൩. ദിട്ഠിസംയുത്തം
൧. സോതാപത്തിവഗ്ഗോ
൧. വാതസുത്തം
൨൦൬. ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ. ഭഗവാ ഏതദവോച – ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, കിം ഉപാദായ, കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘ന വാതാ വായന്തി, ന നജ്ജോ സന്ദന്തി, ന ഗബ്ഭിനിയോ വിജായന്തി, ന ചന്ദിമസൂരിയാ ഉദെന്തി വാ അപെന്തി വാ ഏസികട്ഠായിട്ഠിതാ’’’തി?
‘‘ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ ഭഗവംനെത്തികാ ഭഗവംപടിസരണാ. സാധു വത, ഭന്തേ, ഭഗവന്തഞ്ഞേവ പടിഭാതു ഏതസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥോ. ഭഗവതോ സുത്വാ ഭിക്ഖൂ ധാരെസ്സന്തീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭിക്ഖവേ, സുണാഥ, സാധുകം മനസി കരോഥ; ഭാസിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച –
‘‘രൂപേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, രൂപം ഉപാദായ, രൂപം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘ന വാതാ വായന്തി, ന നജ്ജോ സന്ദന്തി, ന ഗബ്ഭിനിയോ വിജായന്തി, ന ചന്ദിമസൂരിയാ ഉദെന്തി വാ അപെന്തി വാ ഏസികട്ഠായിട്ഠിതാ’തി. വേദനായ സതി…പേ॰… സഞ്ഞായ സതി… സങ്ഖാരേസു സതി… വിഞ്ഞാണേ സതി, വിഞ്ഞാണം ഉപാദായ, വിഞ്ഞാണം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘ന വാതാ വായന്തി, ന നജ്ജോ സന്ദന്തി, ന ഗബ്ഭിനിയോ വിജായന്തി, ന ചന്ദിമസൂരിയാ ഉദെന്തി വാ അപെന്തി വാ ഏസികട്ഠായിട്ഠിതാ’തി. തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’. ‘‘യം പനാനിച്ചം, ദുക്ഖം വാ തം സുഖം വാ’’തി? ‘‘ദുക്ഖം, ഭന്തേ’’ . ‘‘യം പനാനിച്ചം, ദുക്ഖം വിപരിണാമധമ്മം, അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘ന വാതാ വായന്തി, ന നജ്ജോ സന്ദന്തി, ന ഗബ്ഭിനിയോ വിജായന്തി, ന ചന്ദിമസൂരിയാ ഉദെന്തി വാ അപെന്തി വാ ഏസികട്ഠായിട്ഠിതാ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’.
‘‘വേദനാ നിച്ചാ വാ അനിച്ചാ വാ’’തി… ‘‘സഞ്ഞാ… സങ്ഖാരാ… വിഞ്ഞാണം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’. ‘‘യം പനാനിച്ചം ദുക്ഖം വാ തം സുഖം വാ’’തി? ‘‘ദുക്ഖം, ഭന്തേ’’. ‘‘യം പനാനിച്ചം ദുക്ഖം വിപരിണാമധമ്മം, അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘ന വാതാ വായന്തി, ന നജ്ജോ സന്ദന്തി, ന ഗബ്ഭിനിയോ വിജായന്തി, ന ചന്ദിമസൂരിയാ ഉദെന്തി വാ അപെന്തി വാ ഏസികട്ഠായിട്ഠിതാ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘യമ്പിദം യമിദം (അഞ്ഞത്ഥ) ദിട്ഠം സുതം മുതം വിഞ്ഞാതം പത്തം പരിയേസിതം അനുവിചരിതം മനസാ തമ്പി നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’. ‘‘യം പനാനിച്ചം ദുക്ഖം വാ തം സുഖം വാ’’തി? ‘‘ദുക്ഖം, ഭന്തേ’’. ‘‘യം പനാനിച്ചം ദുക്ഖം വിപരിണാമധമ്മം, അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘ന വാതാ വായന്തി, ന നജ്ജോ സന്ദന്തി, ന ഗബ്ഭിനിയോ വിജായന്തി, ന ചന്ദിമസൂരിയാ ഉദെന്തി വാ അപെന്തി വാ ഏസികട്ഠായിട്ഠിതാ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’.
‘‘യതോ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകസ്സ ഇമേസു ച ഇമേസു ഛസു (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) ഏവമുപരിപി ഠാനേസു കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി, ദുക്ഖേപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി, ദുക്ഖസമുദയേപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി, ദുക്ഖനിരോധേപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി – അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകോ സോതാപന്നോ അവിനിപാതധമ്മോ നിയതോ സമ്ബോധിപരായനോ’’തി. പഠമം.
൨. ഏതംമമസുത്തം
൨൦൭. സാവത്ഥിനിദാനം. ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, കിം ഉപാദായ, കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’’’തി? ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ…പേ॰… ‘‘രൂപേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, രൂപം ഉപാദായ, രൂപം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’തി. വേദനായ സതി…പേ॰… സഞ്ഞായ സതി … സങ്ഖാരേസു സതി… വിഞ്ഞാണേ സതി, വിഞ്ഞാണം ഉപാദായ, വിഞ്ഞാണം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’’’തി.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’…പേ॰… ‘‘വേദനാ… സഞ്ഞാ… സങ്ഖാരാ… വിഞ്ഞാണം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’…പേ॰… അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘യമ്പിദം ദിട്ഠം സുതം മുതം വിഞ്ഞാതം പത്തം പരിയേസിതം അനുവിചരിതം മനസാ തമ്പി നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’. ‘‘യം പനാനിച്ചം ദുക്ഖം വാ തം സുഖം വാ’’തി? ‘‘ദുക്ഖം, ഭന്തേ’’. ‘‘യം പനാനിച്ചം ദുക്ഖം വിപരിണാമധമ്മം, അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’.
‘‘യതോ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകസ്സ ഇമേസു ച ഠാനേസു കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി, ദുക്ഖേപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി…പേ॰… ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി – അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകോ സോതാപന്നോ അവിനിപാതധമ്മോ നിയതോ സമ്ബോധിപരായനോ’’തി. ദുതിയം.
൩. സോഅത്താസുത്തം
൨൦൮. സാവത്ഥിനിദാനം. ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, കിം ഉപാദായ, കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘സോ അത്താ, സോ ലോകോ, സോ പെച്ച ഭവിസ്സാമി നിച്ചോ ധുവോ സസ്സതോ അവിപരിണാമധമ്മോ’’’തി? ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ…പേ॰….
‘‘രൂപേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, രൂപം ഉപാദായ, രൂപം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘സോ അത്താ, സോ ലോകോ, സോ പെച്ച ഭവിസ്സാമി നിച്ചോ ധുവോ സസ്സതോ അവിപരിണാമധമ്മോ’തി . വേദനായ സതി…പേ॰… സഞ്ഞായ സതി… സങ്ഖാരേസു സതി… വിഞ്ഞാണേ സതി, വിഞ്ഞാണം ഉപാദായ, വിഞ്ഞാണം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘സോ അത്താ, സോ ലോകോ, സോ പെച്ച ഭവിസ്സാമി നിച്ചോ ധുവോ സസ്സതോ അവിപരിണാമധമ്മോ’’’തി.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം ഭന്തേ’’…പേ॰… അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘സോ അത്താ…പേ॰… അവിപരിണാമധമ്മോ’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘വേദനാ… സഞ്ഞാ… സങ്ഖാരാ… വിഞ്ഞാണം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം ഭന്തേ…പേ॰… അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘സോ അത്താ…പേ॰… അവിപരിണാമധമ്മോ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘യമ്പിദം ദിട്ഠം സുതം മുതം വിഞ്ഞാതം പത്തം പരിയേസിതം അനുവിചരിതം മനസാ തമ്പി നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ…പേ॰… അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘സോ അത്താ, സോ ലോകോ, സോ പെച്ച ഭവിസ്സാമി നിച്ചോ ധുവോ സസ്സതോ അവിപരിണാമധമ്മോ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’.
‘‘യതോ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകസ്സ ഇമേസു ച ഠാനേസു കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി, ദുക്ഖേപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി…പേ॰… ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി – അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകോ സോതാപന്നോ അവിനിപാതധമ്മോ നിയതോ സമ്ബോധിപരായനോ’’തി. തതിയം.
൪. നോചമേസിയാസുത്തം
൨൦൯. സാവത്ഥിനിദാനം . ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, കിം ഉപാദായ, കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘നോ ചസ്സം, നോ ച മേ സിയാ, നാഭവിസ്സ, ന മേ ഭവിസ്സതീ’’’തി? ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ…പേ॰….
‘‘രൂപേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, രൂപം ഉപാദായ, രൂപം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘നോ ചസ്സം, നോ ച മേ സിയാ, നാഭവിസ്സ, ന മേ ഭവിസ്സതീ’തി. വേദനായ സതി… സഞ്ഞായ സതി… സങ്ഖാരേസു സതി… വിഞ്ഞാണേ സതി, വിഞ്ഞാണം ഉപാദായ, വിഞ്ഞാണം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘നോ ചസ്സം, നോ ച മേ സിയാ, നാഭവിസ്സ, ന മേ ഭവിസ്സതീ’’’തി.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’…പേ॰… അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘നോ ചസ്സം, നോ ച മേ സിയാ, നാഭവിസ്സ, ന മേ ഭവിസ്സതീ’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘വേദനാ… സഞ്ഞാ… സങ്ഖാരാ… വിഞ്ഞാണം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ…പേ॰… അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘നോ ചസ്സം, നോ ച മേ സിയാ, നാഭവിസ്സ, ന മേ ഭവിസ്സതീ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘യമ്പിദം ദിട്ഠം സുതം മുതം വിഞ്ഞാതം പത്തം പരിയേസിതം അനുവിചരിതം മനസാ തമ്പി നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ…പേ॰… അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘നോ ചസ്സം, നോ ച മേ സിയാ, നാഭവിസ്സ, ന മേ ഭവിസ്സതീ’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’.
‘‘യതോ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകസ്സ ഇമേസു ച ഠാനേസു കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി, ദുക്ഖേപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി…പേ॰… ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി – അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകോ സോതാപന്നോ അവിനിപാതധമ്മോ നിയതോ സമ്ബോധിപരായനോ’’തി. ചതുത്ഥം.
൫. നത്ഥിദിന്നസുത്തം
൨൧൦. സാവത്ഥിനിദാനം . ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി കിം ഉപാദായ, കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘നത്ഥി ദിന്നം, നത്ഥി യിട്ഠം, നത്ഥി ഹുതം, നത്ഥി സുകതദുക്കടാനം സുക്കടദുക്കടാനം (സീ॰ പീ॰) കമ്മാനം ഫലം വിപാകോ; നത്ഥി അയം ലോകോ, നത്ഥി പരോ ലോകോ, നത്ഥി മാതാ, നത്ഥി പിതാ, നത്ഥി സത്താ ഓപപാതികാ; നത്ഥി ലോകേ സമണബ്രാഹ്മണാ സമ്മഗ്ഗതാ സമഗ്ഗതാ (ക॰) സമ്മാപടിപന്നാ യേ ഇമഞ്ച ലോകം പരഞ്ച ലോകം സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ പവേദെന്തി. ചാതുമഹാഭൂതികോ ചാതുമ്മഹാഭൂതികോ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) അയം പുരിസോ യദാ കാലങ്കരോതി പഥവീ പഥവീകായം അനുപേതി അനുപഗച്ഛതി, ആപോ ആപോകായം അനുപേതി അനുപഗച്ഛതി, തേജോ തേജോകായം അനുപേതി അനുപഗച്ഛതി, വായോ വായോകായം അനുപേതി അനുപഗച്ഛതി. ആകാസം ഇന്ദ്രിയാനി സങ്കമന്തി. ആസന്ദിപഞ്ചമാ പുരിസാ മതം ആദായ ഗച്ഛന്തി. യാവ ആളാഹനാ പദാനി പഞ്ഞായന്തി. കാപോതകാനി അട്ഠീനി ഭവന്തി. ഭസ്സന്താ ആഹുതിയോ. ദത്തുപഞ്ഞത്തം യദിദം ദാനം ദത്തുപഞ്ഞത്തമിദം ദാനം നാമ (സബ്ബത്ഥ). തേസം തുച്ഛം മുസാ വിലാപോ യേ കേചി അത്ഥികവാദം വദന്തി. ബാലേ ച പണ്ഡിതേ ച കായസ്സ ഭേദാ ഉച്ഛിജ്ജന്തി വിനസ്സന്തി ന ഹൊന്തി പരം മരണാ’’’തി? ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ…പേ॰… ‘‘രൂപേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, രൂപം ഉപാദായ, രൂപം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘നത്ഥി ദിന്നം, നത്ഥി യിട്ഠം…പേ॰… കായസ്സ ഭേദാ ഉച്ഛിജ്ജന്തി വിനസ്സന്തി ന ഹൊന്തി പരം മരണാ’തി. വേദനായ സതി…പേ॰… സഞ്ഞായ സതി… സങ്ഖാരേസു സതി… വിഞ്ഞാണേ സതി , വിഞ്ഞാണം ഉപാദായ, വിഞ്ഞാണം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘നത്ഥി ദിന്നം, നത്ഥി യിട്ഠം…പേ॰… കായസ്സ ഭേദാ ഉച്ഛിജ്ജന്തി വിനസ്സന്തി ന ഹൊന്തി പരം മരണാ’’’തി.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ…പേ॰… അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘നത്ഥി ദിന്നം, നത്ഥി യിട്ഠം…പേ॰… കായസ്സ ഭേദാ ഉച്ഛിജ്ജന്തി വിനസ്സന്തി ന ഹൊന്തി പരം മരണാ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘വേദനാ… സഞ്ഞാ… സങ്ഖാരാ… വിഞ്ഞാണം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ…പേ॰… അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘നത്ഥി ദിന്നം, നത്ഥി യിട്ഠം…പേ॰… കായസ്സ ഭേദാ ഉച്ഛിജ്ജന്തി വിനസ്സന്തി ന ഹൊന്തി പരം മരണാ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘യമ്പിദം ദിട്ഠം സുതം മുതം വിഞ്ഞാതം പത്തം പരിയേസിതം അനുവിചരിതം മനസാ തമ്പി നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ…പേ॰… അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘നത്ഥി ദിന്നം, നത്ഥി യിട്ഠം…പേ॰… യേ കേചി അത്ഥികവാദം വദന്തി; ബാലേ ച പണ്ഡിതേ ച കായസ്സ ഭേദാ ഉച്ഛിജ്ജന്തി വിനസ്സന്തി ന ഹൊന്തി പരം മരണാ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’.
‘‘യതോ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകസ്സ ഇമേസു ച ഠാനേസു കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി, ദുക്ഖേപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി…പേ॰… ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി – അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ , അരിയസാവകോ സോതാപന്നോ അവിനിപാതധമ്മോ നിയതോ സമ്ബോധിപരായനോ’’തി. പഞ്ചമം.
൬. കരോതോസുത്തം
൨൧൧. സാവത്ഥിനിദാനം. ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, കിം ഉപാദായ, കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘കരോതോ കാരയതോ ഛിന്ദതോ ഛേദാപയതോ പചതോ പാചാപയതോ സോചതോ സോചാപയതോ കിലമതോ കിലമാപയതോ ഫന്ദതോ ഫന്ദാപയതോ പാണമതിപാതയതോ അദിന്നം ആദിയതോ സന്ധിം ഛിന്ദതോ നില്ലോപം ഹരതോ ഏകാഗാരികം കരോതോ പരിപന്ഥേ തിട്ഠതോ പരദാരം ഗച്ഛതോ മുസാ ഭണതോ കരോതോ ന കരീയതി പാപം. ഖുരപരിയന്തേന ചേപി ചക്കേന യോ ഇമിസ്സാ പഥവിയാ പാണേ ഏകമംസഖലം ഏകമംസപുഞ്ജം കരെയ്യ, നത്ഥി തതോനിദാനം പാപം, നത്ഥി പാപസ്സ ആഗമോ. ദക്ഖിണം ചേപി ഗങ്ഗായ തീരം ഗച്ഛെയ്യ; ഹനന്തോ ഘാതെന്തോ ഛിന്ദന്തോ ഛേദാപെന്തോ പചന്തോ പാചെന്തോ, നത്ഥി തതോനിദാനം പാപം, നത്ഥി പാപസ്സ ആഗമോ. ഉത്തരം ചേപി ഗങ്ഗായ തീരം ഗച്ഛെയ്യ; ദദന്തോ ദാപെന്തോ യജന്തോ യജാപെന്തോ, നത്ഥി തതോനിദാനം പുഞ്ഞം, നത്ഥി പുഞ്ഞസ്സ ആഗമോ. ദാനേന ദമേന സംയമേന സച്ചവജ്ജേന നത്ഥി പുഞ്ഞം നത്ഥി പുഞ്ഞസ്സ ആഗമോ’’’തി. ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ…പേ॰… ‘‘രൂപേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, രൂപം ഉപാദായ, രൂപം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘കരോതോ കാരയതോ…പേ॰… നത്ഥി പുഞ്ഞം നത്ഥി പുഞ്ഞസ്സ ആഗമോ’തി. വേദനായ സതി…പേ॰… സഞ്ഞായ സതി… സങ്ഖാരേസു സതി… വിഞ്ഞാണേ സതി, വിഞ്ഞാണം ഉപാദായ, വിഞ്ഞാണം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘കരോതോ കാരയതോ…പേ॰… നത്ഥി പുഞ്ഞം നത്ഥി പുഞ്ഞസ്സ ആഗമോ’’’തി.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’…പേ॰… അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘കരോതോ…പേ॰… നത്ഥി പുഞ്ഞം നത്ഥി പുഞ്ഞസ്സ ആഗമോ’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘വേദനാ… സഞ്ഞാ… സങ്ഖാരാ… വിഞ്ഞാണം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ…പേ॰… അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘കരോതോ കാരയതോ …പേ॰… നത്ഥി പുഞ്ഞം നത്ഥി പുഞ്ഞസ്സ ആഗമോ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘യമ്പിദം ദിട്ഠം സുതം മുതം വിഞ്ഞാതം പത്തം പരിയേസിതം അനുവിചരിതം മനസാ തമ്പി നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ…പേ॰… അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘കരോതോ കാരയതോ…പേ॰… നത്ഥി പുഞ്ഞം നത്ഥി പുഞ്ഞസ്സ ആഗമോ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’.
‘‘യതോ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകസ്സ ഇമേസു ച ഠാനേസു കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി, ദുക്ഖേപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി…പേ॰… ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി – അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകോ സോതാപന്നോ അവിനിപാതധമ്മോ നിയതോ സമ്ബോധിപരായനോ’’തി. ഛട്ഠം.
൭. ഹേതുസുത്തം
൨൧൨. സാവത്ഥിനിദാനം . ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, കിം ഉപാദായ, കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘നത്ഥി ഹേതു, നത്ഥി പച്ചയോ സത്താനം സംകിലേസായ. അഹേതൂ അപ്പച്ചയാ സത്താ സംകിലിസ്സന്തി. നത്ഥി ഹേതു, നത്ഥി പച്ചയോ സത്താനം വിസുദ്ധിയാ. അഹേതൂ അപ്പച്ചയാ സത്താ വിസുജ്ഝന്തി. നത്ഥി ബലം നത്ഥി വീരിയം നത്ഥി പുരിസഥാമോ നത്ഥി പുരിസപരക്കമോ. സബ്ബേ സത്താ സബ്ബേ പാണാ സബ്ബേ ഭൂതാ സബ്ബേ ജീവാ അവസാ അബലാ അവീരിയാ നിയതിസങ്ഗതിഭാവപരിണതാ ഛസ്വേവാഭിജാതീസു സുഖദുക്ഖം പടിസംവേദെന്തീ’’’തി? ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ…പേ॰… ‘‘രൂപേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, രൂപം ഉപാദായ, രൂപം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘നത്ഥി ഹേതു, നത്ഥി പച്ചയോ…പേ॰… സുഖദുക്ഖം പടിസംവേദെന്തീ’തി . വേദനായ സതി…പേ॰… സഞ്ഞായ സതി… സങ്ഖാരേസു സതി… വിഞ്ഞാണേ സതി, വിഞ്ഞാണം ഉപാദായ, വിഞ്ഞാണം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘നത്ഥി ഹേതു, നത്ഥി പച്ചയോ…പേ॰… സുഖദുക്ഖം പടിസംവേദെന്തീ’’’തി.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ…പേ॰… വിപരിണാമധമ്മം, അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘നത്ഥി ഹേതു, നത്ഥി പച്ചയോ…പേ॰… സുഖദുക്ഖം പടിസംവേദെന്തീ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘വേദനാ… സഞ്ഞാ… സങ്ഖാരാ… വിഞ്ഞാണം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ…പേ॰… അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘നത്ഥി ഹേതു, നത്ഥി പച്ചയോ…പേ॰… സുഖദുക്ഖം പടിസംവേദെന്തീ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘യമ്പിദം ദിട്ഠം സുതം മുതം വിഞ്ഞാതം പത്തം പരിയേസിതം അനുവിചരിതം മനസാ തമ്പി നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ…പേ॰… അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘നത്ഥി ഹേതു നത്ഥി പച്ചയോ…പേ॰… സുഖദുക്ഖം പടിസംവേദെന്തീ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’.
‘‘യതോ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകസ്സ ഇമേസു ച ഠാനേസു കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി, ദുക്ഖേപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി …പേ॰… ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി – അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകോ സോതാപന്നോ അവിനിപാതധമ്മോ നിയതോ സമ്ബോധിപരായനോ’’തി. സത്തമം.
൮. മഹാദിട്ഠിസുത്തം
൨൧൩. സാവത്ഥിനിദാനം. ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, കിം ഉപാദായ, കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘സത്തിമേ കായാ അകടാ, അകടവിധാ, അനിമ്മിതാ, അനിമ്മാതാ, വഞ്ഝാ, കൂടട്ഠാ, ഏസികട്ഠായിട്ഠിതാ; തേ ന ഇഞ്ജന്തി, ന വിപരിണമന്തി ന വിപരിണാമെന്തി (പീ॰ ക॰), ന അഞ്ഞമഞ്ഞം ബ്യാബാധെന്തി; നാലം അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ സുഖായ വാ ദുക്ഖായ വാ സുഖദുക്ഖായ വാ. കതമേ സത്ത? പഥവീകായോ, ആപോകായോ, തേജോകായോ, വായോകായോ, സുഖേ, ദുക്ഖേ, ജീവേ സത്തമേ. ഇമേ സത്ത ജീവേ. സത്തിമേ (ബഹൂസു) കായാ അകടാ, അകടവിധാ, അനിമ്മിതാ, അനിമ്മാതാ, വഞ്ഝാ, കൂടട്ഠാ ഏസികട്ഠായിട്ഠിതാ; തേ ന ഇഞ്ജന്തി, ന വിപരിണമന്തി, ന അഞ്ഞമഞ്ഞം ബ്യാബാധെന്തി; നാലം അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ സുഖായ വാ ദുക്ഖായ വാ സുഖദുക്ഖായ വാ. യോപി തിണ്ഹേന സത്ഥേന സീസം ഛിന്ദതി, ന സോപി കഞ്ചി ന കോചി കഞ്ചി (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰), ന കോചി തം (പീ॰ ക॰) ജീവിതാ വോരോപേതി; സത്തന്നംത്വേവ കായാനമന്തരേന സത്ഥം വിവരമനുപവിസതി വിവരമനുപതതി (കത്ഥചി) ദീഘമജ്ഝിമേസുപി. ചുദ്ദസ ഖോ പനിമാനി യോനിപമുഖസതസഹസ്സാനി സട്ഠി ച സതാനി ഛ ച സതാനി പഞ്ച ച കമ്മുനോ സതാനി പഞ്ച ച കമ്മാനി, തീണി ച കമ്മാനി , കമ്മേ ച അഡ്ഢകമ്മേ ച ദ്വട്ഠിപടിപദാ, ദ്വട്ഠന്തരകപ്പാ, ഛളാഭിജാതിയോ, അട്ഠപുരിസഭൂമിയോ, ഏകൂനപഞ്ഞാസ ആജീവകസതേ, ഏകൂനപഞ്ഞാസ പരിബ്ബാജകസതേ, ഏകൂനപഞ്ഞാസ നാഗവാസസതേ, വീസേ ഇന്ദ്രിയസതേ, തിംസേ നിരയസതേ, ഛത്തിംസരജോധാതുയോ, സത്ത സഞ്ഞീഗബ്ഭാ, സത്ത അസഞ്ഞീഗബ്ഭാ, സത്ത നിഗണ്ഠിഗബ്ഭാ, സത്ത ദേവാ , സത്ത മാനുസാ, സത്ത പേസാചാ, സത്ത സരാ, സത്ത പവുടാ സപുടാ (ക॰), പവുധാ (പീ॰), സത്ത പപാതാ, സത്ത ച പപാതസതാനി, സത്ത സുപിനാ, സത്ത സുപിനസതാനി, ചുല്ലാസീതി മഹാകപ്പിനോ മഹാകപ്പുനോ (സീ॰ പീ॰) സതസഹസ്സാനി, യാനി ബാലേ ച പണ്ഡിതേ ച സന്ധാവിത്വാ സംസരിത്വാ ദുക്ഖസ്സന്തം കരിസ്സന്തി. തത്ഥ നത്ഥി ഇമിനാഹം സീലേന വാ വതേന വാ തപേന വാ ബ്രഹ്മചരിയേന വാ അപരിപക്കം വാ കമ്മം പരിപാചെസ്സാമി; പരിപക്കം വാ കമ്മം ഫുസ്സ ഫുസ്സ ബ്യന്തീകരിസ്സാമീതി ഹേവം നത്ഥി ദോണമിതേ സുഖദുക്ഖേ പരിയന്തകതേ സംസാരേ, നത്ഥി ഹായനവഡ്ഢനേ, നത്ഥി ഉക്കംസാവകംസേ. സെയ്യഥാപി നാമ സുത്തഗുളേ ഖിത്തേ നിബ്ബേഠിയമാനമേവ പലേതി; ഏവമേവ ബാലേ ച പണ്ഡിതേ ച നിബ്ബേഠിയമാനാ സുഖദുക്ഖം പലെന്തീ’’’തി?
ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ…പേ॰… ‘‘രൂപേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, രൂപം ഉപാദായ, രൂപം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘സത്തിമേ കായാ അകടാ, അകടവിധാ…പേ॰… സുഖദുക്ഖം പലെന്തീ’തി. വേദനായ സതി…പേ॰… സഞ്ഞായ സതി… സങ്ഖാരേസു സതി… വിഞ്ഞാണേ സതി, വിഞ്ഞാണം ഉപാദായ, വിഞ്ഞാണം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘സത്തിമേ കായാ അകടാ, അകടവിധാ…പേ॰… സുഖദുക്ഖം പലെന്തീ’’’തി. ‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’…പേ॰… ‘‘യം പനാനിച്ചം ദുക്ഖം വിപരിണാമധമ്മം, അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘സത്തിമേ കായാ അകടാ അകടവിധാ…പേ॰… സുഖദുക്ഖം പലെന്തീ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘യമ്പിദം ദിട്ഠം സുതം മുതം വിഞ്ഞാതം പത്തം പരിയേസിതം അനുവിചരിതം മനസാ തമ്പി നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ…പേ॰… അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘സത്തിമേ കായാ അകടാ അകടവിധാ…പേ॰… നിബ്ബേഠിയമാനാ സുഖദുക്ഖം പലെന്തീ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’.
‘‘യതോ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകസ്സ ഇമേസു ച ഠാനേസു കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി, ദുക്ഖേപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി…പേ॰… ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി – അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകോ സോതാപന്നോ അവിനിപാതധമ്മോ നിയതോ സമ്ബോധിപരായനോ’’തി. അട്ഠമം.
൯. സസ്സതദിട്ഠിസുത്തം
൨൧൪. സാവത്ഥിനിദാനം. ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, കിം ഉപാദായ, കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘സസ്സതോ ലോകോ’’’തി? ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ…പേ॰… ‘‘രൂപേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, രൂപം ഉപാദായ, രൂപം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘സസ്സതോ ലോകോ’തി. വേദനായ സതി…പേ॰… സഞ്ഞായ സതി… സങ്ഖാരേസു സതി… വിഞ്ഞാണേ സതി, വിഞ്ഞാണം ഉപാദായ, വിഞ്ഞാണം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘സസ്സതോ ലോകോ’’’തി.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’…പേ॰… വിപരിണാമധമ്മം, അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘സസ്സതോ ലോകോ’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘വേദനാ … സഞ്ഞാ… സങ്ഖാരാ… വിഞ്ഞാണം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ…പേ॰… അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘സസ്സതോ ലോകോ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘യമ്പിദം ദിട്ഠം സുതം മുതം വിഞ്ഞാതം പത്തം പരിയേസിതം അനുവിചരിതം മനസാ തമ്പി നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’. ‘‘യം പനാനിച്ചം ദുക്ഖം വാ തം സുഖം വാ’’തി? ‘‘ദുക്ഖം, ഭന്തേ’’. ‘‘യം പനാനിച്ചം ദുക്ഖം വിപരിണാമധമ്മം, അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘സസ്സതോ ലോകോ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’.
‘‘യതോ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകസ്സ ഇമേസു ച ഠാനേസു കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി, ദുക്ഖേപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി…പേ॰… ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി – അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകോ സോതാപന്നോ അവിനിപാതധമ്മോ നിയതോ സമ്ബോധിപരായനോ’’തി. നവമം.
൧൦. അസസ്സതദിട്ഠിസുത്തം
൨൧൫. സാവത്ഥിനിദാനം . ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, കിം ഉപാദായ, കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘അസസ്സതോ ലോകോ’’’തി? ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ…പേ॰… ‘‘രൂപേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി…പേ॰… വിഞ്ഞാണം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’…പേ॰… അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – അസസ്സതോ ലോകോതി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘യമ്പിദം ദിട്ഠം സുതം മുതം വിഞ്ഞാതം പത്തം പരിയേസിതം അനുവിചരിതം മനസാ തമ്പി നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ…പേ॰… അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘അസസ്സതോ ലോകോ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’.
‘‘യതോ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകസ്സ ഇമേസു ച ഠാനേസു കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി, ദുക്ഖേപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി…പേ॰… ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി – അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകോ സോതാപന്നോ അവിനിപാതധമ്മോ നിയതോ സമ്ബോധിപരായനോ’’തി. ദസമം.
൧൧. അന്തവാസുത്തം
൨൧൬. സാവത്ഥിനിദാനം . ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, കിം ഉപാദായ, കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘അന്തവാ ലോകോ’’’തി? ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ…പേ॰… നിയതോ സമ്ബോധിപരായനോ’’തി. ഏകാദസമം.
൧൨. അനന്തവാസുത്തം
൨൧൭. സാവത്ഥിനിദാനം . ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, കിം ഉപാദായ, കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘അനന്തവാ ലോകോ’’’തി? ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ…പേ॰… നിയതോ സമ്ബോധിപരായനോ’’തി. ദ്വാദസമം.
൧൩. തംജീവംതംസരീരംസുത്തം
൨൧൮. സാവത്ഥിനിദാനം. ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, കിം ഉപാദായ, കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘തം ജീവം തം സരീര’’’ന്തി? ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ…പേ॰… നിയതോ സമ്ബോധിപരായനോ’’തി. തേരസമം.
൧൪. അഞ്ഞംജീവംഅഞ്ഞംസരീരംസുത്തം
൨൧൯. സാവത്ഥിനിദാനം. ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, കിം ഉപാദായ, കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘അഞ്ഞം ജീവം അഞ്ഞം സരീര’’’ന്തി? ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ…പേ॰… നിയതോ സമ്ബോധിപരായനോ’’തി. ചുദ്ദസമം.
൧൫. ഹോതിതഥാഗതോസുത്തം
൨൨൦. സാവത്ഥിനിദാനം. ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ ഭിക്ഖവേ, സതി, കിം ഉപാദായ, കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’’തി? ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ…പേ॰… നിയതോ സമ്ബോധിപരായനോ’’തി. പന്നരസമം.
൧൬. നഹോതിതഥാഗതോസുത്തം
൨൨൧. സാവത്ഥിനിദാനം. ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, കിം ഉപാദായ, കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’’തി? ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ…പേ॰… നിയതോ സമ്ബോധിപരായനോ’’തി. സോളസമം.
൧൭. ഹോതിചനചഹോതിതഥാഗതോസുത്തം
൨൨൨. സാവത്ഥിനിദാനം . ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, കിം ഉപാദായ , കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘ഹോതി ച ന ച ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’’തി? ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ…പേ॰… നിയതോ സമ്ബോധിപരായനോ’’തി. സത്തരസമം.
൧൮. നേവഹോതിനനഹോതിതഥാഗതോസുത്തം
൨൨൩. സാവത്ഥിനിദാനം . ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, കിം ഉപാദായ, കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘നേവ ഹോതി, ന ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’’തി? ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ…പേ॰… ‘‘രൂപേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, രൂപം ഉപാദായ, രൂപം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘നേവ ഹോതി, ന ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’തി…പേ॰….
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’…പേ॰… വിപരിണാമധമ്മം, അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘നേവ ഹോതി, ന ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘യമ്പിദം ദിട്ഠം സുതം മുതം വിഞ്ഞാതം പത്തം പരിയേസിതം അനുവിചരിതം മനസാ തമ്പി നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’. ‘‘യം പനാനിച്ചം ദുക്ഖം വാ തം സുഖം വാ’’തി? ‘‘ദുക്ഖം, ഭന്തേ’’. ‘‘യം പനാനിച്ചം ദുക്ഖം വിപരിണാമധമ്മം, അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘നേവ ഹോതി, ന ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’.
‘‘യതോ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകസ്സ ഇമേസു ച ഠാനേസു കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി, ദുക്ഖേപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി, ദുക്ഖസമുദയേപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി, ദുക്ഖനിരോധേപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായപിസ്സ കങ്ഖാ പഹീനാ ഹോതി – അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകോ സോതാപന്നോ അവിനിപാതധമ്മോ നിയതോ സമ്ബോധിപരായനോ’’തി. അട്ഠാരസമം .
സോതാപത്തിവഗ്ഗോ.
അട്ഠാരസവെയ്യാകരണം നിട്ഠിതം.
തസ്സുദ്ദാനം –
വാതം ഏതം മമ, സോ അത്താ നോ ച മേ സിയാ;
നത്ഥി കരോതോ ഹേതു ച, മഹാദിട്ഠേന അട്ഠമം.
സസ്സതോ ലോകോ ച, അസസ്സതോ ച അന്തവാ ച;
അനന്തവാ ച തം ജീവം തം സരീരന്തി;
അഞ്ഞം ജീവം അഞ്ഞം സരീരന്തി ച.
ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാതി;
ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാതി;
നേവ ഹോതി ന ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാതി.
൨. ദുതിയഗമനവഗ്ഗോ
൧. വാതസുത്തം
൨൨൪. സാവത്ഥിനിദാനം . ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, കിം ഉപാദായ, കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘ന വാതാ വായന്തി, ന നജ്ജോ സന്ദന്തി, ന ഗബ്ഭിനിയോ വിജായന്തി, ന ചന്ദിമസൂരിയാ ഉദെന്തി വാ അപെന്തി വാ, ഏസികട്ഠായിട്ഠിതാ’’’തി? ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ…പേ॰… ‘‘രൂപേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, രൂപം ഉപാദായ, രൂപം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘ന വാതാ വായന്തി…പേ॰… ഏസികട്ഠായിട്ഠിതാ’തി. വേദനായ സതി…പേ॰… സഞ്ഞായ സതി…പേ॰… സങ്ഖാരേസു സതി… വിഞ്ഞാണേ സതി, വിഞ്ഞാണം ഉപാദായ, വിഞ്ഞാണം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘ന വാതാ വായന്തി…പേ॰… ഏസികട്ഠായിട്ഠിതാ’’’തി.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം , ഭന്തേ’’…പേ॰… വിപരിണാമധമ്മം, അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ന വാതാ വായന്തി…പേ॰… ഏസികട്ഠായിട്ഠിതാ’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖേ സതി, ദുക്ഖം ഉപാദായ, ദുക്ഖം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘ന വാതാ വായന്തി…പേ॰… ഏസികട്ഠായിട്ഠിതാ’’’തി. ‘‘വേദനാ… സഞ്ഞാ… സങ്ഖാരാ… വിഞ്ഞാണം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’…പേ॰… വിപരിണാമധമ്മം, അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ ‘ന വാതാ വായന്തി…പേ॰… ഏസികട്ഠായിട്ഠിതാ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖേ സതി, ദുക്ഖം ഉപാദായ, ദുക്ഖം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘ന വാതാ വായന്തി, ന നജ്ജോ സന്ദന്തി, ന ഗബ്ഭിനിയോ വിജായന്തി, ന ചന്ദിമസൂരിയാ ഉദെന്തി വാ അപെന്തി വാ, ഏസികട്ഠായിട്ഠിതാ’’’തി. പഠമം.
൨൨൫-൨൪൦. (പുരിമവഗ്ഗേ വിയ അട്ഠാരസ വെയ്യാകരണാനി വിത്ഥാരേതബ്ബാനീതി .) സത്തരസമം.
൧൮. നേവഹോതിനനഹോതിസുത്തം
൨൪൧. സാവത്ഥിനിദാനം. ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, കിം ഉപാദായ, കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘നേവ ഹോതി ന ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’’തി? ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ…പേ॰… ‘‘രൂപേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, രൂപം ഉപാദായ, രൂപം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘നേവ ഹോതി, ന ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’തി. വേദനായ സതി… സഞ്ഞായ സതി… സങ്ഖാരേസു സതി… വിഞ്ഞാണേ സതി, വിഞ്ഞാണം ഉപാദായ, വിഞ്ഞാണം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘നേവ ഹോതി, ന ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’’തി.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’…പേ॰… വിപരിണാമധമ്മം, അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘നേവ ഹോതി, ന ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖേ സതി, ദുക്ഖം ഉപാദായ, ദുക്ഖം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘നേവ ഹോതി, ന ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’’തി. ‘‘വേദനാ… സഞ്ഞാ … സങ്ഖാരാ… വിഞ്ഞാണം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’…പേ॰… വിപരിണാമധമ്മം, അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘നേവ ഹോതി, ന ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖേ സതി, ദുക്ഖം ഉപാദായ ദുക്ഖം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘നേവ ഹോതി, ന ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ’’’തി. അട്ഠാരസമം.
൧൯. രൂപീഅത്താസുത്തം
൨൪൨. സാവത്ഥിനിദാനം. ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, കിം ഉപാദായ , കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘രൂപീ അത്താ ഹോതി, അരോഗോ പരം മരണാ’’’തി? ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ…പേ॰… ‘‘രൂപേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, രൂപം ഉപാദായ, രൂപം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘രൂപീ അത്താ ഹോതി, അരോഗോ പരം മരണാ’തി. വേദനായ സതി…പേ॰… സഞ്ഞായ സതി… സങ്ഖാരേസു സതി… വിഞ്ഞാണേ സതി, വിഞ്ഞാണം ഉപാദായ, വിഞ്ഞാണം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘രൂപീ അത്താ ഹോതി, അരോഗോ പരം മരണാ’’’തി.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’…പേ॰… വിപരിണാമധമ്മം, അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘രൂപീ അത്താ ഹോതി, അരോഗോ പരം മരണാ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖേ സതി, ദുക്ഖം ഉപാദായ, ദുക്ഖം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘രൂപീ അത്താ ഹോതി, അരോഗോ പരം മരണാ’’’തി? ‘‘വേദനാ…പേ॰… ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖേ സതി, ദുക്ഖം ഉപാദായ, ദുക്ഖം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘രൂപീ അത്താ ഹോതി, അരോഗോ പരം മരണാ’’’തി. ഏകൂനവീസതിമം.
൨൦. അരൂപീഅത്താസുത്തം
൨൪൩. സാവത്ഥിനിദാനം. ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, കിം ഉപാദായ, കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘അരൂപീ അത്താ ഹോതി അരോഗോ പരം മരണാ’’’തി? (പെയ്യാലോ) വീസതിമം.
൨൧. രൂപീചഅരൂപീചഅത്താസുത്തം
൨൪൪. സാവത്ഥിനിദാനം. ‘‘രൂപീ ച അരൂപീ ച അത്താ ഹോതി അരോഗോ പരം മരണാ’’തി…പേ॰…. ഏകവീസതിമം.
൨൨. നേവരൂപീനാരൂപീഅത്താസുത്തം
൨൪൫. ‘‘നേവ രൂപീ നാരൂപീ അത്താ ഹോതി അരോഗോ പരം മരണാ’’തി…പേ॰…. ബാവീസതിമം.
൨൩. ഏകന്തസുഖീസുത്തം
൨൪൬. ‘‘ഏകന്തസുഖീ അത്താ ഹോതി അരോഗോ പരം മരണാ’’തി…പേ॰…. തേവീസതിമം.
൨൪. ഏകന്തദുക്ഖീസുത്തം
൨൪൭. ‘‘ഏകന്തദുക്ഖീ അത്താ ഹോതി അരോഗോ പരം മരണാ’’തി…പേ॰…. ചതുവീസതിമം.
൨൫. സുഖദുക്ഖീസുത്തം
൨൪൮. ‘‘സുഖദുക്ഖീ അത്താ ഹോതി അരോഗോ പരം മരണാ’’തി…പേ॰…. പഞ്ചവീസതിമം.
൨൬. അദുക്ഖമസുഖീസുത്തം
൨൪൯. ‘‘അദുക്ഖമസുഖീ അത്താ ഹോതി അരോഗോ പരം മരണാ’’തി? ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ…പേ॰… ‘‘രൂപേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, രൂപം ഉപാദായ, രൂപം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘അദുക്ഖമസുഖീ അത്താ ഹോതി അരോഗോ പരം മരണാ’തി. വേദനായ സതി… സഞ്ഞായ സതി… സങ്ഖാരേസു സതി… വിഞ്ഞാണേ സതി, വിഞ്ഞാണം ഉപാദായ, വിഞ്ഞാണം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘അദുക്ഖമസുഖീ അത്താ ഹോതി അരോഗോ പരം മരണാ’’’തി.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’…പേ॰… വിപരിണാമധമ്മം, അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘അദുക്ഖമസുഖീ അത്താ ഹോതി അരോഗോ പരം മരണാ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖേ സതി, ദുക്ഖം ഉപാദായ, ദുക്ഖം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘അദുക്ഖമസുഖീ അത്താ ഹോതി അരോഗോ പരം മരണാ’’’തി. ‘‘വേദനാ… സഞ്ഞാ… സങ്ഖാരാ… വിഞ്ഞാണം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’…പേ॰… വിപരിണാമധമ്മം, അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘അദുക്ഖമസുഖീ അത്താ ഹോതി അരോഗോ പരം മരണാ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ , ദുക്ഖേ സതി, ദുക്ഖം ഉപാദായ, ദുക്ഖം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘അദുക്ഖമസുഖീ അത്താ ഹോതി അരോഗോ പരം മരണാ’’’തി. ഛബ്ബീസതിമം.
ദുതിയപെയ്യാലോ.
തസ്സുദ്ദാനം –
വാതം ഏതം മമ സോ, അത്താ നോ ച മേ സിയാ;
നത്ഥി കരോതോ ഹേതു ച, മഹാദിട്ഠേന അട്ഠമം.
സസ്സതോ അസസ്സതോ ചേവ, അന്താനന്തവാ ച വുച്ചതി;
തം ജീവം അഞ്ഞം ജീവഞ്ച, തഥാഗതേന ചത്താരോ.
രൂപീ അത്താ ഹോതി, അരൂപീ ച അത്താ ഹോതി;
രൂപീ ച അരൂപീ ച അത്താ ഹോതി;
നേവ രൂപീ നാരൂപീ അത്താ ഹോതി, ഏകന്തസുഖീ അത്താ ഹോതി.
ഏകന്തദുക്ഖീ അത്താ ഹോതി, സുഖദുക്ഖീ അത്താ ഹോതി;
അദുക്ഖമസുഖീ അത്താ ഹോതി, അരോഗോ പരം മരണാതി;
ഇമേ ഛബ്ബീസതി സുത്താ, ദുതിയവാരേന ദേസിതാ.
൩. തതിയഗമനവഗ്ഗോ
൧. നവാതസുത്തം
൨൫൦. സാവത്ഥിനിദാനം . ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, കിം ഉപാദായ, കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘ന വാതാ വായന്തി, ന നജ്ജോ സന്ദന്തി, ന ഗബ്ഭിനിയോ വിജായന്തി, ന ചന്ദിമസൂരിയാ ഉദെന്തി വാ അപെന്തി വാ ഏസികട്ഠായിട്ഠിതാ’’’തി? ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ…പേ॰….
‘‘രൂപേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, രൂപം ഉപാദായ, രൂപം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ന വാതാ വായന്തി…പേ॰… വേദനായ സതി… സഞ്ഞായ സതി… സങ്ഖാരേസു സതി… വിഞ്ഞാണേ സതി, വിഞ്ഞാണം ഉപാദായ, വിഞ്ഞാണം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘ന വാതാ വായന്തി…പേ॰… ഏസികട്ഠായിട്ഠിതാ’’’തി.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’…പേ॰… വിപരിണാമധമ്മം, അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘ന വാതാ വായന്തി…പേ॰… ഏസികട്ഠായിട്ഠിതാ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, യദനിച്ചം തം ദുക്ഖം. തസ്മിം സതി, തദുപാദായ, ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘ന വാതാ വായന്തി, ന നജ്ജോ സന്ദന്തി, ന ഗബ്ഭിനിയോ വിജായന്തി, ന ചന്ദിമസൂരിയാ ഉദെന്തി വാ അപെന്തി വാ ഏസികട്ഠായിട്ഠിതാ’’’തി. ‘‘വേദനാ… സഞ്ഞാ… സങ്ഖാരാ… വിഞ്ഞാണം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം , ഭന്തേ’’…പേ॰… വിപരിണാമധമ്മം, അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘ന വാതാ വായന്തി…പേ॰… ഏസികട്ഠായിട്ഠിതാ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, യദനിച്ചം തം ദുക്ഖം. തസ്മിം സതി, തദുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘ന വാതാ വായന്തി…പേ॰… ഏസികട്ഠായിട്ഠിതാ’’’തി. പഠമം.
൨൫൧-൨൭൪. (ദുതിയവഗ്ഗേ വിയ ചതുവീസതി സുത്താനി പൂരേതബ്ബാനി.) പഞ്ചവീസതിമം.
൨൬. അദുക്ഖമസുഖീസുത്തം
൨൭൫. സാവത്ഥിനിദാനം . ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, കിം ഉപാദായ, കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘അദുക്ഖമസുഖീ അത്താ ഹോതി അരോഗോ പരം മരണാ’’’തി? ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ…പേ॰….
‘‘രൂപേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, രൂപം ഉപാദായ, രൂപം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘അദുക്ഖമസുഖീ അത്താ ഹോതി അരോഗോ പരം മരണാ’തി. വേദനായ സതി …പേ॰… സഞ്ഞായ സതി… സങ്ഖാരേസു സതി… വിഞ്ഞാണേ സതി, വിഞ്ഞാണം ഉപാദായ, വിഞ്ഞാണം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘അദുക്ഖമസുഖീ അത്താ ഹോതി, അരോഗോ പരം മരണാ’’’തി.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’…പേ॰… വിപരിണാമധമ്മം, അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘അദുക്ഖമസുഖീ അത്താ ഹോതി അരോഗോ പരം മരണാ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, യദനിച്ചം തം ദുക്ഖം. തസ്മിം സതി, തദുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘അദുക്ഖമസുഖീ അത്താ ഹോതി അരോഗോ പരം മരണാ’’’തി. ‘‘വേദനാ…പേ॰… സഞ്ഞാ… സങ്ഖാരാ… വിഞ്ഞാണം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’…പേ॰… വിപരിണാമധമ്മം , അപി നു തം അനുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജെയ്യ – ‘അദുക്ഖമസുഖീ അത്താ ഹോതി, അരോഗോ പരം മരണാ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, യദനിച്ചം തം ദുക്ഖം. തസ്മിം സതി, തദുപാദായ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘അദുക്ഖമസുഖീ അത്താ ഹോതി അരോഗോ പരം മരണാ’’’തി. ഛബ്ബീസതിമം.
തതിയപെയ്യാലോ.
൪. ചതുത്ഥഗമനവഗ്ഗോ
൧. നവാതസുത്തം
൨൭൬. സാവത്ഥിനിദാനം . ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി കിം ഉപാദായ, കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘ന വാതാ വായന്തി, ന നജ്ജോ സന്ദന്തി , ന ഗബ്ഭിനിയോ വിജായന്തി, ന ചന്ദിമസൂരിയാ ഉദെന്തി വാ അപെന്തി വാ ഏസികട്ഠായിട്ഠിതാ’’’തി? ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ…പേ॰….
‘‘രൂപേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, രൂപം ഉപാദായ, രൂപം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘ന വാതാ വായന്തി…പേ॰… ഏസികട്ഠായിട്ഠിതാ’തി. വേദനായ സതി…പേ॰… സഞ്ഞായ സതി… സങ്ഖാരേസു സതി… വിഞ്ഞാണേ സതി, വിഞ്ഞാണം ഉപാദായ, വിഞ്ഞാണം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘ന വാതാ വായന്തി…പേ॰… ഏസികട്ഠായിട്ഠിതാ’’’തി. ‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’. ‘‘യം പനാനിച്ചം, ദുക്ഖം വാ തം സുഖം വാ’’തി? ‘‘ദുക്ഖം, ഭന്തേ’’. ‘‘യം പനാനിച്ചം ദുക്ഖം വിപരിണാമധമ്മം, കല്ലം നു തം സമനുപസ്സിതും – ‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘വേദനാ … സഞ്ഞാ… സങ്ഖാരാ… വിഞ്ഞാണം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’. ‘‘യം പനാനിച്ചം, ദുക്ഖം വാ തം സുഖം വാ’’തി? ‘‘ദുക്ഖം, ഭന്തേ’’. ‘‘യം പനാനിച്ചം ദുക്ഖം വിപരിണാമധമ്മം, കല്ലം നു തം സമനുപസ്സിതും – ‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’.
‘‘തസ്മാതിഹ , ഭിക്ഖവേ, യം കിഞ്ചി രൂപം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം അജ്ഝത്തം വാ ബഹിദ്ധാ വാ, ഓളാരികം വാ സുഖുമം വാ ഹീനം വാ പണീതം വാ യം ദൂരേ സന്തികേ വാ, സബ്ബം രൂപം – ‘നേതം മമ , നേസോഹമസ്മി, ന മേസോ അത്താ’തി ഏവമേതം യഥാഭൂതം സമ്മപ്പഞ്ഞായ ദട്ഠബ്ബം. യാ കാചി വേദനാ… യാ കാചി സഞ്ഞാ… യേ കേചി സങ്ഖാരാ… യം കിഞ്ചി വിഞ്ഞാണം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം അജ്ഝത്തം വാ ബഹിദ്ധാ വാ ഓളാരികം വാ സുഖുമം വാ ഹീനം വാ പണീതം വാ യം ദൂരേ സന്തികേ വാ, സബ്ബം വിഞ്ഞാണം – ‘നേതം മമ, നേസോഹമസ്മി, ന മേസോ അത്താ’തി ഏവമേതം യഥാഭൂതം സമ്മപ്പഞ്ഞായ ദട്ഠബ്ബം.
‘‘ഏവം പസ്സം…പേ॰… നാപരം ഇത്ഥത്തായാതി പജാനാതീ’’തി. പഠമം.
൨൭൭-൩൦൦. (ദുതിയവഗ്ഗേ വിയ ചതുവീസതി സുത്താനി പൂരേതബ്ബാനി.) പഞ്ചവീസതിമം.
൨൬. അദുക്ഖമസുഖീസുത്തം
൩൦൧. സാവത്ഥിനിദാനം. ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, കിം ഉപാദായ, കിം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘അദുക്ഖമസുഖീ അത്താ ഹോതി, അരോഗോ പരം മരണാ’’’തി? ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ…പേ॰….
‘‘രൂപേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി, രൂപം ഉപാദായ, രൂപം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘അദുക്ഖമസുഖീ അത്താ ഹോതി, അരോഗോ പരം മരണാ’തി. വേദനായ സതി… സഞ്ഞായ സതി… സങ്ഖാരേസു സതി… വിഞ്ഞാണേ സതി, വിഞ്ഞാണം ഉപാദായ, വിഞ്ഞാണം അഭിനിവിസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി – ‘അദുക്ഖമസുഖീ അത്താ ഹോതി, അരോഗോ പരം മരണാ’’’തി.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’ . ‘‘യം പനാനിച്ചം, ദുക്ഖം വാ തം സുഖം വാ’’തി? ‘‘ദുക്ഖം, ഭന്തേ ’’. ‘‘യം പനാനിച്ചം ദുക്ഖം വിപരിണാമധമ്മം, കല്ലം നു തം സമനുപസ്സിതും – ‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘വേദനാ… സഞ്ഞാ… സങ്ഖാരാ… വിഞ്ഞാണം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’. ‘‘യം പനാനിച്ചം ദുക്ഖം വാ തം സുഖം വാ’’തി? ‘‘ദുക്ഖം, ഭന്തേ’’. ‘‘യം പനാനിച്ചം ദുക്ഖം വിപരിണാമധമ്മം, കല്ലം നു തം സമനുപസ്സിതും – ‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’.
‘‘തസ്മാതിഹ, ഭിക്ഖവേ, യം കിഞ്ചി രൂപം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം അജ്ഝത്തം വാ ബഹിദ്ധാ വാ ഓളാരികം വാ സുഖുമം വാ ഹീനം വാ പണീതം വാ യം ദൂരേ സന്തികേ വാ, സബ്ബം രൂപം – ‘നേതം മമ, നേസോഹമസ്മി, ന മേസോ അത്താ’തി ഏവമേതം യഥാഭൂതം സമ്മപ്പഞ്ഞായ ദട്ഠബ്ബം. യാ കാചി വേദനാ… യാ കാചി സഞ്ഞാ… യേ കേചി സങ്ഖാരാ… യം കിഞ്ചി വിഞ്ഞാണം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം അജ്ഝത്തം വാ ബഹിദ്ധാ വാ, ഓളാരികം വാ സുഖുമം വാ ഹീനം വാ പണീതം വാ യം ദൂരേ സന്തികേ വാ, സബ്ബം വിഞ്ഞാണം – ‘നേതം മമ, നേസോഹമസ്മി, ന മേസോ അത്താ’’’തി ഏവമേതം യഥാഭൂതം സമ്മപ്പഞ്ഞായ ദട്ഠബ്ബം.
‘‘ഏവം പസ്സം, ഭിക്ഖവേ, സുതവാ അരിയസാവകോ രൂപസ്മിമ്പി നിബ്ബിന്ദതി, വേദനായപി നിബ്ബിന്ദതി, സഞ്ഞായപി നിബ്ബിന്ദതി, സങ്ഖാരേസുപി നിബ്ബിന്ദതി, വിഞ്ഞാണസ്മിമ്പി നിബ്ബിന്ദതി. നിബ്ബിന്ദം വിരജ്ജതി; വിരാഗാ വിമുച്ചതി. വിമുത്തസ്മിം വിമുത്തമിതി ഞാണം ഹോതി. ‘ഖീണാ ജാതി, വുസിതം ബ്രഹ്മചരിയം, കതം കരണീയം , നാപരം ഇത്ഥത്തായാ’തി പജാനാതീ’’തി. ഛബ്ബീസതിമം.
തസ്സുദ്ദാനം –
പുരിമഗമനേ അട്ഠാരസ വെയ്യാകരണാ;
ദുതിയഗമനേ ഛബ്ബീസം വിത്ഥാരേതബ്ബാനി.
തതിയഗമനേ ഛബ്ബീസം വിത്ഥാരേതബ്ബാനി;
ചതുത്ഥഗമനേ ഛബ്ബീസം വിത്ഥാരേതബ്ബാനി.
ദിട്ഠിസംയുത്തം സമത്തം.