൪. മാരസംയുത്തം
൧. പഠമവഗ്ഗോ
൧. തപോകമ്മസുത്തവണ്ണനാ
൧൩൭. മാരസംയുത്തസ്സ ഉരുവേലായം വിഹരതീതി പടിവിദ്ധസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണോ ഉരുവേലഗാമം ഉപനിസ്സായ വിഹരതി. പഠമാഭിസമ്ബുദ്ധോതി അഭിസമ്ബുദ്ധോ ഹുത്വാ പഠമം അന്തോസത്താഹസ്മിംയേവ. ദുക്കരകാരികായാതി ഛബ്ബസ്സാനി കതായ ദുക്കരകാരികായ. മാരോ പാപിമാതി അത്തനോ വിസയം അതിക്കമിതും പടിപന്നേ സത്തേ മാരേതീതി മാരോ. പാപേ നിയോജേതി, സയം വാ പാപേ നിയുത്തോതി പാപിമാ. അഞ്ഞാനിപിസ്സ കണ്ഹോ, അധിപതി, വസവത്തീ, അന്തകോ, നമുചി, പമത്തബന്ധൂതിആദീനി ബഹൂനി നാമാനി, ഇധ പന നാമദ്വയമേവ ഗഹിതം. ഉപസങ്കമീതി – ‘‘അയം സമണോ ഗോതമോ ‘മുത്തൊസ്മീ’തി മഞ്ഞതി, അമുത്തഭാവമസ്സ കഥെസ്സാമീ’’തി ചിന്തെത്വാ ഉപസങ്കമി.
തപോകമ്മാ അപക്കമ്മാതി തപോകമ്മതോ അപക്കമിത്വാ. അപരദ്ധോതി ‘‘ദൂരേ ത്വം സുദ്ധിമഗ്ഗാ’’തി വദതി. അമരം തപന്തി അമരതപം അമരഭാവത്ഥായ കതം ലൂഖതപം, അത്തകിലമഥാനുയോഗോ. സബ്ബാനത്ഥാവഹം ഹോതീതി, ‘‘സബ്ബം തപം മയ്ഹം അത്ഥാവഹം ന ഭവതീ’’തി ഞത്വാ. ഫിയാരിത്തംവ ധമ്മനീതി അരഞ്ഞേ ഥലേ ഫിയാരിത്തം വിയ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ അരഞ്ഞേ ഥലേ നാവം ഠപെത്വാ ഭണ്ഡസ്സ പൂരെത്വാ മഹാജനാ അഭിരൂഹിത്വാ ഫിയാരിത്തം ഗഹെത്വാ സംകഡ്ഢെയ്യും ചേവ ഉപ്പീലെയ്യും ച, സോ മഹാജനസ്സ വായാമോ ഏകങ്ഗുലദ്വങ്ഗുലമത്തമ്പി നാവായ ഗമനം അസാധെന്തോ നിരത്ഥകോ ഭവെയ്യ
ഇദാനി സീലന്തിആദിമാഹ സീലന്തി വചനേന സമ്മാവാചാകമ്മന്താജീവാ ഗഹിതാ, സമാധിനാ സമ്മാവായാമസതിസമാധയോ, പഞ്ഞായ സമ്മാദിട്ഠിസങ്കപ്പാ. മഗ്ഗം ബോധായ ഭാവയന്തി ഇമം അട്ഠങ്ഗികമേവ അരിയമഗ്ഗം ബോധത്ഥായ ഭാവയന്തോ. എത്ഥ ച ബോധായാതി മഗ്ഗത്ഥായ. യഥാ ഹി യാഗുത്ഥായ യാഗുമേവ പചന്തി, പൂവത്ഥായ പൂവമേവ പചന്തി, ന അഞ്ഞം കിഞ്ചി കരൊന്തി, ഏവം മഗ്ഗമേവ മഗ്ഗത്ഥായ ഭാവേതി. തേനാഹ ‘‘മഗ്ഗം ബോധായ ഭാവയ’’ന്തി. പരമം സുദ്ധിന്തി അരഹത്തം. നിഹതോതി ത്വം മയാ നിഹതോ പരാജിതോ. പഠമം.
൨. ഹത്ഥിരാജവണ്ണസുത്തവണ്ണനാ
൧൩൮. ദുതിയേ രത്തന്ധകാരതിമിസായന്തി രത്തിം അന്ധഭാവകാരകേ മഹാതമേ ചതുരങ്ഗേ തമസി. അബ്ഭോകാസേ നിസിന്നോ ഹോതീതി ഗന്ധകുടിതോ നിക്ഖമിത്വാ ചങ്കമനകോടിയം പാസാണഫലകേ മഹാചീവരം സീസേ ഠപെത്വാ പധാനം പരിഗ്ഗണ്ഹമാനോ നിസിന്നോ ഹോതി.
നനു ച തഥാഗതസ്സ അഭാവിതോ വാ മഗ്ഗോ, അപ്പഹീനാ വാ കിലേസാ, അപ്പടിവിദ്ധം വാ അകുപ്പം, അസച്ഛികതോ വാ നിരോധോ നത്ഥി, കസ്മാ ഏവമകാസീതി? അനാഗതേ കുലപുത്താനം അങ്കുസത്ഥം. ‘‘അനാഗതേ ഹി കുലപുത്താ മയാ ഗതമഗ്ഗം ആവജ്ജിത്വാ അബ്ഭോകാസവാസം വസിതബ്ബം മഞ്ഞമാനാ പധാനകമ്മം കരിസ്സന്തീ’’തി സമ്പസ്സമാനോ സത്ഥാ ഏവമകാസി. മഹാതി മഹന്തോ. അരിട്ഠകോതി കാളകോ. മണീതി പാസാണോ. ഏവമസ്സ സീസം ഹോതീതി ഏവരൂപം തസ്സ കാളവണ്ണം കൂടാഗാരപ്പമാണം മഹാപാസാണസദിസം സീസം ഹോതി.
സുഭാസുഭന്തി ദീഘമദ്ധാനം സംസരന്തോ സുന്ദരാസുന്ദരം വണ്ണം കത്വാ ആഗതോസീതി വദതി. അഥ വാ സംസരന്തി സംസരന്തോ ആഗച്ഛന്തോ. ദീഘമദ്ധാനന്തി വസവത്തിട്ഠാനതോ യാവ ഉരുവേലായ ദീഘമഗ്ഗം, പുരേ ബോധായ വാ ഛബ്ബസ്സാനി വണ്ണം കത്വാ സുഭാസുഭന്തി സുന്ദരഞ്ച അസുന്ദരഞ്ച നാനപ്പകാരം വണ്ണം കത്വാ അനേകവാരം മമ സന്തികം ആഗതോസീതി അത്ഥോ. സോ കിര വണ്ണോ നാമ നത്ഥി, യേന അലം തേ തേനാതി അലം തുയ്ഹം ഏതേന മാരവിഭിംസാകാരദസ്സനബ്യാപാരേന. ദുതിയം.
൩. സുഭസുത്തവണ്ണനാ
൧൩൯. തതിയേ സുസംവുതാതി സുപിഹിതാ. ന തേ മാരവസാനുഗാതി, മാര, തേ തുയ്ഹം വസാനുഗാ ന ഹൊന്തി. ന തേ മാരസ്സ ബദ്ധഗൂതി തേ തുയ്ഹം മാരസ്സ ബദ്ധചരാ സിസ്സാ അന്തേവാസികാ ന ഹൊന്തി. തതിയം.
൪. പഠമമാരപാസസുത്തവണ്ണനാ
൧൪൦. ചതുത്ഥേ യോനിസോ മനസികാരാതി ഉപായമനസികാരേന. യോനിസോ സമ്മപ്പധാനാതി ഉപായവീരിയേന കാരണവീരിയേന. വിമുത്തീതി അരഹത്തഫലവിമുത്തി. അജ്ഝഭാസീതി ‘‘അയം അത്തനാ വീരിയം കത്വാ അരഹത്തം പത്വാപി ന തുസ്സതി, ഇദാനി അഞ്ഞേസമ്പി ‘പാപുണാഥാ’തി ഉസ്സാഹം കരോതി, പടിബാഹെസ്സാമി ന’’ന്തി ചിന്തെത്വാ അഭാസി.
മാരപാസേനാതി കിലേസപാസേന. യേ ദിബ്ബാ യേ ച മാനുസാതി യേ ദിബ്ബാ കാമഗുണസങ്ഖാതാ മാനുസാ കാമഗുണസങ്ഖാതാ ച മാരപാസാ നാമ അത്ഥി, സബ്ബേഹി തേഹി ത്വം ബദ്ധോതി വദതി. മാരബന്ധനബദ്ധോതി മാരബന്ധനേന ബദ്ധോ, മാരബന്ധനേ വാ ബദ്ധോ. ന മേ സമണ മൊക്ഖസീതി സമണ ത്വം മമ വിസയതോ ന മുച്ചിസ്സസി. ചതുത്ഥം.
൫. ദുതിയമാരപാസസുത്തവണ്ണനാ
൧൪൧. പഞ്ചമേ മുത്താഹന്തി മുത്തോ അഹം. പുരിമം സുത്തം അന്തോവസ്സേ വുത്തം, ഇദം പന പവാരെത്വാ വുട്ഠവസ്സകാലേ. ചാരികന്തി അനുപുബ്ബഗമനചാരികം. (പവാരെത്വാ) ദിവസേ ദിവസേ യോജനപരമം മാ ഏകേന ദ്വേതി ഏകമഗ്ഗേന ദ്വേ ജനാ മാ അഗമിത്ഥ. ഏവഞ്ഹി ഗതേസു ഏകസ്മിം ധമ്മം ദേസെന്തേ, ഏകേന തുണ്ഹീഭൂതേന ഠാതബ്ബം ഹോതി. തസ്മാ ഏവമാഹ.
ആദികല്യാണന്തി ആദിമ്ഹി കല്യാണം സുന്ദരം ഭദ്ദകം. തഥാ മജ്ഝപരിയോസാനേസു. ആദിമജ്ഝപരിയോസാനഞ്ച നാമേതം സാസനസ്സ ച ദേസനായ ച
സാത്ഥന്തി സാത്ഥകം കത്വാ ദേസേഥ. സബ്യഞ്ജനന്തി ബ്യഞ്ജനേഹി ചേവ പദേഹി ച പരിപൂരം കത്വാ ദേസേഥ. കേവലപരിപുണ്ണന്തി സകലപരിപുണ്ണം. പരിസുദ്ധന്തി നിരുപക്കിലേസം. ബ്രഹ്മചരിയന്തി സിക്ഖത്തയസങ്ഗഹം സാസനബ്രഹ്മചരിയം. പകാസേഥാതി ആവികരോഥ.
അപ്പരജക്ഖജാതികാതി പഞ്ഞാചക്ഖുമ്ഹി അപ്പകിലേസരജസഭാവാ, ദുകൂലസാണിയാ പടിച്ഛന്നാ വിയ ചതുപ്പദികഗാഥാപരിയോസാനേ അരഹത്തം പത്തും സമത്ഥാ സന്തീതി അത്ഥോ. അസ്സവനതാതി അസ്സവനതായ. പരിഹായന്തീതി അലാഭപരിഹാനിയാ ധമ്മതോ പരിഹായന്തി. സേനാനിഗമോതി പഠമകപ്പികാനം സേനായ നിവിട്ഠോകാസേ പതിട്ഠിതഗാമോ, സുജാതായ വാ പിതു സേനാനീ നാമ നിഗമോ. തേനുപസങ്കമിസ്സാമീതി നാഹം തുമ്ഹേ ഉയ്യോജെത്വാ പരിവേണാദീനി കാരെത്വാ ഉപട്ഠാകാദീഹി പരിചരിയമാനോ തേനുപസങ്കമീതി, ‘‘അയം സമണോ ഗോതമോ മഹായുദ്ധം വിചാരെന്തോ വിയ, ‘മാ ഏകേന ദ്വേ അഗമിത്ഥ, ധമ്മം ദേസേഥാ’തി സട്ഠി ജനേ ഉയ്യോജേതി, ഇമസ്മിം പന ഏകസ്മിമ്പി ധമ്മം ദേസെന്തേ മയ്ഹം ചിത്തസ്സാദം നത്ഥി, ഏവം ബഹൂസു ദേസെന്തേസു കുതോ ഭവിസ്സതി, പടിബാഹാമി ന’’ന്തി ചിന്തെത്വാ ഉപസങ്കമി. പഞ്ചമം.
൬. സപ്പസുത്തവണ്ണനാ
൧൪൨. ഛട്ഠേ സൊണ്ഡികാകിലഞ്ജന്തി സുരാകാരകാനം പിട്ഠപത്ഥരണകകിലഞ്ജം. കോസലികാ കംസപാതീതി കോസലരഞ്ഞോ രഥചക്കപ്പമാണാ പരിഭോഗപാതി ഗളഗളായന്തേതി ഗജ്ജന്തേ. കമ്മാരഗഗ്ഗരിയാതി കമ്മാരുദ്ധനപണാളിയാ. ധമമാനായാതി ഭസ്തവാതേന പൂരിയമാനായ. ഇതി വിദിത്വാതി – ‘‘സമണോ ഗോതമോ പധാനമനുയുത്തോ സുഖേന നിസിന്നോ, ഘട്ടയിസ്സാമി ന’’ന്തി വുത്തപ്പകാരം
സുഞ്ഞഗേഹാനീതി സുഞ്ഞാഗാരാനി. സെയ്യാതി സെയ്യത്ഥായ. ഠസ്സാമി ചങ്കമിസ്സാമി നിസീദിസ്സാമി നിപജ്ജിസ്സാമീതി ഏതദത്ഥായ യോ സുഞ്ഞാഗാരാനി സേവതീതി അത്ഥോ. സോ മുനി അത്തസഞ്ഞതോതി സോ ബുദ്ധമുനി ഹത്ഥപാദകുക്കുച്ചാഭാവേന സംയതത്തഭാവോ. വൊസ്സജ്ജ ചരെയ്യ തത്ഥ സോതി സോ തസ്മിം അത്തഭാവേ ആലയം നികന്തിം വൊസ്സജ്ജിത്വാ പഹായ ചരെയ്യ. പതിരൂപം ഹി തഥാവിധസ്സ തന്തി താദിസസ്സ തംസണ്ഠിതസ്സ ബുദ്ധമുനിനോ തം അത്തഭാവേ നികന്തിം വൊസ്സജ്ജിത്വാ ചരണം നാമ പതിരൂപം യുത്തം അനുച്ഛവികം.
ചരകാതി സീഹബ്യഗ്ഘാദികാ സഞ്ചരണസത്താ. ഭേരവാതി സവിഞ്ഞാണകഅവിഞ്ഞാണകഭേരവാ. തത്ഥ സവിഞ്ഞാണകാ സീഹബ്യഗ്ഘാദയോ, അവിഞ്ഞാണകാ രത്തിഭാഗേ ഖാണുവമ്മികാദയോ. തേപി ഹി തസ്മിം കാലേ യക്ഖാ വിയ ഉപട്ഠഹന്തി, രജ്ജുവല്ലിയാദീനി സബ്ബാനി സപ്പാ വിയ ഉപട്ഠഹന്തി. തത്ഥാതി തേസു ഭേരവേസു സുഞ്ഞാഗാരഗതോ
ഇദാനി അട്ഠാനപരികപ്പം ദസ്സെന്തോ നഭം ഫലെയ്യാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഫലെയ്യാതി കാകപദം വിയ ഹീരഹീരസോ ഫലെയ്യ. ചലെയ്യാതി പൊക്ഖരപത്തേ വാതാഹതോ ഉദകബിന്ദു വിയ ചലെയ്യ. സല്ലമ്പി ചേ ഉരസി പകപ്പയെയ്യുന്തി തിഖിണസത്തിസല്ലം ചേപി ഉരസ്മിം ചാരേയെയ്യും. ഉപധീസൂതി ഖന്ധൂപധീസു. താണം ന കരൊന്തീതി തിഖിണേ സല്ലേ ഉരസ്മിം ചാരിയമാനേ ഭയേന ഗുമ്ബന്തരകന്ദരാദീനി പവിസന്താ താണം കരൊന്തി നാമ. ബുദ്ധാ പന സമുച്ഛിന്നസബ്ബഭയാ ഏവരൂപം താണം നാമ ന കരൊന്തി. ഛട്ഠം.
൭. സുപതിസുത്തവണ്ണനാ
൧൪൩. സത്തമേ പാദേ പക്ഖാലെത്വാതി ഉതുഗാഹാപനത്ഥം ധോവിത്വാ. ബുദ്ധാനം പന സരീരേ രജോജല്ലം ന ഉപലിമ്പതി, ഉദകമ്പി പൊക്ഖരപത്തേ പക്ഖിത്തം വിയ വിവട്ടിത്വാ ഗച്ഛതി. അപിച ഖോ ധോതപാദകേ ഗേഹേ പാദേ ധോവിത്വാ പവിസനം പബ്ബജിതാനം വത്തം. തത്ഥ ബുദ്ധാനം വത്തഭേദോ നാമ നത്ഥി, വത്തസീസേ പന ഠത്വാ ധോവന്തി. സചേ ഹി തഥാഗതോ നേവ ന്ഹായെയ്യ, ന പാദേ ധോവെയ്യ, ‘‘നായം സതോ സമ്പജാനോതി സൊപ്പപരിഗ്ഗാഹകേന സതിസമ്പജഞ്ഞേന സമന്നാഗതോ. ഉപസങ്കമീതി സമണോ ഗോതമോ സബ്ബരത്തിം അബ്ഭോകാസേ ചങ്കമിത്വാ ഗന്ധകുടിം പവിസിത്വാ നിദ്ദായതി, അതിവിയ സുഖസയിതോ ഭവിസ്സതി, ഘട്ടയിസ്സാമി നന്തി ചിന്തെത്വാ ഉപസങ്കമി.
കിം സൊപ്പസീതി കിം സുപസി, കിം സൊപ്പം നാമിദം തവാതി വദതി. കിം നു സൊപ്പസീതി കസ്മാ നു സുപസി? ദുബ്ഭഗോ വിയാതി മതോ വിയ, വിസഞ്ഞീ വിയ ച. സുഞ്ഞമഗാരന്തി സുഞ്ഞം മേ ഘരം ലദ്ധന്തി സൊപ്പസീതി വദതി. സൂരിയേ ഉഗ്ഗതേതി സൂരിയമ്ഹി ഉട്ഠിതേ. ഇദാനി ഹി അഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ സമ്മജ്ജന്തി
ജാലിനീതി തയോ ഭവേ അജ്ഝൊത്ഥരിത്വാ ഠിതേന ‘‘അജ്ഝത്തികസ്സുപാദായ അട്ഠാരസതണ്ഹാവിചരിതാനീ’’തിആദിനാ (വിഭ॰ ൮൪൨) തേന തേന അത്തനോ കൊട്ഠാസഭൂതേന ജാലേന ജാലിനീ. വിസത്തികാതി രൂപാദീസു തത്ഥ തത്ഥ വിസത്തതായ വിസമൂലതായ വിസപരിഭോഗതായ ച വിസത്തികാ. കുഹിഞ്ചി നേതവേതി കത്ഥചി നേതും. സബ്ബൂപധി പരിക്ഖയാതി സബ്ബേസം ഖന്ധകിലേസാഭിസങ്ഖാരകാമഗുണഭേദാനം ഉപധീനം പരിക്ഖയാ. കിം തവെത്ഥ, മാരാതി, മാര, തുയ്ഹം കിം എത്ഥ? കസ്മാ ത്വം ഉണ്ഹയാഗുയം നിലീയിതും അസക്കൊന്തീ ഖുദ്ദകമക്ഖികാ വിയ അന്തന്തേനേവ ഉജ്ഝായന്തോ ആഹിണ്ഡസീതി. സത്തമം.
൮. നന്ദതിസുത്തവണ്ണനാ
൧൪൪. അട്ഠമം ദേവതാസംയുത്തേ വുത്തത്ഥമേവ. അട്ഠമം.
൯. പഠമആയുസുത്തവണ്ണനാ
൧൪൫. നവമേ അപ്പം വാ ഭിയ്യോതി ഭിയ്യോ ജീവന്തോ അപരം വസ്സസതം ജീവിതും ന സക്കോതി, പണ്ണാസം വാ സട്ഠി വാ വസ്സാനി ജീവതി. അജ്ഝഭാസീതി സമണോ ഗോതമോ ‘‘മനുസ്സാനം അപ്പമായൂ’’തി കഥേതി, ദീഘഭാവമസ്സ കഥെസ്സാമീതി പച്ചനീകസാതതായ അഭിഭവിത്വാ അഭാസി.
ന നം ഹീളേതി തം ആയും ‘‘അപ്പകമിദ’’ന്തി ന ഹീളെയ്യ. ഖീരമത്തോ വാതി യഥാ ദഹരോ കുമാരോ ഉത്താനസെയ്യകോ ഖീരം പിവിത്വാ ദുകൂലചുമ്ബടകേ നിപന്നോ അസഞ്ഞീ വിയ നിദ്ദായതി, കസ്സചി ആയും അപ്പം വാ ദീഘം വാതി ന ചിന്തേതി, ഏവം സപ്പുരിസോ. ചരെയ്യാദിത്തസീസോ വാതി ആയും പരിത്തന്തി ഞത്വാ പജ്ജലിതസീസോ വിയ ചരെയ്യ. നവമം.
൧൦. ദുതിയആയുസുത്തവണ്ണനാ
൧൪൬. ദസമേ നേമീവ രഥകുബ്ബരന്തി യഥാ ദിവസം ഗച്ഛന്തസ്സ രഥസ്സ ചക്കനേമി കുബ്ബരം അനുപരിയായതി ന വിജഹതി, ഏവം ആയു അനുപരിയായതീതി. ദസമം.
പഠമോ വഗ്ഗോ.
൨. ദുതിയവഗ്ഗോ
൧. പാസാണസുത്തവണ്ണനാ
൧൪൭. ദുതിയവഗ്ഗസ്സ നിസിന്നോതി പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ പധാനം പരിഗ്ഗണ്ഹന്തോ നിസിന്നോ. മാരോപിസ്സ സുഖനിസിന്നഭാവം ഞത്വാ ഘട്ടയിസ്സാമീതി ഉപസങ്കമന്തോ. പദാലേസീതി പബ്ബതപിട്ഠേ ഠത്വാ പവിജ്ഝി. പാസാണാ നിരന്തരാ അഞ്ഞമഞ്ഞം അഭിഹനന്താ പതന്തി. കേവലന്തി സകലം. സബ്ബന്തി തസ്സേവ വേവചനം. പഠമം.
൨. കിന്നുസീഹസുത്തവണ്ണനാ
൧൪൮. ദുതിയേ വിചക്ഖുകമ്മായാതി പരിസായ പഞ്ഞാചക്ഖും വിനാസേതുകമ്യതായ. ബുദ്ധാനം പനേസ പഞ്ഞാചക്ഖും വിനാസേതും ന സക്കോതി, പരിസായ ഭേരവാരമ്മണം വിജിതാവീ നു മഞ്ഞസീതി കിം നു ത്വം ‘‘വിജിതവിജയോ അഹ’’ന്തി മഞ്ഞസി? മാ ഏവം മഞ്ഞി, നത്ഥി തേ ജയോ. പരിസാസൂതി, അട്ഠസു പരിസാസു. ബലപ്പത്താതി ദസബലപ്പത്താ. ദുതിയം.
൩. സകലികസുത്തവണ്ണനാ
൧൪൯. തതിയേ മന്ദിയാ നൂതി മന്ദഭാവേന മോമൂഹഭാവേന. ഉദാഹു കാവെയ്യമത്തോതി ഉദാഹു യഥാ കവി കബ്ബം ചിന്തെന്തോ തേന കബ്ബകരണേന മത്തോ സയതി, ഏവം സയസി. സമ്പചുരാതി ബഹവോ. കിമിദം സൊപ്പസേ വാതി കസ്മാ ഇദം സൊപ്പം സൊപ്പസിയേവ? അത്ഥം സമെച്ചാതി അത്ഥം സമാഗന്ത്വാ പാപുണിത്വാ. മയ്ഹം ഹി അസങ്ഗഹോ നാമ സങ്ഗഹവിപന്നോ വാ അത്ഥോ നത്ഥി. സല്ലന്തി തിഖിണം സത്തിസല്ലം. ജഗ്ഗം ന സങ്കേതി യഥാ ഏകച്ചോ സീഹപഥാദീസു ജഗ്ഗന്തോ സങ്കതി, തഥാ അഹം ജഗ്ഗന്തോപി ന സങ്കാമി. നപി ഭേമി സൊത്തുന്തി യഥാ ഏകച്ചോ സീഹപഥാദീസുയേവ സുപിതും ഭായതി, ഏവം അഹം സുപിതുമ്പി ന ഭായാമി. നാനുതപന്തി മാമന്തി യഥാ ആചരിയസ്സ വാ അന്തേവാസികസ്സ വാ അഫാസുകേ ജാതേ ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛായ ഹാനിം ന പസ്സാമി കുഹിഞ്ചി ലോകേതി. തതിയം.
൪. പതിരൂപസുത്തവണ്ണനാ
൧൫൦. ചതുത്ഥേ അനുരോധവിരോധേസൂതി രാഗപടിഘേസു. മാ സജ്ജിത്ഥോ തദാചരന്തി ഏവം ധമ്മകഥം ആചരന്തോ മാ ലഗ്ഗി. ധമ്മകഥം കഥെന്തസ്സ ഹി ഏകച്ചേ സാധുകാരം ദദന്തി, തേസു രാഗോ ഉപ്പജ്ജതി. ഏകച്ചേ അസക്കച്ചം സുണന്തി, തേസു പടിഘോ ഉപ്പജ്ജതി. ഇതി ധമ്മകഥികോ അനുരോധവിരോധേസു സജ്ജതി നാമ. ത്വം ഏവം മാ സജ്ജിത്ഥോതി വദതി. യദഞ്ഞമനുസാസതീതി യം അഞ്ഞം അനുസാസതി, തം. സമ്ബുദ്ധോ ഹിതാനുകമ്പീ ഹിതേന അനുപകമ്പതി. യസ്മാ ച ഹിതാനുകമ്പീ
൫. മാനസസുത്തവണ്ണനാ
൧൫൧. പഞ്ചമേ ആകാസേ ചരന്തേപി ബന്ധതീതി അന്തലിക്ഖചരോ. പാസോതി രാഗപാസോ. മാനസോതി മനസമ്പയുത്തോ. പഞ്ചമം.
൬. പത്തസുത്തവണ്ണനാ
൧൫൨. ഛട്ഠേ പഞ്ചന്നം ഉപാദാനക്ഖന്ധാനം ഉപാദായാതി പഞ്ച ഉപാദാനക്ഖന്ധേ ആദിയിത്വാ, സഭാവസാമഞ്ഞലക്ഖണവസേന നാനപ്പകാരതോ വിഭജിത്വാ ദസ്സെന്തോ. സന്ദസ്സേതീതി ഖന്ധാനം സഭാവലക്ഖണാദീനി ദസ്സേതി. സമാദപേതീതി ഗണ്ഹാപേതി. സമുത്തേജേതീതി സമാദാനമ്ഹി ഉസ്സാഹം ജനേതി. സമ്പഹംസേതീതി പടിവിദ്ധഗുണേന വോദാപേതി ജോതാപേതി. അട്ഠിം കത്വാതി അത്ഥികം കത്വാ, ‘‘അയം നോ അധിഗന്തബ്ബോ അത്ഥോ’’തി ഏവം സല്ലക്ഖെത്വാ തായ ദേസനായ അത്ഥികാ ഹുത്വാ. മനസി കത്വാതി ചിത്തേ ഠപെത്വാ. സബ്ബചേതസോ സമന്നാഹരിത്വാതി സബ്ബേന ഓഹിതസോതാതി ഠപിതാസോതാ. അബ്ഭോകാസേ നിക്ഖിത്താതി ഓതാപനത്ഥായ ഠപിതാ.
രൂപം വേദയിതം സഞ്ഞാന്തി, ഏതേ രൂപാദയോ തയോ ഖന്ധാ. യഞ്ച സങ്ഖതന്തി ഇമിനാ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ ഗഹിതോ. ഏവം തത്ഥ വിരജ്ജതീതി ‘‘ഏസോ അഹം ന ഹോമി, ഏതം മയ്ഹം ന ഹോതീ’’തി പസ്സന്തോ ഏവം തേസു ഖന്ധേസു വിരജ്ജതി. ഖേമത്തന്തി ഖേമീഭൂതം അത്തഭാവം. ഇമിനാ ഫലക്ഖണം ദസ്സേതി. അന്വേസന്തി ഭവയോനിഗതിഠിതിസത്താവാസസങ്ഖാതേസു സബ്ബട്ഠാനേസു പരിയേസമാനാ. നാജ്ഝഗാതി ന പസ്സീതി. ഛട്ഠം.
൭. ഛഫസ്സായതനസുത്തവണ്ണനാ
൧൫൩. സത്തമേ ഫസ്സായതനാനന്തി സഞ്ജാതിസമോസരണട്ഠേന ഛദ്വാരികസ്സ ഫസ്സസ്സ ആയതനാനം. ഭയഭേരവം സദ്ദന്തി മേഘദുന്ദുഭിഅസനിപാതസദ്ദസദിസം ഭയജനകം സദ്ദം. പഥവീ മഞ്ഞേ ഉന്ദ്രീയതീതി അയം മഹാപഥവീ പടപടസദ്ദം എത്ഥ ലോകോ വിമുച്ഛിതോതി ഏതേസു ഛസു ആരമ്മണേസു ലോകോ അധിമുച്ഛിതോ. മാരധെയ്യന്തി മാരസ്സ ഠാനഭൂതം തേഭൂമകവട്ടം. സത്തമം.
൮. പിണ്ഡസുത്തവണ്ണനാ
൧൫൪. അട്ഠമേ പാഹുനകാനി ഭവന്തീതി തഥാരൂപേ നക്ഖത്തേ തത്ഥ തത്ഥ പേസേതബ്ബാനി പാഹുനകാനി ഭവന്തി, ആഗന്തുകപണ്ണാകാരദാനാനി വാ. സയംചരണദിവസേ സമവയജാതിഗൊത്താ കുമാരകാ അന്വാവിട്ഠാതി അനു ആവിട്ഠാ. തംദിവസം കിര പഞ്ചസതാ മാ സമണോ ഗോതമോ പിണ്ഡമലത്ഥാതി എത്തകംയേവ വുത്തന്തി.
കിം പന സത്ഥാ മാരാവട്ടനം അജാനിത്വാ പവിട്ഠോതി? ആമ അജാനിത്വാ. കസ്മാ? അനാവജ്ജനതായ. ബുദ്ധാനഞ്ഹി – ‘‘അസുകട്ഠാനേ ഭത്തം ലഭിസ്സാമ, ന ലഭിസ്സാമാ’’തി ആവജ്ജനം ന അനനുച്ഛവികം. പവിട്ഠോ പന മനുസ്സാനം ഉപചാരഭേദം ദിസ്വാ, ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി? ആവജ്ജെന്തോ ഞത്വാ, ‘‘ആമിസത്ഥം മാരാവട്ടനം ഭിന്ദിതും അനനുച്ഛവിക’’ന്തി അഭിന്ദിത്വാവ നിക്ഖന്തോ.
ഉപസങ്കമീതി അമിത്തവിജയേന വിയ തുട്ഠോ സകലഗാമേ കടച്ഛുമത്തമ്പി ഭത്തം അലഭിത്വാ ഗാമതോ നിക്ഖമന്തം ഭഗവന്തം ഗാമിയമനുസ്സവേസേന ഉപസങ്കമി. തഥാഹം കരിസ്സാമീതി ഇദം സോ മുസാ ഭാസതി. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘മയാ ഏവം വുത്തേ പുന പവിസിസ്സതി, അഥ നം ഗാമദാരകാ ‘സകലഗാമേ ചരിത്വാ കടച്ഛുഭിക്ഖമ്പി അലഭിത്വാ ഗാമതോ നിക്ഖമ്മ പുന പവിട്ഠോസീ’തിആദീനി
തത്ഥ പസവീതി ജനേസി നിപ്ഫാദേസി. ആസജ്ജാതി ആസാദെത്വാ ഘട്ടെത്വാ. ന മേ പാപം വിപച്ചതീതി മമ പാപം ന പച്ചതി. നിപ്ഫലം ഏതന്തി കിം നു ത്വം ഏവം മഞ്ഞസി? മാ ഏവം മഞ്ഞി, അത്ഥി തയാ കതസ്സ പാപസ്സ ഫലന്തി ദീപേതി. കിഞ്ചനന്തി മദ്ദിതും സമത്ഥം രാഗകിഞ്ചനാദി കിലേസജാതം. ആഭസ്സരാ യഥാതി യഥാ ആഭസ്സരാ ദേവാ സപ്പീതികജ്ഝാനേന യാപെന്താ പീതിഭക്ഖാ നാമ ഹൊന്തി, ഏവം ഭവിസ്സാമാതി. അട്ഠമം.
൯. കസ്സകസുത്തവണ്ണനാ
൧൫൫. നവമേ നിബ്ബാനപടിസംയുത്തായാതി നിബ്ബാനം അപദിസിത്വാ പവത്തായ. ഹടഹടകേസോതി പുരിമകേസേ പച്ഛതോ, പച്ഛിമകേസേ പുരതോ വാമപസ്സകേസേ ദക്ഖിണതോ, ദക്ഖിണപസ്സകേസേ വാമതോ ഫരിത്വാ ഫരിത്വാ വിപ്പകിണ്ണകേസോ. മമ ചക്ഖുസമ്ഫസ്സവിഞ്ഞാണായതനന്തി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേന സമ്പയുത്തോ ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോപി വിഞ്ഞാണായതനമ്പി മമേവാതി. എത്ഥ ച ചക്ഖുസമ്ഫസ്സേന വിഞ്ഞാണസമ്പയുത്തകാ ധമ്മാ ഗഹിതാ, വിഞ്ഞാണായതനേന സബ്ബാനിപി ചക്ഖുദ്വാരേ ഉപ്പന്നാനി ആവജ്ജനാദിവിഞ്ഞാണാനി. സോതദ്വാരാദീസുപി ഏസേവ നയോ. മനൊദ്വാരേ പന മനോതി സാവജ്ജനകം ഭവങ്ഗചിത്തം. ധമ്മാതി ആരമ്മണധമ്മാ. മനോസമ്ഫസ്സോതി സാവജ്ജനേന ഭവങ്ഗേന സമ്പയുത്തഫസ്സോ. വിഞ്ഞാണായതനന്തി ജവനചിത്തം തദാരമ്മണമ്പി വട്ടതി.
തവേവ പാപിമ, ചക്ഖൂതി യം ലോകേ തിമിരകാചാദീഹി ഉപദ്ദുതം അനേകരോഗായതനം ഉപക്കവിപക്കം അന്തമസോ കാണചക്ഖുപി, സബ്ബം തം തവേവ ഭവതു. രൂപാദീസുപി ഏസേവ നയോ.
യം വദന്തീതി യം ഭണ്ഡകം ‘‘മമ ഇദ’’ന്തി വദന്തി. യേ വദന്തി മമന്തി ചാതി യേ ച പുഗ്ഗലാ ‘‘മമ’’ന്തി വദന്തി. എത്ഥ ചേ തേ മനോ അത്ഥീതി ഏതേസു ച ഠാനേസു യദി ചിത്തം അത്ഥി. ന മേ സമണ മൊക്ഖസീതി സമണ മയ്ഹം വിസയതോ ന മുച്ചിസ്സസി. യം വദന്തീതി യം ഭണ്ഡകം വദന്തി, ന തം മയ്ഹം. യേ വദന്തീതി യേപി പുഗ്ഗലാ ഏവം വദന്തി, ന തേ അഹം. ന മേ മഗ്ഗമ്പി ദക്ഖസീതി ഭവയോനിഗതിആദീസു മയ്ഹം ഗതമഗ്ഗമ്പി ന പസ്സസി. നവമം.
൧൦. രജ്ജസുത്തവണ്ണനാ
൧൫൬. ദസമേ അഹനം അഘാതയന്തി അഹനന്തേന അഘാതയന്തേന. അജിനം അജാപയന്തി പരസ്സ ധനജാനിം അകരൊന്തേന അകാരാപെന്തേന. അസോചം അസോചാപയന്തി അസോചന്തേന അസോചാപയന്തേന. ഇതി ഭഗവാ അധമ്മികരാജൂനം രജ്ജേ വിജിതേ ദണ്ഡകരപീളിതേ മനുസ്സേ ദിസ്വാ കാരുഞ്ഞവസേന ഏവം ചിന്തേസി. ഉപസങ്കമീതി ഇദ്ധിപാദാതി ഇജ്ഝനകകൊട്ഠാസാ ഭാവിതാതി വഡ്ഢിതാ. ബഹുലീകതാതി പുനപ്പുനം കതാ. യാനീകതാതി യുത്തയാനം വിയ കതാ. വത്ഥുകതാതി പതിട്ഠട്ഠേനവത്ഥുകതാ. അനുട്ഠിതാതി അവിജഹിതാ നിച്ചാനുബദ്ധാ. പരിചിതാതി സാതച്ചകിരിയായ സുപരിചിതാ കതാ ഇസ്സാസസ്സ അവിരാധിതവേധിഹത്ഥോ വിയ. സുസമാരദ്ധാതി സുട്ഠു സമാരദ്ധാ പരിപുണ്ണഭാവനാ. അധിമുച്ചെയ്യാതി ചിന്തെയ്യ.
പബ്ബതസ്സാതി പബ്ബതോ ഭവെയ്യ. ദ്വിത്താവാതി തിട്ഠതു ഏകോ പബ്ബതോ, ദ്വിക്ഖത്തുമ്പി താവ മഹന്തോ സുവണ്ണപബ്ബതോ ഏകസ്സ നാലം, ന പരിയത്തോതി അത്ഥോ. ഇതി വിദ്വാ സമഞ്ചരേതി ഏവം ജാനന്തോ സമം ചരെയ്യ. യതോനിദാനന്തി ദുക്ഖം നാമ പഞ്ചകാമഗുണനിദാനം, തം യതോനിദാനം ഹോതി, ഏവം യോ അദക്ഖി. കഥം നമെയ്യാതി സോ ജന്തു തേസു ദുക്ഖസ്സ നിദാനഭൂതേസു കാമേസു കേന കാരണേന നമെയ്യ. ഉപധിം വിദിത്വാതി കാമഗുണഉപധിം ‘‘സങ്ഗോ ഏസോ, ലഗ്ഗനമേത’’ന്തി ഏവം വിദിത്വാ. തസ്സേവ ജന്തു വിനയായ സിക്ഖേതി തസ്സേവ ഉപധിസ്സ വിനയായ സിക്ഖെയ്യ. ദസമം.
ദുതിയോ വഗ്ഗോ.
൩. തതിയവഗ്ഗോ
൧. സമ്ബഹുലസുത്തവണ്ണനാ
൧൫൭. തതിയവഗ്ഗസ്സ പഠമേ ജടണ്ഡുവേനാതി ജടാചുമ്ബടകേന. അജിനക്ഖിപനിവത്ഥോതി സഖുരം അജിനചമ്മം ഏകം നിവത്ഥോ ഏകം പാരുതോ. ഉദുമ്ബരദണ്ഡന്തി ഏതദവോചാതി ലോകേ ബ്രാഹ്മണസ്സ വചനം നാമ സുസ്സൂസന്തി, ബ്രാഹ്മണേസുപി പബ്ബജിതസ്സ, പബ്ബജിതേസുപി മഹല്ലകസ്സാതി മഹല്ലകബ്രാഹ്മണസ്സ പബ്ബജിതവേസം ഗഹെത്വാ പധാനഭൂമിയം കമ്മം കരൊന്തേ തേ ഭിക്ഖൂ ഉപസങ്കമിത്വാ ഹത്ഥം ഉക്ഖിപിത്വാ ഏതം ‘‘ദഹരാ ഭവന്തോ’’തിആദിവചനം ഓകമ്പെത്വാതി ഹനുകേന ഉരം പഹരന്തോ അധോനതം കത്വാ. ജിവ്ഹം നില്ലാലെത്വാതി കബരമഹാജിവ്ഹം നീഹരിത്വാ ഉദ്ധമധോ ഉഭയപസ്സേസു ച ലാലെത്വാ. തിവിസാഖന്തി തിസാഖം. നലാടികന്തി ഭകുടിം, നലാടേ ഉട്ഠിതം വലിത്തയന്തി അത്ഥോ. പക്കാമീതി തുമ്ഹേ ജാനന്താനം
൨. സമിദ്ധിസുത്തവണ്ണനാ
൧൫൮. ദുതിയേ ലാഭാ വത മേ, സുലദ്ധം വത മേതി ഏവരൂപസ്സ സത്ഥു ചേവ ധമ്മസ്സ ച സബ്രഹ്മചാരീനഞ്ച ലദ്ധത്താ മയ്ഹം ലാഭാ മയ്ഹം സുലദ്ധന്തി. സോ കിരായസ്മാ പച്ഛാ മൂലകമ്മട്ഠാനം സമ്മസിത്വാ ‘‘അരഹത്തം ഗഹെസ്സാമീ’’തി പാസാദികം താവ കമ്മട്ഠാനം ഗഹെത്വാ ബുദ്ധധമ്മസങ്ഘഗുണേ ആവജ്ജെത്വാ ചിത്തകല്ലതം ഉപ്പാദെത്വാ ചിത്തം ഹാസെത്വാ തോസെത്വാ നിസിന്നോ. തേനസ്സ ഏവമഹോസി. ഉപസങ്കമീതി ‘‘അയം സമിദ്ധി ഭിക്ഖു പാസാദികം കമ്മട്ഠാനം ഗഹെത്വാ നിസിന്നസദിസോ, യാവ മൂലകമ്മട്ഠാനം ഗഹെത്വാ അരഹത്തം ന ഗണ്ഹാതി, താവസ്സ അന്തരായം കരിസ്സാമീ’’തി ഉപസങ്കമി. ഗച്ഛ ത്വന്തി സത്ഥാ സകലജമ്ബുദീപം ഓലോകെന്തോ ‘‘തസ്മിംയേവ ഠാനേ തസ്സ കമ്മട്ഠാനം സപ്പായം ഭവിസ്സതീ’’തി അദ്ദസ, തസ്മാ ഏവമാഹ. സതിപഞ്ഞാ ച മേ ബുദ്ധാതി മയാ സതി ച പഞ്ഞാ ച ഞാതാ. കരസ്സു രൂപാനീതി ബഹൂനിപി വിഭിംസകാരഹാനി രൂപാനി കരസ്സു. നേവ മം ബ്യാധയിസ്സസീതി മം നേവ വേധയിസ്സസി ന കമ്പസ്സേസി. ദുതിയം.
൩. ഗോധികസുത്തവണ്ണനാ
൧൫൯. തതിയേ ഇസിഗിലിപസ്സേതി ഇസിഗിലിസ്സ നാമ പബ്ബതസ്സ പസ്സേ. കാളസിലായന്തി കാളവണ്ണായ സിലായം. സാമയികം ചേതോവിമുത്തിന്തി ഫുസീതി പടിലഭി. പരിഹായീതി കസ്മാ യാവ ഛട്ഠം പരിഹായി? സാബാധത്താ. ഥേരസ്സ കിര വാതപിത്തസെമ്ഹവസേന അനുസായികോ ആബാധോ അത്ഥി, തേന സമാധിസ്സ സപ്പായേ ഉപകാരകധമ്മേ പൂരേതും ന സക്കോതി, അപ്പിതപ്പിതായ സമാപത്തിയാ പരിഹായതി.
യംനൂനാഹം സത്ഥം ആഹരെയ്യന്തി സോ കിര ചിന്തേസി, യസ്മാ പരിഹീനജ്ഝാനസ്സ കാലങ്കരോതോ അനിബദ്ധാ ഗതി ഹോതി, അപരിഹീനജ്ഝാനസ്സ നിബദ്ധാ ഗതി ഹോതി, ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തതി, തസ്മാ സത്ഥം ആഹരിതുകാമോ അഹോസി. ഉപസങ്കമീതി – ‘‘അയം സമണോ സത്ഥം ആഹരിതുകാമോ, സത്ഥാഹരണഞ്ച
ജലാതി ജലമാനാ. പാദേ വന്ദാമി ചക്ഖുമാതി പഞ്ചഹി ചക്ഖൂഹി ചക്ഖുമാ തവ പാദേ വന്ദാമി. ജുതിന്ധരാതി ആനുഭാവധരാ. അപ്പത്തമാനസോതി അപ്പത്തഅരഹത്തോ. സേഖോതി സീലാദീനി സിക്ഖമാനോ സകരണീയോ. ജനേ സുതാതി ജനേ വിസ്സുതാ. സത്ഥം ആഹരിതം ഹോതീതി ഥേരോ കിര ‘‘കിം മയ്ഹം ഇമിനാ ജീവിതേനാ’’തി? ഉത്താനോ നിപജ്ജിത്വാ സത്ഥേന ഗലനാളിം ഛിന്ദി, ദുക്ഖാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജിംസു. ഥേരോ വേദനം വിക്ഖമ്ഭെത്വാ തംയേവ വേദനം പരിഗ്ഗഹെത്വാ സതിം ഉപട്ഠപെത്വാ മൂലകമ്മട്ഠാനം സമ്മസന്തോ അരഹത്തം പത്വാ സമസീസീ ഹുത്വാ പരിനിബ്ബായി. സമസീസീ നാമ തിവിധോ ഹോതി ഇരിയാപഥസമസീസീ, രോഗസമസീസീ, ജീവിതസമസീസീതി.
തത്ഥ ഇരിയാപഥസമസീസീ നാമ. യോ പന ചക്ഖുരോഗാദീസു അഞ്ഞതരസ്മിം രോഗസമസീസീ നാമ. കേചി പന തസ്മിംയേവ ഇരിയാപഥേ തസ്മിഞ്ച രോഗേ പരിനിബ്ബാനവസേനെത്ഥ സമസീസിതം പഞ്ഞാപെന്തി. യസ്സ പന ആസവക്ഖയോ ച ജീവിതക്ഖയോ ച ഏകപ്പഹാരേനേവ ഹോതി. അയം ജീവിതസമസീസീ നാമ. വുത്തമ്പി ചേതം – ‘‘യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അപുബ്ബം അചരിമം ആസവപരിയാദാനഞ്ച ഹോതി ജീവിതപരിയാദാനഞ്ച, അയം വുച്ചതി പുഗ്ഗലോ സമസീസീ’’തി (പു॰ പ॰ ൧൬).
എത്ഥ ച പവത്തിസീസം കിലേസസീസന്തി ദ്വേ സീസാനി. തത്ഥ പവത്തിസീസം നാമ ജീവിതിന്ദ്രിയം, കിലേസസീസം നാമ അവിജ്ജാ. തേസു ജീവിതിന്ദ്രിയം ചുതിചിത്തം ഖേപേതി, അവിജ്ജാ മഗ്ഗചിത്തം. ദ്വിന്നം ചിത്താനം ഏകതോ ഉപ്പാദോ നത്ഥി. മഗ്ഗാനന്തരം പന ഫലം, ഫലാനന്തരം ഭവങ്ഗം, ഭവങ്ഗതോ വുട്ഠായ പച്ചവെക്ഖണം, തം പരിപുണ്ണം വാ ഹോതി അപരിപുണ്ണം വാ. തിഖിണേന അസിനാ സീസേ ഛിജ്ജന്തേപി
സമൂലം തണ്ഹമബ്ബുയ്ഹാതി അവിജ്ജാമൂലേന സമൂലകം തണ്ഹം അരഹത്തമഗ്ഗേന ഉപ്പാടെത്വാ. പരിനിബ്ബുതോതി അനുപാദിസേസനിബ്ബാനേന പരിനിബ്ബുതോ.
വിവത്തക്ഖന്ധന്തി പരിവത്തക്ഖന്ധം. സേമാനന്തി ഉത്താനം ഹുത്വാ സയിതം ഹോതി. ഥേരോ പന കിഞ്ചാപി ഉത്താനകോ സയിതോ, തഥാപിസ്സ ദക്ഖിണേന പസ്സേന പരിചിതസയനത്താ സീസം ദക്ഖിണതോവ പരിവത്തിത്വാ ഠിതം. ധൂമായിതത്തന്തി ധൂമായിതഭാവം. തസ്മിം ഹി ഖണേ ധൂമവലാഹകാ വിയ തിമിരവലാഹകാ വിയ ച ഉട്ഠഹിംസു. വിഞ്ഞാണം സമന്വേസതീതി പടിസന്ധിചിത്തം പരിയേസതി. അപ്പതിട്ഠിതേനാതി പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണേന അപ്പതിട്ഠിതേന, അപ്പതിട്ഠിതകാരണാതി അത്ഥോ. ബേലുവപണ്ഡുവീണന്തി ബേലുവപക്കം വിയ പണ്ഡുവണ്ണം സുവണ്ണമഹാവീണം. ആദായാതി കച്ഛേ ഠപെത്വാ. ഉപസങ്കമീതി നാധിഗച്ഛാമീതി ന പസ്സാമി. സോകപരേതസ്സാതി സോകേന ഫുട്ഠസ്സ. അഭസ്സഥാതി പാദപിട്ഠിയം പതിതാ. തതിയം.
൪. സത്തവസ്സാനുബന്ധസുത്തവണ്ണനാ
൧൬൦. ചതുത്ഥേ സത്ത വസ്സാനീതി പുരേ ബോധിയാ ഛബ്ബസ്സാനി, ബോധിതോ പച്ഛാ ഏകം വസ്സം. ഓതാരാപെക്ഖോതി ‘‘സചേ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ കായദ്വാരാദീസു കിഞ്ചിദേവ അനനുച്ഛവികം പസ്സാമി, ചോദെസ്സാമി ന’’ന്തി ഏവം വിവരം അപെക്ഖമാനോ. അലഭമാനോതി രഥരേണുമത്തമ്പി അവക്ഖലിതം അപസ്സന്തോ. തേനാഹ –
‘‘സത്ത വസ്സാനി ഭഗവന്തം, അനുബന്ധിം പദാപദം;
ഓതാരം നാധിഗച്ഛിസ്സം, സമ്ബുദ്ധസ്സ സതീമതോ’’തി. (സു॰ നി॰ ൪൪൮);
ഉപസങ്കമീതി ‘‘അജ്ജ സമണം ഗോതമം അതിഗഹെത്വാ ഗമിസ്സാമീ’’തി ഉപസങ്കമി.
ഝായസീതി വിത്തം നു ജീനോതി സതം വാ സഹസ്സം വാ ജിതോസി നു. ആഗും നു ഗാമസ്മിന്തി, കിം നു അന്തോഗാമേ പമാണാതിക്കന്തം പാപകമ്മം അകാസി, യേന അഞ്ഞേസം മുഖം ഓലോകേതും അവിസഹന്തോ അരഞ്ഞേ വിചരസി? സക്ഖിന്തി മിത്തഭാവം.
പലിഖായാതി ഖണിത്വാ. ഭവലോഭജപ്പന്തി ഭവലോഭസങ്ഖാതം തണ്ഹം. അനാസവോ ഝായാമീതി നിത്തണ്ഹോ ഹുത്വാ ദ്വീഹി ഝാനേഹി ഝായാമി. പമത്തബന്ധൂതി മാരം ആലപതി. സോ ഹി യേകേചി ലോകേ പമത്താ, തേസം ബന്ധു.
സചേ മഗ്ഗം അനുബുദ്ധന്തി യദി തയാ മഗ്ഗോ അനുബുദ്ധോ. അപേഹീതി അപയാഹി. അമച്ചുധെയ്യന്തി പാരഗാമിനോതി യേപി പാരം ഗതാ, തേപി പാരഗാമിനോ. യേപി പാരം ഗച്ഛിസ്സന്തി, യേപി പാരം ഗന്തുകാമാ, തേപി പാരഗാമിനോ.
വിസൂകായികാനീതി വിസേവിതാനീതി വിരുദ്ധസേവിതാനി, ‘‘അപ്പമായു മനുസ്സാനം, അച്ചയന്തി അഹോരത്താ’’തി വുത്തേ. ‘‘ദീഘമായു മനുസ്സാനം, നാച്ചയന്തി അഹോരത്താ’’തിആദീനി പടിലോമകാരണാനി. വിപ്ഫന്ദിതാനീതി, തമ്ഹി തമ്ഹി കാലേ ഹത്ഥിരാജവണ്ണസപ്പവണ്ണാദിദസ്സനാനി. നിബ്ബേജനീയാതി ഉക്കണ്ഠനീയാ.
അനുപരിയഗാതിആദീസു കിഞ്ചാപി അതീതവചനം കതം, അത്ഥോ പന വികപ്പവസേന വേദിതബ്ബോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ മേദവണ്ണം പാസാണം വായസോ ദിസ്വാ – ‘‘അപി നാമെത്ഥ മുദും വിന്ദെയ്യാമ, അപി അസ്സാദോ സിയാ’’തി അനുപരിഗച്ഛെയ്യ, അഥ സോ തത്ഥ അസ്സാദം അലഭിത്വാവ വായസോ എത്തോ അപക്കമെയ്യ, തതോ പാസാണാ അപഗച്ഛെയ്യ, ഏവം മയമ്പി സോ കാകോ വിയ സേലം ഗോതമം ആസജ്ജ അസ്സാദം വാ സന്ഥവം വാ അലഭന്താ ഗോതമാ നിബ്ബിന്ദിത്വാ അപഗച്ഛാമ. ചതുത്ഥം.
൫. മാരധീതുസുത്തവണ്ണനാ
൧൬൧. പഞ്ചമേ അഭാസിത്വാതി എത്ഥ അ-കാരോ നിപാതമത്തം, ഭാസിത്വാതി അത്ഥോ. അഭാസയിത്വാതിപി ഉപസങ്കമിംസൂതി ‘‘ഗോപാലകദാരകം വിയ ദണ്ഡകേന ഭൂമിം ലേഖം ദത്വാ അതിവിയ ദുമ്മനോ ഹുത്വാ നിസിന്നോ. ‘കിന്നു ഖോ കാരണ’ന്തി? പുച്ഛിത്വാ, ജാനിസ്സാമാ’’തി ഉപസങ്കമിംസു.
സോചസീതി ചിന്തേസി. ആരഞ്ഞമിവ കുഞ്ജരന്തി യഥാ അരഞ്ഞതോ പേസിതഗണികാരഹത്ഥിനിയോ ആരഞ്ഞകം കുഞ്ജരം ഇത്ഥികുത്തദസ്സനേന പലോഭെത്വാ ബന്ധിത്വാ ആനയന്തി, ഏവം ആനയിസ്സാമ. മാരധെയ്യന്തി തേഭൂമകവട്ടം.
ഉപസങ്കമിംസൂതി – ‘‘തുമ്ഹേ ഥോകം അധിവാസേഥ, മയം തം ഉച്ചാവചാതി നാനാവിധാ. ഏകസതം ഏകസതന്തി ഏകേകം സതം സതം കത്വാ. കുമാരിവണ്ണസതന്തി ഇമിനാ നയേന കുമാരിഅത്തഭാവാനം സതം.
അത്ഥസ്സ പത്തിം ഹദയസ്സ സന്തിന്തി, ദ്വീഹിപി പദേഹി അരഹത്തമേവ കഥേസി. സേനന്തി കിലേസസേനം. സാ ഹി പിയരൂപസാതരൂപാ നാമ. ഏകാഹം ഝായന്തി ഏകോ അഹം ഝായന്തോ. സുഖമനുബോധിന്തി അരഹത്തസുഖം അനുബുജ്ഝിം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – പിയരൂപം സാതരൂപം സേനം ജിനിത്വാ അഹം ഏകോ ഝായന്തോ ‘‘അത്ഥസ്സ പത്തിം ഹദയസ്സ സന്തി’’ന്തി സങ്ഖം ഗതം അരഹത്തസുഖം അനുബുജ്ഝിം. തസ്മാ ജനേന മിത്തസന്ഥവം ന കരോമി, തേനേവ ച മേ കാരണേന കേനചി സദ്ധിം സക്ഖീ ന സമ്പജ്ജതീതി.
കഥംവിഹാരീബഹുലോതി കതമേന വിഹാരേന ബഹുലം വിഹരന്തോ. അലദ്ധാതി അലഭിത്വാ. യോതി നിപാതമത്തം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – കതമേന ഝാനേന ബഹുലം ഝായന്തം തം പുഗ്ഗലം കാമസഞ്ഞാ അലഭിത്വാവ പരിബാഹിരാ ഹൊന്തീതി.
പസ്സദ്ധകായോതി ചതുത്ഥജ്ഝാനേന അസ്സാസപസ്സാസകായസ്സ പസ്സദ്ധത്താ പസ്സദ്ധകായോ. സുവിമുത്തചിത്തോതി അരഹത്തഫലവിമുത്തിയാ സുട്ഠു വിമുത്തചിത്തോ. അസങ്ഖരാനോതി തയോ കമ്മാഭിസങ്ഖാരേ അനഭിസങ്ഖരൊന്തോ. അനോകോതി അനാലയോ. അഞ്ഞായ ധമ്മന്തി ചതുസച്ചധമ്മം ജാനിത്വാ. അവിതക്കഝായീതി അവിതക്കേന ചതുത്ഥജ്ഝാനേന ഝായന്തോ. ന കുപ്പതീതിആദീസു ദോസേന ന കുപ്പതി, രാഗേന ന സരതി, മോഹേന ന ഥീനോ. ഇമേസു തീസു മൂലകിലേസേസു ഗഹിതേസു ദിയഡ്ഢകിലേസസഹസ്സം
പഞ്ചോഘതിണ്ണോതി പഞ്ചദ്വാരികം കിലേസോഘം തിണ്ണോ. ഛട്ഠന്തി മനൊദ്വാരികമ്പി ഛട്ഠം കിലേസോഘം അതരി. പഞ്ചോഘഗ്ഗഹണേന വാ പഞ്ചോരമ്ഭാഗിയാനി സംയോജനാനി ഗണസങ്ഘചാരീതി ഗണേ ച സങ്ഘേ ച ചരതീതി സത്ഥാ ഗണസങ്ഘചാരീ നാമ. അദ്ധാ ചരിസ്സന്തീതി അഞ്ഞേപി സദ്ധാ ബഹുജനാ ഏകംസേന ചരിസ്സന്തി. അയന്തി അയം സത്ഥാ. അനോകോതി അനാലയോ.
അച്ഛെജ്ജ നെസ്സതീതി അച്ഛിന്ദിത്വാ നയിസ്സതി, മച്ചുരാജസ്സ ഹത്ഥതോ അച്ഛിന്ദിത്വാ നിബ്ബാനപാരം നയിസ്സതീതി വുത്തം ഹോതി. നയമാനാനന്തി നയമാനേസു.
സേലംവ സിരസൂഹച്ച, പാതാലേ ഗാധമേസഥാതി മഹന്തം കൂടാഗാരപ്പമാണം സിലം സീസേ ഠപെത്വാ പാതാലേ പതിട്ഠഗവേസനം വിയ. ഖാണുംവ ഉരസാസജ്ജാതി ഉരസി ഖാണും പഹരിത്വാ വിയ. അപേഥാതി അപഗച്ഛഥ. ഇമസ്മിം ഠാനേ സങ്ഗീതികാരാ ‘‘ഇദമവോചാ’’തി ദേസനം നിട്ഠപെത്വാ ദദ്ദല്ലമാനാതി ഗാഥം ആഹംസു. തത്ഥ ദദ്ദല്ലമാനാതി അതിവിയ ജലമാനാ സോഭമാനാ. ആഗഞ്ഛുന്തി ആഗതാ. പനുദീതി നീഹരി. തൂലം ഭട്ഠംവ മാലുതോതി യഥാ ഫലതോ ഭട്ഠം സിമ്ബലിതൂലം വാ പോടകിതൂലം വാ വാതോ പനുദതി നീഹരതി, ഏവം പനുദീതി. പഞ്ചമം.
തതിയോ വഗ്ഗോ.
ഇതി സാരത്ഥപ്പകാസിനിയാ
സംയുത്തനികായ-അട്ഠകഥായ
മാരസംയുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.