൬. ബ്രഹ്മസംയുത്തം
൧. പഠമവഗ്ഗോ
൧. ബ്രഹ്മായാചനസുത്തം
൧൭൨. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ ഉരുവേലായം വിഹരതി നജ്ജാ നേരഞ്ജരായ തീരേ അജപാലനിഗ്രോധമൂലേ പഠമാഭിസമ്ബുദ്ധോ. അഥ ഖോ ഭഗവതോ രഹോഗതസ്സ പടിസല്ലീനസ്സ ഏവം ചേതസോ പരിവിതക്കോ ഉദപാദി – ‘‘അധിഗതോ ഖോ മ്യായം ധമ്മോ ഗമ്ഭീരോ ദുദ്ദസോ ദുരനുബോധോ സന്തോ പണീതോ അതക്കാവചരോ നിപുണോ പണ്ഡിതവേദനീയോ. ആലയരാമാ ഖോ പനായം പജാ ആലയരതാ ആലയസമ്മുദിതാ. ആലയരാമായ ഖോ പന പജായ ആലയരതായ ആലയസമ്മുദിതായ ദുദ്ദസം ഇദം ഠാനം യദിദം ഇദപ്പച്ചയതാപടിച്ചസമുപ്പാദോ. ഇദമ്പി ഖോ ഠാനം ദുദ്ദസം യദിദം സബ്ബസങ്ഖാരസമഥോ സബ്ബൂപധിപടിനിസ്സഗ്ഗോ തണ്ഹാക്ഖയോ വിരാഗോ നിരോധോ നിബ്ബാനം. അഹഞ്ചേവ ഖോ പന ധമ്മം ദേസെയ്യം; പരേ ച മേ ന ആജാനെയ്യും; സോ മമസ്സ കിലമഥോ, സാ മമസ്സ വിഹേസാ’’തി. അപിസ്സു ഭഗവന്തം ഇമാ അനച്ഛരിയാ ഗാഥായോ പടിഭംസു പുബ്ബേ അസ്സുതപുബ്ബാ –
‘‘കിച്ഛേന മേ അധിഗതം, ഹലം ദാനി പകാസിതും;
രാഗദോസപരേതേഹി, നായം ധമ്മോ സുസമ്ബുധോ.
‘‘പടിസോതഗാമിം നിപുണം, ഗമ്ഭീരം ദുദ്ദസം അണും;
രാഗരത്താ ന ദക്ഖന്തി, തമോഖന്ധേന ആവുടാ’’തി തമൊക്ഖന്ധേന ആവുതാതി (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰).
ഇതിഹ ഭഗവതോ പടിസഞ്ചിക്ഖതോ അപ്പൊസ്സുക്കതായ ചിത്തം നമതി, നോ ധമ്മദേസനായ.
അഥ ഖോ ബ്രഹ്മുനോ സഹമ്പതിസ്സ ഭഗവതോ ചേതസാ ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ ഏതദഹോസി – ‘‘നസ്സതി വത ഭോ ലോകോ, വിനസ്സതി വത ഭോ ലോകോ, യത്ര ഹി നാമ തഥാഗതസ്സ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ അപ്പൊസ്സുക്കതായ ചിത്തം നമതി നമിസ്സതി (?), നോ ധമ്മദേസനായാ’’തി. അഥ ഖോ ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി – സെയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ സമിഞ്ജിതം സമ്മിഞ്ജിതം (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) വാ ബാഹം പസാരെയ്യ, പസാരിതം വാ ബാഹം സമിഞ്ജെയ്യ ഏവമേവ – ബ്രഹ്മലോകേ അന്തരഹിതോ ഭഗവതോ പുരതോ പാതുരഹോസി. അഥ ഖോ ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാ ദക്ഖിണജാണുമണ്ഡലം പഥവിയം നിഹന്ത്വാ യേന ഭഗവാ തേനഞ്ജലിം പണാമെത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ദേസേതു, ഭന്തേ, ഭഗവാ ധമ്മം, ദേസേതു സുഗതോ ധമ്മം. സന്തി സത്താ അപ്പരജക്ഖജാതികാ, അസ്സവനതാ ധമ്മസ്സ പരിഹായന്തി. ഭവിസ്സന്തി ധമ്മസ്സ അഞ്ഞാതാരോ’’തി. ഇദമവോച ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി, ഇദം വത്വാ അഥാപരം ഏതദവോച –
‘‘പാതുരഹോസി മഗധേസു പുബ്ബേ,
ധമ്മോ അസുദ്ധോ സമലേഹി ചിന്തിതോ;
അപാപുരേതം അവാപുരേതം (സീ॰) അമതസ്സ ദ്വാരം,
സുണന്തു ധമ്മം വിമലേനാനുബുദ്ധം.
‘‘സേലേ യഥാ പബ്ബതമുദ്ധനിട്ഠിതോ,
യഥാപി പസ്സേ ജനതം സമന്തതോ;
തഥൂപമം ധമ്മമയം സുമേധ,
പാസാദമാരുയ്ഹ സമന്തചക്ഖു;
സോകാവതിണ്ണം സോകാവകിണ്ണം (സീ॰) ജനതമപേതസോകോ,
അവെക്ഖസ്സു ജാതിജരാഭിഭൂതം.
‘‘ഉട്ഠേഹി വീര വിജിതസങ്ഗാമ,
സത്ഥവാഹ അനണ അണണ (രൂപസിദ്ധിടീകാ) വിചര ലോകേ;
ദേസസ്സു ദേസേതു (സ്യാ॰ കം॰ പീ॰ ക॰) ഭഗവാ ധമ്മം,
അഞ്ഞാതാരോ ഭവിസ്സന്തീ’’തി.
അഥ ഖോ ഭഗവാ ബ്രഹ്മുനോ ച അജ്ഝേസനം വിദിത്വാ സത്തേസു ച കാരുഞ്ഞതം പടിച്ച ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകേസി. അദ്ദസാ ഖോ ഭഗവാ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകെന്തോ സത്തേ അപ്പരജക്ഖേ മഹാരജക്ഖേ തിക്ഖിന്ദ്രിയേ മുദിന്ദ്രിയേ സ്വാകാരേ ദ്വാകാരേ സുവിഞ്ഞാപയേ ദുവിഞ്ഞാപയേ, അപ്പേകച്ചേ പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവിനേ വിഹരന്തേ, അപ്പേകച്ചേ ന പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവിനേ ദസ്സാവിനോ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) വിഹരന്തേ. സെയ്യഥാപി നാമ ഉപ്പലിനിയം വാ പദുമിനിയം വാ പുണ്ഡരീകിനിയം വാ അപ്പേകച്ചാനി ഉപ്പലാനി വാ പദുമാനി വാ പുണ്ഡരീകാനി വാ ഉദകേ ജാതാനി ഉദകേ സംവഡ്ഢാനി ഉദകാനുഗ്ഗതാനി അന്തോ നിമുഗ്ഗപോസീനി, അപ്പേകച്ചാനി ഉപ്പലാനി വാ പദുമാനി വാ പുണ്ഡരീകാനി വാ ഉദകേ ജാതാനി ഉദകേ സംവഡ്ഢാനി സമോദകം ഠിതാനി, അപ്പേകച്ചാനി ഉപ്പലാനി വാ പദുമാനി വാ പുണ്ഡരീകാനി വാ ഉദകേ ജാതാനി ഉദകേ സംവഡ്ഢാനി ഉദകാ അച്ചുഗ്ഗമ്മ ഠിതാനി തിട്ഠന്തി (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) അനുപലിത്താനി ഉദകേന; ഏവമേവ ഭഗവാ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകെന്തോ അദ്ദസ സത്തേ അപ്പരജക്ഖേ മഹാരജക്ഖേ തിക്ഖിന്ദ്രിയേ മുദിന്ദ്രിയേ സ്വാകാരേ ദ്വാകാരേ സുവിഞ്ഞാപയേ ദുവിഞ്ഞാപയേ, അപ്പേകച്ചേ പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവിനേ വിഹരന്തേ, അപ്പേകച്ചേ ന പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവിനേ വിഹരന്തേ. ദിസ്വാന ബ്രഹ്മാനം സഹമ്പതിം ഗാഥായ പച്ചഭാസി –
‘‘അപാരുതാ തേസം അമതസ്സ ദ്വാരാ,
യേ സോതവന്തോ പമുഞ്ചന്തു സദ്ധം;
വിഹിംസസഞ്ഞീ പഗുണം ന ഭാസിം,
ധമ്മം പണീതം മനുജേസു ബ്രഹ്മേ’’തി.
അഥ ഖോ ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി ‘‘കതാവകാസോ ഖൊമ്ഹി ഭഗവതാ ധമ്മദേസനായാ’’തി ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ തത്ഥേവന്തരധായീതി.
൨. ഗാരവസുത്തം
൧൭൩. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ ഉരുവേലായം വിഹരതി നജ്ജാ നേരഞ്ജരായ തീരേ അജപാലനിഗ്രോധമൂലേ പഠമാഭിസമ്ബുദ്ധോ. അഥ ഖോ ഭഗവതോ രഹോഗതസ്സ പടിസല്ലീനസ്സ ഏവം ചേതസോ പരിവിതക്കോ ഉദപാദി – ‘‘ദുക്ഖം ഖോ അഗാരവോ വിഹരതി അപ്പതിസ്സോ, കം നു ഖ്വാഹം സമണം വാ ബ്രാഹ്മണം വാ സക്കത്വാ ഗരും കത്വാ ഗരുകത്വാ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) ഉപനിസ്സായ വിഹരെയ്യ’’ന്തി?
അഥ ഖോ ഭഗവതോ ഏതദഹോസി – ‘‘അപരിപുണ്ണസ്സ ഖോ സീലക്ഖന്ധസ്സ പാരിപൂരിയാ അഞ്ഞം സമണം വാ ബ്രാഹ്മണം വാ സക്കത്വാ ഗരും കത്വാ ഉപനിസ്സായ വിഹരെയ്യം . ന ഖോ പനാഹം പസ്സാമി സദേവകേ ലോകേ സമാരകേ സബ്രഹ്മകേ സസ്സമണബ്രാഹ്മണിയാ പജായ സദേവമനുസ്സായ അത്തനാ സീലസമ്പന്നതരം അഞ്ഞം സമണം വാ ബ്രാഹ്മണം വാ, യമഹം സക്കത്വാ ഗരും കത്വാ ഉപനിസ്സായ വിഹരെയ്യം.
‘‘അപരിപുണ്ണസ്സ ഖോ സമാധിക്ഖന്ധസ്സ പാരിപൂരിയാ അഞ്ഞം സമണം വാ ബ്രാഹ്മണം വാ സക്കത്വാ ഗരും കത്വാ ഉപനിസ്സായ വിഹരെയ്യം. ന ഖോ പനാഹം പസ്സാമി സദേവകേ ലോകേ…പേ॰… അത്തനാ സമാധിസമ്പന്നതരം അഞ്ഞം സമണം വാ ബ്രാഹ്മണം വാ, യമഹം സക്കത്വാ ഗരും കത്വാ ഉപനിസ്സായ വിഹരെയ്യം.
‘‘അപരിപുണ്ണസ്സ പഞ്ഞാക്ഖന്ധസ്സ പാരിപൂരിയാ അഞ്ഞം സമണം വാ ബ്രാഹ്മണം വാ സക്കത്വാ ഗരും കത്വാ ഉപനിസ്സായ വിഹരെയ്യം. ന ഖോ പനാഹം പസ്സാമി സദേവകേ…പേ॰… അത്തനാ പഞ്ഞാസമ്പന്നതരം അഞ്ഞം സമണം വാ ബ്രാഹ്മണം വാ, യമഹം സക്കത്വാ ഗരും കത്വാ ഉപനിസ്സായ വിഹരെയ്യം.
‘‘അപരിപുണ്ണസ്സ ഖോ വിമുത്തിക്ഖന്ധസ്സ പാരിപൂരിയാ അഞ്ഞം സമണം വാ ബ്രാഹ്മണം വാ സക്കത്വാ ഗരും കത്വാ ഉപനിസ്സായ വിഹരെയ്യം. ന ഖോ പനാഹം പസ്സാമി സദേവകേ…പേ॰… അത്തനാ വിമുത്തിസമ്പന്നതരം അഞ്ഞം സമണം വാ ബ്രാഹ്മണം വാ, യമഹം സക്കത്വാ ഗരും കത്വാ ഉപനിസ്സായ വിഹരെയ്യം.
‘‘അപരിപുണ്ണസ്സ ഖോ വിമുത്തിഞാണദസ്സനക്ഖന്ധസ്സ പാരിപൂരിയാ അഞ്ഞം സമണം വാ ബ്രാഹ്മണം വാ സക്കത്വാ ഗരും കത്വാ ഉപനിസ്സായ വിഹരെയ്യം. ന ഖോ പനാഹം പസ്സാമി സദേവകേ ലോകേ സമാരകേ സബ്രഹ്മകേ സസ്സമണബ്രാഹ്മണിയാ പജായ സദേവമനുസ്സായ അത്തനാ വിമുത്തിഞാണദസ്സനസമ്പന്നതരം അഞ്ഞം സമണം വാ ബ്രാഹ്മണം വാ, യമഹം സക്കത്വാ ഗരും കത്വാ ഉപനിസ്സായ വിഹരെയ്യം. യംനൂനാഹം യ്വായം ധമ്മോ മയാ അഭിസമ്ബുദ്ധോ തമേവ ധമ്മം സക്കത്വാ ഗരും കത്വാ ഉപനിസ്സായ വിഹരെയ്യ’’ന്തി.
അഥ ഖോ ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി ഭഗവതോ ചേതസാ ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ – സെയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ സമിഞ്ജിതം വാ ബാഹം പസാരെയ്യ പസാരിതം വാ ബാഹം സമിഞ്ജെയ്യ ഏവമേവ – ബ്രഹ്മലോകേ അന്തരഹിതോ ഭഗവതോ പുരതോ പാതുരഹോസി. അഥ ഖോ ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാ യേന ഭഗവാ തേനഞ്ജലിം പണാമെത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ഏവമേതം , ഭഗവാ, ഏവമേതം, സുഗത! യേപി തേ, ഭന്തേ, അഹേസും അതീതമദ്ധാനം അരഹന്തോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ, തേപി ഭഗവന്തോ ധമ്മഞ്ഞേവ സക്കത്വാ ഗരും കത്വാ ഉപനിസ്സായ വിഹരിംസു; യേപി തേ, ഭന്തേ, ഭവിസ്സന്തി അനാഗതമദ്ധാനം അരഹന്തോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ തേപി ഭഗവന്തോ ധമ്മഞ്ഞേവ സക്കത്വാ ഗരും കത്വാ ഉപനിസ്സായ വിഹരിസ്സന്തി. ഭഗവാപി, ഭന്തേ, ഏതരഹി അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ധമ്മഞ്ഞേവ സക്കത്വാ ഗരും കത്വാ ഉപനിസ്സായ വിഹരതൂ’’തി. ഇദമവോച ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി, ഇദം വത്വാ അഥാപരം ഏതദവോച –
‘‘യേ ച അതീതാ സമ്ബുദ്ധാ, യേ ച ബുദ്ധാ അനാഗതാ;
യോ ചേതരഹി സമ്ബുദ്ധോ, ബഹൂനം ബഹുന്നം (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) സോകനാസനോ.
‘‘സബ്ബേ സദ്ധമ്മഗരുനോ, വിഹംസു വിഹരിംസു (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) വിഹരന്തി ച;
തഥാപി വിഹരിസ്സന്തി, ഏസാ ബുദ്ധാന ധമ്മതാ.
‘‘തസ്മാ ഹി അത്തകാമേന അത്ഥകാമേന (സീ॰ പീ॰ ക॰), മഹത്തമഭികങ്ഖതാ;
സദ്ധമ്മോ ഗരുകാതബ്ബോ, സരം ബുദ്ധാന സാസന’’ന്തി.
൩. ബ്രഹ്മദേവസുത്തം
൧൭൪. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തേന ഖോ പന സമയേന അഞ്ഞതരിസ്സാ ബ്രാഹ്മണിയാ ബ്രഹ്മദേവോ നാമ പുത്തോ ഭഗവതോ സന്തികേ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോ ഹോതി.
അഥ ഖോ ആയസ്മാ ബ്രഹ്മദേവോ ഏകോ വൂപകട്ഠോ അപ്പമത്തോ ആതാപീ പഹിതത്തോ വിഹരന്തോ നചിരസ്സേവ – യസ്സത്ഥായ കുലപുത്താ സമ്മദേവ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജന്തി, തദനുത്തരം ബ്രഹ്മചരിയപരിയോസാനം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാസി. ‘‘ഖീണാ ജാതി , വുസിതം ബ്രഹ്മചരിയം, കതം കരണീയം, നാപരം ഇത്ഥത്തായാ’’തി അബ്ഭഞ്ഞാസി. അഞ്ഞതരോ ച പനായസ്മാ ബ്രഹ്മദേവോ അരഹതം അഹോസി.
അഥ ഖോ ആയസ്മാ ബ്രഹ്മദേവോ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസെത്വാ പത്തചീവരമാദായ സാവത്ഥിം പിണ്ഡായ പാവിസി. സാവത്ഥിയം സപദാനം പിണ്ഡായ ചരമാനോ യേന സകമാതു നിവേസനം തേനുപസങ്കമി. തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മതോ ബ്രഹ്മദേവസ്സ മാതാ ബ്രാഹ്മണീ ബ്രഹ്മുനോ ആഹുതിം നിച്ചം പഗ്ഗണ്ഹാതി . അഥ ഖോ ബ്രഹ്മുനോ സഹമ്പതിസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘അയം ഖോ ആയസ്മതോ ബ്രഹ്മദേവസ്സ മാതാ ബ്രാഹ്മണീ ബ്രഹ്മുനോ ആഹുതിം നിച്ചം പഗ്ഗണ്ഹാതി. യംനൂനാഹം തം ഉപസങ്കമിത്വാ സംവേജെയ്യ’’ന്തി. അഥ ഖോ ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി – സെയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ സമിഞ്ജിതം വാ ബാഹം പസാരെയ്യ, പസാരിതം വാ ബാഹം സമിഞ്ജെയ്യ ഏവമേവ – ബ്രഹ്മലോകേ അന്തരഹിതോ ആയസ്മതോ ബ്രഹ്മദേവസ്സ മാതു നിവേസനേ പാതുരഹോസി. അഥ ഖോ ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി വേഹാസം ഠിതോ ആയസ്മതോ ബ്രഹ്മദേവസ്സ മാതരം ബ്രാഹ്മണിം ഗാഥായ അജ്ഝഭാസി –
‘‘ദൂരേ ഇതോ ബ്രാഹ്മണി ബ്രഹ്മലോകോ,
യസ്സാഹുതിം പഗ്ഗണ്ഹാസി നിച്ചം;
നേതാദിസോ ബ്രാഹ്മണി ബ്രഹ്മഭക്ഖോ,
കിം ജപ്പസി ബ്രഹ്മപഥം അജാനം അജാനന്തീ (സീ॰ പീ॰ ക॰).
‘‘ഏസോ ഹി തേ ബ്രാഹ്മണി ബ്രഹ്മദേവോ,
നിരൂപധികോ അതിദേവപത്തോ;
അകിഞ്ചനോ ഭിക്ഖു അനഞ്ഞപോസീ,
യോ തേ സോ തേ സോ (സീ॰ പീ॰), യോ തേ സ (?) പിണ്ഡായ ഘരം പവിട്ഠോ.
‘‘ആഹുനെയ്യോ വേദഗു ഭാവിതത്തോ,
നരാനം ദേവാനഞ്ച ദക്ഖിണെയ്യോ;
ബാഹിത്വാ പാപാനി അനൂപലിത്തോ,
ഘാസേസനം ഇരിയതി സീതിഭൂതോ.
‘‘ന തസ്സ പച്ഛാ ന പുരത്ഥമത്ഥി,
സന്തോ വിധൂമോ അനിഘോ നിരാസോ;
നിക്ഖിത്തദണ്ഡോ തസഥാവരേസു,
സോ ത്യാഹുതിം ഭുഞ്ജതു അഗ്ഗപിണ്ഡം.
‘‘വിസേനിഭൂതോ ഉപസന്തചിത്തോ,
നാഗോവ ദന്തോ ചരതി അനേജോ;
ഭിക്ഖു സുസീലോ സുവിമുത്തചിത്തോ,
സോ ത്യാഹുതിം ഭുഞ്ജതു അഗ്ഗപിണ്ഡം.
‘‘തസ്മിം പസന്നാ അവികമ്പമാനാ,
പതിട്ഠപേഹി ദക്ഖിണം ദക്ഖിണെയ്യേ;
കരോഹി പുഞ്ഞം സുഖമായതികം,
ദിസ്വാ മുനിം ബ്രാഹ്മണി ഓഘതിണ്ണ’’ന്തി.
‘‘തസ്മിം പസന്നാ അവികമ്പമാനാ,
പതിട്ഠപേസി ദക്ഖിണം ദക്ഖിണെയ്യേ;
അകാസി പുഞ്ഞം സുഖമായതികം,
ദിസ്വാ മുനിം ബ്രാഹ്മണീ ഓഘതിണ്ണ’’ന്തി.
൪. ബകബ്രഹ്മസുത്തം
൧൭൫. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തേന ഖോ പന സമയേന ബകസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ഏവരൂപം പാപകം ദിട്ഠിഗതം ഉപ്പന്നം ഹോതി – ‘‘ഇദം നിച്ചം, ഇദം ധുവം, ഇദം സസ്സതം, ഇദം കേവലം, ഇദം അചവനധമ്മം, ഇദഞ്ഹി ന ജായതി ന ജീയതി ന മീയതി ന ചവതി ന ഉപപജ്ജതി, ഇതോ ച പനഞ്ഞം ഉത്തരിം ഉത്തരിം (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) നിസ്സരണം നത്ഥീ’’തി.
അഥ ഖോ ഭഗവാ ബകസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ചേതസാ ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ – സെയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ സമിഞ്ജിതം വാ ബാഹം പസാരെയ്യ, പസാരിതം വാ ബാഹം സമിഞ്ജെയ്യ ഏവമേവ – ജേതവനേ അന്തരഹിതോ തസ്മിം ബ്രഹ്മലോകേ പാതുരഹോസി. അദ്ദസാ ഖോ ബകോ ബ്രഹ്മാ ഭഗവന്തം ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തം. ദിസ്വാന ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ഏഹി ഖോ മാരിസ, സ്വാഗതം തേ, മാരിസ! ചിരസ്സം ഖോ മാരിസ! ഇമം പരിയായമകാസി യദിദം ഇധാഗമനായ. ഇദഞ്ഹി, മാരിസ, നിച്ചം, ഇദം ധുവം, ഇദം സസ്സതം, ഇദം കേവലം, ഇദം അചവനധമ്മം, ഇദഞ്ഹി ന ജായതി ന ജീയതി ന മീയതി ന ചവതി ന ഉപപജ്ജതി. ഇതോ ച പനഞ്ഞം ഉത്തരി നിസ്സരണം നത്ഥീ’’തി.
ഏവം വുത്തേ, ഭഗവാ ബകം ബ്രഹ്മാനം ഏതദവോച – ‘‘അവിജ്ജാഗതോ വത, ഭോ, ബകോ ബ്രഹ്മാ; അവിജ്ജാഗതോ വത, ഭോ, ബകോ ബ്രഹ്മാ. യത്ര ഹി നാമ അനിച്ചംയേവ സമാനം നിച്ചന്തി വക്ഖതി, അധുവംയേവ സമാനം ധുവന്തി വക്ഖതി, അസസ്സതംയേവ സമാനം സസ്സതന്തി വക്ഖതി, അകേവലംയേവ സമാനം കേവലന്തി വക്ഖതി, ചവനധമ്മംയേവ സമാനം അചവനധമ്മന്തി വക്ഖതി. യത്ഥ ച പന ജായതി ച ജീയതി ച മീയതി ച ചവതി ച ഉപപജ്ജതി ച, തഞ്ച തഥാ വക്ഖതി – ‘ഇദഞ്ഹി ന ജായതി ന ജീയതി ന മീയതി ന ചവതി ന ഉപപജ്ജതി’. സന്തഞ്ച പനഞ്ഞം ഉത്തരി നിസ്സരണം, ‘നത്ഥഞ്ഞം ഉത്തരി നിസ്സരണ’ന്തി വക്ഖതീ’’തി.
‘‘ദ്വാസത്തതി ഗോതമ പുഞ്ഞകമ്മാ,
വസവത്തിനോ ജാതിജരം അതീതാ;
അയമന്തിമാ വേദഗൂ ബ്രഹ്മുപപത്തി,
അസ്മാഭിജപ്പന്തി ജനാ അനേകാ’’തി.
‘‘അപ്പഞ്ഹി ഏതം ന ഹി ദീഘമായു,
യം ത്വം ബക മഞ്ഞസി ദീഘമായും;
സതം സഹസ്സാനം സഹസ്സാന (സ്യാ॰ കം॰) നിരബ്ബുദാനം,
ആയും പജാനാമി തവാഹം ബ്രഹ്മേ’’തി.
‘‘അനന്തദസ്സീ ഭഗവാഹമസ്മി,
ജാതിജരം സോകമുപാതിവത്തോ;
കിം മേ പുരാണം വതസീലവത്തം,
ആചിക്ഖ മേ തം യമഹം വിജഞ്ഞാ’’തി.
‘‘യം ത്വം അപായേസി ബഹൂ മനുസ്സേ,
പിപാസിതേ ഘമ്മനി സമ്പരേതേ;
തം തേ പുരാണം വതസീലവത്തം,
സുത്തപ്പബുദ്ധോവ അനുസ്സരാമി.
‘‘യം ഏണികൂലസ്മിം ജനം ഗഹീതം,
അമോചയീ ഗയ്ഹകം നീയമാനം;
തം തേ പുരാണം വതസീലവത്തം,
സുത്തപ്പബുദ്ധോവ അനുസ്സരാമി.
‘‘ഗങ്ഗായ സോതസ്മിം ഗഹീതനാവം,
ലുദ്ദേന നാഗേന മനുസ്സകമ്യാ;
പമോചയിത്ഥ ബലസാ പസയ്ഹ,
തം തേ പുരാണം വതസീലവത്തം,
സുത്തപ്പബുദ്ധോവ അനുസ്സരാമി.
‘‘കപ്പോ ച തേ ബദ്ധചരോ അഹോസിം,
സമ്ബുദ്ധിമന്തം സമ്ബുദ്ധിവന്തം (ബഹൂസു) വതിനം അമഞ്ഞി;
തം തേ പുരാണം വതസീലവത്തം,
സുത്തപ്പബുദ്ധോവ അനുസ്സരാമീ’’തി.
‘‘അദ്ധാ പജാനാസി മമേതമായും,
അഞ്ഞേപി അഞ്ഞമ്പി (സീ॰ പീ॰) ജാനാസി തഥാ ഹി ബുദ്ധോ;
തഥാ ഹി ത്യായം ജലിതാനുഭാവോ,
ഓഭാസയം തിട്ഠതി ബ്രഹ്മലോക’’ന്തി.
൫. അഞ്ഞതരബ്രഹ്മസുത്തം
൧൭൬. സാവത്ഥിനിദാനം . തേന ഖോ പന സമയേന അഞ്ഞതരസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ഏവരൂപം പാപകം ദിട്ഠിഗതം ഉപ്പന്നം ഹോതി – ‘‘നത്ഥി സോ സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ യോ ഇധ ആഗച്ഛെയ്യാ’’തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ചേതസാ ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ – സെയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ…പേ॰… തസ്മിം ബ്രഹ്മലോകേ പാതുരഹോസി. അഥ ഖോ ഭഗവാ തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ഉപരി വേഹാസം പല്ലങ്കേന നിസീദി തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ.
അഥ ഖോ ആയസ്മതോ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘കഹം നു ഖോ ഭഗവാ ഏതരഹി വിഹരതീ’’തി? അദ്ദസാ ഖോ ആയസ്മാ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനോ മഹാമൊഗ്ഗലാനോ (ക॰) ഭഗവന്തം ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ഉപരി വേഹാസം പല്ലങ്കേന നിസിന്നം തേജോധാതും സമാപന്നം. ദിസ്വാന – സെയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ സമിഞ്ജിതം വാ ബാഹം പസാരെയ്യ, പസാരിതം വാ ബാഹം സമിഞ്ജെയ്യ ഏവമേവ – ജേതവനേ അന്തരഹിതോ തസ്മിം ബ്രഹ്മലോകേ പാതുരഹോസി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനോ പുരത്ഥിമം ദിസം നിസ്സായ ഉപനിസ്സായ (സീ॰) തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ഉപരി വേഹാസം പല്ലങ്കേന നിസീദി തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ നീചതരം ഭഗവതോ.
അഥ ഖോ ആയസ്മതോ മഹാകസ്സപസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘കഹം നു ഖോ ഭഗവാ ഏതരഹി വിഹരതീ’’തി? അദ്ദസാ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ഭഗവന്തം ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ…പേ॰… ദിസ്വാന – സെയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ…പേ॰… ഏവമേവ – ജേതവനേ അന്തരഹിതോ തസ്മിം ബ്രഹ്മലോകേ പാതുരഹോസി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ദക്ഖിണം ദിസം നിസ്സായ തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ഉപരി വേഹാസം പല്ലങ്കേന നിസീദി തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ നീചതരം ഭഗവതോ.
അഥ ഖോ ആയസ്മതോ മഹാകപ്പിനസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘കഹം നു ഖോ ഭഗവാ ഏതരഹി വിഹരതീ’’തി? അദ്ദസാ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകപ്പിനോ ഭഗവന്തം ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ…പേ॰… തേജോധാതും സമാപന്നം. ദിസ്വാന – സെയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ…പേ॰… ഏവമേവ – ജേതവനേ അന്തരഹിതോ തസ്മിം ബ്രഹ്മലോകേ പാതുരഹോസി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകപ്പിനോ പച്ഛിമം ദിസം നിസ്സായ തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ഉപരി വേഹാസം പല്ലങ്കേന നിസീദി തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ നീചതരം ഭഗവതോ.
അഥ ഖോ ആയസ്മതോ അനുരുദ്ധസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘കഹം നു ഖോ ഭഗവാ ഏതരഹി വിഹരതീ’’തി? അദ്ദസാ ഖോ ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ…പേ॰… തേജോധാതും സമാപന്നം. ദിസ്വാന – സെയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ…പേ॰… തസ്മിം ബ്രഹ്മലോകേ പാതുരഹോസി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ ഉത്തരം ദിസം നിസ്സായ തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ഉപരി വേഹാസം പല്ലങ്കേന നിസീദി തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ നീചതരം ഭഗവതോ.
അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനോ തം ബ്രഹ്മാനം ഗാഥായ അജ്ഝഭാസി –
‘‘അജ്ജാപി തേ ആവുസോ സാ ദിട്ഠി, യാ തേ ദിട്ഠി പുരേ അഹു;
പസ്സസി വീതിവത്തന്തം, ബ്രഹ്മലോകേ പഭസ്സര’’ന്തി.
‘‘ന മേ മാരിസ സാ ദിട്ഠി, യാ മേ ദിട്ഠി പുരേ അഹു;
പസ്സാമി വീതിവത്തന്തം, ബ്രഹ്മലോകേ പഭസ്സരം;
സ്വാഹം അജ്ജ കഥം വജ്ജം, അഹം നിച്ചൊമ്ഹി സസ്സതോ’’തി.
അഥ ഖോ ഭഗവാ തം ബ്രഹ്മാനം സംവേജെത്വാ – സെയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ സമിഞ്ജിതം വാ ബാഹം പസാരെയ്യ, പസാരിതം വാ ബാഹം സമിഞ്ജെയ്യ ഏവമേവ – തസ്മിം ബ്രഹ്മലോകേ അന്തരഹിതോ ജേതവനേ പാതുരഹോസി. അഥ ഖോ സോ ബ്രഹ്മാ അഞ്ഞതരം ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജം ആമന്തേസി – ‘‘ഏഹി ത്വം, മാരിസ, യേനായസ്മാ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനോ തേനുപസങ്കമ; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനം ഏവം വദേഹി – ‘അത്ഥി നു ഖോ, മാരിസ മൊഗ്ഗല്ലാന, അഞ്ഞേപി തസ്സ ഭഗവതോ സാവകാ ഏവംമഹിദ്ധികാ ഏവംമഹാനുഭാവാ ; സെയ്യഥാപി ഭവം മൊഗ്ഗല്ലാനോ കസ്സപോ കപ്പിനോ അനുരുദ്ധോ’’’തി? ‘‘ഏവം, മാരിസാ’’തി ഖോ സോ ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജോ തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ പടിസ്സുത്വാ യേനായസ്മാ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനോ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനം ഏതദവോച – ‘‘അത്ഥി നു ഖോ, മാരിസ മൊഗ്ഗല്ലാന, അഞ്ഞേപി തസ്സ ഭഗവതോ സാവകാ ഏവംമഹിദ്ധികാ ഏവംമഹാനുഭാവാ; സെയ്യഥാപി ഭവം മൊഗ്ഗല്ലാനോ കസ്സപോ കപ്പിനോ അനുരുദ്ധോ’’തി? അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനോ തം ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജം ഗാഥായ അജ്ഝഭാസി –
‘‘തേവിജ്ജാ ഇദ്ധിപത്താ ച, ചേതോപരിയായകോവിദാ;
ഖീണാസവാ അരഹന്തോ, ബഹൂ ബുദ്ധസ്സ സാവകാ’’തി.
അഥ ഖോ സോ ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജോ ആയസ്മതോ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനസ്സ ഭാസിതം അഭിനന്ദിത്വാ അനുമോദിത്വാ യേന സോ ബ്രഹ്മാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ തം ബ്രഹ്മാനം ഏതദവോച – ‘‘ആയസ്മാ മാരിസ, മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനോ ഏവമാഹ –
‘‘തേവിജ്ജാ ഇദ്ധിപത്താ ച, ചേതോപരിയായകോവിദാ;
ഖീണാസവാ അരഹന്തോ, ബഹൂ ബുദ്ധസ്സ സാവകാ’’തി.
ഇദമവോച സോ ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജോ. അത്തമനോ ച സോ ബ്രഹ്മാ തസ്സ ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജസ്സ ഭാസിതം അഭിനന്ദീതി.
൬. ബ്രഹ്മലോകസുത്തം
൧൭൭. സാവത്ഥിനിദാനം. തേന ഖോ പന സമയേന ഭഗവാ ദിവാവിഹാരഗതോ ഹോതി പടിസല്ലീനോ. അഥ ഖോ സുബ്രഹ്മാ ച പച്ചേകബ്രഹ്മാ സുദ്ധാവാസോ ച പച്ചേകബ്രഹ്മാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ പച്ചേകം ദ്വാരബാഹം പച്ചേകദ്വാരബാഹം (പീ॰ ക॰) ഉപനിസ്സായ അട്ഠംസു. അഥ ഖോ സുബ്രഹ്മാ പച്ചേകബ്രഹ്മാ സുദ്ധാവാസം പച്ചേകബ്രഹ്മാനം ഏതദവോച – ‘‘അകാലോ ഖോ താവ, മാരിസ, ഭഗവന്തം പയിരുപാസിതും; ദിവാവിഹാരഗതോ ഭഗവാ പടിസല്ലീനോ ച. അസുകോ ച ബ്രഹ്മലോകോ ഇദ്ധോ ചേവ ഫീതോ ച, ബ്രഹ്മാ ച തത്ര പമാദവിഹാരം വിഹരതി. ആയാമ, മാരിസ, യേന സോ ബ്രഹ്മലോകോ തേനുപസങ്കമിസ്സാമ; ഉപസങ്കമിത്വാ തം ബ്രഹ്മാനം സംവേജെയ്യാമാ’’തി. ‘‘ഏവം , മാരിസാ’’തി ഖോ സുദ്ധാവാസോ പച്ചേകബ്രഹ്മാ സുബ്രഹ്മുനോ പച്ചേകബ്രഹ്മുനോ പച്ചസ്സോസി.
അഥ ഖോ സുബ്രഹ്മാ ച പച്ചേകബ്രഹ്മാ സുദ്ധാവാസോ ച പച്ചേകബ്രഹ്മാ – സെയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ…പേ॰… ഏവമേവ – ഭഗവതോ പുരതോ അന്തരഹിതാ തസ്മിം ബ്രഹ്മലോകേ പാതുരഹേസും. അദ്ദസാ ഖോ സോ ബ്രഹ്മാ തേ ബ്രഹ്മാനോ ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തേ. ദിസ്വാന തേ ബ്രഹ്മാനോ ഏതദവോച – ‘‘ഹന്ദ കുതോ നു തുമ്ഹേ, മാരിസാ, ആഗച്ഛഥാ’’തി? ‘‘ആഗതാ ഖോ മയം, മാരിസ, അമ്ഹ തസ്സ ഭഗവതോ സന്തികാ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ. ഗച്ഛെയ്യാസി പന ത്വം, മാരിസ, തസ്സ ഭഗവതോ ഉപട്ഠാനം അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സാ’’തി?
ഏവം വുത്തോ ഏവം വുത്തേ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰) ഖോ സോ ബ്രഹ്മാ തം വചനം അനധിവാസെന്തോ സഹസ്സക്ഖത്തും അത്താനം അഭിനിമ്മിനിത്വാ സുബ്രഹ്മാനം പച്ചേകബ്രഹ്മാനം ഏതദവോച – ‘‘പസ്സസി മേ നോ ത്വം, മാരിസ, ഏവരൂപം ഇദ്ധാനുഭാവ’’ന്തി? ‘‘പസ്സാമി ഖോ ത്യാഹം, മാരിസ, ഏവരൂപം ഇദ്ധാനുഭാവ’’ന്തി. ‘‘സോ ഖ്വാഹം, മാരിസ, ഏവംമഹിദ്ധികോ ഏവംമഹാനുഭാവോ കസ്സ അഞ്ഞസ്സ സമണസ്സ വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ വാ ഉപട്ഠാനം ഗമിസ്സാമീ’’തി?
അഥ ഖോ സുബ്രഹ്മാ പച്ചേകബ്രഹ്മാ ദ്വിസഹസ്സക്ഖത്തും അത്താനം അഭിനിമ്മിനിത്വാ തം ബ്രഹ്മാനം ഏതദവോച – ‘‘പസ്സസി മേ നോ ത്വം, മാരിസ, ഏവരൂപം ഇദ്ധാനുഭാവ’’ന്തി? ‘‘പസ്സാമി ഖോ ത്യാഹം, മാരിസ, ഏവരൂപം ഇദ്ധാനുഭാവ’’ന്തി. ‘‘തയാ ച ഖോ, മാരിസ, മയാ ച സ്വേവ ഭഗവാ മഹിദ്ധികതരോ ചേവ മഹാനുഭാവതരോ ച. ഗച്ഛെയ്യാസി ത്വം, മാരിസ, തസ്സ ഭഗവതോ ഉപട്ഠാനം അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സാ’’തി? അഥ ഖോ സോ ബ്രഹ്മാ സുബ്രഹ്മാനം പച്ചേകബ്രഹ്മാനം ഗാഥായ അജ്ഝഭാസി –
‘‘തയോ സുപണ്ണാ ചതുരോ ച ഹംസാ,
ബ്യഗ്ഘീനിസാ പഞ്ചസതാ ച ഝായിനോ;
തയിദം വിമാനം ജലതേ ച ജലതേവ (പീ॰ ക॰) ബ്രഹ്മേ,
ഓഭാസയം ഉത്തരസ്സം ദിസായ’’ന്തി.
‘‘കിഞ്ചാപി തേ തം ജലതേ വിമാനം,
ഓഭാസയം ഉത്തരസ്സം ദിസായം;
രൂപേ രണം ദിസ്വാ സദാ പവേധിതം,
തസ്മാ ന രൂപേ രമതീ സുമേധോ’’തി.
അഥ ഖോ സുബ്രഹ്മാ ച പച്ചേകബ്രഹ്മാ സുദ്ധാവാസോ ച പച്ചേകബ്രഹ്മാ തം ബ്രഹ്മാനം സംവേജെത്വാ തത്ഥേവന്തരധായിംസു . അഗമാസി ച ഖോ സോ ബ്രഹ്മാ അപരേന സമയേന ഭഗവതോ ഉപട്ഠാനം അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സാതി.
൭. കോകാലികസുത്തം
൧൭൮. സാവത്ഥിനിദാനം. തേന ഖോ പന സമയേന ഭഗവാ ദിവാവിഹാരഗതോ ഹോതി പടിസല്ലീനോ. അഥ ഖോ സുബ്രഹ്മാ ച പച്ചേകബ്രഹ്മാ സുദ്ധാവാസോ ച പച്ചേകബ്രഹ്മാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ പച്ചേകം ദ്വാരബാഹം നിസ്സായ അട്ഠംസു. അഥ ഖോ സുബ്രഹ്മാ പച്ചേകബ്രഹ്മാ കോകാലികം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ ഭഗവതോ സന്തികേ ഇമം ഗാഥം അഭാസി –
‘‘അപ്പമെയ്യം പമിനന്തോ, കോധ വിദ്വാ വികപ്പയേ;
അപ്പമെയ്യം പമായിനം, നിവുതം തം മഞ്ഞേ പുഥുജ്ജന’’ന്തി.
൮. കതമോദകതിസ്സസുത്തം
൧൭൯. സാവത്ഥിനിദാനം. തേന ഖോ പന സമയേന ഭഗവാ ദിവാവിഹാരഗതോ ഹോതി പടിസല്ലീനോ. അഥ ഖോ സുബ്രഹ്മാ ച പച്ചേകബ്രഹ്മാ സുദ്ധാവാസോ ച പച്ചേകബ്രഹ്മാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ പച്ചേകം ദ്വാരബാഹം നിസ്സായ അട്ഠംസു. അഥ ഖോ സുദ്ധാവാസോ പച്ചേകബ്രഹ്മാ കതമോദകതിസ്സകം കതമോരകതിസ്സകം (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰) ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ ഭഗവതോ സന്തികേ ഇമം ഗാഥം അഭാസി –
‘‘അപ്പമെയ്യം പമിനന്തോ, കോധ വിദ്വാ വികപ്പയേ;
അപ്പമെയ്യം പമായിനം, നിവുതം തം മഞ്ഞേ അകിസ്സവ’’ന്തി.
൯. തുരൂബ്രഹ്മസുത്തം
൧൮൦. സാവത്ഥിനിദാനം. തേന ഖോ പന സമയേന കോകാലികോ ഭിക്ഖു ആബാധികോ ഹോതി ദുക്ഖിതോ ബാള്ഹഗിലാനോ. അഥ ഖോ തുരൂ തുദു (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) പച്ചേകബ്രഹ്മാ അഭിക്കന്തായ രത്തിയാ അഭിക്കന്തവണ്ണോ കേവലകപ്പം ജേതവനം ഓഭാസെത്വാ യേന കോകാലികോ ഭിക്ഖു തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ വേഹാസം ഠിതോ കോകാലികം ഭിക്ഖും ഏതദവോച – ‘‘പസാദേഹി, കോകാലിക, സാരിപുത്തമൊഗ്ഗല്ലാനേസു ചിത്തം. പേസലാ സാരിപുത്തമൊഗ്ഗല്ലാനാ’’തി. ‘‘കോസി ത്വം, ആവുസോ’’തി? ‘‘അഹം തുരൂ പച്ചേകബ്രഹ്മാ’’തി. ‘‘നനു ത്വം, ആവുസോ, ഭഗവതാ അനാഗാമീ ബ്യാകതോ, അഥ കിഞ്ചരഹി ഇധാഗതോ? പസ്സ, യാവഞ്ച തേ ഇദം അപരദ്ധ’’ന്തി.
‘‘പുരിസസ്സ ഹി ജാതസ്സ, കുഠാരീ ദുധാരീ (സ്യാ॰ കം॰ ക॰) ജായതേ മുഖേ;
യായ ഛിന്ദതി അത്താനം, ബാലോ ദുബ്ഭാസിതം ഭണം.
‘‘യോ നിന്ദിയം പസംസതി,
തം വാ നിന്ദതി യോ പസംസിയോ;
വിചിനാതി മുഖേന സോ കലിം,
കലിനാ തേന സുഖം ന വിന്ദതി.
‘‘അപ്പമത്തകോ അയം കലി,
യോ അക്ഖേസു ധനപരാജയോ;
സബ്ബസ്സാപി സഹാപി അത്തനാ,
അയമേവ മഹന്തതരോ കലി;
യോ സുഗതേസു മനം പദോസയേ.
‘‘സതം സഹസ്സാനം നിരബ്ബുദാനം,
ഛത്തിംസതി പഞ്ച ച അബ്ബുദാനി;
യമരിയഗരഹീ യമരിയേ ഗരഹീ (സ്യാ॰ കം॰), യമരിയം ഗരഹം (ക॰) നിരയം ഉപേതി,
വാചം മനഞ്ച പണിധായ പാപക’’ന്തി.
൧൦. കോകാലികസുത്തം
൧൮൧. സാവത്ഥിനിദാനം . അഥ ഖോ കോകാലികോ ഭിക്ഖു യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി ; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ കോകാലികോ ഭിക്ഖു ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘പാപിച്ഛാ, ഭന്തേ, സാരിപുത്തമൊഗ്ഗല്ലാനാ പാപികാനം ഇച്ഛാനം വസം ഗതാ’’തി. ഏവം വുത്തേ, ഭഗവാ കോകാലികം ഭിക്ഖും ഏതദവോച – ‘‘മാ ഹേവം, കോകാലിക, അവച; മാ ഹേവം, കോകാലിക, അവച. പസാദേഹി, കോകാലിക, സാരിപുത്തമൊഗ്ഗല്ലാനേസു ചിത്തം. പേസലാ സാരിപുത്തമൊഗ്ഗല്ലാനാ’’തി. ദുതിയമ്പി ഖോ കോകാലികോ ഭിക്ഖു ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘കിഞ്ചാപി മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ സദ്ധായികോ പച്ചയികോ; അഥ ഖോ പാപിച്ഛാവ ഭന്തേ, സാരിപുത്തമൊഗ്ഗല്ലാനാ പാപികാനം ഇച്ഛാനം വസം ഗതാ’’തി. ദുതിയമ്പി ഖോ ഭഗവാ കോകാലികം ഭിക്ഖും ഏതദവോച – ‘‘മാ ഹേവം, കോകാലിക, അവച; മാ ഹേവം, കോകാലിക, അവച. പസാദേഹി, കോകാലിക, സാരിപുത്തമൊഗ്ഗല്ലാനേസു ചിത്തം. പേസലാ സാരിപുത്തമൊഗ്ഗല്ലാനാ’’തി. തതിയമ്പി ഖോ കോകാലികോ ഭിക്ഖു ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘കിഞ്ചാപി…പേ॰… ഇച്ഛാനം വസം ഗതാ’’തി. തതിയമ്പി ഖോ ഭഗവാ കോകാലികം ഭിക്ഖും ഏതദവോച – ‘‘മാ ഹേവം…പേ॰… പേസലാ സാരിപുത്തമൊഗ്ഗല്ലാനാ’’തി.
അഥ ഖോ കോകാലികോ ഭിക്ഖു ഉട്ഠായാസനാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കാമി. അചിരപക്കന്തസ്സ ച കോകാലികസ്സ ഭിക്ഖുനോ സാസപമത്തീഹി പീളകാഹി പിളകാഹി (സീ॰ പീ॰) സബ്ബോ കായോ ഫുടോ അഹോസി. സാസപമത്തിയോ ഹുത്വാ മുഗ്ഗമത്തിയോ അഹേസും, മുഗ്ഗമത്തിയോ ഹുത്വാ കലായമത്തിയോ അഹേസും, കലായമത്തിയോ ഹുത്വാ കോലട്ഠിമത്തിയോ അഹേസും, കോലട്ഠിമത്തിയോ ഹുത്വാ കോലമത്തിയോ അഹേസും, കോലമത്തിയോ ഹുത്വാ ആമലകമത്തിയോ അഹേസും, ആമലകമത്തിയോ ഹുത്വാ ബേലുവസലാടുകമത്തിയോ അഹേസും, ബേലുവസലാടുകമത്തിയോ ഹുത്വാ ബില്ലമത്തിയോ അഹേസും, ബില്ലമത്തിയോ ഹുത്വാ പഭിജ്ജിംസു. പുബ്ബഞ്ച ലോഹിതഞ്ച പഗ്ഘരിംസു. അഥ ഖോ കോകാലികോ ഭിക്ഖു തേനേവ ആബാധേന കാലമകാസി . കാലങ്കതോ ച കോകാലികോ ഭിക്ഖു പദുമം നിരയം ഉപപജ്ജി സാരിപുത്തമൊഗ്ഗല്ലാനേസു ചിത്തം ആഘാതെത്വാ.
അഥ ഖോ ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി അഭിക്കന്തായ രത്തിയാ അഭിക്കന്തവണ്ണോ കേവലകപ്പം ജേതവനം ഓഭാസെത്വാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഏകമന്തം ഠിതോ ഖോ ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘കോകാലികോ, ഭന്തേ, ഭിക്ഖു കാലങ്കതോ. കാലങ്കതോ ച, ഭന്തേ, കോകാലികോ ഭിക്ഖു പദുമം നിരയം ഉപപന്നോ സാരിപുത്തമൊഗ്ഗല്ലാനേസു ചിത്തം ആഘാതെത്വാ’’തി. ഇദമവോച ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി, ഇദം വത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ തത്ഥേവന്തരധായീതി.
അഥ ഖോ ഭഗവാ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഇമം, ഭിക്ഖവേ, രത്തിം ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി അഭിക്കന്തായ രത്തിയാ അഭിക്കന്തവണ്ണോ കേവലകപ്പം ജേതവനം ഓഭാസെത്വാ യേനാഹം തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ മം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഏകമന്തം ഠിതോ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി മം ഏതദവോച – ‘കോകാലികോ, ഭന്തേ, ഭിക്ഖു കാലങ്കതോ. കാലങ്കതോ ച, ഭന്തേ, കോകാലികോ ഭിക്ഖു പദുമം നിരയം ഉപപന്നോ സാരിപുത്തമൊഗ്ഗല്ലാനേസു ചിത്തം ആഘാതെത്വാ’തി. ഇദമവോച, ഭിക്ഖവേ , ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി, ഇദം വത്വാ മം അഭിവാദെത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ തത്ഥേവന്തരധായീ’’തി.
ഏവം വുത്തേ, അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘കീവദീഘം നു ഖോ, ഭന്തേ, പദുമേ നിരയേ ആയുപ്പമാണ’’ന്തി? ‘‘ദീഘം ഖോ, ഭിക്ഖു, പദുമേ നിരയേ ആയുപ്പമാണം. തം ന സുകരം സങ്ഖാതും – എത്തകാനി വസ്സാനി ഇതി വാ, എത്തകാനി വസ്സസതാനി ഇതി വാ, എത്തകാനി വസ്സസഹസ്സാനി ഇതി വാ, എത്തകാനി വസ്സസതസഹസ്സാനി ഇതി വാ’’തി. ‘‘സക്കാ പന, ഭന്തേ, ഉപമം കാതു’’ന്തി? ‘‘സക്കാ , ഭിക്ഖൂ’’തി ഭഗവാ അവോച –
‘‘സെയ്യഥാപി, ഭിക്ഖു വീസതിഖാരികോ കോസലകോ തിലവാഹോ. തതോ പുരിസോ വസ്സസതസ്സ വസ്സസതസ്സ അച്ചയേന ഏകമേകം തിലം ഉദ്ധരെയ്യ; ഖിപ്പതരം ഖോ സോ, ഭിക്ഖു, വീസതിഖാരികോ കോസലകോ തിലവാഹോ ഇമിനാ ഉപക്കമേന പരിക്ഖയം പരിയാദാനം ഗച്ഛെയ്യ, ന ത്വേവ ഏകോ അബ്ബുദോ നിരയോ. സെയ്യഥാപി, ഭിക്ഖു, വീസതി അബ്ബുദാ നിരയാ, ഏവമേകോ നിരബ്ബുദനിരയോ. സെയ്യഥാപി, ഭിക്ഖു, വീസതി നിരബ്ബുദാ നിരയാ, ഏവമേകോ അബബോ നിരയോ. സെയ്യഥാപി, ഭിക്ഖു, വീസതി അബബാ നിരയാ, ഏവമേകോ അടടോ നിരയോ. സെയ്യഥാപി, ഭിക്ഖു, വീസതി അടടാ നിരയാ, ഏവമേകോ അഹഹോ നിരയോ. സെയ്യഥാപി, ഭിക്ഖു, വീസതി അഹഹാ നിരയാ, ഏവമേകോ കുമുദോ നിരയോ. സെയ്യഥാപി, ഭിക്ഖു, വീസതി കുമുദാ നിരയാ, ഏവമേകോ സോഗന്ധികോ നിരയോ. സെയ്യഥാപി, ഭിക്ഖു, വീസതി സോഗന്ധികാ നിരയാ, ഏവമേകോ ഉപ്പലനിരയോ. സെയ്യഥാപി, ഭിക്ഖു, വീസതി ഉപ്പലാ നിരയാ, ഏവമേകോ പുണ്ഡരികോ നിരയോ. സെയ്യഥാപി , ഭിക്ഖു, വീസതി പുണ്ഡരികാ നിരയാ, ഏവമേകോ പദുമോ നിരയോ. പദുമേ പന, ഭിക്ഖു, നിരയേ കോകാലികോ ഭിക്ഖു ഉപപന്നോ സാരിപുത്തമൊഗ്ഗല്ലാനേസു ചിത്തം ആഘാതെത്വാ’’തി. ഇദമവോച ഭഗവാ, ഇദം വത്വാന സുഗതോ അഥാപരം ഏതദവോച സത്ഥാ –
‘‘പുരിസസ്സ ഹി ജാതസ്സ,
കുഠാരീ ജായതേ മുഖേ;
യായ ഛിന്ദതി അത്താനം,
ബാലോ ദുബ്ഭാസിതം ഭണം.
‘‘യോ നിന്ദിയം പസംസതി,
തം വാ നിന്ദതി യോ പസംസിയോ;
വിചിനാതി മുഖേന സോ കലിം,
കലിനാ തേന സുഖം ന വിന്ദതി.
‘‘അപ്പമത്തകോ അയം കലി,
യോ അക്ഖേസു ധനപരാജയോ;
സബ്ബസ്സാപി സഹാപി അത്തനാ,
അയമേവ മഹന്തരോ കലി;
യോ സുഗതേസു മനം പദോസയേ.
‘‘സതം സഹസ്സാനം നിരബ്ബുദാനം,
ഛത്തിംസതി പഞ്ച ച അബ്ബുദാനി;
യമരിയഗരഹീ നിരയം ഉപേതി,
വാചം മനഞ്ച പണിധായ പാപക’’ന്തി.
പഠമോ വഗ്ഗോ.
തസ്സുദ്ദാനം –
ആയാചനം ഗാരവോ ബ്രഹ്മദേവോ,
ബകോ ച ബ്രഹ്മാ അപരാ ച ദിട്ഠി;
പമാദകോകാലികതിസ്സകോ ച,
തുരൂ ച ബ്രഹ്മാ അപരോ ച കോകാലികോതി.
൨. ദുതിയവഗ്ഗോ
൧. സനങ്കുമാരസുത്തം
൧൮൨. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ രാജഗഹേ വിഹരതി സപ്പിനീതീരേ. അഥ ഖോ ബ്രഹ്മാ സനങ്കുമാരോ അഭിക്കന്തായ രത്തിയാ അഭിക്കന്തവണ്ണോ കേവലകപ്പം സപ്പിനീതീരം ഓഭാസെത്വാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഏകമന്തം ഠിതോ ഖോ ബ്രഹ്മാ സനങ്കുമാരോ ഭഗവതോ സന്തികേ ഇമം ഗാഥം അഭാസി –
‘‘ഖത്തിയോ സെട്ഠോ ജനേതസ്മിം, യേ ഗൊത്തപടിസാരിനോ;
വിജ്ജാചരണസമ്പന്നോ, സോ സെട്ഠോ ദേവമാനുസേ’’തി.
ഇദമവോച ബ്രഹ്മാ സനങ്കുമാരോ. സമനുഞ്ഞോ സത്ഥാ അഹോസി. അഥ ഖോ ബ്രഹ്മാ സനങ്കുമാരോ ‘‘സമനുഞ്ഞോ മേ സത്ഥാ’’തി ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ തത്ഥേവന്തരധായീതി.
൨. ദേവദത്തസുത്തം
൧൮൩. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ രാജഗഹേ വിഹരതി ഗിജ്ഝകൂടേ പബ്ബതേ അചിരപക്കന്തേ ദേവദത്തേ. അഥ ഖോ ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി അഭിക്കന്തായ രത്തിയാ അഭിക്കന്തവണ്ണോ കേവലകപ്പം ഗിജ്ഝകൂടം പബ്ബതം ഓഭാസെത്വാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഏകമന്തം ഠിതോ ഖോ ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി ദേവദത്തം ആരബ്ഭ ഭഗവതോ സന്തികേ ഇമം ഗാഥം അഭാസി –
‘‘ഫലം വേ കദലിം ഹന്തി, ഫലം വേളും ഫലം നളം;
സക്കാരോ കാപുരിസം ഹന്തി, ഗബ്ഭോ അസ്സതരിം യഥാ’’തി.
൩. അന്ധകവിന്ദസുത്തം
൧൮൪. ഏകം സമയം ഭഗവാ മാഗധേസു വിഹരതി അന്ധകവിന്ദേ. തേന ഖോ പന സമയേന ഭഗവാ രത്തന്ധകാരതിമിസായം അബ്ഭോകാസേ നിസിന്നോ ഹോതി, ദേവോ ച ഏകമേകം ഫുസായതി. അഥ ഖോ ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി അഭിക്കന്തായ രത്തിയാ അഭിക്കന്തവണ്ണോ കേവലകപ്പം അന്ധകവിന്ദം ഓഭാസെത്വാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഏകമന്തം ഠിതോ ഖോ ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി ഭഗവതോ സന്തികേ ഇമാ ഗാഥായോ അഭാസി –
‘‘സേവേഥ പന്താനി സേനാസനാനി,
ചരെയ്യ സംയോജനവിപ്പമൊക്ഖാ;
സചേ രതിം നാധിഗച്ഛെയ്യ തത്ഥ,
സങ്ഘേ വസേ രക്ഖിതത്തോ സതീമാ.
‘‘കുലാകുലം പിണ്ഡികായ ചരന്തോ,
ഇന്ദ്രിയഗുത്തോ നിപകോ സതീമാ;
സേവേഥ പന്താനി സേനാസനാനി,
ഭയാ പമുത്തോ അഭയേ വിമുത്തോ.
‘‘യത്ഥ ഭേരവാ സരീസപാ സിരിം സപാ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰),
വിജ്ജു സഞ്ചരതി ഥനയതി ദേവോ;
അന്ധകാരതിമിസായ രത്തിയാ,
നിസീദി തത്ഥ ഭിക്ഖു വിഗതലോമഹംസോ.
‘‘ഇദഞ്ഹി ജാതു മേ ദിട്ഠം, നയിദം ഇതിഹീതിഹം;
ഏകസ്മിം ബ്രഹ്മചരിയസ്മിം, സഹസ്സം മച്ചുഹായിനം.
‘‘ഭിയ്യോ ഭീയോ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) പഞ്ചസതാ സെക്ഖാ, ദസാ ച ദസധാ ദസ;
സബ്ബേ സോതസമാപന്നാ, അതിരച്ഛാനഗാമിനോ.
‘‘അഥായം അത്ഥായം-ഇതിപി ദീ॰ നി॰ ൨.൨൯൦ ഇതരാ പജാ, പുഞ്ഞഭാഗാതി മേ മനോ;
സങ്ഖാതും നോപി സക്കോമി, മുസാവാദസ്സ ഒത്തപ’’ന്തി ഒത്തപേതി (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰), ഒത്തപ്പേതി (ക॰).
൪. അരുണവതീസുത്തം
൧൮൫. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി…പേ॰… തത്ര ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി. ‘‘ഭദന്തേ’’തി തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച –
‘‘ഭൂതപുബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, രാജാ അഹോസി അരുണവാ നാമ. രഞ്ഞോ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, അരുണവതോ അരുണവതീ നാമ രാജധാനീ അഹോസി. അരുണവതിം ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, രാജധാനിം അരുണവതിയം ഖോ പന ഭിക്ഖവേ രാജധാനിയം (പീ॰ ക॰) സിഖീ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഉപനിസ്സായ വിഹാസി. സിഖിസ്സ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ അഭിഭൂസമ്ഭവം നാമ സാവകയുഗം അഹോസി അഗ്ഗം ഭദ്ദയുഗം. അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സിഖീ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ അഭിഭും ഭിക്ഖും ആമന്തേസി – ‘ആയാമ, ബ്രാഹ്മണ, യേന അഞ്ഞതരോ ബ്രഹ്മലോകോ തേനുപസങ്കമിസ്സാമ, യാവ ഭത്തസ്സ കാലോ ഭവിസ്സതീ’തി. ‘ഏവം, ഭന്തേ’തി ഖോ ഭിക്ഖവേ, അഭിഭൂ ഭിക്ഖു സിഖിസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ പച്ചസ്സോസി. അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സിഖീ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ അഭിഭൂ ച ഭിക്ഖു – സെയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ സമിഞ്ജിതം വാ ബാഹം പസാരെയ്യ, പസാരിതം വാ ബാഹം സമിഞ്ജെയ്യ ഏവമേവ – അരുണവതിയാ രാജധാനിയാ അന്തരഹിതാ തസ്മിം ബ്രഹ്മലോകേ പാതുരഹേസും.
‘‘അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സിഖീ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ അഭിഭും ഭിക്ഖും ആമന്തേസി – ‘പടിഭാതു, ബ്രാഹ്മണ, തം ബ്രഹ്മുനോ ച ബ്രഹ്മപരിസായ ച ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജാനഞ്ച ധമ്മീ കഥാ’തി. ‘ഏവം, ഭന്തേ’തി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അഭിഭൂ ഭിക്ഖു സിഖിസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ പടിസ്സുത്വാ, ബ്രഹ്മാനഞ്ച ബ്രഹ്മപരിസഞ്ച ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജേ ച ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സേസി സമാദപേസി സമുത്തേജേസി സമ്പഹംസേസി. തത്ര സുദം, ഭിക്ഖവേ, ബ്രഹ്മാ ച ബ്രഹ്മപരിസാ ച ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജാ ച ഉജ്ഝായന്തി ഖിയ്യന്തി ഖീയന്തി (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) വിപാചെന്തി – ‘അച്ഛരിയം വത , ഭോ, അബ്ഭുതം വത ഭോ, കഥഞ്ഹി നാമ സത്ഥരി സമ്മുഖീഭൂതേ സാവകോ ധമ്മം ദേസെസ്സതീ’’’തി !
‘‘അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സിഖീ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ അഭിഭും ഭിക്ഖും ആമന്തേസി – ‘ഉജ്ഝായന്തി ഖോ തേ, ബ്രാഹ്മണ, ബ്രഹ്മാ ച ബ്രഹ്മപരിസാ ച ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജാ ച – അച്ഛരിയം വത, ഭോ, അബ്ഭുതം വത, ഭോ, കഥഞ്ഹി നാമ സത്ഥരി സമ്മുഖീഭൂതേ സാവകോ ധമ്മം ദേസെസ്സതീതി! തേന ഹി ത്വം ബ്രാഹ്മണ, ഭിയ്യോസോമത്തായ ബ്രഹ്മാനഞ്ച ബ്രഹ്മപരിസഞ്ച ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജേ ച സംവേജേഹീ’തി. ‘ഏവം, ഭന്തേ’തി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അഭിഭൂ ഭിക്ഖു സിഖിസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ പടിസ്സുത്വാ ദിസ്സമാനേനപി കായേന ധമ്മം ദേസേസി, അദിസ്സമാനേനപി കായേന ധമ്മം ദേസേസി, ദിസ്സമാനേനപി ഹെട്ഠിമേന ഉപഡ്ഢകായേന അദിസ്സമാനേന ഉപരിമേന ഉപഡ്ഢകായേന ധമ്മം ദേസേസി, ദിസ്സമാനേനപി ഉപരിമേന ഉപഡ്ഢകായേന അദിസ്സമാനേന ഹെട്ഠിമേന ഉപഡ്ഢകായേന ധമ്മം ദേസേസി. തത്ര സുദം, ഭിക്ഖവേ, ബ്രഹ്മാ ച ബ്രഹ്മപരിസാ ച ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജാ ച അച്ഛരിയബ്ഭുതചിത്തജാതാ അഹേസും – ‘അച്ഛരിയം വത, ഭോ, അബ്ഭുതം വത, ഭോ, സമണസ്സ മഹിദ്ധികതാ മഹാനുഭാവതാ’’’തി!
‘‘അഥ ഖോ അഭിഭൂ ഭിക്ഖു സിഖിം ഭഗവന്തം അരഹന്തം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം ഏതദവോച – ‘അഭിജാനാമി ഖ്വാഹം, ഭന്തേ, ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മജ്ഝേ ഏവരൂപിം വാചം ഭാസിതാ – പഹോമി ഖ്വാഹം ആവുസോ, ബ്രഹ്മലോകേ ഠിതോ സഹസ്സിലോകധാതും സഹസ്സീലോകധാതും (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) സരേന വിഞ്ഞാപേതു’ന്തി. ‘ഏതസ്സ, ബ്രാഹ്മണ, കാലോ, ഏതസ്സ, ബ്രാഹ്മണ, കാലോ; യം ത്വം, ബ്രാഹ്മണ, ബ്രഹ്മലോകേ ഠിതോ സഹസ്സിലോകധാതും സരേന വിഞ്ഞാപെയ്യാസീ’തി. ‘ഏവം, ഭന്തേ’തി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അഭിഭൂ ഭിക്ഖു സിഖിസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ പടിസ്സുത്വാ ബ്രഹ്മലോകേ ഠിതോ ഇമാ ഗാഥായോ അഭാസി –
‘‘ആരമ്ഭഥ ആരബ്ഭഥ (സബ്ബത്ഥ) നിക്കമഥ നിക്ഖമഥ (സീ॰ പീ॰), യുഞ്ജഥ ബുദ്ധസാസനേ;
ധുനാഥ മച്ചുനോ സേനം, നളാഗാരംവ കുഞ്ജരോ.
‘‘യോ ഇമസ്മിം ധമ്മവിനയേ, അപ്പമത്തോ വിഹസ്സതി;
പഹായ ജാതിസംസാരം, ദുക്ഖസ്സന്തം കരിസ്സതീ’’തി.
‘‘അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സിഖീ ച ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ അഭിഭൂ ച ഭിക്ഖു ബ്രഹ്മാനഞ്ച ബ്രഹ്മപരിസഞ്ച ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജേ ച സംവേജെത്വാ – സെയ്യഥാപി നാമ…പേ॰… തസ്മിം ബ്രഹ്മലോകേ അന്തരഹിതാ അരുണവതിയാ രാജധാനിയാ പാതുരഹേസും. അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സിഖീ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘അസ്സുത്ഥ നോ, തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, അഭിഭുസ്സ ഭിക്ഖുനോ ബ്രഹ്മലോകേ ഠിതസ്സ ഗാഥായോ ഭാസമാനസ്സാ’തി? ‘അസ്സുമ്ഹ ഖോ മയം, ഭന്തേ, അഭിഭുസ്സ ഭിക്ഖുനോ ബ്രഹ്മലോകേ ഠിതസ്സ ഗാഥായോ ഭാസമാനസ്സാ’തി. ‘യഥാ കഥം പന തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, അസ്സുത്ഥ അഭിഭുസ്സ ഭിക്ഖുനോ ബ്രഹ്മലോകേ ഠിതസ്സ ഗാഥായോ ഭാസമാനസ്സാ’’’തി? ഏവം ഖോ മയം, ഭന്തേ, അസ്സുമ്ഹ അഭിഭുസ്സ ഭിക്ഖുനോ ബ്രഹ്മലോകേ ഠിതസ്സ ഗാഥായോ ഭാസമാനസ്സ –
‘‘ആരമ്ഭഥ നിക്കമഥ, യുഞ്ജഥ ബുദ്ധസാസനേ;
ധുനാഥ മച്ചുനോ സേനം, നളാഗാരംവ കുഞ്ജരോ.
‘‘യോ ഇമസ്മിം ധമ്മവിനയേ, അപ്പമത്തോ വിഹസ്സതി;
പഹായ ജാതിസംസാരം, ദുക്ഖസ്സന്തം കരിസ്സതീ’’തി.
‘‘‘ഏവം ഖോ മയം, ഭന്തേ, അസ്സുമ്ഹ അഭിഭുസ്സ ഭിക്ഖുനോ ബ്രഹ്മലോകേ ഠിതസ്സ ഗാഥായോ ഭാസമാനസ്സാ’തി. ‘സാധു സാധു, ഭിക്ഖവേ; സാധു ഖോ തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ! അസ്സുത്ഥ അഭിഭുസ്സ ഭിക്ഖുനോ ബ്രഹ്മലോകേ ഠിതസ്സ ഗാഥായോ ഭാസമാനസ്സാ’’’തി.
ഇദമവോച ഭഗവാ, അത്തമനാ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദുന്തി.
൫. പരിനിബ്ബാനസുത്തം
൧൮൬. ഏകം സമയം ഭഗവാ കുസിനാരായം വിഹരതി ഉപവത്തനേ മല്ലാനം സാലവനേ അന്തരേന യമകസാലാനം പരിനിബ്ബാനസമയേ. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഹന്ദ ദാനി, ഭിക്ഖവേ , ആമന്തയാമി വോ – ‘വയധമ്മാ സങ്ഖാരാ, അപ്പമാദേന സമ്പാദേഥാ’തി. അയം തഥാഗതസ്സ പച്ഛിമാ വാചാ’’.
അഥ ഖോ ഭഗവാ പഠമം ഝാനം പഠമജ്ഝാനം (സ്യാ॰ കം॰) ഏവം ദുതിയം ഝാനം ഇച്ചാദീസുപി സമാപജ്ജി. പഠമാ ഝാനാ പഠമജ്ഝാനാ (സ്യാ॰ കം॰) ഏവം ദുതിയാ ഝാനാ ഇച്ചാദീസുപി വുട്ഠഹിത്വാ ദുതിയം ഝാനം സമാപജ്ജി. ദുതിയാ ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ തതിയം ഝാനം സമാപജ്ജി. തതിയാ ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ ചതുത്ഥം ഝാനം സമാപജ്ജി. ചതുത്ഥാ ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ ആകാസാനഞ്ചായതനം സമാപജ്ജി. ആകാസാനഞ്ചായതനാ വുട്ഠഹിത്വാ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം സമാപജ്ജി. വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനാ വുട്ഠഹിത്വാ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം സമാപജ്ജി. ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനാ വുട്ഠഹിത്വാ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം സമാപജ്ജി. നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനാ വുട്ഠഹിത്വാ സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധം സമാപജ്ജി.
സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധാ വുട്ഠഹിത്വാ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം സമാപജ്ജി. നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനാ വുട്ഠഹിത്വാ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം സമാപജ്ജി. ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനാ വുട്ഠഹിത്വാ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം സമാപജ്ജി. വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനാ വുട്ഠഹിത്വാ ആകാസാനഞ്ചായതനം സമാപജ്ജി. ആകാസാനഞ്ചായതനാ വുട്ഠഹിത്വാ ചതുത്ഥം ഝാനം സമാപജ്ജി. ചതുത്ഥാ ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ തതിയം ഝാനം സമാപജ്ജി. തതിയാ ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ ദുതിയം ഝാനം സമാപജ്ജി. ദുതിയാ ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ പഠമം ഝാനം സമാപജ്ജി. പഠമാ ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ ദുതിയം ഝാനം സമാപജ്ജി. ദുതിയാ ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ തതിയം ഝാനം സമാപജ്ജി. തതിയാ ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ ചതുത്ഥം ഝാനം സമാപജ്ജി. ചതുത്ഥാ ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ സമനന്തരം ഭഗവാ പരിനിബ്ബായി. പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി സഹ പരിനിബ്ബാനാ ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി ഇമം ഗാഥം അഭാസി –
‘‘സബ്ബേവ നിക്ഖിപിസ്സന്തി, ഭൂതാ ലോകേ സമുസ്സയം;
യത്ഥ ഏതാദിസോ സത്ഥാ, ലോകേ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ;
തഥാഗതോ ബലപ്പത്തോ, സമ്ബുദ്ധോ പരിനിബ്ബുതോ’’തി.
പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി സഹ പരിനിബ്ബാനാ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ ഇമം ഗാഥം അഭാസി –
‘‘അനിച്ചാ വത സങ്ഖാരാ, ഉപ്പാദവയധമ്മിനോ;
ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുജ്ഝന്തി, തേസം വൂപസമോ സുഖോ’’തി.
പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി സഹ പരിനിബ്ബാനാ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഇമം ഗാഥം അഭാസി –
‘‘തദാസി യം ഭിംസനകം, തദാസി ലോമഹംസനം;
സബ്ബാകാരവരൂപേതേ, സമ്ബുദ്ധേ പരിനിബ്ബുതേ’’തി.
പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി സഹ പരിനിബ്ബാനാ ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ ഇമാ ഗാഥായോ അഭാസി –
‘‘നാഹു അസ്സാസപസ്സാസോ, ഠിതചിത്തസ്സ താദിനോ;
അനേജോ സന്തിമാരബ്ഭ, ചക്ഖുമാ പരിനിബ്ബുതോ യം കാലമകരീ മുനി (മഹാപരിനിബ്ബാനസുത്തേ).
‘‘അസല്ലീനേന ചിത്തേന, വേദനം അജ്ഝവാസയി;
പജ്ജോതസ്സേവ നിബ്ബാനം, വിമൊക്ഖോ ചേതസോ അഹൂ’’തി.
ദുതിയോ വഗ്ഗോ.
തസ്സുദ്ദാനം –
ബ്രഹ്മാസനം ദേവദത്തോ, അന്ധകവിന്ദോ അരുണവതീ;
പരിനിബ്ബാനേന ച ദേസിതം, ഇദം ബ്രഹ്മപഞ്ചകന്തി.
ബ്രഹ്മസംയുത്തം സമത്തം. ഇതോ പരം മരമ്മപൊത്ഥകേസു ഏവമ്പി ദിസ്സതി –§ബ്രഹ്മായാചനം അഗാരവഞ്ച, ബ്രഹ്മദേവോ ബകോ ച ബ്രഹ്മാ.§അഞ്ഞതരോ ച ബ്രഹ്മാകോകാലികഞ്ച, തിസ്സകഞ്ച തുരൂ ച§ബ്രഹ്മാ കോകാലികഭിക്ഖു, സനങ്കുമാരേന ദേവദത്തം.§അന്ധകവിന്ദം അരുണവതി, പരിനിബ്ബാനേന പന്നരസാതി