേന സമന്നാഗതാ മനോസുചരിതേന സമന്നാഗതാ അരിയാനം അനുപവാദകാ സമ്മാദിട്ഠികാ സമ്മാദിട്ഠികമ്മസമാദാനാ; തേ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ മനുസ്സേസു ഉപപന്നാ. ഇമേ വത ഭൊന്തോ സത്താ കായദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ വചീദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ മനോദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ അരിയാനം ഉപവാദകാ മിച്ഛാദിട്ഠികാ മിച്ഛാദിട്ഠികമ്മസമാദാനാ ; തേ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ പെത്തിവിസയം ഉപപന്നാ. ഇമേ വാ പന ഭൊന്തോ സത്താ കായദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ വചീദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ മനോദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ അരിയാനം ഉപവാദകാ മിച്ഛാദിട്ഠികാ മിച്ഛാദിട്ഠികമ്മസമാദാനാ; തേ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ തിരച്ഛാനയോനിം ഉപപന്നാ. ഇമേ വാ പന ഭൊന്തോ സത്താ കായദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ വചീദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ മനോദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ അരിയാനം ഉപവാദകാ മിച്ഛാദിട്ഠികാ മിച്ഛാദിട്ഠികമ്മസമാദാനാ; തേ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപന്നാ’’’തി.
൨൬൨. ‘‘തമേനം, ഭിക്ഖവേ, നിരയപാലാ നാനാബാഹാസു ഗഹെത്വാ യമസ്സ രഞ്ഞോ ദസ്സെന്തി – ‘അയം, ദേവ, പുരിസോ അമത്തെയ്യോ അപെത്തെയ്യോ അസാമഞ്ഞോ അബ്രാഹ്മഞ്ഞോ, ന കുലേ ജെട്ഠാപചായീ. ഇമസ്സ ദേവോ ദണ്ഡം പണേതൂ’തി. തമേനം, ഭിക്ഖവേ, യമോ രാജാ പഠമം ദേവദൂതം സമനുയുഞ്ജതി സമനുഗാഹതി സമനുഭാസതി – ‘അമ്ഭോ പുരിസ, ന ത്വം അദ്ദസ മനുസ്സേസു പഠമം ദേവദൂതം പാതുഭൂത’ന്തി? സോ ഏവമാഹ – ‘നാദ്ദസം, ഭന്തേ’തി.
‘‘തമേനം, ഭിക്ഖവേ, യമോ രാജാ ഏവമാഹ – ‘അമ്ഭോ പുരിസ, ന ത്വം അദ്ദസ മനുസ്സേസു ദഹരം കുമാരം മന്ദം ഉത്താനസെയ്യകം സകേ മുത്തകരീസേ പലിപന്നം സേമാന’ന്തി? സോ ഏവമാഹ – ‘അദ്ദസം, ഭന്തേ’’’തി.
‘‘തമേനം, ഭിക്ഖവേ, യമോ രാജാ ഏവമാഹ – ‘അമ്ഭോ പുരിസ, തസ്സ തേ വിഞ്ഞുസ്സ സതോ മഹല്ലകസ്സ ന ഏതദഹോസി – അഹമ്പി ഖൊമ്ഹി ജാതിധമ്മോ, ജാതിം അനതീതോ. ഹന്ദാഹം കല്യാണം കരോമി കായേന വാചായ മനസാ’തി? സോ ഏവമാഹ – ‘നാസക്ഖിസ്സം, ഭന്തേ, പമാദസ്സം, ഭന്തേ’’’തി.
‘‘തമേനം , ഭിക്ഖവേ, യമോ രാജാ ഏവമാഹ – ‘അമ്ഭോ പുരിസ, പമാദവതായ ന കല്യാണമകാസി കായേന വാചായ മനസാ. തഗ്ഘ ത്വം, അമ്ഭോ പുരിസ, തഥാ കരിസ്സന്തി യഥാ തം പമത്തം. തം ഖോ പന തേ ഏതം പാപകമ്മം പാപം കമ്മം (സീ॰ പീ॰) നേവ മാതരാ കതം ന പിതരാ കതം ന ഭാതരാ കതം ന ഭഗിനിയാ കതം ന മിത്താമച്ചേഹി കതം ന ഞാതിസാലോഹിതേഹി കതം ന സമണബ്രാഹ്മണേഹി കതം ന ദേവതാഹി കതം, തയാവേതം പാപകമ്മം പാപം കമ്മം (സീ॰ പീ॰) കതം, ത്വഞ്ഞേവേതസ്സ വിപാകം പടിസംവേദിസ്സസീ’’’തി.
൨൬൩. ‘‘തമേനം, ഭിക്ഖവേ, യമോ രാജാ പഠമം ദേവദൂതം സമനുയുഞ്ജിത്വാ സമനുഗാഹിത്വാ സമനുഭാസിത്വാ ദുതിയം ദേവദൂതം സമനുയുഞ്ജതി സമനുഗാഹതി സമനുഭാസതി – ‘അമ്ഭോ പുരിസ, ന ത്വം അദ്ദസ മനുസ്സേസു ദുതിയം ദേവദൂതം പാതുഭൂത’ന്തി? സോ ഏവമാഹ – ‘നാദ്ദസം, ഭന്തേ’’’തി.
‘‘തമേനം, ഭിക്ഖവേ, യമോ രാജാ ഏവമാഹ – ‘അമ്ഭോ പുരിസ, ന ത്വം അദ്ദസ മനുസ്സേസു ഇത്ഥിം വാ പുരിസം വാ ( ) (ആസീതികം വാ നാവുതികം വാ വസ്സസതികം വാ ജാതിയാ) (ക॰ സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) തികങ്ഗുത്തരേപി ജിണ്ണം ഗോപാനസിവങ്കം ഭൊഗ്ഗം ദണ്ഡപരായനം പവേധമാനം ഗച്ഛന്തം ആതുരം ഗതയൊബ്ബനം ഖണ്ഡദന്തം പലിതകേസം വിലൂനം ഖലിതസിരം ഖലിതംസിരോ (സീ॰), ഖലിതംസിരം (സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) വലിനം തിലകാഹതഗത്ത’ന്തി? സോ ഏവമാഹ – ‘അദ്ദസം, ഭന്തേ’’’തി.
‘‘തമേനം , ഭിക്ഖവേ, യമോ രാജാ ഏവമാഹ – ‘അമ്ഭോ പുരിസ, തസ്സ തേ വിഞ്ഞുസ്സ സതോ മഹല്ലകസ്സ ന ഏതദഹോസി – അഹമ്പി ഖൊമ്ഹി ജരാധമ്മോ, ജരം അനതീതോ. ഹന്ദാഹം കല്യാണം കരോമി കായേന വാചായ മനസാ’തി? സോ ഏവമാഹ – ‘നാസക്ഖിസ്സം, ഭന്തേ, പമാദസ്സം, ഭന്തേ’’’തി.
‘‘തമേനം, ഭിക്ഖവേ, യമോ രാജാ ഏവമാഹ – ‘അമ്ഭോ പുരിസ, പമാദവതായ ന കല്യാണമകാസി കായേന വാചായ മനസാ. തഗ്ഘ ത്വം, അമ്ഭോ പുരിസ, തഥാ കരിസ്സന്തി യഥാ തം പമത്തം. തം ഖോ പന തേ ഏതം പാപകമ്മം നേവ മാതരാ കതം ന പിതരാ കതം ന ഭാതരാ കതം ന ഭഗിനിയാ കതം ന മിത്താമച്ചേഹി കതം ന ഞാതിസാലോഹിതേഹി കതം ന സമണബ്രാഹ്മണേഹി കതം ന ദേവതാഹി കതം, തയാവേതം പാപകമ്മം കതം, ത്വഞ്ഞേവേതസ്സ വിപാകം പടിസംവേദിസ്സസീ’’’തി.
൨൬൪. ‘‘തമേനം, ഭിക്ഖവേ, യമോ രാജാ ദുതിയം ദേവദൂതം സമനുയുഞ്ജിത്വാ സമനുഗാഹിത്വാ സമനുഭാസിത്വാ തതിയം ദേവദൂതം സമനുയുഞ്ജതി സമനുഗാഹതി സമനുഭാസതി – ‘അമ്ഭോ പുരിസ, ന ത്വം അദ്ദസ മനുസ്സേസു തതിയം ദേവദൂതം പാതുഭൂത’ന്തി? സോ ഏവമാഹ – ‘നാദ്ദസം, ഭന്തേ’’’തി.
‘‘തമേനം, ഭിക്ഖവേ, യമോ രാജാ ഏവമാഹ – ‘അമ്ഭോ പുരിസ, ന ത്വം അദ്ദസ മനുസ്സേസു ഇത്ഥിം വാ പുരിസം വാ ആബാധികം ദുക്ഖിതം ബാള്ഹഗിലാനം സകേ മുത്തകരീസേ പലിപന്നം സേമാനം അഞ്ഞേഹി വുട്ഠാപിയമാനം അഞ്ഞേഹി സംവേസിയമാന’ന്തി? സോ ഏവമാഹ – ‘അദ്ദസം, ഭന്തേ’’’തി.
‘‘തമേനം, ഭിക്ഖവേ, യമോ രാജാ ഏവമാഹ – ‘അമ്ഭോ പുരിസ, തസ്സ തേ വിഞ്ഞുസ്സ സതോ മഹല്ലകസ്സ ന ഏതദഹോസി – അഹമ്പി ഖൊമ്ഹി ബ്യാധിധമ്മോ , ബ്യാധിം അനതീതോ. ഹന്ദാഹം കല്യാണം കരോമി കായേന വാചായ മനസാ’തി? സോ ഏവമാഹ – ‘നാസക്ഖിസ്സം, ഭന്തേ, പമാദസ്സം, ഭന്തേ’’’തി.
‘‘തമേനം, ഭിക്ഖവേ, യമോ രാജാ ഏവമാഹ – ‘അമ്ഭോ പുരിസ, പമാദവതായ ന കല്യാണമകാസി കായേന വാചായ മനസാ. തഗ്ഘ ത്വം, അമ്ഭോ പുരിസ, തഥാ കരിസ്സന്തി യഥാ തം പമത്തം. തം ഖോ പന തേ ഏതം പാപകമ്മം നേവ മാതരാ കതം ന പിതരാ കതം ന ഭാതരാ കതം ന ഭഗിനിയാ കതം ന മിത്താമച്ചേഹി കതം ന ഞാതിസാലോഹിതേഹി കതം ന സമണബ്രാഹ്മണേഹി കതം ന ദേവതാഹി കതം, തയാവേതം പാപകമ്മം കതം, ത്വഞ്ഞേവേതസ്സ വിപാകം പടിസംവേദിസ്സസീ’’’തി.
൨൬൫. ‘‘തമേനം, ഭിക്ഖവേ, യമോ രാജാ തതിയം ദേവദൂതം സമനുയുഞ്ജിത്വാ സമനുഗാഹിത്വാ സമനുഭാസിത്വാ ചതുത്ഥം ദേവദൂതം സമനുയുഞ്ജതി സമനുഗാഹതി സമനുഭാസതി – ‘അമ്ഭോ പുരിസ, ന ത്വം അദ്ദസ മനുസ്സേസു ചതുത്ഥം ദേവദൂതം പാതുഭൂത’ന്തി? സോ ഏവമാഹ – ‘നാദ്ദസം, ഭന്തേ’’’തി.
‘‘തമേനം, ഭിക്ഖവേ, യമോ രാജാ ഏവമാഹ – ‘അമ്ഭോ പുരിസ, ന ത്വം അദ്ദസ മനുസ്സേസു രാജാനോ ചോരം ആഗുചാരിം ഗഹെത്വാ വിവിധാ കമ്മകാരണാ കാരെന്തേ – കസാഹിപി താളെന്തേ വെത്തേഹിപി താളെന്തേ അദ്ധദണ്ഡകേഹിപി താളെന്തേ ഹത്ഥമ്പി ഛിന്ദന്തേ പാദമ്പി ഛിന്ദന്തേ ഹത്ഥപാദമ്പി ഛിന്ദന്തേ കണ്ണമ്പി ഛിന്ദന്തേ നാസമ്പി ഛിന്ദന്തേ കണ്ണനാസമ്പി ഛിന്ദന്തേ ബിലങ്ഗഥാലികമ്പി കരൊന്തേ സങ്ഖമുണ്ഡികമ്പി കരൊന്തേ രാഹുമുഖമ്പി കരൊന്തേ ജോതിമാലികമ്പി കരൊന്തേ ഹത്ഥപജ്ജോതികമ്പി കരൊന്തേ ഏരകവത്തികമ്പി കരൊന്തേ ചീരകവാസികമ്പി കരൊന്തേ ഏണെയ്യകമ്പി കരൊന്തേ ബളിസമംസികമ്പി കരൊന്തേ കഹാപണികമ്പി കരൊന്തേ ഖാരാപതച്ഛികമ്പി കരൊന്തേ പലിഘപരിവത്തികമ്പി കരൊന്തേ പലാലപീഠകമ്പി കരൊന്തേ തത്തേനപി തേലേന ഓസിഞ്ചന്തേ സുനഖേഹിപി ഖാദാപെന്തേ ജീവന്തമ്പി സൂലേ ഉത്താസെന്തേ അസിനാപി സീസം ഛിന്ദന്തേ’തി? സോ ഏവമാഹ – ‘അദ്ദസം, ഭന്തേ’’’തി.
‘‘തമേനം, ഭിക്ഖവേ, യമോ രാജാ ഏവമാഹ – ‘അമ്ഭോ പുരിസ, തസ്സ തേ വിഞ്ഞുസ്സ സതോ മഹല്ലകസ്സ ന ഏതദഹോസി – യേ കിര, ഭോ, പാപകാനി കമ്മാനി കരൊന്തി തേ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ ഏവരൂപാ വിവിധാ കമ്മകാരണാ കരീയന്തി, കിമങ്ഗം കിമങ്ഗ (സീ॰ പീ॰) പന പരത്ഥ ! ഹന്ദാഹം കല്യാണം കരോമി കായേന വാചായ മനസാ’തി? സോ ഏവമാഹ – ‘നാസക്ഖിസ്സം, ഭന്തേ, പമാദസ്സം, ഭന്തേ’’’തി.
‘‘തമേനം, ഭിക്ഖവേ, യമോ രാജാ ഏവമാഹ – ‘അമ്ഭോ പുരിസ, പമാദവതായ ന കല്യാണമകാസി കായേന വാചായ മനസാ. തഗ്ഘ ത്വം, അമ്ഭോ പുരിസ, തഥാ കരിസ്സന്തി യഥാ തം പമത്തം. തം ഖോ പന തേ ഏതം പാപകമ്മം നേവ മാതരാ കതം ന പിതരാ കതം ന ഭാതരാ കതം ന ഭഗിനിയാ കതം ന മിത്താമച്ചേഹി കതം ന ഞാതിസാലോഹിതേഹി കതം ന സമണബ്രാഹ്മണേഹി കതം ന ദേവതാഹി കതം, തയാവേതം പാപകമ്മം കതം, ത്വഞ്ഞേവേതസ്സ വിപാകം പടിസംവേദിസ്സസീ’’’തി.
൨൬൬. ‘‘തമേനം, ഭിക്ഖവേ, യമോ രാജാ ചതുത്ഥം ദേവദൂതം സമനുയുഞ്ജിത്വാ സമനുഗാഹിത്വാ സമനുഭാസിത്വാ പഞ്ചമം ദേവദൂതം സമനുയുഞ്ജതി സമനുഗാഹതി സമനുഭാസതി – ‘അമ്ഭോ പുരിസ, ന ത്വം അദ്ദസ മനുസ്സേസു പഞ്ചമം ദേവദൂതം പാതുഭൂത’ന്തി? സോ ഏവമാഹ – ‘നാദ്ദസം, ഭന്തേ’’’തി.
‘‘തമേനം, ഭിക്ഖവേ, യമോ രാജാ ഏവമാഹ – ‘അമ്ഭോ പുരിസ, ന ത്വം അദ്ദസ മനുസ്സേസു ഇത്ഥിം വാ പുരിസം വാ ഏകാഹമതം വാ ദ്വീഹമതം വാ തീഹമതം വാ ഉദ്ധുമാതകം വിനീലകം വിപുബ്ബകജാത’ന്തി? സോ ഏവമാഹ – ‘അദ്ദസം, ഭന്തേ’’’തി.
‘‘തമേനം , ഭിക്ഖവേ, യമോ രാജാ ഏവമാഹ – ‘അമ്ഭോ പുരിസ, തസ്സ തേ വിഞ്ഞുസ്സ സതോ മഹല്ലകസ്സ ന ഏതദഹോസി – അഹമ്പി ഖൊമ്ഹി മരണധമ്മോ, മരണം അനതീതോ. ഹന്ദാഹം കല്യാണം കരോമി കായേന വാചായ മനസാ’തി? സോ ഏവമാഹ – ‘നാസക്ഖിസ്സം, ഭന്തേ, പമാദസ്സം, ഭന്തേ’’’തി.
‘‘തമേനം, ഭിക്ഖവേ, യമോ രാജാ ഏവമാഹ – ‘അമ്ഭോ പുരിസ, പമാദവതായ ന കല്യാണമകാസി കായേന വാചായ മനസാ. തഗ്ഘ ത്വം, അമ്ഭോ പുരിസ, തഥാ കരിസ്സന്തി യഥാ തം പമത്തം. തം ഖോ പന തേ ഏതം പാപകമ്മം നേവ മാതരാ കതം ന പിതരാ കതം ന ഭാതരാ കതം ന ഭഗിനിയാ കതം ന മിത്താമച്ചേഹി കതം ന ഞാതിസാലോഹിതേഹി കതം ന സമണബ്രാഹ്മണേഹി കതം ന ദേവതാഹി കതം, തയാവേതം പാപകമ്മം കതം, ത്വഞ്ഞേവേതസ്സ വിപാകം പടിസംവേദിസ്സസീ’’’തി.
൨൬൭. ‘‘തമേനം, ഭിക്ഖവേ, യമോ രാജാ പഞ്ചമം ദേവദൂതം സമനുയുഞ്ജിത്വാ സമനുഗാഹിത്വാ സമനുഭാസിത്വാ തുണ്ഹീ ഹോതി. തമേനം, ഭിക്ഖവേ, നിരയപാലാ പഞ്ചവിധബന്ധനം നാമ കമ്മകാരണം കരൊന്തി – തത്തം അയോഖിലം ഹത്ഥേ ഗമെന്തി, തത്തം അയോഖിലം ദുതിയേ ഹത്ഥേ ഗമെന്തി, തത്തം അയോഖിലം പാദേ ഗമെന്തി, തത്തം അയോഖിലം ദുതിയേ പാദേ ഗമെന്തി, തത്തം അയോഖിലം മജ്ഝേഉരസ്മിം ഗമെന്തി. സോ തത്ഥ ദുക്ഖാ തിബ്ബാ ഖരാ കടുകാ വേദനാ വേദേതി, ന ച താവ കാലം കരോതി യാവ ന തം പാപകമ്മം ബ്യന്തീഹോതി. തമേനം, ഭിക്ഖവേ, നിരയപാലാ സംവേസെത്വാ കുഠാരീഹി തച്ഛന്തി…പേ॰… തമേനം, ഭിക്ഖവേ, നിരയപാലാ ഉദ്ധംപാദം അധോസിരം ഗഹെത്വാ വാസീഹി തച്ഛന്തി…പേ॰… തമേനം, ഭിക്ഖവേ, നിരയപാലാ രഥേ യോജെത്വാ ആദിത്തായ പഥവിയാ സമ്പജ്ജലിതായ സജോതിഭൂതായ സാരെന്തിപി, പച്ചാസാരെന്തിപി…പേ॰… തമേനം, ഭിക്ഖവേ, നിരയപാലാ മഹന്തം അങ്ഗാരപബ്ബതം ആദിത്തം സമ്പജ്ജലിതം സജോതിഭൂതം ആരോപെന്തിപി ഓരോപെന്തിപി…പേ॰… തമേനം, ഭിക്ഖവേ, നിരയപാലാ ഉദ്ധംപാദം അധോസിരം ഗഹെത്വാ തത്തായ ലോഹകുമ്ഭിയാ പക്ഖിപന്തി ആദിത്തായ സമ്പജ്ജലിതായ സജോതിഭൂതായ. സോ തത്ഥ ഫേണുദ്ദേഹകം പച്ചതി. സോ തത്ഥ ഫേണുദ്ദേഹകം പച്ചമാനോ സകിമ്പി ഉദ്ധം ഗച്ഛതി, സകിമ്പി അധോ ഗച്ഛതി, സകിമ്പി തിരിയം ഗച്ഛതി. സോ തത്ഥ ദുക്ഖാ തിബ്ബാ ഖരാ കടുകാ വേദനാ വേദേതി, ന ച താവ കാലങ്കരോതി യാവ ന തം പാപകമ്മം ബ്യന്തീഹോതി. തമേനം, ഭിക്ഖവേ, നിരയപാലാ മഹാനിരയേ പക്ഖിപന്തി. സോ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, മഹാനിരയോ –
‘‘ചതുക്കണ്ണോ ചതുദ്വാരോ, വിഭത്തോ ഭാഗസോ മിതോ;
അയോപാകാരപരിയന്തോ, അയസാ പടികുജ്ജിതോ.
‘‘തസ്സ അയോമയാ ഭൂമി, ജലിതാ തേജസായുതാ;
സമന്താ യോജനസതം, ഫരിത്വാ തിട്ഠതി സബ്ബദാ’’ .
൨൬൮. ‘‘തസ്സ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, മഹാനിരയസ്സ പുരത്ഥിമായ ഭിത്തിയാ അച്ചി ഉട്ഠഹിത്വാ പച്ഛിമായ ഭിത്തിയാ പടിഹഞ്ഞതി, പച്ഛിമായ ഭിത്തിയാ അച്ചി ഉട്ഠഹിത്വാ പുരത്ഥിമായ ഭിത്തിയാ പടിഹഞ്ഞതി, ഉത്തരായ ഭിത്തിയാ അച്ചി ഉട്ഠഹിത്വാ ദക്ഖിണായ ഭിത്തിയാ പടിഹഞ്ഞതി, ദക്ഖിണായ ഭിത്തിയാ അച്ചി ഉട്ഠഹിത്വാ ഉത്തരായ ഭിത്തിയാ പടിഹഞ്ഞതി, ഹെട്ഠാ അച്ചി ഉട്ഠഹിത്വാ ഉപരി പടിഹഞ്ഞതി, ഉപരിതോ അച്ചി ഉട്ഠഹിത്വാ ഹെട്ഠാ പടിഹഞ്ഞതി. സോ തത്ഥ ദുക്ഖാ തിബ്ബാ ഖരാ കടുകാ വേദനാ വേദേതി, ന ച താവ കാലങ്കരോതി യാവ ന തം പാപകമ്മം ബ്യന്തീഹോതി.
‘‘ഹോതി ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, സമയോ യം കദാചി കരഹചി ദീഘസ്സ അദ്ധുനോ അച്ചയേന തസ്സ മഹാനിരയസ്സ പുരത്ഥിമം ദ്വാരം അപാപുരീയതി അവാപുരീയതി (സീ॰). സോ തത്ഥ സീഘേന ജവേന ധാവതി. തസ്സ സീഘേന ജവേന ധാവതോ ഛവിമ്പി ഡയ്ഹതി, ചമ്മമ്പി ഡയ്ഹതി, മംസമ്പി ഡയ്ഹതി, ന്ഹാരുമ്പി ഡയ്ഹതി, അട്ഠീനിപി സമ്പധൂപായന്തി, ഉബ്ഭതം താദിസമേവ ഹോതി. യതോ ച ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ബഹുസമ്പത്തോ ഹോതി, അഥ തം ദ്വാരം പിധീയതി പിഥീയതി (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰). സോ തത്ഥ ദുക്ഖാ തിബ്ബാ ഖരാ കടുകാ വേദനാ വേദേതി, ന ച താവ കാലങ്കരോതി യാവ ന തം പാപകമ്മം ബ്യന്തീഹോതി.
‘‘ഹോതി ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, സമയോ യം കദാചി കരഹചി ദീഘസ്സ അദ്ധുനോ അച്ചയേന തസ്സ മഹാനിരയസ്സ പച്ഛിമം ദ്വാരം അപാപുരീയതി…പേ॰… ഉത്തരം ദ്വാരം അപാപുരീയതി…പേ॰… ദക്ഖിണം ദ്വാരം അപാപുരീയതി . സോ തത്ഥ സീഘേന ജവേന ധാവതി. തസ്സ സീഘേന ജവേന ധാവതോ ഛവിമ്പി ഡയ്ഹതി, ചമ്മമ്പി ഡയ്ഹതി, മംസമ്പി ഡയ്ഹതി, ന്ഹാരുമ്പി ഡയ്ഹതി, അട്ഠീനിപി സമ്പധൂപായന്തി, ഉബ്ഭതം താദിസമേവ ഹോതി. യതോ ച ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ബഹുസമ്പത്തോ ഹോതി, അഥ തം ദ്വാരം പിധീയതി. സോ തത്ഥ ദുക്ഖാ തിബ്ബാ ഖരാ കടുകാ വേദനാ വേദേതി, ന ച താവ കാലങ്കരോതി യാവ ന തം പാപകമ്മം ബ്യന്തീഹോതി.
‘‘ഹോതി ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, സമയോ യം കദാചി കരഹചി ദീഘസ്സ അദ്ധുനോ അച്ചയേന തസ്സ മഹാനിരയസ്സ പുരത്ഥിമം ദ്വാരം അപാപുരീയതി. സോ തത്ഥ സീഘേന ജവേന ധാവതി. തസ്സ സീഘേന ജവേന ധാവതോ ഛവിമ്പി ഡയ്ഹതി, ചമ്മമ്പി ഡയ്ഹതി, മംസമ്പി ഡയ്ഹതി, ന്ഹാരുമ്പി ഡയ്ഹതി, അട്ഠീനിപി സമ്പധൂപായന്തി, ഉബ്ഭതം താദിസമേവ ഹോതി. സോ തേന ദ്വാരേന നിക്ഖമതി.
൨൬൯. ‘‘തസ്സ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, മഹാനിരയസ്സ സമനന്തരാ സഹിതമേവ മഹന്തോ ഗൂഥനിരയോ. സോ തത്ഥ പതതി. തസ്മിം ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, ഗൂഥനിരയേ സൂചിമുഖാ പാണാ ഛവിം ഛിന്ദന്തി, ഛവിം ഛെത്വാ ചമ്മം ഛിന്ദന്തി, ചമ്മം ഛെത്വാ മംസം ഛിന്ദന്തി, മംസം ഛെത്വാ ന്ഹാരും ഛിന്ദന്തി, ന്ഹാരും ഛെത്വാ അട്ഠിം ഛിന്ദന്തി, അട്ഠിം ഛെത്വാ അട്ഠിമിഞ്ജം ഖാദന്തി. സോ തത്ഥ ദുക്ഖാ തിബ്ബാ ഖരാ കടുകാ വേദനാ വേദേതി, ന ച താവ കാലങ്കരോതി യാവ ന തം പാപകമ്മം ബ്യന്തീഹോതി.
‘‘തസ്സ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, ഗൂഥനിരയസ്സ സമനന്തരാ സഹിതമേവ മഹന്തോ കുക്കുലനിരയോ. സോ തത്ഥ പതതി. സോ തത്ഥ ദുക്ഖാ തിബ്ബാ ഖരാ കടുകാ വേദനാ വേദേതി, ന ച താവ കാലങ്കരോതി യാവ ന തം പാപകമ്മം ബ്യന്തീഹോതി.
‘‘തസ്സ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, കുക്കുലനിരയസ്സ സമനന്തരാ സഹിതമേവ മഹന്തം സിമ്ബലിവനം ഉദ്ധം ഉച്ചം (സ്യാ॰ കം॰), ഉബ്ഭതോ (ക॰) യോജനമുഗ്ഗതം സോളസങ്ഗുലകണ്ടകം സോളസങ്ഗുലകണ്ഡകം (സീ॰) ആദിത്തം സമ്പജ്ജലിതം സജോതിഭൂതം. തത്ഥ ആരോപെന്തിപി ഓരോപെന്തിപി. സോ തത്ഥ ദുക്ഖാ തിബ്ബാ ഖരാ കടുകാ വേദനാ വേദേതി, ന ച താവ കാലങ്കരോതി യാവ ന തം പാപകമ്മം ബ്യന്തീഹോതി.
‘‘തസ്സ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, സിമ്ബലിവനസ്സ സമനന്തരാ സഹിതമേവ മഹന്തം അസിപത്തവനം. സോ തത്ഥ പവിസതി. തസ്സ വാതേരിതാനി പത്താനി പതിതാനി ഹത്ഥമ്പി ഛിന്ദന്തി, പാദമ്പി ഛിന്ദന്തി, ഹത്ഥപാദമ്പി ഛിന്ദന്തി, കണ്ണമ്പി ഛിന്ദന്തി, നാസമ്പി ഛിന്ദന്തി, കണ്ണനാസമ്പി ഛിന്ദന്തി. സോ തത്ഥ ദുക്ഖാ തിബ്ബാ ഖരാ കടുകാ വേദനാ വേദേതി, ന ച താവ കാലങ്കരോതി യാവ ന തം പാപകമ്മം ബ്യന്തീഹോതി.
‘‘തസ്സ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, അസിപത്തവനസ്സ സമനന്തരാ സഹിതമേവ മഹതീ ഖാരോദകാ നദീ ഖാരോദികാ നദീ (സീ॰). സോ തത്ഥ പതതി. സോ തത്ഥ അനുസോതമ്പി വുയ്ഹതി , പടിസോതമ്പി വുയ്ഹതി, അനുസോതപടിസോതമ്പി വുയ്ഹതി. സോ തത്ഥ ദുക്ഖാ തിബ്ബാ ഖരാ കടുകാ വേദനാ വേദേതി, ന ച താവ കാലങ്കരോതി യാവ ന തം പാപകമ്മം ബ്യന്തീഹോതി.
൨൭൦. ‘‘തമേനം, ഭിക്ഖവേ, നിരയപാലാ ബലിസേന ഉദ്ധരിത്വാ ഥലേ പതിട്ഠാപെത്വാ ഏവമാഹംസു – ‘അമ്ഭോ പുരിസ, കിം ഇച്ഛസീ’തി? സോ ഏവമാഹ – ‘ജിഘച്ഛിതൊസ്മി, ഭന്തേ’തി. തമേനം, ഭിക്ഖവേ, നിരയപാലാ തത്തേന അയോസങ്കുനാ മുഖം വിവരിത്വാ ആദിത്തേന സമ്പജ്ജലിതേന സജോതിഭൂതേന തത്തം ലോഹഗുളം മുഖേ പക്ഖിപന്തി ആദിത്തം സമ്പജ്ജലിതം സജോതിഭൂതം. സോ തസ്സ തം തസ്സ (ക॰), തസ്സ (സീ॰ പീ॰) ഒട്ഠമ്പി ദഹതി ഡയ്ഹതി (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰), മുഖമ്പി ദഹതി, കണ്ഠമ്പി ദഹതി, ഉരമ്പി ഉദരമ്പി (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰) ദഹതി, അന്തമ്പി അന്തഗുണമ്പി ആദായ അധോഭാഗാ നിക്ഖമതി. സോ തത്ഥ ദുക്ഖാ തിബ്ബാ ഖരാ കടുകാ വേദനാ വേദേതി, ന ച താവ കാലങ്കരോതി യാവ ന തം പാപകമ്മം ബ്യന്തീഹോതി.
‘‘തമേനം , ഭിക്ഖവേ, നിരയപാലാ ഏവമാഹംസു – ‘അമ്ഭോ പുരിസ, കിം ഇച്ഛസീ’തി? സോ ഏവമാഹ – ‘പിപാസിതൊസ്മി, ഭന്തേ’തി. തമേനം, ഭിക്ഖവേ, നിരയപാലാ തത്തേന അയോസങ്കുനാ മുഖം വിവരിത്വാ ആദിത്തേന സമ്പജ്ജലിതേന സജോതിഭൂതേന തത്തം തമ്ബലോഹം മുഖേ ആസിഞ്ചന്തി ആദിത്തം സമ്പജ്ജലിതം സജോതിഭൂതം. തം തസ്സ എത്ഥ പന പാഠഭേദോ നത്ഥി ഒട്ഠമ്പി ദഹതി, മുഖമ്പി ദഹതി, കണ്ഠമ്പി ദഹതി, ഉരമ്പി ദഹതി, അന്തമ്പി അന്തഗുണമ്പി ആദായ അധോഭാഗാ നിക്ഖമതി. സോ തത്ഥ ദുക്ഖാ തിബ്ബാ ഖരാ കടുകാ വേദനാ വേദേതി, ന ച താവ കാലങ്കരോതി, യാവ ന തം പാപകമ്മം ബ്യന്തീഹോതി. തമേനം, ഭിക്ഖവേ, നിരയപാലാ പുന മഹാനിരയേ പക്ഖിപന്തി.
‘‘ഭൂതപുബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, യമസ്സ രഞ്ഞോ ഏതദഹോസി – ‘യേ കിര , ഭോ, ലോകേ പാപകാനി അകുസലാനി കമ്മാനി കരൊന്തി തേ ഏവരൂപാ വിവിധാ കമ്മകാരണാ കരീയന്തി. അഹോ വതാഹം മനുസ്സത്തം ലഭെയ്യം. തഥാഗതോ ച ലോകേ ഉപ്പജ്ജെയ്യ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. തഞ്ചാഹം ഭഗവന്തം പയിരുപാസെയ്യം. സോ ച മേ ഭഗവാ ധമ്മം ദേസെയ്യ. തസ്സ ചാഹം ഭഗവതോ ധമ്മം ആജാനെയ്യ’ന്തി. തം ഖോ പനാഹം, ഭിക്ഖവേ, നാഞ്ഞസ്സ സമണസ്സ വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ വാ സുത്വാ വദാമി, അപി ച യദേവ സാമം ഞാതം സാമം ദിട്ഠം സാമം വിദിതം തദേവാഹം വദാമീ’’തി.
൨൭൧. ഇദമവോച ഭഗവാ. ഇദം വത്വാന ഇദം വത്വാ (സീ॰ പീ॰) ഏവമീദിസേസു ഠാനേസു സുഗതോ അഥാപരം ഏതദവോച സത്ഥാ –
‘‘ചോദിതാ ദേവദൂതേഹി, യേ പമജ്ജന്തി മാണവാ;
തേ ദീഘരത്തം സോചന്തി, ഹീനകായൂപഗാ നരാ.
‘‘യേ ച ഖോ ദേവദൂതേഹി, സന്തോ സപ്പുരിസാ ഇധ;
ചോദിതാ നപ്പമജ്ജന്തി, അരിയധമ്മേ കുദാചനം.
‘‘ഉപാദാനേ ഭയം ദിസ്വാ, ജാതിമരണസമ്ഭവേ;
അനുപാദാ വിമുച്ചന്തി, ജാതിമരണസങ്ഖയേ.
‘‘തേ ഖേമപ്പത്താ സുഖിനോ, ദിട്ഠധമ്മാഭിനിബ്ബുതാ;
സബ്ബവേരഭയാതീതാ, സബ്ബദുക്ഖം സബ്ബദുക്ഖാ (ക॰) ഉപച്ചഗു’’ന്തി.
ദേവദൂതസുത്തം നിട്ഠിതം ദസമം.
സുഞ്ഞതവഗ്ഗോ നിട്ഠിതോ തതിയോ.
തസ്സുദ്ദാനം –
ദ്വിധാവ സുഞ്ഞതാ ഹോതി, അബ്ഭുതധമ്മബാകുലം;
അചിരവതഭൂമിജനാമോ, അനുരുദ്ധുപക്കിലേസം;
ബാലപണ്ഡിതോ ദേവദൂതഞ്ച തേ ദസാതി.