൭. ഇദ്ധിപാദസംയുത്തം
൧. ചാപാലവഗ്ഗോ
൧. അപാരസുത്തവണ്ണനാ
൮൧൩. ഇദ്ധിപാദസംയുത്തസ്സ ഛന്ദസമാധി. പധാനഭൂതാ സങ്ഖാരാ പധാനസങ്ഖാരാ. സമന്നാഗതന്തി തേഹി ധമ്മേഹി ഉപേതം. ഇദ്ധിയാ പാദം, ഇദ്ധിഭൂതം വാ പാദന്തി ഇദ്ധിപാദം. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. അയമെത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന ഇദ്ധിപാദവിഭങ്ഗേ (വിഭ॰ ൪൩൧ ആദയോ) ആഗതോവ. വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി॰ ൨.൩.൬൯ ആദയോ) പനസ്സ അത്ഥോ ദീപിതോ. തഥാ മഗ്ഗബൊജ്ഝങ്ഗസതിപട്ഠാനസംയുത്തേസു ചേവ ഇധ ച ഏകപരിച്ഛേദോവ.
൫. ഇദ്ധിപദേസസുത്തവണ്ണനാ
൮൧൭. പഞ്ചമേ ഇദ്ധിപദേസന്തി തയോ ച മഗ്ഗേ തീണി ച ഫലാനി.
൬. സമത്തസുത്തവണ്ണനാ
൮൧൮. ഛട്ഠേ സമത്തം ഇദ്ധിന്തി അരഹത്തഫലമേവ. ആദിതോ പട്ഠായ പന നവസുപി സുത്തേസു വിവട്ടപാദകാ ഏവ ഇദ്ധിപാദാ കഥിതാ.
൧൦. ചേതിയസുത്തവണ്ണനാ
൮൨൨. ദസമേ നിസീദനന്തി ചമ്മഖണ്ഡം അധിപ്പേതം. ഉദേനം ചേതിയന്തി ഉദേനയക്ഖസ്സ ചേതിയട്ഠാനേ ഗോതമകാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഭാവിതാതി വഡ്ഢിതാ. ബഹുലീകതാതി പുനപ്പുനം കതാ. യാനീകതാതി യുത്തയാനം വിയ കതാ. വത്ഥുകതാതി പതിട്ഠാനട്ഠേന വത്ഥു വിയ കതാ. അനുട്ഠിതാതി അധിട്ഠിതാ. പരിചിതാതി സമന്തതോ ചിതാ സുവഡ്ഢിതാ. സുസമാരദ്ധാതി സുട്ഠു സമാരദ്ധാ.
ഇതി അനിയമേന കഥെത്വാ പുന നിയമെത്വാ ദസ്സെന്തോ തഥാഗതസ്സ ഖോതിആദിമാഹ. എത്ഥ ച കപ്പന്തി ആയുകപ്പം, തസ്മിം തസ്മിം കാലേ യം മനുസ്സാനം കപ്പാവസേസം വാതി ‘‘അപ്പം വാ ഭിയ്യോ’’തി വുത്തവസ്സസതതോ അതിരേകം വാ. മഹാസീവത്ഥേരോ പനാഹ ‘‘ബുദ്ധാനം അട്ഠാനേ ഗജ്ജിതം നാമ നത്ഥി. യഥേവ ഹി വേളുവഗാമകേ ഉപ്പന്നം മാരണന്തികവേദനം ദസ മാസേ വിക്ഖമ്ഭേസി, ഏവം പുനപ്പുനം തം സമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ ദസ ദസ മാസേപി വിക്ഖമ്ഭെന്തോ ഇമം ഭദ്ദകപ്പമേവ തിട്ഠെയ്യാ’’തി.
കസ്മാ പന ന ഠിതോതി? ഉപാദിണ്ണകസരീരം നാമ ഖണ്ഡിച്ചാദീഹി അഭിഭുയ്യതി, ബുദ്ധാ നാമ ഖണ്ഡിച്ചാദിഭാവം അപത്വാവ പഞ്ചമേ ആയുകൊട്ഠാസേ ബഹുജനസ്സ പിയമനാപകാലേയേവ പരിനിബ്ബായന്തി. ബുദ്ധാനുബുദ്ധേസു ച മഹാസാവകേസു പരിനിബ്ബുതേസു ഏകകേന ഖാണുകേന വിയ ഠാതബ്ബം ഹോതി, ദഹരസാമണേരപരിവാരിതേന
യഥാ തം മാരേന പരിയുട്ഠിതചിത്തോതി എത്ഥ തന്തി നിപാതമത്തം. യഥാ മാരേന പരിയുട്ഠിതചിത്തോ അജ്ഝൊത്ഥടചിത്തോ അഞ്ഞോപി കോചി പുഥുജ്ജനോ പടിവിജ്ഝിതും ന സക്കുണെയ്യ, ഏവമേവ നാസക്ഖി പടിവിജ്ഝിതുന്തി അത്ഥോ. മാരോ ഹി യസ്സ സബ്ബേന സബ്ബം ദ്വാദസ വിപല്ലാസാ അപ്പഹീനാ, തസ്സ ചിത്തം പരിയുട്ഠാതി. ഥേരസ്സ ച ചത്താരോ വിപല്ലാസാ അപ്പഹീനാ, തേനസ്സ മാരോ ചിത്തം പരിയുട്ഠാസി. സോ പന ചിത്തപരിയുട്ഠാനം കരൊന്തോ കിം കരോതീതി? ഭേരവം രൂപാരമ്മണം വാ ദസ്സേതി, സദ്ദാരമ്മണം വാ സാവേതി, തതോ സത്താ തം ദിസ്വാ വാ സുത്വാ വാ സതിം വിസ്സജ്ജെത്വാ വിവടമുഖാ ഹൊന്തി, തേസം മുഖേന ഹത്ഥം പവേസെത്വാ ഹദയം മദ്ദതി, തേ വിസഞ്ഞീ ഹുത്വാ തിട്ഠന്തി. ഥേരസ്സ പനേസ മുഖേ ഹത്ഥം പവേസേതും കിം സക്ഖിസ്സതി? ഭേരവാരമ്മണം പന ദസ്സേതി, തം ദിസ്വാ ഥേരോ നിമിത്തോഭാസം ന പടിവിജ്ഝി. ജാനന്തോയേവ ഭഗവാ കിമത്ഥം യാവതതിയകം ആമന്തേസീതി. പരതോ
മാരോ പാപിമാതി എത്ഥ സത്തേ അനത്ഥേ നിയോജെന്തോ മാരേതീതി മാരോ. പാപിമാതി തസ്സേവ വേവചനം. സോ ഹി പാപധമ്മസമന്നാഗതത്താ ‘‘പാപിമാ’’തി ഭാസിതാ ഖോ പനേസാതി അയഞ്ഹി ഭഗവതോ സമ്ബോധിപത്തിയാ അട്ഠമേ സത്താഹേ ബോധിമണ്ഡംയേവ ആഗന്ത്വാ – ‘‘ഭഗവാ യദത്ഥം തുമ്ഹേഹി പാരമിയോ പൂരിതാ, സോ വോ അത്ഥോ അനുപ്പത്തോ, പടിവിദ്ധം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, കിം വോ ലോകവിചരണേനാ’’തി വത്വാ യഥാ അജ്ജ, ഏവമേവ – ‘‘പരിനിബ്ബാതു ദാനി, ഭന്തേ, ഭഗവാ, പരിനിബ്ബാതു, സുഗതോ,’’തി യാചി. ഭഗവാ ചസ്സ ‘‘ന താവാഹ’’ന്തിആദീനി വത്വാ പടിക്ഖിപി. തം സന്ധായ ‘‘ഭാസിതാ ഖോ പനേസാ, ഭന്തേ,’’തിആദിമാഹ.
തത്ഥ വിയത്താതി മഗ്ഗവസേന ബ്യത്താ. തഥേവ വിനീതാ. തഥാ വിസാരദാ. ബഹുസ്സുതാതി തേപിടകവസേന ബഹു സുതമേതേസന്തി ധമ്മധരാ. അഥ വാ പരിയത്തിബഹുസ്സുതാ ചേവ പടിവേധബഹുസ്സുതാ ച, പരിയത്തിപടിവേധധമ്മാനംയേവ ധാരണതോ ധമ്മധരാതി ഏവമെത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപന്നാതി അരിയധമ്മസ്സ അനുധമ്മഭൂതം വിപസ്സനാധമ്മം പടിപന്നാ. സാമീചിപ്പടിപന്നാതി അനുച്ഛവികപടിപദം പടിപന്നാ. അനുധമ്മചാരിനോതി അനുധമ്മചരണസീലാ. സകം ആചരിയകന്തി അത്തനോ ആചരിയവാദം. ആചിക്ഖിസ്സന്തീതിആദീനി സബ്ബാനി അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സേവ വേവചനാനി. സഹധമ്മേനാതി സഹേതുകേന സകാരണേന വചനേന. സപ്പാടിഹാരിയന്തി യാവ നിയ്യാനികം കത്വാ ധമ്മം ദേസെസ്സന്തി.
ബ്രഹ്മചരിയന്തി സിക്ഖത്തയസങ്ഗഹിതം സകലം സാസനബ്രഹ്മചരിയം. ഇദ്ധന്തി സമിദ്ധം ഝാനസ്സാദവസേന. ഫീതന്തി വുഡ്ഢിപത്തം സബ്ബപാലിഫുല്ലം വിയ അഭിഞ്ഞാസമ്പത്തിവസേന. വിത്ഥാരികന്തി വിത്ഥതം തസ്മിം തസ്മിം ദിസാഭാഗേ പതിട്ഠിതവസേന. ബാഹുജഞ്ഞന്തി ബഹൂഹി ഞാതം പടിവിദ്ധം മഹാജനാഭിസമയവസേന. പുഥുഭൂതന്തി സബ്ബാകാരേന പുഥുലഭാവപത്തം. കഥം? യാവ ദേവമനുസ്സേഹി സുപ്പകാസിതം, യത്തകാ വിഞ്ഞുജാതികാ ദേവാ ചേവ മനുസ്സാ ച അത്ഥി, സബ്ബേഹി സുട്ഠു പകാസിതന്തി അത്ഥോ.
അപ്പൊസ്സുക്കോതി
സതോ സമ്പജാനോ ആയുസങ്ഖാരം ഒസ്സജീതി സതിം സൂപട്ഠിതം കത്വാ ഞാണേന പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ആയുസങ്ഖാരം വിസ്സജി പജഹി. തത്ഥ ന ഭഗവാ ഹത്ഥേന ലെഡ്ഡും വിയ ആയുസങ്ഖാരം ഒസ്സജി, തേമാസമത്തമേവ പന ഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ തതോ പരം ന സമാപജ്ജിസ്സാമീതി ചിത്തം ഉപ്പാദേസി. തം സന്ധായ വുത്തം ‘‘ഒസ്സജീ’’തി. ഉസ്സജീതിപി പാഠോ. മഹാഭൂമിചാലോതി മഹന്തോ പഥവികമ്പോ. തദാ കിര ദസസഹസ്സിലോകധാതു അകമ്പിത്ഥ. ഭിംസനകോതി ഭയജനകോ ദേവദുന്ദുഭിയോ ച ഫലിംസൂതി ദേവഭേരിയോ ഫലിംസു, ദേവോ സുക്ഖഗജ്ജിതം ഗജ്ജി, അകാലവിജ്ജുലതാ നിച്ഛരിംസു, ഖണികവസ്സം വസ്സീതി വുത്തം ഹോതി.
ഉദാനം ഉദാനേസീതി കസ്മാ ഉദാനേസി? കോചി നാമ വദെയ്യ ‘‘ഭഗവാ പച്ഛതോ പച്ഛതോ അനുബന്ധിത്വാ – ‘പരിനിബ്ബായഥ, ഭന്തേ, പരിനിബ്ബായഥ, ഭന്തേ’തി ഉപദ്ദുതോ ഭയേന ആയുസങ്ഖാരം വിസ്സജ്ജേസീ’’തി. തസ്സോകാസോ മാ ഹോതൂതി. ഭീതസ്സ ഹി ഉദാനം നാമ നത്ഥീതി പീതിവേഗവിസ്സട്ഠം ഉദാനേസി.
തത്ഥ സബ്ബേസം സോണസിങ്ഗാലാദീനമ്പി പച്ചക്ഖഭാവതോ തുലിതം പരിച്ഛിന്നന്തി തുലം. കിം തം? കാമാവചരകമ്മം. ന തുലം, ന വാ തുലം സദിസമസ്സ അഞ്ഞം ലോകിയകമ്മം അത്ഥീതി അതുലം. കിം തം? മഹഗ്ഗതകമ്മം. അഥ വാ കാമാവചരം രൂപാവചരഞ്ച തുലം, അരൂപാവചരം അതുലം. അപ്പവിപാകം തുലം, ബഹുവിപാകം അതുലം. സമ്ഭവന്തി സമ്ഭവഹേതുഭൂതം, പിണ്ഡകാരകം രാസികാരകന്തി അത്ഥോ. ഭവസങ്ഖാരന്തി പുനബ്ഭവസ്സ സങ്ഖാരം. അവസ്സജീതി വിസ്സജ്ജേസി. മുനീതി ബുദ്ധമുനി. അജ്ഝത്തരതോതി നിയകജ്ഝത്തരതോ. സമാഹിതോതി ഉപചാരപ്പനാസമാധിവസേന സമാഹിതോ. അഭിന്ദി കവചമിവാതി കവചം വിയ അഭിന്ദി. അത്തസമ്ഭവന്തി അത്തനി ജാതകിലേസം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – സവിപാകട്ഠേന സമ്ഭവം ഭവാഭിസങ്ഖണട്ഠേന ഭവസങ്ഖാരന്തി ച ലദ്ധനാമം തുലാതുലസങ്ഖാതം ലോകിയകമ്മഞ്ച ഒസ്സജി, സങ്ഗാമസീസേ മഹായോധോ കവചം വിയ അത്തസമ്ഭവം കിലേസഞ്ച അജ്ഝത്തരതോ സമാഹിതോ ഹുത്വാ അഭിന്ദീതി.
അഥ തുലന്തി തുലെന്തോ തീരെന്തോ. അതുലഞ്ച സമ്ഭവന്തി നിബ്ബാനഞ്ചേവ ഭവഞ്ച. ഭവസങ്ഖാരന്തി ഭവഗാമികമ്മം. അവസ്സജി മുനീതി ‘‘പഞ്ചക്ഖന്ധാ അനിച്ചാ, പഞ്ചന്നം
ചാപാലവഗ്ഗോ പഠമോ.
൨. പാസാദകമ്പനവഗ്ഗോ
൧-൨. പുബ്ബസുത്താദിവണ്ണനാ
൮൨൩-൮൨൪. ദുതിയവഗ്ഗസ്സ പഠമേ ന ച അതിലീനോതിആദീനി പരതോ ആവി ഭവിസ്സന്തി. ഇമസ്മിം സുത്തേ ഛഅഭിഞ്ഞാപാദകാ ഇദ്ധിപാദാ കഥിതാ, തഥാ ദുതിയേ ച.
൩. ഛന്ദസമാധിസുത്തവണ്ണനാ
൮൨൫. തതിയേ ഛന്ദന്തി കത്തുകമ്യതാഛന്ദം. നിസ്സായാതി നിസ്സയം കത്വാ, അധിപതിം കത്വാതി അത്ഥോ. പധാനസങ്ഖാരാതി പധാനഭൂതാ സങ്ഖാരാ, ചതുകിച്ചസാധകസമ്മപ്പധാനവീരിയസ്സേതം അധിവചനം. ഇതി അയഞ്ച ഛന്ദോതിആദീസു ഛന്ദോ ഛന്ദസമാധിനാ ചേവ പധാനസങ്ഖാരേഹി ച, ഛന്ദസമാധി ഛന്ദേന ചേവ പധാനസങ്ഖാരേഹി ച, പധാനസങ്ഖാരാപി ഛന്ദേന ചേവ ഛന്ദസമാധിനാ ച സമന്നാഗതാ അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, ഛന്ദസമാധിപ്പധാനസങ്ഖാരസമന്നാഗതോ ഇദ്ധിപാദോതി വുത്തം. ഇദ്ധിപാദവിഭങ്ഗേ (വിഭ॰ ൪൩൭) പന ‘‘യോ തഥാഭൂതസ്സ വേദനാക്ഖന്ധോ തിആദിനാ നയേന
അപിച ഇമേപി തയോ ധമ്മാ ഇദ്ധീപി ഹൊന്തി ഇദ്ധിപാദാപി. കഥം? ഛന്ദഞ്ഹി ഭാവയതോ ഛന്ദോ ഇദ്ധി നാമ ഹോതി, സമാധിപ്പധാനസങ്ഖാരാ ഛന്ദിദ്ധിപാദോ നാമ. സമാധിം ഭാവെന്തസ്സ സമാധി ഇദ്ധി നാമ ഹോതി, ഛന്ദപ്പധാനസങ്ഖാരാ
അപിച തേസം തേസം ധമ്മാനം പുബ്ബഭാഗവസേനാപി ഏതേസം ഇദ്ധിപാദതാ വേദിതബ്ബാ. പഠമജ്ഝാനഞ്ഹി ഇദ്ധി നാമ, പഠമജ്ഝാനസ്സ പുബ്ബഭാഗപരികമ്മസമ്പയുത്താ ഛന്ദാദയോ ഇദ്ധിപാദോ നാമ. ഏതേനുപായേന യാവ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനാ, ഇദ്ധിവിധം ആദിം കത്വാ യാവ ദിബ്ബചക്ഖുഅഭിഞ്ഞാ, സോതാപത്തിമഗ്ഗം ആദിം കത്വാ യാവ അരഹത്തമഗ്ഗാ നയോ നേതബ്ബോ. സേസിദ്ധിപാദേസുപി ഏസേവ നയോ.
കേചി പന ‘‘അനിബ്ബത്തോ ഛന്ദോ ഇദ്ധിപാദോ’’തി വദന്തി. ഇധ തേസം വാദമദ്ദനത്ഥായ അഭിധമ്മേ ഉത്തരചൂളവാരോ നാമ ആഗതോ –
‘‘ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ – ഛന്ദിദ്ധിപാദോ, വീരിയിദ്ധിപാദോ, ചിത്തിദ്ധിപാദോ, വീമംസിദ്ധിപാദോ. തത്ഥ കതമോ ഛന്ദിദ്ധിപാദോ? ഇധ, ഭിക്ഖു, യസ്മിം സമയേ ലോകുത്തരം ഝാനം ഭാവേതി നിയ്യാനികം അപചയഗാമിം ദിട്ഠിഗതാനം പഹാനായ പഠമായ ഭൂമിയാ പത്തിയാ വിവിച്ചേവ കാമേഹി…പേ॰… പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി ദുക്ഖാപടിപദം ദന്ധാഭിഞ്ഞം, യോ തസ്മിം സമയേ ഛന്ദോ ഛന്ദികതാ കത്തുകമ്യതാ കുസലോ ധമ്മച്ഛന്ദോ, അയം വുച്ചതി ഛന്ദിദ്ധിപാദോ. അവസേസാ ധമ്മാ ഛന്ദിദ്ധിപാദസമ്പയുത്താ’’തി (വിഭ॰ ൪൫൭-൪൫൮).
ഇമേ
തത്ഥ രട്ഠപാലത്ഥേരോ ഛന്ദം ധുരം കത്വാ ലോകുത്തരധമ്മം നിബ്ബത്തേസി. സോണത്ഥേരോ വീരിയം ധുരം കത്വാ; സമ്ഭുതത്ഥേരോ ചിത്തം ധുരം കത്വാ, ആയസ്മാ മോഘരാജാ വീമംസം ധുരം കത്വാതി. തത്ഥ യഥാ ചതൂസു അമച്ചപുത്തേസു
ഏകോ പന – ‘‘ദിവസേ ദിവസേ ഉപട്ഠാതും ന സക്കോമി, ഉപ്പന്നേ കിച്ചേ പരക്കമേന ആരാധെസ്സാമീ’’തി കുപിതേ പച്ചന്തേ രഞ്ഞാ
അപരോ – ‘‘കിം ഇമേഹി ഉപട്ഠാനാദീഹി, രാജാനോ നാമ ജാതിസമ്പന്നസ്സ ഠാനന്തരം ദെന്തി, താദിസസ്സ ദെന്തോ മയ്ഹം ദസ്സതീ’’തി ജാതിസമ്പത്തിമേവ നിസ്സായ ഠാനന്തരം പാപുണി. യഥാ സോ, ഏവം സുപരിസുദ്ധം വീമംസം നിസ്സായ വീമംസധുരേന ലോകുത്തരധമ്മനിബ്ബത്തകോ വേദിതബ്ബോതി. ഇമസ്മിം സുത്തേ വിവട്ടപാദകഇദ്ധി കഥിതാ.
൪. മൊഗ്ഗല്ലാനസുത്തവണ്ണനാ
൮൨൬. ചതുത്ഥേ ഉദ്ധതാതി ഉദ്ധച്ചപകതികാ വിപ്ഫന്ദമാനചിത്താ. ഉദ്ധച്ചേന ഹി ഏകാരമ്മണേ ചിത്തം വിപ്ഫന്ദതി ധജയട്ഠിയം വാതേന പഹതധജോ വിയ. ഉന്നളാതി ഉഗ്ഗതനളാ, ഉട്ഠിതതുച്ഛമാനാതി വുത്തം ഹോതി. ചപലാതി പത്തചീവരമണ്ഡനാദിചാപല്ലേന യുത്താ. മുഖരാതി മുഖഖരാ, ഖരവചനാതി വുത്തം ഹോതി. വികിണ്ണവാചാതി അസംയതവചനാ ദിവസമ്പി നിരത്ഥകവചനപ്പലാപിനോ. മുട്ഠസ്സതീതി നട്ഠസ്സതിനോ. അസമ്പജാനാതി പഞ്ഞാരഹിതാ. അസമാഹിതാതി ഉപചാരപ്പനാസമാധിവിരഹിതാ. ഭന്തചിത്താതി ഉബ്ഭന്തചിത്താ സമാധിവിരഹേന ലദ്ധോകാസേന ഉദ്ധച്ചേന പാകതിന്ദ്രിയാതി അസംവുതിന്ദ്രിയാ. ഇദ്ധാഭിസങ്ഖാരന്തി ആപോകസിണം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ പാസാദപതിട്ഠിതം പഥവിഭാഗം ‘‘ഉദക’’ന്തി അധിട്ഠായ, ഉദകപിട്ഠേ ഠിതപാസാദം വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ അങ്ഗുട്ഠകേന പഹരി. ഗമ്ഭീരനേമോതി സുനിഖാതോതി സുട്ഠു നിഖാതോ, കൊട്ടെത്വാ സുട്ഠു ഠപിതോ. ഇധ അഭിഞ്ഞാപാദകിദ്ധി കഥിതാ.
൫. ഉണ്ണാഭബ്രാഹ്മണസുത്തവണ്ണനാ
൮൨൭. പഞ്ചമേ ഛന്ദപ്പഹാനത്ഥന്തി തണ്ഹാഛന്ദസ്സ പഹാനത്ഥം. ഇധാപി വിവട്ടപാദകിദ്ധി കഥിതാ.
൯. ഇദ്ധാദിദേസനാസുത്തവണ്ണനാ
൮൩൧. നവമേ യോ സോ ഭിക്ഖവേ മഗ്ഗോതി അഭിഞ്ഞാപാദകം ചതുത്ഥജ്ഝാനം അധിപ്പേതം.
൧൦. വിഭങ്ഗസുത്തവണ്ണനാ
൮൩൨. ദസമേ കോസജ്ജസഹഗതോതി ഇധ ഭിക്ഖു ഛന്ദം ഉപ്പാദെത്വാ കമ്മട്ഠാനം മനസികരൊന്തോ നിസീദതി. അഥസ്സ ചിത്തേ ലീനാകാരോ ഒക്കമതി, സോ ‘‘ലീനാകാരോ മേ ഒക്കന്തോ’’തി ഞത്വാ അപായഭയേന ചിത്തം തജ്ജെത്വാ പുന ഛന്ദം ഉപ്പാദെത്വാ കമ്മട്ഠാനം മനസി കരോതി. അഥസ്സ പുന ലീനാകാരോ ഒക്കമതി. സോ പുന അപായഭയേന ചിത്തം തജ്ജെത്വാ ഛന്ദം ഉപ്പാദെത്വാ കമ്മട്ഠാനം മനസി കരോതീതി ഏവമസ്സ കോസജ്ജേന വോകിണ്ണത്താ ഛന്ദോ കോസജ്ജസഹഗതോ നാമ ഹോതി. കോസജ്ജസമ്പയുത്തോതി തസ്സേവ വേവചനം.
ഉദ്ധച്ചസഹഗതോതി ഇധ ഭിക്ഖു ഛന്ദം ഉപ്പാദെത്വാ കമ്മട്ഠാനം മനസികരൊന്തോ നിസീദതി. അഥസ്സ ചിത്തം ഉദ്ധച്ചേ പതതി. സോ ബുദ്ധധമ്മസങ്ഘഗുണേ ആവജ്ജെത്വാ ചിത്തം ഹാസെത്വാ തോസെത്വാ കമ്മനിയം കത്വാ പുന ഛന്ദം ഉപ്പാദെത്വാ കമ്മട്ഠാനം മനസി കരോതി. അഥസ്സ പുന ചിത്തം ഉദ്ധച്ചേ പതതി. സോ പുന ബുദ്ധധമ്മസങ്ഘഗുണേ ആവജ്ജെത്വാ ചിത്തം ഹാസെത്വാ തോസെത്വാ കമ്മനിയം കത്വാ ഛന്ദം
ഥിനമിദ്ധസഹഗതോതി ഇധ ഭിക്ഖു ഛന്ദം ഉപ്പാദെത്വാ കമ്മട്ഠാനം മനസികരൊന്തോ നിസീദതി. അഥസ്സ ഥിനമിദ്ധം ഉപ്പജ്ജതി. സോ ‘‘ഉപ്പന്നം മേ ഥിനമിദ്ധ’’ന്തി ഞത്വാ ഉദകേന മുഖം പുഞ്ഛിത്വാ, കണ്ണേ ആകഡ്ഢിത്വാ പഗുണം
അനുവിക്ഖിത്തോതി ഇധ ഭിക്ഖു ഛന്ദം ഉപ്പാദെത്വാ കമ്മട്ഠാനം മനസികരൊന്തോ നിസീദതി. അഥസ്സ കാമഗുണാരമ്മണേ ചിത്തം വിക്ഖിപതി. സോ ‘‘ബഹിദ്ധാ വിക്ഖിത്തം മേ ചിത്ത’’ന്തി ഞത്വാ അനമതഗ്ഗ (സം॰ നി॰ ൨.൧൨൪-൧൨൫) ദേവദൂത- (മ॰ നി॰ ൩.൨൬൧) ചേലോപമ (സം॰ നി॰ ൫.൧൧൦൪) അനാഗതഭയസുത്താദീനി (അ॰ നി॰ ൫.൭൭) ആവജ്ജെന്തോ സുത്തദണ്ഡേന ചിത്തം തജ്ജെത്വാ കമ്മനിയം കത്വാ പുന ഛന്ദം ഉപ്പാദെത്വാ കമ്മട്ഠാനം മനസി കരോതി. അഥസ്സ പുന ചിത്തം വിക്ഖിപതി. സോ പുന സുത്തദണ്ഡേന ചിത്തം കമ്മനിയം കത്വാ ഛന്ദം ഉപ്പാദെത്വാ കമ്മട്ഠാനം മനസി കരോതീതി ഏവമസ്സ കാമവിതക്കവോകിണ്ണത്താ ഛന്ദോ ബഹിദ്ധാ പഞ്ച കാമഗുണേ ആരബ്ഭ അനുവിക്ഖിത്തോ അനുവിസടോ ഹോതി.
യഥാ പുരേ തഥാ പച്ഛാതി കമ്മട്ഠാനവസേനപി ദേസനാവസേനപി പുരിമപച്ഛിമതാ വേദിതബ്ബാ. കഥം? കമ്മട്ഠാനേ താവ കമ്മട്ഠാനസ്സ അഭിനിവേസോ പുരേ നാമ, അരഹത്തം പച്ഛാ നാമ. തത്ഥ യോ ഭിക്ഖു മൂലകമ്മട്ഠാനേ അഭിനിവിസിത്വാ അതിലീനാദീസു ചതൂസു ഠാനേസു ചിത്തസ്സ ഒക്കമനം പടിസേധെത്വാ, ദുട്ഠഗോണേ യോജെത്വാ സാരെന്തോ വിയ ചതുരസ്സഘടികം ഓതാരെന്തോ വിയ ചതുന്നം ഠാനാനം ഏകട്ഠാനേപി അസജ്ജന്തോ സങ്ഖാരേ സമ്മസിത്വാ അരഹത്തം പാപുണാതി. അയമ്പി യഥാ പുരേ തഥാ പച്ഛാ വിഹരതി നാമ. അയം കമ്മട്ഠാനവസേന പുരിമപച്ഛിമതാ. ദേസനാവസേന പന കേസാ പുരേ നാമ, മത്ഥലുങ്ഗം പച്ഛാ നാമ. തത്ഥ യോ ഭിക്ഖു കേസേസു അഭിനിവിസിത്വാ വണ്ണസണ്ഠാനാദിവസേന കേസാദയോ പരിഗ്ഗണ്ഹന്തോ ചതൂസു ഠാനേസു അസജ്ജന്തോ യാവ മത്ഥലുങ്ഗാ ഭാവനം പാപേതി, അയമ്പി യഥാ യഥാ പച്ഛാ തഥാ പുരേതി ഇദം പുരിമസ്സേവ വേവചനം.
യഥാ അധോ തഥാ ഉദ്ധന്തി ഇദം സരീരവസേന വേദിതബ്ബം. തേനേവാഹ ‘‘ഉദ്ധം പാദതലാ അധോ കേസമത്ഥകാ’’തി. തത്ഥ യോ ഭിക്ഖു പാദതലതോ പട്ഠായ യാവ കേസമത്ഥകാ ദ്വത്തിംസാകാരവസേന വാ പാദങ്ഗുലിഅഗ്ഗപബ്ബട്ഠിതോ യാവ സീസകടാഹം, സീസകടാഹതോ യാവ പാദങ്ഗുലീനം അഗ്ഗപബ്ബട്ഠീനി
യേഹി ആകാരേഹീതി യേഹി കൊട്ഠാസേഹി. യേഹി ലിങ്ഗേഹീതി യേഹി സണ്ഠാനേഹി. യേഹി നിമിത്തേഹീതി യേഹി ഉപട്ഠാനേഹി. ആലോകസഞ്ഞാ സുഗ്ഗഹിതാ ഹോതീതി യോ ഭിക്ഖു അങ്ഗണേ നിസീദിത്വാ ആലോകസഞ്ഞം മനസി കരോതി, കാലേന നിമീലേതി, കാലേന ഉമ്മീലേതി. അഥസ്സ യദാ നിമീലെന്തസ്സാപി ഉമ്മീലെത്വാ ഓലോകെന്തസ്സ വിയ ഏകസദിസമേവ ഉപട്ഠാതി, തദാ ആലോകസഞ്ഞാ ജാതാ നാമ ഹോതി. ‘‘ദിവാസഞ്ഞാ’’തിപി തസ്സേവ നാമം. സാ ച പന രത്തിം ഉപ്പജ്ജമാനാ സുഗ്ഗഹിതാ നാമ ഹോതി. സ്വാധിട്ഠിതാതിപി തസ്സേവ വേവചനം. സുട്ഠു അധിട്ഠിതാ സുട്ഠു ഠപിതാ സ്വാധിട്ഠിതാ നാമ വുച്ചതി. സാ അത്ഥതോ സുഗ്ഗഹിതായേവ. യോ വാ ആലോകേന ഥിനമിദ്ധം വിനോദെത്വാ ഛന്ദം ഉപ്പാദെത്വാ കമ്മട്ഠാനം മനസി കരോതി, തസ്സ ദിവാപി ആലോകസഞ്ഞാ സുഗ്ഗഹിതാ സ്വാധിട്ഠിതാ നാമ. രത്തി വാ ഹോതു ദിവാ വാ യേന ആലോകേന ഥിനമിദ്ധം വിനോദെത്വാ കമ്മട്ഠാനം മനസി കരോതി, തസ്മിം ഥിനമിദ്ധവിനോദനേ ആലോകേ ഉപ്പന്നാ സഞ്ഞാ സുഗ്ഗഹിതായേവ നാമ. വീരിയാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഇമസ്മിം സുത്തേ ഛന്നം അഭിഞ്ഞാനം പാദകിദ്ധി കഥിതാ.
പാസാദകമ്പനവഗ്ഗോ ദുതിയോ.
൩. അയോഗുളവഗ്ഗോ
൨. അയോഗുളസുത്തവണ്ണനാ
൮൩൪. തതിയവഗ്ഗസ്സ ഇമിനാ ചാതുമഹാഭൂതികേനാതി ഇമിനാ ചതുമഹാഭൂതമയേന ഏവം ഭാരികേന ഗരുകേന സമാനേനാപി. ഓമാതീതി പഹോതി സക്കോതി, ഇദം തേപിടകേ ബുദ്ധവചനേ അസമ്ഭിന്നപദം. കായമ്പി ചിത്തേ സമോദഹതീതി കായം ഗഹെത്വാ ചിത്തേ ആരോപേതി, ചിത്തസന്നിസ്സിതം കരോതി, ചിത്തഗതിയാ പേസേതി. ചിത്തം നാമ മഹഗ്ഗതചിത്തം, ചിത്തഗതിഗമനം ലഹുകം ഹോതി. ചിത്തമ്പി കായേ സമോദഹതീതി ചിത്തം ഗഹെത്വാ സുഖസഞ്ഞഞ്ച ലഹുസഞ്ഞഞ്ചാതി അഭിഞ്ഞാചിത്തസഹജാതസഞ്ഞാ. സാ ഹി സന്തസുഖസമന്നാഗതത്താ സുഖസഞ്ഞാ നാമ ഹോതി, കിലേസദന്ധായിതത്തസ്സ ച അഭാവാ ലഹുസഞ്ഞാ നാമ.
അയോഗുളോ ദിവസം സന്തത്തോ ലഹുതരോ ചേവ ഹോതീതി സോ ഹി ദ്വീഹി തീഹി ജനേഹി ഉക്ഖിപിത്വാ കമ്മാരുദ്ധനേ പക്ഖിത്തോപി ദിവസം പച്ചമാനോ വിവരാനുപവിട്ഠേന തേജേന ചേവ വായേന ച വായോസഹഗതോ ച ഉസ്മാസഹഗതോ ച തേജോസഹഗതോ ച ഹുത്വാ ഏവം ലഹുകോ ഹോതി, യഥാ നം കമ്മാരോ മഹാസണ്ഡാസേന ഗഹെത്വാ ഏകതോ പരിവത്തേതി ഉക്ഖിപതി ബഹി നീഹരതി. ഏവം പന മുദു ച ഹോതി കമ്മനിയോ ച. യഥാ നം സോ ഖണ്ഡം ഖണ്ഡം വിച്ഛിന്ദതി, കൂടേന ഹനന്തോ ദീഘചതുരസ്സാദിഭേദം കരോതി. ഇമസ്മിം സുത്തേ വികുബ്ബനിദ്ധി കഥിതാ.
൩-൧൦. ഭിക്ഖുസുത്താദിവണ്ണനാ
൮൩൫-൮൪൨. തതിയേ വിവട്ടപാദകിദ്ധി കഥിതാ, തഥാ ചതുത്ഥേ. അപിച ദ്വേ ഫലാനി ആദിം കത്വാ ഹെട്ഠാ മിസ്സകിദ്ധിപാദാ കഥിതാ, സത്തസു ഫലേസു പുബ്ബഭാഗാ. സത്തമാദീനി ചത്താരി ഹെട്ഠാ കഥിതനയാനേവ.
൧൧-൧൨. മൊഗ്ഗല്ലാനസുത്താദിവണ്ണനാ
൮൪൩-൮൪൪. ഏകാദസമദ്വാദസമേസു
ഇദ്ധിപാദസംയുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.