൩. കോസലസംയുത്തം
൧. പഠമവഗ്ഗോ
൧. ദഹരസുത്തവണ്ണനാ
൧൧൨. കോസലസംയുത്തസ്സ ഭഗവതാ സദ്ധിം സമ്മോദീതി യഥാ ഖമനീയാദീനി പുച്ഛന്തോ ഭഗവാ തേന, ഏവം സോപി ഭഗവതാ സദ്ധിം സമപ്പവത്തമോദോ അഹോസി. സീതോദകം വിയ ഉണ്ഹോദകേന സമ്മോദിതം ഏകീഭാവം അഗമാസി. യായ ച – ‘‘കച്ചി, ഭോ ഗോതമ, ഖമനീയം, കച്ചി യാപനീയം, കച്ചി ഭോതോ ച ഗോതമസ്സ സാവകാനഞ്ച അപ്പാബാധം അപ്പാതങ്കം ലഹുട്ഠാനം ബലം ഫാസുവിഹാരോ’’തിആദികായ കഥായ സമ്മോദി, തം പീതിപാമൊജ്ജസങ്ഖാതസമ്മോദജനനതോ സമ്മോദിതും യുത്തഭാവതോ ച സമ്മോദനീയം, അത്ഥബ്യഞ്ജനമധുരതായ ചിരമ്പി കാലം സാരേതും നിരന്തരം പവത്തേതും അരഹരൂപതോ സരിതബ്ബഭാവതോ ച സാരണീയം. സുയ്യമാനസുഖതോ ച സമ്മോദനീയം, അനുസ്സരിയമാനസുഖതോ സാരണീയം. തഥാ ബ്യഞ്ജനപരിസുദ്ധതായ സമ്മോദനീയം, അത്ഥപരിസുദ്ധതായ സാരണീയന്തി ഏവം അനേകേഹി പരിയായേഹി സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരെത്വാ പരിയോസാപെത്വാ നിട്ഠപെത്വാ ഇതോ പുബ്ബേ തഥാഗതസ്സ അദിട്ഠത്താ ഗുണാഗുണവസേന ഗമ്ഭീരഭാവം വാ ഉത്താനഭാവം വാ അജാനന്തോ ഏകമന്തം നിസീദി, ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ യം ഓവട്ടികസാരം കത്വാ ആഗതോ ലോകനിസ്സരണഭവൊക്കന്തിപഞ്ഹം സത്ഥു സമ്മാസമ്ബുദ്ധതം പുച്ഛിതും ഭവമ്പി നോതിആദിമാഹ.
തത്ഥ ഭവമ്പീതി പി-കാരോ സമ്പിണ്ഡനത്ഥേ നിപാതോ, തേന ച ഛ സത്ഥാരേ സമ്പിണ്ഡേതി. യഥാ പൂരണാദയോ ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധമ്ഹാ’’തി പടിജാനന്തി, ഏവം ഭവമ്പി നു പടിജാനാതീതി അത്ഥോ. ഇദം പന രാജാ ന അത്തനോ ലദ്ധിയാ, ലോകേ മഹാജനേന യം ഹി തം മഹാരാജാതിആദിമാഹ. തത്ഥ അഹം ഹി മഹാരാജാതി അനുത്തരം സബ്ബസെട്ഠം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസങ്ഖാതം സമ്മാസമ്ബോധിം അഹം അഭിസമ്ബുദ്ധോതി അത്ഥോ. സമണബ്രാഹ്മണാതി സങ്ഘിനോതിആദീസു പബ്ബജിതസമൂഹസങ്ഖാതോ സങ്ഘോ ഏതേസം അത്ഥീതി സങ്ഘിനോ. സ്വേവ ഗണോ ഏതേസം അത്ഥീതി ഗണിനോ. ആചാരസിക്ഖാപനവസേന തസ്സ ഗണസ്സ ആചരിയാതി ഗണാചരിയാ. ഞാതാതി പഞ്ഞാതാ പാകടാ. ‘‘അപ്പിച്ഛാ സന്തുട്ഠാ അപ്പിച്ഛതായ വത്ഥമ്പി ന നിവാസെന്തീ’’തി ഏവം സമുഗ്ഗതോ യസോ ഏതേസം അത്ഥീതി യസസ്സിനോ. തിത്ഥകരാതി ലദ്ധികരാ. സാധുസമ്മതാതി ‘‘സന്തോ സപ്പുരിസാ’’തി ഏവം സമ്മതാ. ബഹുജനസ്സാതി അസ്സുതവതോ അന്ധബാലപുഥുജ്ജനസ്സ. പൂരണോതിആദീനി തേസം നാമഗൊത്താനി. പൂരണോതി ഹി നാമമേവ. തഥാ, മക്ഖലീതി. സോ പന ഗോസാലായ ജാതത്താ ഗോസാലോതി വുത്തോ. നാടപുത്തോതി നാടസ്സ പുത്തോ. ബേലട്ഠപുത്തോതി ബേലട്ഠസ്സ പുത്തോ. കച്ചായനോതി പകുധസ്സ ഗൊത്തം. കേസകമ്ബലസ്സ ധാരണതോ അജിതോ കേസകമ്ബലോതി വുത്തോ.
തേപി മയാതി കപ്പകോലാഹലം ബുദ്ധകോലാഹലം ചക്കവത്തികോലാഹലന്തി തീണി കോലാഹലാനി. തത്ഥ ‘‘വസ്സസതസഹസ്സമത്ഥകേ കപ്പുട്ഠാനം ഭവിസ്സതീ’’തി കപ്പകോലാഹലം നാമ ഹോതി – ‘‘ഇതോ വസ്സസതസഹസ്സമത്ഥകേ ലോകോ വിനസ്സിസ്സതി, മെത്തം മാരിസാ, ഭാവേഥ, കരുണം മുദിതം ഉപെക്ഖ’’ന്തി മനുസ്സപ്പഥേ ദേവതാ ഘോസെന്തിയോ വിചരന്തി. ‘‘വസ്സസഹസ്സമത്ഥകേ പന ബുദ്ധോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി ബുദ്ധകോലാഹലം നാമ ഹോതി – ‘‘ഇതോ വസ്സസഹസ്സമത്ഥകേ ബുദ്ധോ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ധമ്മാനുധമ്മപടിപദം പടിപന്നേന സങ്ഘരതനേന പരിവാരിതോ ധമ്മം ദേസെന്തോ വിചരിസ്സതീ’’തി ദേവതാ ഉഗ്ഘോസെന്തി. ‘‘വസ്സസതമത്ഥകേ പന ചക്കവത്തീ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി ചക്കവത്തികോലാഹലം നാമ ഹോതി – ‘‘ഇതോ വസ്സസതമത്ഥകേ സത്തരതനസമ്പന്നോ ചതുദ്ദീപിസ്സരോ
ഇമേസു തീസു കോലാഹലേസു ഇമേ ഛ സത്ഥാരോ ബുദ്ധകോലാഹലം സുത്വാ ആചരിയേ പയിരുപാസിത്വാ ചിന്താമാണിവിജ്ജാദീനി ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ – ‘‘മയം ബുദ്ധമ്ഹാ’’തി പടിഞ്ഞം കത്വാ മഹാജനപരിവുതാ ജനപദം വിചരന്താ അനുപുബ്ബേന സാവത്ഥിയം പത്താ. തേസം ഉപട്ഠാകാ രാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘മഹാരാജ, പൂരണോ കസ്സപോ…പേ॰… അജിതോ കേസകമ്ബലോ ബുദ്ധോ കിര സബ്ബഞ്ഞൂ കിരാ’’തി ആരോചേസും. രാജാ ‘‘തുമ്ഹേവ നേ നിമന്തെത്വാ ആനേഥാ’’തി ആഹ
രാജാ ‘‘എത്തകേനേവ നത്ഥി തേസം അന്തോ സുക്കധമ്മോ’’തി വത്വാ ആഹാരം അദത്വാവ താലതോ പതിതം മുഗ്ഗരേന പോഥെന്തോ വിയ ‘‘തുമ്ഹേ ബുദ്ധാ, ന ബുദ്ധാ’’തി പഞ്ഹം പുച്ഛി. തേ ചിന്തയിംസു – ‘‘സചേ ‘ബുദ്ധമ്ഹാ’തി വക്ഖാമ, രാജാ ബുദ്ധവിസയേ പഞ്ഹം പുച്ഛിത്വാ കഥേതും അസക്കൊന്തേ ‘തുമ്ഹേ മയം ബുദ്ധാതി മഹാജനം വഞ്ചെത്വാ ആഹിണ്ഡഥാ’തി ജിവ്ഹമ്പി ഛിന്ദാപെയ്യ, അഞ്ഞമ്പി അനത്ഥം കരെയ്യാ’’തി സകപടിഞ്ഞായ ഏവ ‘ന മയം ബുദ്ധാ’തി വദിംസു. അഥ നേ രാജാ ഗേഹതോ നികഡ്ഢാപേസി. തേ രാജഘരതോ നിക്ഖന്തേ ഉപട്ഠാകാ പുച്ഛിംസു – ‘‘കിം ആചരിയാ രാജാ തുമ്ഹേ പഞ്ഹം പുച്ഛിത്വാ സക്കാരസമ്മാനം അകാസീ’’തി? രാജാ ‘‘ബുദ്ധാ തുമ്ഹേ’’തി പുച്ഛി, തതോ മയം – ‘‘സചേ അയം രാജാ ബുദ്ധവിസയേ പഞ്ഹം കഥിയമാനം അജാനന്തോ അമ്ഹേസു മനം പദോസെസ്സതി, ബഹും അപുഞ്ഞം പസവിസ്സതീ’’തി രഞ്ഞോ അനുകമ്പായ ‘ന മയം ബുദ്ധാ’തി വദിമ്ഹാ, മയം പന ബുദ്ധാ ഏവ, അമ്ഹാകം ബുദ്ധഭാവോ, ഉദകേന ധോവിത്വാപി ഹരിതും ന സക്കാതി. ഇതി ബഹിദ്ധാ ‘ബുദ്ധമ്ഹാ’തി കിം പന ഭവം ഗോതമോ ദഹരോ ചേവ ജാതിയാ, നവോ ച പബ്ബജ്ജായാതി ഇദം അത്തനോ പടിഞ്ഞം ഗഹെത്വാ വദതി. തത്ഥ കിന്തി പടിക്ഖേപവചനം. ഏതേ ജാതിമഹല്ലകാ ച ചിരപബ്ബജിതാ ച ‘‘ബുദ്ധമ്ഹാ’’തി ന പടിജാനന്തി, ഭവം ഗോതമോ ജാതിയാ ച ദഹരോ പബ്ബജ്ജായ ച നവോ കിം പടിജാനാതി? മാ പടിജാനാഹീതി അത്ഥോ.
ന ഉഞ്ഞാതബ്ബാതി ന അവജാനിതബ്ബാ. ന പരിഭോതബ്ബാതി ന പരിഭവിതബ്ബാ. കതമേ ചത്താരോതി കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാ. ഖത്തിയോതി രാജകുമാരോ. ഉരഗോതി ആസീവിസോ. അഗ്ഗീതി അഗ്ഗിയേവ. ഭിക്ഖൂതി ഇമസ്മിം പന പദേ ദേസനാകുസലതായ അത്താനം അബ്ഭന്തരം കത്വാ സീലവന്തം പബ്ബജിതം ദസ്സേതി. എത്ഥ ന ഉഞ്ഞാതബ്ബോ ന പരിഭോതബ്ബോതി ആഹ.
ഏതദവോചാതി ഏതം ഗാഥാബന്ധം അവോച. ഗാഥാ ച നാമേതാ തദത്ഥദീപനാപി ഹൊന്തി വിസേസത്ഥദീപനാപി, തത്രിമാ തദത്ഥമ്പി വിസേസത്ഥമ്പി ദീപെന്തിയേവ. തത്ഥ ഖത്തിയന്തി ഖെത്താനം അധിപതിം. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘ഖെത്താനം അധിപതീതി ഖോ, വാസെട്ഠ, ‘ഖത്തിയോ ഖത്തിയോ’ത്വേവ ദുതിയം അക്ഖരം ഉപനിബ്ബത്ത’’ന്തി (ദീ॰ നി॰ ൩.൧൩൧). ജാതിസമ്പന്നന്തി തായേവ ഖത്തിയജാതിയാ ജാതിസമ്പന്നം. അഭിജാതന്തി തീണി കുലാനി അതിക്കമിത്വാ ജാതം.
ഠാനം ഹീതി കാരണം വിജ്ജതി. മനുജിന്ദോതി മനുസ്സജെട്ഠകോ. രാജദണ്ഡേനാതി രഞ്ഞോ ഉദ്ധടദണ്ഡേന, സോ അപ്പകോ നാമ ന ഹോതി, ദസസഹസ്സവീസതിസഹസ്സപ്പമാണോ ഹോതിയേവ. തസ്മിം പക്കമതേ ഭുസന്തി രക്ഖം ജീവിതമത്തനോതി അത്തനോ ജീവിതം രക്ഖമാനോ തം ഖത്തിയം പരിവജ്ജെയ്യ ന ഘട്ടെയ്യ.
ഉച്ചാവചേഹീതി നാനാവിധേഹി. വണ്ണേഹീതി സണ്ഠാനേഹി. യേന യേന ഹി വണ്ണേന ചരന്തോ ഗോചരം ലഭതി, യദി സപ്പവണ്ണേന, യദി ദെഡ്ഡുഭവണ്ണേന, യദി ധമനിവണ്ണേന, അന്തമസോ കലന്ദകവണ്ണേനപി ചരതിയേവ. ആസജ്ജാതി പത്വാ. ബാലന്തി യേന ബാലേന ഘട്ടിതോ, തം ബാലം നരം വാ നാരിം വാ ഡംസെയ്യ.
പഹൂതഭക്ഖന്തി ബഹുഭക്ഖം. അഗ്ഗിസ്സ ഹി അഭക്ഖം നാമ നത്ഥി. ജാലിനന്തി ജാലവന്തം. പാവകന്തി കണ്ഹവത്തനിന്തി വത്തനീതി മഗ്ഗോ, അഗ്ഗിനാ ഗതമഗ്ഗോ കണ്ഹോ ഹോതി കാളകോ, തസ്മാ ‘‘കണ്ഹവത്തനീ’’തി വുച്ചതി.
മഹാ ഹുത്വാനാതി മഹന്തോ ഹുത്വാ. അഗ്ഗി ഹി ഏകദാ യാവബ്രഹ്മലോകപ്പമാണോപി ഹോതി. ജായന്തി തത്ഥ പാരോഹാതി തത്ഥ അഗ്ഗിനാ ദഡ്ഢവനേ പാരോഹാ ജായന്തി. പാരോഹാതി തിണരുക്ഖാദയോ വുച്ചന്തി. തേ ഹി അഗ്ഗിനാ ദഡ്ഢട്ഠാനേ മൂലമത്തേപി അവസിട്ഠേ പാദതോ രോഹന്തി ജായന്തി വഡ്ഢന്തി, തസ്മാ ‘‘പാരോഹാ’’തി വുച്ചന്തി. പുന രോഹനത്ഥേന വാ പാരോഹാ. അഹോരത്താനമച്ചയേതി രത്തിന്ദിവാനം അതിക്കമേ. നിദാഘേപി ദേവേ വുട്ഠമത്തേ ജായന്തി.
ഭിക്ഖു ഡഹതി തേജസാതി എത്ഥ അക്കോസന്തം പച്ചക്കോസന്തോ ഭണ്ഡന്തം പടിഭണ്ഡന്തോ പഹരന്തം പടിപഹരന്തോ ഭിക്ഖു നാമ കിഞ്ചി ഭിക്ഖുതേജസാ ഡഹിതും ന സക്കോതി. യോ പന അക്കോസന്തം ന പച്ചക്കോസതി, ഭണ്ഡന്തം ന പടിഭണ്ഡതി. പഹരന്തം ന പടിപഹരതി, തസ്മിം വിപ്പടിപന്നോ തസ്സ സീലതേജേന ഡയ്ഹതി. തേനേവേതം വുത്തം. ന തസ്സ പുത്താ പസവോതി തസ്സ പുത്തധീതരോപി ഗോമഹിംസകുക്കുടസൂകരാദയോ പസവോപി ന ഭവന്തി, വിനസ്സന്തീതി അത്ഥോ. ദായാദാ വിന്ദരേ ധനന്തി തസ്സ ദായാദാപി ധനം ന വിന്ദന്തി. താലാവത്ഥൂ ഭവന്തി തേതി തേ ഭിക്ഖുതേജസാ ദഡ്ഢാ വത്ഥുമത്താവസിട്ഠോ മത്ഥകച്ഛിന്നതാലോ വിയ ഭവന്തി, പുത്തധീതാദിവസേന ന വഡ്ഢന്തീതി അത്ഥോ.
തസ്മാതി സമ്മദേവ സമാചരേതി സമ്മാ സമാചരെയ്യ. സമ്മാ സമാചരന്തേന പന കിം കാതബ്ബന്തി? ഖത്തിയം താവ നിസ്സായ ലദ്ധബ്ബം ഗാമനിഗമയാനവാഹനാദിആനിസംസം, ഉരഗം നിസ്സായ തസ്സ കീളാപനേന ലദ്ധബ്ബം വത്ഥഹിരഞ്ഞസുവണ്ണാദിആനിസംസം അഗ്ഗിം നിസ്സായ തസ്സാനുഭാവേന പത്തബ്ബം യാഗുഭത്തപചനസീതവിനോദനാദിആനിസംസം, ഭിക്ഖും നിസ്സായ തസ്സ വസേന പത്തബ്ബം അസുതസവനസുതപരിയോദപന-സഗ്ഗമഗ്ഗാധിഗമാദിആനിസംസം സമ്പസ്സമാനേന ‘‘ഏതേ നിസ്സായ പുബ്ബേ വുത്തപ്പകാരോ ആദീനവോ അത്ഥി. കിം ഇമേഹീ’’തി? ന സബ്ബസോ പഹാതബ്ബാ. ഇസ്സരിയത്ഥികേന പന വുത്തപ്പകാരം അവജാനനഞ്ച പരിഭവനഞ്ച അകത്വാ പുബ്ബുട്ഠായിപച്ഛാനിപാതിതാദീഹി സമ്മദേവ സമാചരേതി ആഹ.
ഏതദവോചാതി ധമ്മദേസനം സുത്വാ പസന്നോ പസാദം ആവികരൊന്തോ ഏതം ‘‘അഭിക്കന്ത’’ന്തിആദിവചനം അവോച. തത്ഥ അഭിക്കന്തന്തി അഭികന്തം അതിഇട്ഠം അതിമനാപം, അതിസുന്ദരന്തി അത്ഥോ. എത്ഥ ഏകേന അഭിക്കന്തസദ്ദേന ദേസനം ഥോമേതി ‘‘അഭിക്കന്തം, ഭന്തേ, യദിദം ഭഗവതോ ധമ്മദേസനാ’’തി. ഏകേന അത്തനോ
തതോ പരം ചതൂഹി ഉപമാഹി ദേസനംയേവ ഥോമേതി. തത്ഥ നിക്കുജ്ജിതന്തി അധോമുഖഠപിതം, ഹെട്ഠാമുഖജാതം വാ. ഉക്കുജ്ജെയ്യാതി ഉപരിമുഖം കരെയ്യ. പടിച്ഛന്നന്തി തിണപണ്ണാദിഛാദിതം. വിവരെയ്യാതി ഉഗ്ഘാടെയ്യ. മൂള്ഹസ്സാതി ദിസാമൂള്ഹസ്സ. മഗ്ഗം ആചിക്ഖെയ്യാതി അന്ധകാരേതി കാളപക്ഖചാതുദ്ദസീ അഡ്ഢരത്തഘനവനസണ്ഡ മേഘപടലേഹി ചതുരങ്ഗേ തമേ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ കോചി നിക്കുജ്ജിതം ഉക്കുജ്ജെയ്യ, ഏവം സദ്ധമ്മവിമുഖം അസദ്ധമ്മേ പതിതം മം അസദ്ധമ്മാ വുട്ഠാപെന്തേന, യഥാ പടിച്ഛന്നം വിവരെയ്യ, ഏവം കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനന്തരധാനാ പഭുതി മിച്ഛാദിട്ഠിഗഹനപടിച്ഛന്നം സാസനം വിവരന്തേന, യഥാ മൂള്ഹസ്സ മഗ്ഗം ആചിക്ഖെയ്യ, ഏവം കുമ്മഗ്ഗമിച്ഛാമഗ്ഗപടിപന്നസ്സ മേ സഗ്ഗമൊക്ഖമഗ്ഗം ആവികരൊന്തേന, യഥാ അന്ധകാരേ തേലപജ്ജോതം ധാരെയ്യ, ഏവം മോഹന്ധകാരേ നിമുഗ്ഗസ്സ മേ ബുദ്ധാദിരതനരൂപാനി അപസ്സതോ തപ്പടിച്ഛാദകമോഹന്ധകാരവിദ്ധംസകദേസനാപജ്ജോതം ധാരെന്തേന മയ്ഹം ഭഗവതാ ഏതേഹി പരിയായേഹി പകാസിതത്താ അനേകപരിയായേന ധമ്മോ പകാസിതോതി.
ഏവം ദേസനം ഥോമെത്വാ ഇമായ ദേസനായ രതനത്തയേ പസന്നചിത്തോ പസന്നാകാരം കരൊന്തോ ഏസാഹന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഏസാഹന്തി ഏസോ അഹം. ഭഗവന്തം സരണം ഗച്ഛാമി ധമ്മഞ്ച ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ചാതി ഉപാസകം മം, ഭന്തേ, ഭഗവാ ധാരേതൂതി മം ഭഗവാ ‘ഉപാസകോ അയ’ന്തി ഏവം ധാരേതു, ജാനാതൂതി അത്ഥോ. അജ്ജതഗ്ഗേതി അജ്ജതം ആദിം കത്വാ. അജ്ജദഗ്ഗേതി വാ പാഠോ, ദ-കാരോ പദസന്ധികരോ, അജ്ജ അഗ്ഗം കത്വാതി അത്ഥോ. പാണുപേതന്തി പാണേഹി ഉപേതം യാവ മേ ജീവിതം പവത്തതി, താവ ഉപേതം അനഞ്ഞസത്ഥുകം തീഹി സരണഗമനേഹി സരണം ഗതം ഉപാസകം കപ്പിയകാരകം മം ഭഗവാ ധാരേതൂതി അയമെത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന സുമങ്ഗലവിലാസിനിയാ ദീഘനികായട്ഠകഥായ സാമഞ്ഞഫലസുത്തേ സബ്ബാകാരേന വുത്തോതി. പഠമം.
൨. പുരിസസുത്തവണ്ണനാ
൧൧൩. ദുതിയേ അഭിവാദെത്വാതി പുരിമസുത്തേ സരണഗതത്താ ഇധ അഭിവാദേസി. അജ്ഝത്തന്തി നിയകജ്ഝത്തം, അത്തനോ സന്താനേ ഉപ്പജ്ജന്തീതി അത്ഥോ. ലോഭാദീസു ലുബ്ഭനലക്ഖണോ ലോഭോ, ദുസ്സനലക്ഖണോ ദോസോ, മുയ്ഹനലക്ഖണോ മോഹോതി. ഹിംസന്തീതി വിഹേഠെന്തി നാസെന്തി വിനാസെന്തി. അത്തസമ്ഭൂതാതി അത്തനി സമ്ഭൂതാ. തചസാരംവ സമ്ഫലന്തി യഥാ തചസാരം വേളും വാ നളം വാ അത്തനോ ഫലം ഹിംസതി വിനാസേതി, ഏവം ഹിംസന്തി വിനാസെന്തീതി. ദുതിയം.
൩. ജരാമരണസുത്തവണ്ണനാ
൧൧൪. തതിയേ അഞ്ഞത്ര ജരാമരണാതി ജരാമരണതോ മുത്തോ നാമ അത്ഥീതി വുച്ചതി. ഖത്തിയമഹാസാലാതി ഖത്തിയമഹാസാലാ നാമ മഹാസാരപ്പത്താ ഖത്തിയാ. യേസം ഹി ഖത്തിയാനം ഹെട്ഠിമന്തേന കോടിസതം നിധാനഗതം ഹോതി, തയോ കഹാപണകുമ്ഭാ വലഞ്ജനത്ഥായ ഗേഹമജ്ഝേ രാസിം കത്വാ ഠപിതാ ഹൊന്തി, തേ ഖത്തിയമഹാസാലാ നാമ. യേസം ബ്രാഹ്മണാനം അസീതികോടിധനം നിഹിതം ഹോതി, ദിയഡ്ഢോ കഹാപണകുമ്ഭോ വലഞ്ജനത്ഥായ ഗേഹമജ്ഝേ രാസിം കത്വാ ഠപിതോ ഹോതി, തേ ബ്രാഹ്മണമഹാസാലാ നാമ. യേസം ഗഹപതീനം ചത്താലീസകോടിധനം നിഹിതം ഹോതി, കഹാപണകുമ്ഭോ വലഞ്ജനത്ഥായ ഗേഹമജ്ഝേ രാസിം കത്വാ ഠപിതോ ഹോതി, തേ ഗഹപതിമഹാസാലാ നാമ.
അഡ്ഢാതി ഇസ്സരാ. നിധാനഗതധനസ്സ മഹന്തതായ മഹദ്ധനാ. സുവണ്ണരജതഭാജനാദീനം ഉപഭോഗഭണ്ഡാനം മഹന്തതായ മഹാഭോഗാ. അനിധാനഗതസ്സ ജാതരൂപരജതസ്സ പഹൂതതായ, പഹൂതജാതരൂപരജതാ പഹൂതവിത്തൂപകരണാ. ഗോധനാദീനഞ്ച സത്തവിധധഞ്ഞാനഞ്ച പഹൂതതായ പഹൂതധനധഞ്ഞാ. തേസമ്പി ജാതാനം നത്ഥി അഞ്ഞത്ര ജരാമരണാതി തേസമ്പി ഏവം ഇസ്സരാനം ജാതാനം നിബ്ബത്താനം നത്ഥി അഞ്ഞത്ര ജരാമരണാ, ജാതത്തായേവ ജരാമരണതോ മൊക്ഖോ നാമ നത്ഥി, അന്തോജരാമരണേയേവ ഹോതി.
അരഹന്തോതിആദീസു ഖീണാസവാ. ബ്രഹ്മചരിയവാസം വുട്ഠാ പരിനിട്ഠിതവാസാതി വുസിതവന്തോ. ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി കരണീയം ഏതേസം കതന്തി കതകരണീയാ. ഖന്ധഭാരോ കിലേസഭാരോ അഭിസങ്ഖാരഭാരോ കാമഗുണഭാരോതി, ഇമേ ഓഹിതാ ഭാരാ ഏതേസന്തി ഓഹിതഭാരാ. അനുപ്പത്തോ അരഹത്തസങ്ഖാതോ സകോ അത്ഥോ ഏതേസന്തി അനുപ്പത്തസദത്ഥാ. ദസവിധമ്പി പരിക്ഖീണം ഭവസംയോജനം ഏതേസന്തി പരിക്ഖീണഭവസംയോജനാ. സമ്മാ കാരണേഹി ജാനിത്വാ വിമുത്താതി സമ്മദഞ്ഞാവിമുത്താ. മഗ്ഗപഞ്ഞായ ചതുസച്ചധമ്മം ഞത്വാ ഫലവിമുത്തിയാ വിമുത്താതി അത്ഥോ. ഭേദനധമ്മോതി ഭിജ്ജനസഭാവോ. നിക്ഖേപനധമ്മോതി നിക്ഖിപിതബ്ബസഭാവോ. ഖീണാസവസ്സ ഹി അജീരണധമ്മോപി അത്ഥി, ആരമ്മണതോ പടിവിദ്ധം നിബ്ബാനം, തം ഹി ന ജീരതി. ഇധ പനസ്സ ജീരണധമ്മം ദസ്സെന്തോ ഏവമാഹ. അത്ഥുപ്പത്തികോ കിരസ്സ സുത്തസ്സ നിക്ഖേപോ. സിവികസാലായ നിസീദിത്വാ കഥിതന്തി വദന്തി. തത്ഥ ഭഗവാ ചിത്രാനി രഥയാനാദീനി ദിസ്വാ ദിട്ഠമേവ ഉപമം കത്വാ, ‘‘ജീരന്തി വേ രാജരഥാ’’തി ഗാഥമാഹ.
തത്ഥ ജീരന്തീതി ജരം പാപുണന്തി. രാജരഥാതി രഞ്ഞോ അഭിരൂഹനരഥാ. സുചിത്താതി സുവണ്ണരജതാദീഹി സുട്ഠു ചിത്തിതാ. അഥോ സരീരമ്പി ജരം ഉപേതീതി ഏവരൂപേസു അനുപാദിണ്ണകേസു സാരദാരുമയേസു രഥേസു ജീരന്തേസു ഇമസ്മിം അജ്ഝത്തികേ ഉപാദിണ്ണകേ മംസലോഹിതാദിമയേ സരീരേ കിം വത്തബ്ബം? സരീരമ്പി ജരം ഉപേതിയേവാതി അത്ഥോ. സന്തോ ഹവേ സബ്ഭി പവേദയന്തീതി സന്തോ സബ്ഭീഹി സദ്ധിം സതം ധമ്മോ ന ജരം ഉപേതീതി ഏവം പവേദയന്തി. ‘‘സതം ധമ്മോ നാമ നിബ്ബാനം, തം ന ജീരതി, അജരം അമതന്തി ഏവം കഥെന്തീ’’തി അത്ഥോ. യസ്മാ വാ നിബ്ബാനം ആഗമ്മ സീദനസഭാവാ കിലേസാ ഭിജ്ജന്തി, തസ്മാ തം സബ്ഭീതി വുച്ചതി. ഇതി പുരിമപദസ്സ കാരണം ദസ്സെന്തോ ‘‘സന്തോ ഹവേ സബ്ഭി പവേദയന്തീ’’തി ആഹ. ഇദം ഹി വുത്തം ഹോതി – സതം ധമ്മോ ന ജരം ഉപേതി, തസ്മാ സന്തോ സബ്ഭി പവേദയന്തി. അജരം നിബ്ബാനം സതം ധമ്മോതി
൪. പിയസുത്തവണ്ണനാ
൧൧൫. ചതുത്ഥേ രഹോഗതസ്സാതി രഹസി ഗതസ്സ. പടിസല്ലീനസ്സാതി നിലീനസ്സ ഏകീഭൂതസ്സ. ഏവമേതം, മഹാരാജാതി ഇധ ഭഗവാ ഇമം സുത്തം സബ്ബഞ്ഞുഭാസിതം കരൊന്തോ ആഹ. അന്തകേനാധിപന്നസ്സാതി മരണേന അജ്ഝൊത്ഥടസ്സ. ചതുത്ഥം.
൫. അത്തരക്ഖിതസുത്തവണ്ണനാ
൧൧൬. പഞ്ചമേ ഹത്ഥികായോതി ഹത്ഥിഘടാ. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. സംവരോതി പിദഹനം. സാധു സബ്ബത്ഥ സംവരോതി ഇമിനാ കമ്മപഥഭേദം അപത്തസ്സ കമ്മസ്സ സംവരം ദസ്സേതി. ലജ്ജീതി ഹിരിമാ. ലജ്ജീഗഹണേന ചെത്ഥ ഒത്തപ്പമ്പി ഗഹിതമേവ ഹോതി. പഞ്ചമം.
൬. അപ്പകസുത്തവണ്ണനാ
൧൧൭. ഛട്ഠേ ഉളാരേ ഉളാരേതി പണീതേ ച ബഹുകേ ച. മജ്ജന്തീതി മാനമജ്ജനേന മജ്ജന്തി. അതിസാരന്തി അതിക്കമം. കൂടന്തി പാസം. പച്ഛാസന്തി പച്ഛാ തേസം. ഛട്ഠം.
൭. അഡ്ഡകരണസുത്തവണ്ണനാ
൧൧൮. സത്തമേ കാമഹേതൂതി കാമമൂലകം. കാമനിദാനന്തി കാമപച്ചയാ. കാമാധികരണന്തി കാമകാരണാ. സബ്ബാനി ഹേതാനി അഞ്ഞമഞ്ഞവേവചനാനേവ. ഭദ്രമുഖോതി സുന്ദരമുഖോ. ഏകദിവസം കിര രാജാ അഡ്ഡകരണേ നിസീദി. തത്ഥ പഠമതരം ലഞ്ജം ഗഹെത്വാ നിസിന്നാ അമച്ചാ അസ്സാമികേപി സാമികേ കരിംസു. രാജാ തം ഞത്വാ – ‘‘മയ്ഹം താവ പഥവിസ്സരസ്സ സമ്മുഖാപേതേ ഏവം കരൊന്തി, പരമ്മുഖാ കിം നാമ ന കരിസ്സന്തി? പഞ്ഞായിസ്സതി ദാനി വിടടൂഭോ സേനാപതി സകേന ഖിപ്പംവ ഒഡ്ഡിതന്തി കുമിനം വിയ ഒഡ്ഡിതം. യഥാ മച്ഛാ ഒഡ്ഡിതം കുമിനം പവിസന്താ ന ജാനന്തി, ഏവം സത്താ കിലേസകാമേന വത്ഥുകാമം വീതിക്കമന്താ ന ജാനന്തീതി അത്ഥോ. സത്തമം.
൮. മല്ലികാസുത്തവണ്ണനാ
൧൧൯. അട്ഠമേ അത്ഥി നു ഖോ തേ മല്ലികേതി കസ്മാ പുച്ഛതി? അയം കിര മല്ലികാ ദുഗ്ഗതമാലാകാരസ്സ ധീതാ, ഏകദിവസം ആപണതോ പൂവം ഗഹെത്വാ ‘‘മാലാരാമം ഗന്ത്വാവ ഖാദിസ്സാമീ’’തി ഗച്ഛന്തീ പടിപഥേ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരം ഭഗവന്തം ഭിക്ഖാചാരം പവിസന്തം ദിസ്വാ പസന്നചിത്താ തം ഭഗവതോ അദാസി. സത്ഥാ നിസീദനാകാരം ദസ്സേസി. ആനന്ദത്ഥേരോ ചീവരം പഞ്ഞാപെത്വാ അദാസി. ഭഗവാ തത്ഥ നിസീദിത്വാ തം പൂവം പരിഭുഞ്ജിത്വാ മുഖം വിക്ഖാലെത്വാ സിതം പാത്വാകാസി. ഥേരോ ‘‘ഇമിസ്സാ, ഭന്തേ, കോ വിപാകോ ഭവിസ്സതീ’’തി പുച്ഛി. ആനന്ദ, അജ്ജേസാ തഥാഗതസ്സ പഠമഭോജനം അദാസി, അജ്ജേവ കോസലരഞ്ഞോ അഗ്ഗമഹേസീ ഭവിസ്സതീതി. തംദിവസമേവ ച രാജാ കാസിഗാമേ ഭാഗിനെയ്യേന യുദ്ധേന പരാജിതോ പലായിത്വാ നഗരം ആഗച്ഛന്തോ മാലാരാമം പവിസിത്വാ ബലകായസ്സ ആഗമനം ആഗമേസി. തസ്സ സാ വത്തം അകാസി. സോ തായ വത്തേ പസീദിത്വാ തം അന്തേപൂരം അതിഹാരാപെത്വാ തം അഗ്ഗമഹേസിട്ഠാനേ ഠപേസി.
അഥേകദിവസം ചിന്തേസി – ‘‘മയാ ഇമിസ്സാ ദുഗ്ഗതകുലസ്സ ധീതുയാ മഹന്തം ഇസ്സരിയം ദിന്നം, യംനൂനാഹം ഇമം പുച്ഛെയ്യം ‘കോ തേ പിയോ’തി? സാ ‘ത്വം മേ, മഹാരാജ, പിയോ’തി വത്വാ പുന മം പുച്ഛിസ്സതി. അഥസ്സാഹം ‘മയ്ഹമ്പി ത്വംയേവ പിയാ’തി വക്ഖാമീ’’തി. ഇതി സോ അഞ്ഞമഞ്ഞം വിസ്സാസജനനത്ഥം സമ്മോദനീയം കഥം കഥെന്തോ പുച്ഛതി. സാ പന ദേവീ പണ്ഡിതാ ബുദ്ധുപട്ഠായികാ ധമ്മുപട്ഠായികാ സങ്ഘുപട്ഠായികാ മഹാപഞ്ഞാ നേവജ്ഝഗാതി നാധിഗച്ഛതി. ഏവം പിയോ പുഥു അത്താ പരേസന്തി യഥാ ഏകസ്സ അത്താ പിയോ, ഏവം പരേസം പുഥുസത്താനമ്പി അത്താ പിയോതി അത്ഥോ. അട്ഠമം.
൯. യഞ്ഞസുത്തവണ്ണനാ
൧൨൦. നവമേ ഥൂണൂപനീതാനീതി ഥൂണം ഉപനീതാനി, ഥൂണായ ബദ്ധാനി ഹൊന്തി. പരികമ്മാനി കരൊന്തീതി എത്താവതാ തേഹി ഭിക്ഖൂഹി രഞ്ഞോ ആരദ്ധയഞ്ഞോ തഥാഗതസ്സ ആരോചിതോ. കസ്മാ പന രഞ്ഞാ അയം യഞ്ഞോ ആരദ്ധോ? ദുസ്സുപിനപടിഘാതായ. ഏകദിവസം കിര രാജാ സബ്ബാലങ്കാരപ്പടിമണ്ഡിതോ
രാജാപി തസ്മിം ഗതേ ദോവാരികം പക്കോസാപെത്വാ, ‘‘അജ്ജ സായന്ഹേയേവ ദ്വാരം പിദഹിത്വാ ‘അഹം രാജദൂതോ’തി വാ ‘ഉപരാജദൂതോ’തി വാ ഭണന്താനമ്പി മാ വിവരീ’’തി ആഹ. സോ പുരിസോ മത്തികഞ്ച ഉപ്പലാനി ച ഗഹെത്വാ ദ്വാരേ പിഹിതമത്തേ ആഗന്ത്വാ ബഹും വദന്തോപി ദ്വാരം അലഭിത്വാ പരിസ്സയഭയേന ജേതവനം ഗതോ. രാജാപി രാഗപരിളാഹേന അഭിഭൂതോ കാലേ നിസീദതി, കാലേ തിട്ഠതി, കാലേ നിപജ്ജതി, സന്നിട്ഠാനം അലഭന്തോ യത്ഥ കത്ഥചി നിസിന്നകോവ മക്കടനിദ്ദായ നിദ്ദായതി.
പുബ്ബേ
അരുണേ ഉട്ഠിതേ പുരോഹിതോ ആഗന്ത്വാ തം സുഖസെയ്യം പുച്ഛി. സോ ‘‘കുതോ മേ, ആചരിയ, സുഖ’’ന്തി
സോ സിവികസാലായം ബ്രാഹ്മണേ സന്നിപാതെത്വാ തമത്ഥം ആരോചെത്വാ, ‘‘വിസും വിസും ഗന്ത്വാ ഏവം വദഥാ’’തി തയോ വഗ്ഗേ അകാസി
തത്ഥ ഏകോ –
‘‘സട്ഠിവസ്സസഹസ്സാനി, പരിപുണ്ണാനി സബ്ബസോ;
നിരയേ പച്ചമാനാനം, കദാ അന്തോ ഭവിസ്സതീ’’തി.(പേ॰ വ॰ ൮൦൨; ജാ॰ ൧.൪.൫൪) –
ഇമം
‘‘സോഹം നൂന ഇതോ ഗന്ത്വാ, യോനിം ലദ്ധാന മാനുസിം;
വദഞ്ഞൂ സീലസമ്പന്നോ, കാഹാമി കുസലം ബഹു’’ന്തി. (പേ॰ വ॰ ൮൦൫; ജാ॰ ൧.൪.൫൬) –
ഇമം ഗാഥം വത്ഥുകാമോ അഹോസി. തതിയോ –
‘‘നത്ഥി അന്തോ കുതോ അന്തോ, ന അന്തോ പടിദിസ്സതി;
തദാ ഹി പകതം പാപം, മമ തുയ്ഹഞ്ച മാരിസാ’’തി. (പേ॰ വ॰ ൮൦൩; ജാ॰ ൧.൪.൫൫) –
ഇമം ഗാഥം വത്ഥുകാമോ അഹോസി. ചതുത്ഥോ –
‘‘ദുജ്ജീവിതമജീവിമ്ഹാ, യേ സന്തേ ന ദദമ്ഹസേ;
വിജ്ജമാനേസു ഭോഗേസു, ദീപം നാകമ്ഹ അത്തനോ’’തി. (പേ॰ വ॰ ൮൦൪; ജാ॰ ൧.൪.൫൩) –
ഇമം
അഥ രാജാ ദസബലസ്സ സന്തികേ നിസിന്നോ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, ഏകരത്തി നാമ തിയാമാ ഹോതി, മയ്ഹം പന അജ്ജ ദ്വേ രത്തിയോ ഏകതോ ഘടിതാ വിയ അഹേസു’’ന്തി. സോപി പുരിസോ തത്ഥേവ നിസിന്നോ
‘‘ദീഘാ ജാഗരതോ രത്തി, ദീഘം സന്തസ്സ യോജനം;
ദീഘോ ബാലാനം സംസാരോ, സദ്ധമ്മം അവിജാനത’’ന്തി. (ധ॰ പ॰ ൬൦);
ഗാഥാപരിയോസാനേ സോ ഇത്ഥിസാമികോ പുരിസോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. ഏതമത്ഥം വിദിത്വാതി ഏതം കാരണം ജാനിത്വാ.
അസ്സമേധന്തിആദീസു – പോരാണരാജകാലേ കിര സസ്സമേധം പുരിസമേധം സമ്മാപാസം വാചാപെയ്യന്തി ചത്താരി സങ്ഗഹവത്ഥൂനി അഹേസും, യേഹി രാജാനോ ലോകം സങ്ഗണ്ഹിംസു. തത്ഥ നിപ്ഫന്നസസ്സതോ സസ്സമേധം നാമ, സസ്സസമ്പാദനേ മേധാവിതാതി അത്ഥോ. മഹായോധാനം ഛമാസികം ഭത്ത-വേതനാനുപ്പദാനം പുരിസമേധം നാമ, പുരിസസങ്ഗണ്ഹനേ മേധാവിതാതി അത്ഥോ. ദലിദ്ദമനുസ്സാനം ഹത്ഥതോ ലേഖം ഗഹെത്വാ തീണി വസ്സാനി വിനാവ വഡ്ഢിയാ സഹസ്സദ്വിസഹസ്സമത്തധനാനുപ്പദാനം സമ്മാപാസം നാമ. തഞ്ഹി സമ്മാ മനുസ്സേ പാസേതി, ഹദയേ ബന്ധിത്വാ വിയ ഠപേതി, തസ്മാ സമ്മാപാസന്തി വുച്ചതി. ‘‘താത മാതുലാ’’തിആദിനാ നയേന സണ്ഹവാചാഭണനം വാചാപെയ്യം നാമ, പിയവാചാതി അത്ഥോ. ഏവം ചതൂഹി സങ്ഗഹവത്ഥൂഹി സങ്ഗഹിതം രട്ഠം ഇദ്ധഞ്ചേവ നിരഗ്ഗളന്തി വുച്ചതി. അയം പോരാണികാ പവേണീ.
അപരഭാഗേ പന ഒക്കാകരാജകാലേ ബ്രാഹ്മണാ ഇമാനി ചത്താരി സങ്ഗഹവത്ഥൂനി ഇമഞ്ച രട്ഠസമ്പത്തിം പരിവത്തെത്വാ ഉദ്ധംമൂലകം കത്വാ അസ്സമേധം പുരിസമേധന്തി ആദികേ പഞ്ച യഞ്ഞേ നാമ അകംസു. തേസു അസ്സമെത്ഥ മേധന്തി വധന്തീതി അസ്സമേധോ. ദ്വീഹി പരിയഞ്ഞേഹി യജിതബ്ബസ്സ ഏകവീസതിയൂപസ്സ ഏകസ്മിം മജ്ഝിമദിവസേയേവ സത്തനവുതിപഞ്ചപസുസതഘാതഭിംസനസ്സ ഠപെത്വാ ഭൂമിഞ്ച പുരിസമേധോ. ചതൂഹി പരിയഞ്ഞേഹി യജിതബ്ബസ്സ സദ്ധിം ഭൂമിയാ അസ്സമേധേ വുത്തവിഭവദക്ഖിണസ്സ യഞ്ഞസ്സേതം അധിവചനം. സമ്മമെത്ഥ പാസെന്തീതി സമ്മാപാസോ. ദിവസേ ദിവസേ സമ്മം ഖിപിത്വാ തസ്സ വാജപെയ്യോ. ഏകേന പരിയഞ്ഞേന സത്തരസഹി പസൂഹി യജിതബ്ബസ്സ ബേലുവയൂപസ്സ സത്തരസകദക്ഖിണസ്സ യഞ്ഞസ്സേതം അധിവചനം. നത്ഥി എത്ഥ അഗ്ഗളാതി നിരഗ്ഗളോ. നവഹി പരിയഞ്ഞേഹി യജിതബ്ബസ്സ സദ്ധിം ഭൂമിയാ ച പുരിസേഹി ച അസ്സമേധേ വുത്തവിഭവദക്ഖിണസ്സ സബ്ബമേധപരിയായനാമസ്സ അസ്സമേധവികപ്പസ്സേവേതം അധിവചനം. മഹാരമ്ഭാതി മഹാകിച്ചാ മഹാകരണീയാ. സമ്മഗ്ഗതാതി സമ്മാ പടിപന്നാ ബുദ്ധാദയോ. നിരാരമ്ഭാതി അപ്പത്ഥാ അപ്പകിച്ചാ. യജന്തി അനുകുലന്തി അനുകുലേസു യജന്തി, യം നിച്ചഭത്താദി പുബ്ബപുരിസേഹി പട്ഠപിതം, തം അപരാപരം അനുപച്ഛിന്നത്താ മനുസ്സാ ദദന്തീതി അത്ഥോ. നവമം.
൧൦. ബന്ധനസുത്തവണ്ണനാ
൧൨൧. ദസമേ ഇധ, ഭന്തേ, രഞ്ഞാതി ഇദം തേ ഭിക്ഖൂ തേസു മനുസ്സേസു ആനന്ദത്ഥേരസ്സ സുകതകാരണം ആരോചെന്താ ആരോചേസും. രഞ്ഞോ കിര സക്കേന കുസരാജസ്സ ദിന്നോ അട്ഠവങ്കോ മണി പവേണിയാ ആഗതോ. രാജാ അലങ്കരണകാലേ തം മണിം ആഹരഥാതി ആഹ. മനുസ്സാ ‘‘ഠപിതട്ഠാനേ
‘‘ഉക്കട്ഠേ സൂരമിച്ഛന്തി, മന്തീസു അകുതൂഹലം;
പിയഞ്ച അന്നപാനമ്ഹി, അത്ഥേ ജാതേ ച പണ്ഡിത’’ന്തി. (ജാ॰ ൧.൧.൯൨) –
മഹാസാരജാതകം കഥേസി.
ന തം ദള്ഹന്തി തം ബന്ധനം ഥിരന്തി ന കഥെന്തി. യദായസന്തി യം ആയസാ കതം. സാരത്തരത്താതി സുട്ഠു രത്തരത്താ, സാരത്തേന വാ രത്താ സാരത്തരത്താ, സാരം ഇദന്തി മഞ്ഞനായ രത്താതി അത്ഥോ. അപെക്ഖാതി ആലയോ നികന്തി. ആഹൂതി കഥെന്തി. ഓഹാരിനന്തി ചതൂസു അപായേസു ആകഡ്ഢനകം. സിഥിലന്തി ന ആയസാദിബന്ധനം വിയ ഇരിയാപഥം നിവാരെത്വാ ഠിതം. തേന ഹി ബന്ധനേന ബദ്ധാ പരദേസമ്പി ഗച്ഛന്തിയേവ. ദുപ്പമുഞ്ചന്തി അഞ്ഞത്ര ലോകുത്തരഞാണേന മുഞ്ചിതും അസക്കുണെയ്യന്തി. ദസമം.
പഠമോ വഗ്ഗോ.
൨. ദുതിയവഗ്ഗോ
൧. സത്തജടിലസുത്തവണ്ണനാ
൧൨൨. ദുതിയവഗ്ഗസ്സ പുബ്ബാരാമേ മിഗാരമാതുപാസാദേതി പുബ്ബാരാമസങ്ഖാതേ വിഹാരേ മിഗാരമാതുയാ പാസാദേ. തത്രായം അനുപുബ്ബികഥാ – അതീതേ സതസഹസ്സകപ്പമത്ഥകേ ഏകാ ഉപാസികാ പദുമുത്തരം ഭഗവന്തം നിമന്തെത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സതസഹസ്സദാനം ദത്വാ ഭഗവതോ പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ – ‘‘അനാഗതേ തുമ്ഹാദിസസ്സ ബുദ്ധസ്സ അഗ്ഗുപട്ഠായികാ ഹോമീ’’തി പത്ഥനം അകാസി. സാ കപ്പസതസഹസ്സം ദേവേസു ച മനുസ്സേസു ച സംസരിത്വാ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ കാലേ ഭദ്ദിയനഗരേ മെണ്ഡകപുത്തസ്സ ധനഞ്ചയസെട്ഠിനോ ഗേഹേ സുമനദേവിയാ കുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി
ബഹി ദ്വാരകൊട്ഠകേതി പാസാദദ്വാരകൊട്ഠകസ്സ ബഹി, ന വിഹാരദ്വാരകൊട്ഠകസ്സ. സോ കിര പാസാദോ ലോഹപാസാദോ വിയ സമന്താ ചതുദ്വാരകൊട്ഠകയുത്തേന പാകാരേന പരിക്ഖിത്തോ. തേസു പാചീനദ്വാരകൊട്ഠകസ്സ ബഹി പാസാദച്ഛായായം പാചീനലോകധാതും ഓലോകെന്തോ പഞ്ഞത്തേ വരബുദ്ധാസനേ നിസിന്നോ ഹോതി.
പരൂള്ഹകച്ഛനഖലോമാതി പരൂള്ഹകച്ഛാ പരൂള്ഹനഖാ പരൂള്ഹലോമാ, കച്ഛാദീസു ദീഘലോമാ ദീഘനഖാ ചാതി അത്ഥോ. ഖാരിവിവിധന്തി വിവിധഖാരിം നാനപ്പകാരകം പബ്ബജിതപരിക്ഖാരഭണ്ഡകം. അവിദൂരേ അതിക്കമന്തീതി അവിദൂരമഗ്ഗേന നഗരം പവിസന്തി. രാജാഹം ഭന്തേതി അഹം, ഭന്തേ, രാജാ പസേനദി കോസലോ, മയ്ഹം നാമം തുമ്ഹേ ജാനാഥാതി. കസ്മാ പന രാജാ ലോകേ അഗ്ഗപുഗ്ഗലസ്സ സന്തികേ നിസിന്നോ ഏവരൂപാനം നഗ്ഗഭൊഗ്ഗനിസ്സിരികാനം അഞ്ജലിം പഗ്ഗണ്ഹാതീതി. സങ്ഗണ്ഹനത്ഥായ. ഏവം ഹിസ്സ അഹോസി – ‘‘സചാഹം എത്തകമ്പി ഏതേസം ന കരിസ്സാമി
കാസികചന്ദനന്തി സണ്ഹചന്ദനം. മാലാഗന്ധവിലേപനന്തി വണ്ണഗന്ധത്ഥായ മാലം, സുഗന്ധഭാവത്ഥായ ഗന്ധം, വണ്ണഗന്ധത്ഥായ വിലേപനഞ്ച ധാരെന്തേന.
സംവാസേനാതി സഹവാസേന. സീലം വേദിതബ്ബന്തി അയം സുസീലോ വാ ദുസ്സീലോ വാതി സംവസന്തേന ഉപസങ്കമന്തേന ജാനിതബ്ബോ. തഞ്ച ഖോ ദീഘേന അദ്ധുനാ ന ഇത്തരന്തി തഞ്ച സീലം ദീഘേന കാലേന വേദിതബ്ബം, ന ഇത്തരേന. ദ്വീഹതീഹഞ്ഹി സംയതാകാരോ ച സംവുതിന്ദ്രിയാകാരോ ച ന സക്കാ ദസ്സേതും. മനസികരോതാതി സീലമസ്സ പരിഗ്ഗഹെസ്സാമീതി മനസികരൊന്തേന പച്ചവെക്ഖന്തേനേവ സക്കാ പഞ്ഞവതാതി തമ്പി സപ്പഞ്ഞേനേവ പണ്ഡിതേന. ബാലോ ഹി മനസികരൊന്തോപി ജാനിതും ന സക്കോതി.
സംവോഹാരേനാതി കഥനേന.
‘‘യോ ഹി കോചി മനുസ്സേസു, വോഹാരം ഉപജീവതി;
ഏവം വാസെട്ഠ ജാനാഹി, വാണിജോ സോ ന ബ്രാഹ്മണോ’’തി. (മ॰ നി॰ ൨.൪൫൭) –
എത്ഥ ഹി ബ്യവഹാരോ വോഹാരോ നാമ. ‘‘ചത്താരോ അരിയവോഹാരാ ചത്താരോ അനരിയവോഹാരാ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൩.൩൧൩) എത്ഥ ചേതനാ. ‘‘സങ്ഖാ സമഞ്ഞാ പഞ്ഞത്തി വോഹാരോ’’തി (ധ॰ സ॰ ൧൩൧൩-൧൩൧൫) എത്ഥ പഞ്ഞത്തി. ‘‘വോഹാരമത്തേന സോ വോഹരെയ്യാ’’തി (സം॰ നി॰ ൧.൨൫) എത്ഥ കഥാ വോഹാരോ. ഇധാപി ഏസോവ അധിപ്പേതോ. ഏകച്ചസ്സ ഹി സമ്മുഖാ കഥാ പരമ്മുഖായ കഥായ ന സമേതി, പരമ്മുഖാ
ഥാമോതി ആപദാസു ഖോ, മഹാരാജ, ഥാമോ വേദിതബ്ബോതി. സാകച്ഛായാതി സംകഥായ. ദുപ്പഞ്ഞസ്സ ഹി കഥാ ഉദകേ ഗെണ്ഡു വിയ ഉപ്പലവതി, പഞ്ഞവതോ കഥെന്തസ്സ പടിഭാനം അനന്തരം ഹോതി. ഉദകവിപ്ഫന്ദിതേനേവ ഹി മച്ഛോ ഖുദ്ദകോ വാ മഹന്തോ വാതി ഞായതി. ഓചരകാതി ഹെട്ഠാചരകാ. ചരാ ഹി പബ്ബതമത്ഥകേന ചരന്താപി ഹെട്ഠാ – ചരകാവ ഹൊന്തി. ഓചരിത്വാതി അവചരിത്വാ വീമംസിത്വാ, തം തം പവത്തിം ഞത്വാതി അത്ഥോ. രജോജല്ലന്തി രജഞ്ച ജല്ലഞ്ച. വണ്ണരൂപേനാതി വണ്ണസണ്ഠാനേന. ഇത്തരദസ്സനേനാതി ലഹുകദസ്സനേന. വിയഞ്ജനേനാതി പരിക്ഖാരഭണ്ഡകേന. പതിരൂപകോ മത്തികാകുണ്ഡലോവാതി സുവണ്ണകുണ്ഡലപതിരൂപകോ മത്തികാകുണ്ഡലോവ. ലോഹഡ്ഢമാസോതി ലോഹഡ്ഢമാസകോ. പഠമം.
൨. പഞ്ചരാജസുത്തവണ്ണനാ
൧൨൩. ദുതിയേ രൂപാതി നീലപീതാദിഭേദം രൂപാരമ്മണം. കാമാനം അഗ്ഗന്തി ഏതം കാമാനം ഉത്തമം സെട്ഠന്തി രൂപഗരുകോ ആഹ. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. യതോതി യദാ. മനാപപരിയന്തന്തി
ഇട്ഠാനിട്ഠാരമ്മണം നാമ ലോകേ പടിവിഭത്തം നത്ഥി, വിഭജിത്വാ പന ദസ്സേതബ്ബം. വിഭജന്തേന ച ന അതിഇസ്സരാനം മഹാസമ്മതമഹാസുദസ്സനധമ്മാസോകാദീനം വസേന വിഭജിതബ്ബം. തേസഞ്ഹി ദിപ്പകപ്പമ്പി ആരമ്മണം അമനാപം ഉപട്ഠാതി. അതിദുഗ്ഗതാനം ദുല്ലഭന്നപാനാനം വസേനപി ന വിഭജിതബ്ബം. തേസഞ്ഹി കണാജകഭത്തസിത്ഥാനിപി പൂതിമംസസ്സ രസോപി അതിമധുരോ അമതസദിസോ ഹോതി. മജ്ഝിമാനം പന ഗണകമഹാമത്തസെട്ഠി കുടുമ്ബികവാണിജാദീനം കാലേന തേ ച, മഹാരാജ, രൂപാതിആദിമാഹ.
ചന്ദനങ്ഗലികോതി ഇദം തസ്സ ഉപാസകസ്സ നാമം. പടിഭാതി മം ഭഗവാതി ഭഗവാ മയ്ഹം ഏകം കാരണം ഉപട്ഠാതി പഞ്ഞായതി. തസ്സ തേ പഞ്ച രാജാനോ ആമുത്തമണികുണ്ഡലേ സജ്ജിതായ
കോകനദന്തി പദുമസ്സേവേതം വേവചനം. പാതോതി കാലസ്സേവ. സിയാതി ഭവെയ്യ. അവീതഗന്ധന്തി അവിഗതഗന്ധം. അങ്ഗീരസന്തി സമ്മാസമ്ബുദ്ധം. ഭഗവതോ ഹി അങ്ഗതോ രസ്മിയോ നിക്ഖമന്തി, തസ്മാ അങ്ഗീരസോതി വുച്ചതി. യഥാ കോകനദസങ്ഖാതം പദുമം പാതോവ ഫുല്ലം അവീതഗന്ധം സിയാ, ഏവമേവ ഭഗവന്തം അങ്ഗീരസം തപന്തം ആദിച്ചമിവ അന്തലിക്ഖേ വിരോചമാനം പസ്സാതി അയമെത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ. ഭഗവന്തം അച്ഛാദേസീതി ഭഗവതോ അദാസീതി അത്ഥോ. ലോകവോഹാരതോ പനെത്ഥ ഈദിസം വചനം ഹോതി. സോ കിര ഉപാസകോ – ‘‘ഏതേ തഥാഗതസ്സ ഗുണേസു പസീദിത്വാ മയ്ഹം പഞ്ച ഉത്തരാസങ്ഗേ
൩. ദോണപാകസുത്തവണ്ണനാ
൧൨൪. തതിയേ ദോണപാകകുരന്തി ദോണപാകം കുരം, ദോണസ്സ തണ്ഡുലാനം പക്കഭത്തം തദൂപിയഞ്ച സൂപബ്യഞ്ജനം ഭുഞ്ജതീതി അത്ഥോ. ഭുത്താവീതി പുബ്ബേ ഭത്തസമ്മദം വിനോദെത്വാ മുഹുത്തം വിസ്സമിത്വാ ബുദ്ധുപട്ഠാനം ഗച്ഛതി, തംദിവസം പന ഭുഞ്ജന്തോവ ദസബലം സരിത്വാ ഹത്ഥേ ധോവിത്വാ അഗമാസി. മഹസ്സാസീതി തസ്സ ഗച്ഛതോ ബലവാ ഭത്തപരീളാഹോ ഉദപാദി, തസ്മാ മഹന്തേഹി അസ്സാസേഹി അസ്സസതി, ഗത്തതോപിസ്സ സേദബിന്ദൂനി മുച്ചന്തി, തമേനം ഉഭോസു പസ്സേസു ഠത്വാ യമകതാലവണ്ടേഹി ബീജന്തി, ബുദ്ധഗാരവേന പന നിപജ്ജിതും ന ഉസ്സഹതീതി ഇദം സന്ധായ ‘‘മഹസ്സാസീ’’തി വുത്തം. ഇമം ഗാഥം അഭാസീതി, രാജാ ഭോജനേ മനുജസ്സാതി സത്തസ്സ. കഹാപണസതന്തി പാതരാസേ പണ്ണാസം സായമാസേ പണ്ണാസന്തി ഏവം കഹാപണസതം. പരിയാപുണിത്വാതി രഞ്ഞാ സദ്ധിം ഥോകം ഗന്ത്വാ ‘‘ഇമം മങ്ഗലഅസിം കസ്സ ദമ്മി, മഹാരാജാ’’തി? അസുകസ്സ നാമ ദേഹീതി സോ തം അസിം ദത്വാ ദസബലസ്സ സന്തികം ആഗമ്മ വന്ദിത്വാ ഠിതകോവ ‘‘ഗാഥം വദഥ, ഭോ ഗോതമാ’’തി വത്വാ ഭഗവതാ വുത്തം പരിയാപുണിത്വാതി അത്ഥോ.
ഭത്താഭിഹാരേ സുദം ഭാസതീതി കഥം ഭാസതി? ഭഗവതാ അനുസിട്ഠിനിയാമേന. ഭഗവാ ഹി നം ഏവം അനുസാസി – ‘‘മാണവ, ഇമം ഗാഥം നടോ വിയ പത്തപത്തട്ഠാനേ മാ അവച, രഞ്ഞോ ഭുഞ്ജനട്ഠാനേ ഠത്വാ പഠമപിണ്ഡാദീസുപി അവത്വാ വോസാനപിണ്ഡേ ഗഹിതേ വദെയ്യാസി, രാജാ സുത്വാവ ഭത്തപിണ്ഡം ഛഡ്ഡെസ്സതി. അഥ രഞ്ഞോ ഹത്ഥേസു ധോതേസു പാതിം അപനെത്വാ സിത്ഥാനി ഗണെത്വാ തദുപിയം ബ്യഞ്ജനം ഞത്വാ പുനദിവസേ താവതകേ തണ്ഡുലേ ഹാരെയ്യാസി, പാതരാസേ ച വത്വാ സായമാസേ മാ വദെയ്യാസീ’’തി. സോ സാധൂതി പടിസ്സുണിത്വാ തംദിവസം രഞ്ഞോ പാതരാസം ഭുത്വാ ഗതത്താ സായമാസേ ഭഗവതോ അനുസിട്ഠിനിയാമേന ഗാഥം അഭാസി
നാളികോദനപരമതായ സണ്ഠാസീതി സോ കിര മാണവോ ദിവസേ ദിവസേ തഥാഗതസ്സ സന്തികം ഗച്ഛതി, ദസബലസ്സ വിസ്സാസികോ അഹോസി. അഥ നം ഏകദിവസം പുച്ഛി ‘‘രാജാ കിത്തകം ഭുഞ്ജതീ’’തി? സോ ‘‘നാളികോദന’’ന്തി ആഹ. വട്ടിസ്സതി എത്താവതാ പുരിസഭാഗോ ഏസ, ഇതോ പട്ഠായ ഗാഥം മാ വദീതി. ഇതി രാജാ തത്ഥേവ സണ്ഠാസി. ദിട്ഠധമ്മികേന ചേവ അത്ഥേന സമ്പരായികേന ചാതി എത്ഥ സല്ലിഖിതസരീരതാ ദിട്ഠധമ്മികത്ഥോ നാമ, സീലം സമ്പരായികത്ഥോ. ഭോജനേ മത്തഞ്ഞുതാ ഹി സീലങ്ഗം നാമ ഹോതീതി. തതിയം.
൪. പഠമസങ്ഗാമസുത്തവണ്ണനാ
൧൨൫. ചതുത്ഥേ വേദേഹിപുത്തോതി വേദേഹീതി പണ്ഡിതാധിവചനമേതം, പണ്ഡിതിത്ഥിയാ പുത്തോതി അത്ഥോ. ചതുരങ്ഗിനിന്തി ഹത്ഥിഅസ്സരഥപത്തിസങ്ഖാതേഹി ചതൂഹി അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതം. സന്നയ്ഹിത്വാതി ചമ്മപടിമുഞ്ചനാദീഹി സന്നാഹം കാരെത്വാ. സങ്ഗാമേസുന്തി യുജ്ഝിംസു. കേന കാരണേന? മഹാകോസലരഞ്ഞാ കിര ബിമ്ബിസാരസ്സ ധീതരം ദെന്തേന ദ്വിന്നം രജ്ജാനം അന്തരേ സതസഹസ്സുട്ഠാനോ കാസിഗാമോ നാമ ധീതു ദിന്നോ. അജാതസത്തുനാ ച പിതരി മാരിതേ മാതാപിസ്സ രഞ്ഞോ വിയോഗസോകേന നചിരസ്സേവ മതാ. തതോ രാജാ പസേനദി കോസലോ – ‘‘അജാതസത്തുനാ മാതാപിതരോ മാരിതാ, മയ്ഹം പിതു സന്തകോ ഗാമോ’’തി തസ്സത്ഥായ അഡ്ഡം കരോതി. അജാതസത്തുപി ‘‘മയ്ഹം മാതു സന്തകോ’’തി തസ്സ ഗാമസ്സത്ഥായ ദ്വേപി മാതുലഭാഗിനെയ്യാ യുജ്ഝിംസു.
പാപാ പാപമിത്തോ. തേയേവസ്സ സഹായാതി പാപസഹായോ. തെസ്വേവസ്സ ചിത്തം നിന്നം സമ്പവങ്കന്തി പാപസമ്പവങ്കോ. പസേനദിസ്സ സാരിപുത്തത്ഥേരാദീനം വസേന കല്യാണമിത്താദിതാ വേദിതബ്ബാ. ദുക്ഖം സേതീതി ജിതാനി ഹത്ഥിആദീനി അനുസോചന്തോ ദുക്ഖം സയിസ്സതി. ഇദം ഭഗവാ പുന തസ്സ ജയകാരണം ദിസ്വാ ആഹ. ജയം വേരം പസവതീതി ജിനന്തോ വേരം പസവതി, വേരിപുഗ്ഗലം ലഭതി. ചതുത്ഥം.
൫. ദുതിയസങ്ഗാമസുത്തവണ്ണനാ
൧൨൬. പഞ്ചമേ അബ്ഭുയ്യാസീതി പരാജയേ ഗരഹപ്പത്തോ ‘‘ആരാമം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖൂനം കഥാസല്ലാപം സുണാഥാ’’തി രത്തിഭാഗേ ബുദ്ധരക്ഖിതേന നാമ വുഡ്ഢപബ്ബജിതേന ധമ്മരക്ഖിതസ്സ വുഡ്ഢപബ്ബജിതസ്സ ‘‘സചേ രാജാ ഇമഞ്ച ഉപായം കത്വാ ഗച്ഛെയ്യ, പുന ജിനെയ്യാ’’തി വുത്തജയകാരണം സുത്വാ അഭിഉയ്യാസി.
യാവസ്സ ഉപകപ്പതീതി യാവ തസ്സ ഉപകപ്പതി സയ്ഹം ഹോതി. യദാ ചഞ്ഞേതി യദാ അഞ്ഞേ. വിലുമ്പന്തീതി തം വിലുമ്പിത്വാ വിലുമ്പതീതി വിലുമ്പിയതി. ഠാനം ഹി മഞ്ഞതീതി ‘‘കാരണ’’ന്തി ഹി മഞ്ഞതി. യദാതി യസ്മിം കാലേ. ജേതാരം ലഭതേ ജയന്തി ജയന്തോ പുഗ്ഗലോ പച്ഛാ ജേതാരമ്പി ലഭതി. രോസേതാരന്തി ഘട്ടേതാരം. രോസകോതി ഘട്ടകോ. കമ്മവിവട്ടേനാതി കമ്മപരിണാമേന, തസ്സ വിലുമ്പനകമ്മസ്സ വിപാകദാനേന. സോ വിലുത്തോ വിലുപ്പതീതി സോ വിലുമ്പകോ വിലുമ്പിയതി. പഞ്ചമം.
൬. മല്ലികാസുത്തവണ്ണനാ
൧൨൭. ഛട്ഠേ ഉപസങ്കമീതി മല്ലികായ ദേവിയാ ഗബ്ഭവുട്ഠാനകാലേ സൂതിഘരം പടിജഗ്ഗാപെത്വാ ആരക്ഖം ദത്വാ ഉപസങ്കമി. അനത്തമനോ അഹോസീതി, ‘‘ദുഗ്ഗതകുലസ്സ മേ ധീതു മഹന്തം ഇസ്സരിയം ദിന്നം, സചേ പുത്തം അലഭിസ്സ, മഹന്തം സക്കാരം അധിഗമിസ്സ, തതോ ദാനി പരിഹീനാ’’തി അനത്തമനോ അഹോസി. സെയ്യാതി ദന്ധപഞ്ഞസ്മാ ഏലമൂഗപുത്തതോ ഏകച്ചാ ഇത്ഥീയേവ സെയ്യാ. പോസാതി പോസേഹി. ജനാധിപാതി ജനാധിഭും രാജാനം ആലപതി. സസ്സുദേവാതി സസ്സുസസുരദേവതാ. ദിസമ്പതീതി ദിസാജെട്ഠകാ. താദിസാ സുഭഗിയാതി താദിസായ സുഭരിയായ. ഛട്ഠം.
൭. അപ്പമാദസുത്തവണ്ണനാ
൧൨൮. സത്തമേ സമധിഗ്ഗയ്ഹാതി സമധിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ, ആദിയിത്വാതി അത്ഥോ. അപ്പമാദോതി കാരാപകഅപ്പമാദോ. സമോധാനന്തി സമവധാനം ഉപക്ഖേപം. ഏവമേവ ഖോതി ഹത്ഥിപദം വിയ ഹി കാരാപകഅപ്പമാദോ, സേസപദജാതാനി വിയ അവസേസാ ചതുഭൂമകാ കുസലധമ്മാ. തേ ഹത്ഥിപദേ സേസപദാനി വിയ
അപ്പമാദം പസംസന്തീതി ‘‘ഏതാനി ആയുആദീനി പത്ഥയന്തേന അപ്പമാദോവ കാതബ്ബോ’’തി അപ്പമാദമേവ പസംസന്തി. യസ്മാ വാ പുഞ്ഞകിരിയാസു പണ്ഡിതാ അപ്പമാദം പസംസന്തി, തസ്മാ ആയുആദീനി പത്ഥയന്തേന അപ്പമാദോവ കാതബ്ബോതി അത്ഥോ. അത്ഥാഭിസമയാതി അത്ഥപടിലാഭാ. സത്തമം.
൮. കല്യാണമിത്തസുത്തവണ്ണനാ
൧൨൯. അട്ഠമേ സോ ച ഖോ കല്യാണമിത്തസ്സാതി സോ ചായം ധമ്മോ കല്യാണമിത്തസ്സേവ സ്വാക്ഖാതോ നാമ ഹോതി, ന പാപമിത്തസ്സാതി. കിഞ്ചാപി ഹി ധമ്മോ സബ്ബേസമ്പി സ്വാക്ഖാതോവ, കല്യാണമിത്തസ്സ പന സുസ്സൂസന്തസ്സ സദ്ദഹന്തസ്സ അത്ഥം പൂരേതി ഭേസജ്ജം വിയ വളഞ്ജന്തസ്സ ന ഇതരസ്സാതി. തേനേതം വുത്തം. ധമ്മോതി ചെത്ഥ ദേസനാധമ്മോ വേദിതബ്ബോ.
ഉപഡ്ഢമിദന്തി ഥേരോ കിര രഹോഗതോ ചിന്തേസി – ‘‘അയം സമണധമ്മോ നാമ ഓവാദകേ അനുസാസകേ കല്യാണമിത്തേ സതി പച്ചത്തപുരിസകാരേ ഠിതസ്സ സമ്പജ്ജതി, ഉപഡ്ഢം കല്യാണമിത്തതോ ഹോതി, ഉപഡ്ഢം പച്ചത്തപുരിസകാരതോ’’തി. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘അഹം പദേസഞാണേ ഠിതോ നിപ്പദേസം ചിന്തേതും ന സക്കോമി, സത്ഥാരം പുച്ഛിത്വാ നിക്കങ്ഖോ ഭവിസ്സാമീ’’തി. തസ്മാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവമാഹ. ബ്രഹ്മചരിയസ്സാതി അരിയമഗ്ഗസ്സ. യദിദം കല്യാണമിത്തതാതി യാ ഏസാ കല്യാണമിത്തതാ നാമ, സാ ഉപഡ്ഢം, തതോ ഉപഡ്ഢം ആഗച്ഛതീതി അത്ഥോ. ഇതി ഥേരേന ‘‘ഉപഡ്ഢുപഡ്ഢാ സമ്മാദിട്ഠിആദയോ കല്യാണമിത്തതോ ആഗച്ഛന്തി, ഉപഡ്ഢുപഡ്ഢാ പച്ചത്തപുരിസകാരതോ’’തി വുത്തം. കിഞ്ചാപി ഉപഡ്ഢം നാമ ജാതം, സകലഗുണോ പടിലബ്ഭതീതി ഭഗവതോ അജ്ഝാസയേന സകലം നാമ ജാതം. കല്യാണമിത്തതാതി ചേതം പുബ്ബഭാഗപടിലാഭങ്ഗം നാമാതി ഗഹിതം. അത്ഥതോ കല്യാണമിത്തം നിസ്സായ ലദ്ധാ സീലസമാധിവിപസ്സനാവസേന ചത്താരോ ഖന്ധാ. സങ്ഖാരക്ഖന്ധോതിപി വദന്തിയേവ.
മാ ഹേവം, ആനന്ദാതി, ആനന്ദ, മാ ഏവം അഭണി, ബഹുസ്സുതോ ത്വം സേഖപടിസമ്ഭിദപ്പത്തോ അട്ഠ വരേ ഗഹെത്വാ മം ഉപട്ഠഹസി, ചതൂഹി അച്ഛരിയബ്ഭുതധമ്മേഹി സമന്നാഗതോ, താദിസസ്സ ഏവം കഥേതും ന വട്ടതി. സകലമേവ ഹിദം, ആനന്ദ, ബ്രഹ്മചരിയം, യദിദം കല്യാണമിത്തതാതി ഇദം ഭഗവാ – ‘‘ചത്താരോ മഗ്ഗാ ചത്താരി ഫലാനി തിസ്സോ വിജ്ജാ ഛ അഭിഞ്ഞാ സബ്ബം കല്യാണമിത്തമൂലകമേവ ഹോതീ’’തി സന്ധായാഹ. ഇദാനി വചീഭേദേനേവ കാരണം ദസ്സെന്തോ കല്യാണമിത്തസ്സേതന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ പാടികങ്ഖന്തി പാടികങ്ഖിതബ്ബം ഇച്ഛിതബ്ബം, അവസ്സംഭാവീതി അത്ഥോ.
ഇധാതി ഇമസ്മിം സാസനേ. സമ്മാദിട്ഠിം ഭാവേതീതിആദീസു അട്ഠന്നം ആദിപദാനംയേവ താവ അയം സങ്ഖേപവണ്ണനാ – സമ്മാ ദസ്സനലക്ഖണാ സമ്മാദിട്ഠി. സമ്മാ അഭിനിരോപനലക്ഖണോ സമ്മാസങ്കപ്പോ. സമ്മാ പരിഗ്ഗഹണലക്ഖണാ സമ്മാവാചാ. സമ്മാ സമുട്ഠാപനലക്ഖണോ സമ്മാകമ്മന്തോ. സമ്മാ വോദാപനലക്ഖണാ സമ്മാആജീവോ. സമ്മാ പഗ്ഗഹലക്ഖണോ സമ്മാവായാമോ. സമ്മാ ഉപട്ഠാനലക്ഖണാ സമ്മാസതി. സമ്മാ സമാധാനലക്ഖണോ സമ്മാസമാധി.
തേസു ഏകേകസ്സ തീണി കിച്ചാനി ഹൊന്തി. സെയ്യാഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി താവ അഞ്ഞേഹിപി അത്തനോ പച്ചനീകകിലേസേഹി സദ്ധിം മിച്ഛാദിട്ഠിം പജഹതി, നിരോധം ആരമ്മണം കരോതി, സമ്പയുത്തധമ്മേ ച പസ്സതി തപ്പടിച്ഛാദകമോഹവിധമനവസേന അസമ്മോഹതോ. സമ്മാസങ്കപ്പാദയോപി തഥേവ മിച്ഛാസങ്കപ്പാദീനി ച പജഹന്തി, നിരോധഞ്ച ആരമ്മണം കരൊന്തി. വിസേസതോ പനെത്ഥ സമ്മാദിട്ഠി സഹജാതധമ്മേ സമ്മാ ദസ്സേതി
അപിചേസാ സമ്മാദിട്ഠി നാമ പുബ്ബഭാഗേ നാനാഖണാ നാനാരമ്മണാ ഹോതി, മഗ്ഗകാലേ ഏകക്ഖണാ ഏകാരമ്മണാ. കിച്ചതോ പന സമ്മാദിട്ഠി ദുക്ഖേ ഞാണന്തിആദീനി ചത്താരി നാമാനി ലഭതി. സമ്മാസങ്കപ്പാദയോപി പുബ്ബഭാഗേ നാനാഖണാ നാനാരമ്മണാ ഹൊന്തി, മഗ്ഗകാലേ ഏകക്ഖണാ ഏകാരമ്മണാ. തേസു സമ്മാസങ്കപ്പോ കിച്ചതോ നെക്ഖമ്മസങ്കപ്പോതിആദീനി തീണി നാമാനി ലഭതി. സമ്മാവാചാദയോ തയോ വിരതിയോപി ഹൊന്തി ചേതനായോപി, മഗ്ഗക്ഖണേ പന വിരതിയോവ. സമ്മാവായാമോ സമ്മാസതീതി ഇദമ്പി ദ്വയം കിച്ചതോ സമ്മപ്പധാനസതിപട്ഠാനവസേന ചത്താരി നാമാനി ലഭതി. സമ്മാസമാധി പന പുബ്ബഭാഗേപി മഗ്ഗക്ഖണേപി സമ്മാസമാധിയേവ.
ഏവം താവ ‘‘സമ്മാദിട്ഠി’’ന്തിആദിനാ നയേന വുത്താനം അട്ഠന്നം ആദിപദാനംയേവ അത്ഥവണ്ണനം ഞത്വാ ഇദാനി ഭാവേതി വിവേകനിസ്സിതന്തിആദീസു ഏവം ഞാതബ്ബോ. ഭാവേതീതി വഡ്ഢേതി, അത്തനോ ചിത്തസന്താനേ പുനപ്പുനം ജനേതി, അഭിനിബ്ബത്തേതീതി അത്ഥോ. വിവേകനിസ്സിതന്തി വിവേകം നിസ്സിതം, വിവേകേ വാ നിസ്സിതന്തി വിവേകനിസ്സിതം. വിവേകോതി വിവിത്തതാ. വിവിത്തതാ ചായം തദങ്ഗവിവേകോ, വിക്ഖമ്ഭന-സമുച്ഛേദ-പടിപ്പസ്സദ്ധി-നിസ്സരണവിവേകോതി പഞ്ചവിധോ. ഏവമേതസ്മിം പഞ്ചവിധേ വിവേകേ. വിവേകനിസ്സിതന്തി തദങ്ഗവിവേകനിസ്സിതം സമുച്ഛേദവിവേകനിസ്സിതം നിസ്സരണവിവേകനിസ്സിതഞ്ച സമ്മാദിട്ഠിം ഭാവേതീതി അയമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. തഥാ ഹി അയം അരിയമഗ്ഗഭാവനാനുയുത്തോ യോഗീ വിപസ്സനാക്ഖണേ കിച്ചതോ തദങ്ഗവിവേകനിസ്സിതം, അജ്ഝാസയതോ നിസ്സരണവിവേകനിസ്സിതം, മഗ്ഗകാലേ പന കിച്ചതോ സമുച്ഛേദവിവേകനിസ്സിതം, ആരമ്മണതോ നിസ്സരണവിവേകനിസ്സിതം സമ്മാദിട്ഠിം ഭാവേതി. ഏസ നയോ വിരാഗനിസ്സിതാദീസു. വിവേകത്ഥാ ഏവ ഹി വിരാഗാദയോ
കേവലഞ്ചെത്ഥ വൊസ്സഗ്ഗോ ദുവിധോ പരിച്ചാഗവൊസ്സഗ്ഗോ ച പക്ഖന്ദനവൊസ്സഗ്ഗോ ചാതി. തത്ഥ പരിച്ചാഗവൊസ്സഗ്ഗോതി വിപസ്സനാക്ഖണേ ച തദങ്ഗവസേന, മഗ്ഗക്ഖണേ ച സമുച്ഛേദവസേന കിലേസപ്പഹാനം. പക്ഖന്ദനവൊസ്സഗ്ഗോതി വിപസ്സനാക്ഖണേ തന്നിന്നഭാവേന, മഗ്ഗക്ഖണേ പന ആരമ്മണകരണേന നിബ്ബാനപക്ഖന്ദനം, തദുഭയമ്പി ഇമസ്മിം ലോകിയലോകുത്തരമിസ്സകേ
വൊസ്സഗ്ഗപരിണാമിന്തി ഇമിനാ പന സകലേന വചനേന വൊസ്സഗ്ഗത്ഥം പരിണമന്തം പരിണതഞ്ച, പരിപച്ചന്തം പരിപക്കഞ്ചാതി ഇദം വുത്തം ഹോതി. അയഞ്ഹി അരിയമഗ്ഗഭാവനാനുയുത്തോ ഭിക്ഖു യഥാ സമ്മാദിട്ഠി കിലേസപരിച്ചാഗവൊസ്സഗ്ഗത്ഥം നിബ്ബാനപക്ഖന്ദനവൊസ്സഗ്ഗത്ഥഞ്ച പരിപച്ചതി, യഥാ ച പരിപക്കാ ഹോതി, തഥാ നം ഭാവേതീതി. ഏസ നയോ സേസമഗ്ഗങ്ഗേസു.
ആഗമ്മാതി ആരബ്ഭ സന്ധായ പടിച്ച. ജാതിധമ്മാതി ജാതിസഭാവാ ജാതിപകതികാ. തസ്മാതി യസ്മാ സകലോ അരിയമഗ്ഗോപി കല്യാണമിത്തം നിസ്സായ ലബ്ഭതി, തസ്മാ. ഹന്ദാതി വവസ്സഗ്ഗത്ഥേ നിപാതോ. അപ്പമാദം പസംസന്തീതി അപ്പമാദം വണ്ണയന്തി, തസ്മാ അപ്പമാദോ കാതബ്ബോ. അത്ഥാഭിസമയാതി അത്ഥപടിലാഭാ. അട്ഠമം.
൯. പഠമഅപുത്തകസുത്തവണ്ണനാ
൧൩൦. നവമേ ദിവാ ദിവസ്സാതി ദിവസസ്സ ദിവാ, മജ്ഝന്ഹികസമയേതി അത്ഥോ. സാപതെയ്യന്തി ധനം. കോ പന വാദോ രൂപിയസ്സാതി സുവണ്ണരജതതമ്ബലോഹകാളലോഹഫാലകച്ഛപകാദിഭേദസ്സ ഘനകതസ്സ ചേവ പരിഭോഗഭാജനാദിഭേദസ്സ ച രൂപിയഭണ്ഡസ്സ പന കോ വാദോ? ‘‘എത്തകം നാമാ’’തി കാ പരിച്ഛേദകഥാതി അത്ഥോ. കണാജകന്തി സകുണ്ഡകഭത്തം. ബിലങ്ഗദുതിയന്തി കഞ്ജികദുതിയം. സാണന്തി സാണവാകമയം തിപക്ഖവസനന്തി തീണി ഖണ്ഡാനി ദ്വീസു ഠാനേസു സിബ്ബിത്വാ കതനിവാസനം.
അസപ്പുരിസോതി ലാമകപുരിസോ. ഉദ്ധഗ്ഗികന്തിആദീസു ഉപരൂപരിഭൂമീസു ഫലദാനവസേന ഉദ്ധം അഗ്ഗമസ്സാതി ഉദ്ധഗ്ഗികാ. സഗ്ഗസ്സ ഹിതാ തത്രുപപത്തിജനനതോതി സോവഗ്ഗികാ. നിബ്ബത്തട്ഠാനേസു സുഖോ വിപാകോ അസ്സാതി സുഖവിപാകാ. സുട്ഠു അഗ്ഗാനം ദിബ്ബവണ്ണാദീനം വിസേസാനം നിബ്ബത്തനതോ സഗ്ഗസംവത്തനികാ. ഏവരൂപം ദക്ഖിണദാനം ന പതിട്ഠാപേതീതി.
സാതോദകാതി മധുരോദകാ. സെത്തോദകാതി വീചീനം ഭിന്നട്ഠാനേ ഉദകസ്സ സേതതായ സേതോദകാ. സുപതിത്ഥാതി തം ജനോതി ന യഥാപച്ചയം വാ കരെയ്യാതി, യം യം ഉദകേന ഉദകകിച്ചം കാതബ്ബം, തം തം ന കരെയ്യ. തദപെയ്യമാനന്തി തം അപെയ്യമാനം. കിച്ചകരോ ച ഹോതീതി അത്തനാ കത്തബ്ബകിച്ചകരോ ചേവ കുസലകിച്ചകരോ ച, ഭുഞ്ജതി ച, കമ്മന്തേ ച പയോജേതി, ദാനഞ്ച ദേതീതി അത്ഥോ. നവമം.
൧൦. ദുതിയഅപുത്തകസുത്തവണ്ണനാ
൧൩൧. ദസമേ പിണ്ഡപാതേന പടിപാദേസീതി പിണ്ഡപാതേന സദ്ധിം സംയോജേസി, പിണ്ഡപാതം അദാസീതി അത്ഥോ. പക്കാമീതി കേനചിദേവ രാജുപട്ഠാനാദിനാ കിച്ചേന ഗതോ. പച്ഛാ വിപ്പടിസാരീ അഹോസീതി സോ കിര അഞ്ഞേസുപി ദിവസേസു തം പച്ചേകസമ്ബുദ്ധം പസ്സതി, ദാതും പനസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി. തസ്മിം പന ദിവസേ അയം പദുമവതിദേവിയാ തതിയപുത്തോ തഗ്ഗരസിഖീ പച്ചേകബുദ്ധോ ഗന്ധമാദനപബ്ബതേ ഫലസമാപത്തിസുഖേന വീതിനാമെത്വാ പുബ്ബണ്ഹസമയേ വുട്ഠായ അനോതത്തദഹേ മുഖം ധോവിത്വാ മനോസിലാതലേ നിവാസെത്വാ കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാ പത്തചീവരമാദായ അഭിഞ്ഞാപാദകം ചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ ഇദ്ധിയാ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ നഗരദ്വാരേ ഓരുയ്ഹ ചീവരം പാരുപിത്വാ പത്തമാദായ നഗരവാസീനം ഘരദ്വാരേസു സഹസ്സഭണ്ഡികം ഠപെന്തോ വിയ പാസാദികേഹി അഭിക്കന്താദീഹി അനുപുബ്ബേന സെട്ഠിനോ ഘരദ്വാരം സമ്പത്തോ. തംദിവസഞ്ച
സെട്ഠിഭരിയാ ചിന്തേസി – ‘‘മയാ എത്തകേന കാലേന ഇമസ്സ ‘ദേഥാ’തി വചനം ന സുതപുബ്ബം, ദാപെന്തോപി ച അജ്ജ ന യസ്സ വാ തസ്സ വാ ദാപേതി, വീതരാഗദോസമോഹസ്സ വന്തകിലേസസ്സ ഓഹിതഭാരസ്സ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ദാപേതി, യം വാ തം വാ അദത്വാ പണീതം പിണ്ഡപാതം ദസ്സാമീ’’തി, ഘരാ നിക്ഖമ്മ പച്ചേകബുദ്ധം പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ പത്തം ആദായ അന്തോനിവേസനേ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദാപെത്വാ സുപരിസുദ്ധേഹി സാലിതണ്ഡുലേഹി ഭത്തം സമ്പാദെത്വാ തദനുരൂപം ഖാദനീയം ബ്യഞ്ജനം സുപെയ്യഞ്ച സല്ലക്ഖെത്വാ പത്തം പൂരെത്വാ ബഹി ഗന്ധേഹി സമലങ്കരിത്വാ പച്ചേകബുദ്ധസ്സ ഹത്ഥേസു
വരമേതന്തിആദി വിപ്പടിസാരസ്സ ഉപ്പന്നാകാരദസ്സനം. ഭാതു ച പന ഏകപുത്തകം സാപതെയ്യസ്സ കാരണാ ജീവിതാ വോരോപേസീതി തദാ കിരസ്സ അവിഭത്തേയേവ കുടുമ്ബേ മാതാപിതരോ ച ജെട്ഠഭാതാ ച കാലമകംസു. സോ ഭാതുജായായ സദ്ധിംയേവ സംവാസം കപ്പേസി. ഭാതു പനസ്സ ഏകോ പുത്തോ ഹോതി, തം വീഥിയാ കീളന്തം മനുസ്സാ വദന്തി – ‘‘അയം ദാസോ അയം ദാസീ ഇദം യാനം ഇദം ധനം തവ സന്തക’’ന്തി. സോ തേസം കഥം ഗഹെത്വാ – ‘‘അയം ദാസോ മയ്ഹം സന്തക’’ന്തിആദീനി കഥേതി.
അഥസ്സ ചൂളപിതാ ചിന്തേസി – ‘‘അയം ദാരകോ ഇദാനേവ ഏവം കഥേസി, മഹല്ലകകാലേ കുടുമ്ബം മജ്ഝേ ഭിന്ദാപെയ്യ, ഇദാനേവസ്സ കത്തബ്ബം കരിസ്സാമീ’’തി ഏകദിവസം വാസിം ആദായ – ‘‘ഏഹി പുത്ത, അരഞ്ഞം ഗച്ഛാമാ’’തി തം അരഞ്ഞം നെത്വാ വിരവന്തം വിരവന്തം മാരെത്വാ ആവാടേ സത്തക്ഖത്തുന്തി സത്തവാരേ. പുബ്ബപച്ഛിമചേതനാവസേന ചെത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഏകപിണ്ഡപാതദാനസ്മിഞ്ഹി ഏകാവ ചേതനാ ദ്വേ പടിസന്ധിയോ ന ദേതി, പുബ്ബപച്ഛിമചേതനാഹി പനേസ സത്തക്ഖത്തും സഗ്ഗേ, സത്തക്ഖത്തും സെട്ഠികുലേ നിബ്ബത്തോ. പുരാണന്തി പച്ചേകസമ്ബുദ്ധസ്സ ദിന്നപിണ്ഡപാതചേതനാകമ്മം.
പരിഗ്ഗഹന്തി പരിഗ്ഗഹിതവത്ഥു. അനുജീവിനോതി ഏകം മഹാകുലം നിസ്സായ പണ്ണാസമ്പി സട്ഠിപി കുലാനി ജീവന്തി, തേ മനുസ്സേ സന്ധായേതം വുത്തം. സബ്ബം നാദായ ഗന്തബ്ബന്തി സബ്ബമേതം ന ആദിയിത്വാ ഗന്തബ്ബം. സബ്ബം നിക്ഖിപ്പഗാമിനന്തി സബ്ബമേതം നിക്ഖിപ്പസഭാവം, പരിച്ചജിതബ്ബസഭാവമേവാതി അത്ഥോ. ദസമം.
ദുതിയോ വഗ്ഗോ.
൩. തതിയവഗ്ഗോ
൧. പുഗ്ഗലസുത്തവണ്ണനാ
൧൩൨. തതിയവഗ്ഗസ്സ തമോ. കായദുച്ചരിതാദീഹി പുന നിരയതമൂപഗമനതോ തമപരായണോ. ഇതി ഉഭയേനപി ഖന്ധതമോവ കഥിതോ ഹോതി. ‘‘ഉച്ചേ കുലേ പച്ചാജാതോ’’തിആദികേന ജോതിനാ യുത്തതോ ജോതി, ആലോകീഭൂതോതി വുത്തം ഹോതി. കായസുചരിതാദീഹി പുന സഗ്ഗൂപപത്തിജോതിഭാവൂപഗമനതോ ജോതിപരായണോ. ഇമിനാ നയേന ഇതരേപി ദ്വേ വേദിതബ്ബാ.
വേനകുലേതി വിലീവകാരകുലേ. നേസാദകുലേതി മിഗലുദ്ദകാദീനം കുലേ. രഥകാരകുലേതി ചമ്മകാരകുലേ. പുക്കുസകുലേതി പുപ്ഫഛഡ്ഡകകുലേ. കസിരവുത്തികേതി ദുക്ഖവുത്തികേ. ദുബ്ബണ്ണോതി പംസുപിസാചകോ വിയ ഝാമഖാണുവണ്ണോ. ദുദ്ദസികോതി വിജാതമാതുയാപി അമനാപദസ്സനോ ഓകോടിമകോതി ലകുണ്ഡകോ. കാണോതി ഏകക്ഖികാണോ വാ ഉഭയക്ഖികാണോ വാ. കുണീതി ഏകഹത്ഥകുണീ വാ ഉഭയഹത്ഥകുണീ വാ. ഖഞ്ജോതി ഏകപാദഖഞ്ജോ വാ ഉഭയപാദഖഞ്ജോ വാ. പക്ഖഹതോതി ഹതപക്ഖോ പീഠസപ്പീ. പദീപെയ്യസ്സാതി തേലകപല്ലകാദിനോ പദീപഉപകരണസ്സ. ഏവം ഖോ, മഹാരാജാതി എത്ഥ ഏകോ പുഗ്ഗലോ ബഹിദ്ധാ ആലോകം അദിസ്വാ മാതുകുച്ഛിസ്മിംയേവ കാലം കത്വാ അപായേസു നിബ്ബത്തന്തോ സകലം കപ്പമ്പി സംസരതി, സോപി തമോതമപരായണോവ. സോ പന കുഹകപുഗ്ഗലോ ഭവെയ്യ. കുഹകസ്സ ഹി ഏവരൂപാ നിബ്ബത്തി ഹോതീതി വുത്തം.
എത്ഥ ച ‘‘നീചേ കുലേ പച്ചാജാതോ ഹോതി ചണ്ഡാലകുലേ വാ’’തിആദീഹി ആഗമനവിപത്തി ചേവ പുബ്ബുപ്പന്നപച്ചയവിപത്തി ച ദസ്സിതാ. ദലിദ്ദേതിആദീഹി പവത്തപച്ചയവിപത്തി. കസിരവുത്തികേതിആദീഹി ആജീവുപായവിപത്തി. ദുബ്ബണ്ണോതിആദീഹി ബവ്ഹാബാധോതിആദീഹി ദുക്ഖകാരണസമായോഗോ. ന ലാഭീതിആദീഹി സുഖകാരണവിപത്തി ചേവ ഉപഭോഗവിപത്തി ച. കായേന ദുച്ചരിതന്തിആദീഹി തമപരായണഭാവസ്സ കാരണസമായോഗോ. കായസ്സ ഭേദാതിആദീഹി സമ്പരായികതമൂപഗമോ. സുക്കപക്ഖോ വുത്തപടിപക്ഖനയേന വേദിതബ്ബോ.
അക്കോസതീതി പരിഭാസതീതി, ‘‘കസ്മാ തിട്ഠഥ? കിം തുമ്ഹേഹി അമ്ഹാകം കസികമ്മാദീനി കതാനീ’’തിആദീഹി? പരിഭവവചനേഹി പരിഭാസതി. രോസകോതി ഘട്ടകോ. അബ്യഗ്ഗമനസോതി ഏകഗ്ഗചിത്തോ. പഠമം.
൨. അയ്യികാസുത്തവണ്ണനാ
൧൩൩. ദുതിയേ ജിണ്ണാതി ജരാജിണ്ണാ. വുഡ്ഢാതി വയോവുഡ്ഢാ. മഹല്ലികാതി ജാതിമഹല്ലികാ. അദ്ധഗതാതി അദ്ധം ചിരകാലം അതിക്കന്താ. വയോഅനുപ്പത്താതി പച്ഛിമവയം സമ്പത്താ. പിയാ മനാപാതി രഞ്ഞോ കിര മാതരി മതായ അയ്യികാ മാതുട്ഠാനേ ഠത്വാ പടിജഗ്ഗി, തേനസ്സ അയ്യികായ ബലവപേമം ഉപ്പജ്ജി. തസ്മാ ഏവമാഹ. ഹത്ഥിരതനേനാതി അസ്സരതനേപി ഏസേവ നയോ. ഗാമവരോപി സതസഹസ്സുട്ഠാനകഗാമോവ. സബ്ബാനി താനി ഭേദനധമ്മാനീതി തേസു ഹി കിഞ്ചി കരിയമാനമേവ ഭിജ്ജതി, കിഞ്ചി കതപരിയോസിതം ചക്കതോ അനപനീതമേവ, കിഞ്ചി അപനെത്വാ ഭൂമിയം ഠപിതമത്തം, കിഞ്ചി തതോ പരം, ഏവമേവ സത്തേസുപി കോചി പടിസന്ധിം ഗഹെത്വാ മരതി, കോചി മൂള്ഹഗബ്ഭായ മാതരി മാതുകുച്ഛിതോ അനിക്ഖന്തോവ, കോചി നിക്ഖന്തമത്തോ, കോചി തതോ പരന്തി. തസ്മാ ഏവമാഹ. ദുതിയം.
൧൩൪. തതിയേ സബ്ബം ഉത്താനമേവ. തതിയം.
൪. ഇസ്സത്തസുത്തവണ്ണനാ
൧൩൫. ചതുത്ഥസ്സ അട്ഠുപ്പത്തികോ നിക്ഖേപോ. ഭഗവതോ കിര പഠമബോധിയം മഹാലാഭസക്കാരോ ഉദപാദി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച. തിത്ഥിയാ ഹതലാഭസക്കാരാ ഹുത്വാ കുലേസു ഏവം കന്ഥെന്താ വിചരന്തി – ‘‘സമണോ ഗോതമോ
അപരേന കത്ഥ നു ഖോ, ഭന്തേ, ദാനം ദാതബ്ബന്തി ആഹ. യത്ഥാതി യസ്മിം പുഗ്ഗലേ ചിത്തം പസീദതി, തസ്മിം ദാതബ്ബം, തസ്സ വാ ദാതബ്ബന്തി അത്ഥോ.
ഏവം വുത്തേ രാജാ യേഹി മനുസ്സേഹി തിത്ഥിയാനം വചനം ആരോചിതം, തേ ഓലോകേസി. തേ രഞ്ഞാ ഓലോകിതമത്താവ മങ്കുഭൂതാ അധോമുഖാ പാദങ്ഗുട്ഠകേന ഭൂമിം ലേഖമാനാ അട്ഠംസു. രാജാ – ‘‘ഏകപദേനേവ, ഭന്തേ, ഹതാ തിത്ഥിയാ’’തി മഹാജനം സാവെന്തോ മഹാസദ്ദേന അഭാസി. ഏവഞ്ച പന ഭാസിത്വാ – ‘‘ഭഗവാ ചിത്തം നാമ നിഗണ്ഠാചേലകപരിബ്ബാജകാദീസു യത്ഥ കത്ഥചി പസീദതി അഞ്ഞം ഖോ ഏതന്തി, ‘‘മഹാരാജ, അഞ്ഞം തയാ പഠമം പുച്ഛിതം, അഞ്ഞം പച്ഛാ, സല്ലക്ഖേഹി ഏതം, പഞ്ഹാകഥനം പന മയ്ഹം ഭാരോ’’തി വത്വാ സീലവതോ ഖോതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഇധ ത്യസ്സാതി ഇധ തേ അസ്സ. സമുപബ്യൂള്ഹോതി രാസിഭൂതോ. അസിക്ഖിതോതി ധനുസിപ്പേ അസിക്ഖിതോ. അകതഹത്ഥോതി മുട്ഠിബന്ധാദിവസേന അസമ്പാദിതഹത്ഥോ. അകതയൊഗ്ഗോതി തിണപുഞ്ജമത്തികാപുഞ്ജാദീസു അകതപരിചയോ. അകതൂപാസനോതി രാജരാജമഹാമത്താനം അദസ്സിതസരക്ഖേപോ. ഛമ്ഭീതി പവേധിതകായോ.
കാമച്ഛന്ദോ പഹീനോതിആദീസു അരഹത്തമഗ്ഗേന കാമച്ഛന്ദോ പഹീനോ ഹോതി, അനാഗാമിമഗ്ഗേന ബ്യാപാദോ അസെക്ഖേന സീലക്ഖന്ധേനാതി അസെക്ഖസ്സ സീലക്ഖന്ധോ അസെക്ഖോ സീലക്ഖന്ധോ നാമ. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. എത്ഥ ച പുരിമേഹി ചതൂഹി പദേഹി ലോകിയലോകുത്തരസീലസമാധിപഞ്ഞാവിമുത്തിയോ കഥിതാ. വിമുത്തിഞാണദസ്സനം പച്ചവെക്ഖണഞാണം ഹോതി, തം ലോകിയമേവ.
ഇസ്സത്തന്തി ഉസുസിപ്പം. ബലവീരിയന്തി എത്ഥ ബലം നാമ വായോധാതു, വീരിയം കായികചേതസികവീരിയമേവ. ഭരേതി ഭരെയ്യ. നാസൂരം ജാതിപച്ചയാതി, ‘‘അയം ജാതിസമ്പന്നോ’’തി ഏവം ജാതികാരണാ അസൂരം ന ഭരെയ്യ.
ഖന്തിസോരച്ചന്തി എത്ഥ ഖന്തീതി അധിവാസനഖന്തി, സോരച്ചന്തി അരഹത്തം. ധമ്മാതി ഏതേ ദ്വേ ധമ്മാ. അസ്സമേതി ആവസഥേ. വിവനേതി അരഞ്ഞട്ഠാനേ, നിരുദകേ അരഞ്ഞേ ചതുരസ്സപൊക്ഖരണിആദീനി കാരയേതി അത്ഥോ. ദുഗ്ഗേതി വിസമട്ഠാനേ. സങ്കമനാനീതി പണ്ണാസഹത്ഥസട്ഠിഹത്ഥാനി സമോകിണ്ണപരിസുദ്ധവാലികാനി സങ്കമനാനി കരെയ്യ.
ഇദാനി ഏതേസു അരഞ്ഞസേനാസനേസു വസന്താനം ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖാചാരവത്തം ആചിക്ഖന്തോ അന്നം പാനന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ സേനാസനാനീതി മഞ്ചപീഠാദീനി. വിപ്പസന്നേനാതി ഖീണാസവസ്സ ദെന്തോപി സകങ്ഖേന കിലേസമലിനേന ചിത്തേന അദത്വാ വിപ്പസന്നേനേവ ചിത്തേന ദദെയ്യ. ഥനയന്തി ഗജ്ജന്തോ. സതക്കകൂതി സതസിഖരോ, അനേകകൂടോതി അത്ഥോ. അഭിസങ്ഖച്ചാതി അഭിസങ്ഖരിത്വാ സമോധാനെത്വാ രാസിം കത്വാ.
ആമോദമാനോതി പകിരേതീതി ദാനഗ്ഗേ വിചിരതി, പകിരന്തോ വിയ വാ ദാനം ദേതി. പുഞ്ഞധാരാതി അനേകദാനചേതനാമയാ പുഞ്ഞധാരാ. ദാതാരം അഭിവസ്സതീതി യഥാ ആകാസേ സമുട്ഠിതമേഘതോ നിക്ഖന്താ ഉദകധാരാ പഥവിം സിനേഹയന്തീ തേമെന്തീ കിലേദയന്തീ അഭിവസ്സതി, ഏവമേവ അയമ്പി ദായകസ്സ അബ്ഭന്തരേ ഉപ്പന്നാ പുഞ്ഞധാരാ തമേവ ദാതാരം അന്തോ സിനേഹേതി പൂരേതി അഭിസന്ദേതി. തേന വുത്തം ‘‘ദാതാരം അഭിവസ്സതീ’’തി. ചതുത്ഥം.
൫. പബ്ബതൂപമസുത്തവണ്ണനാ
൧൩൬. പഞ്ചമേ മുദ്ധാവസിത്താനന്തി ഖത്തിയാഭിസേകേന മുദ്ധനി അവസിത്താനം കതാഭിസേകാനം. കാമഗേധപരിയുട്ഠിതാനന്തി കാമേസു ഗേധേന പരിയുട്ഠിതാനം അഭിഭൂതാനം. ജനപദത്ഥാവരിയപ്പത്താനന്തി രാജകരണീയാനീതി രാജകമ്മാനി രാജൂഹി കത്തബ്ബകിച്ചാനി. തേസു ഖ്വാഹന്തി തേസു അഹം. ഉസുക്കമാപന്നോതി ബ്യാപാരം ആപന്നോ. ഏസ കിര രാജാ ദിവസസ്സ തിക്ഖത്തും ഭഗവതോ ഉപട്ഠാനം ഗച്ഛതി, അന്തരാഗമനാനി ബഹൂനിപി ഹൊന്തി. തസ്സ നിബദ്ധം ഗച്ഛതോ ബലകായോ മഹാപി ഹോതി അപ്പോപി. അഥേകദിവസം പഞ്ചസതാ ചോരാ ചിന്തയിംസു – ‘‘അയം രാജാ അവേലായ അപ്പേന ബലേന സമണസ്സ ഗോതമസ്സ ഉപട്ഠാനം ഗച്ഛതി, അന്തരാമഗ്ഗേ നം ഗഹെത്വാ രജ്ജം ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി. തേ അന്ധവനേ നിലീയിംസു. രാജാനോ ച നാമ മഹാപുഞ്ഞാ ഹൊന്തി. അഥ തേസംയേവ അബ്ഭന്തരതോ ഏകോ പുരിസോ നിക്ഖമിത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ മഹന്തം ബലകായം ആദായ അന്ധവനം പരിവാരെത്വാ തേ സബ്ബേ ഗഹെത്വാ അന്ധവനതോ യാവ നഗരദ്വാരാ മഗ്ഗസ്സ ഉഭോസു പസ്സേസു യഥാ അഞ്ഞമഞ്ഞം ചക്ഖുനാ ചക്ഖും ഉപനിബന്ധിത്വാ ഓലോകെന്തി, ഏവം ആസന്നാനി സൂലാനി രോപാപെത്വാ സൂലേസു ഉത്താസേസി. ഇദം സന്ധായ ഏവമാഹ.
അഥ സത്ഥാ ചിന്തേസി – ‘‘സചാഹം വക്ഖാമി, ‘മഹാരാജ, മാദിസേ നാമ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ ധുരവിഹാരേ വസന്തേ തയാ ഏവരൂപം ദാരുണം കമ്മം കതം, അയുത്തം തേ കത’ന്തി, അഥായം രാജാ മങ്കു ഹുത്വാ സന്ഥമ്ഭിതും ന സക്കുണെയ്യ, പരിയായേന ധമ്മം കഥെന്തസ്സേവ മേ സല്ലക്ഖെസ്സതീ’’തി ധമ്മദേസനം ആരഭന്തോ തം കിം മഞ്ഞസീതിആദിമാഹ. തത്ഥ സദ്ധായികോതി സദ്ധാതബ്ബോ, യസ്സ ത്വം വചനം സദ്ദഹസീതി അത്ഥോ. പച്ചയികോതി തസ്സേവ വേവചനം, യസ്സ വചനം പത്തിയായസീതി അത്ഥോ. അബ്ഭസമന്തി ആകാസസമം. നിപ്പോഥെന്തോ ആഗച്ഛതീതി പഥവിതലതോ യാവ അകനിട്ഠബ്രഹ്മലോകാ സബ്ബേ സത്തേ സണ്ഹകരണീയം തിണചുണ്ണം വിയ കരൊന്തോ പിസന്തോ ആഗച്ഛതി.
അഞ്ഞത്ര ധമ്മചരിയായാതി ഠപെത്വാ ധമ്മചരിയം അഞ്ഞം കാതബ്ബം നത്ഥി, ദസകുസലകമ്മപഥസങ്ഖാതാ ധമ്മചരിയാവ കത്തബ്ബാ, ഭന്തേതി – സമചരിയാദീനി തസ്സേവ വേവചനാനി. ആരോചേമീതി ആചിക്ഖാമി. പടിവേദയാമീതി ജാനാപേമി. അധിവത്തതീതി ഹത്ഥിയുദ്ധാനീതി നാളാഗിരിസദിസേ ഹേമകപ്പനേ നാഗേ അഭിരുയ്ഹ യുജ്ഝിതബ്ബയുദ്ധാനി. ഗതീതി നിപ്ഫത്തി. വിസയോതി ഓകാസോ, സമത്ഥഭാവോ വാ. ന ഹി സക്കാ തേഹി ജരാമരണം പടിബാഹിതും മന്തിനോ മഹാമത്താതി മന്തസമ്പന്നാ മഹോസധവിധുരപണ്ഡിതാദിസദിസാ മഹാഅമച്ചാ. ഭൂമിഗതന്തി മഹാലോഹകുമ്ഭിയോ പൂരെത്വാ ഭൂമിയം ഠപിതം. വേഹാസട്ഠന്തി ചമ്മപസിബ്ബകേ പൂരെത്വാ തുലാസങ്ഘാടാദീസു ലഗ്ഗെത്വാ ചേവ നിയ്യുഹാദീസു ച പൂരെത്വാ ഠപിതം. ഉപലാപേതുന്തി അഞ്ഞമഞ്ഞം ഭിന്ദിതും. യഥാ ദ്വേ ജനാ ഏകേന മഗ്ഗേന ന ഗച്ഛന്തി ഏവം കാതും.
നഭം ആഹച്ചാതി ആകാസം പൂരെത്വാ. ഏവം ജരാ ച മച്ചു ചാതി ഇധ ദ്വേയേവ പബ്ബതാ ഗഹിതാ, രാജോവാദേ പന ‘‘ജരാ ആഗച്ഛതി സബ്ബയൊബ്ബനം വിലുമ്പമാനാ’’തി ഏവം ജരാ മരണം ബ്യാധി വിപത്തീതി ചത്താരോപേതേ ആഗതാവ. തസ്മാതി യസ്മാ ഹത്ഥിയുദ്ധാദീഹി ജരാമരണം ജിനിതും ന സക്കാ, തസ്മാ. സദ്ധം നിവേസയേതി സദ്ധം നിവേസെയ്യ, പതിട്ഠാപെയ്യാതി. പഞ്ചമം.
തതിയോ വഗ്ഗോ.
ഇതി സാരത്ഥപ്പകാസിനിയാ
സംയുത്തനികായ-അട്ഠകഥായ
കോസലസംയുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.