൨. രഥകാരവഗ്ഗോ
൧. ഞാതസുത്തവണ്ണനാ
൧൧. ദുതിയസ്സ ഞാതോതി പഞ്ഞാതോ പാകടോ. അനനുലോമികേതി സാസനസ്സ ന അനുലോമേതീതി അനനുലോമികം, തസ്മിം അനനുലോമികേ. കായകമ്മേതി പാണാതിപാതാദിമ്ഹി കായദുച്ചരിതേ. ഓളാരികം വാ ഏതം, ന ഏവരൂപേ സമാദപേതും സക്കോതി. ദിസാ നമസ്സിതും വട്ടതി, ഭൂതബലിം കാതും വട്ടതീതി ഏവരൂപേ സമാദപേതി ഗണ്ഹാപേതി. വചീകമ്മേപി മുസാവാദാദീനി ഓളാരികാനി, അത്തനോ സന്തകം പരസ്സ അദാതുകാമേന ‘‘നത്ഥീ’’തി അയം വഞ്ചനമുസാവാദോ നാമ വത്തും വട്ടതീതി ഏവരൂപേ സമാദപേതി. മനോകമ്മേപി അഭിജ്ഝാദയോ ഓളാരികാ, കമ്മട്ഠാനം വിസംവാദെത്വാ കഥെന്തോ പന അനനുലോമികേസു ധമ്മേസു സമാദപേതി നാമ ദക്ഖിണവിഹാരവാസിത്ഥേരോ വിയ. തം കിര ഥേരം ഏകോ ഉപട്ഠാകോ അമച്ചപുത്തോ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘മെത്തായന്തേന പഠമം കീദിസേ പുഗ്ഗലേ മെത്തായിതബ്ബ’’ന്തി പുച്ഛി. ഥേരോ സഭാഗവിസഭാഗം അനാചിക്ഖിത്വാ ‘‘പിയപുഗ്ഗലേ’’തി ആഹ. തസ്സ ച ഭരിയാ പിയാ ഹോതി മനാപാ, സോ തം ആരബ്ഭ മെത്തായന്തോ ഉമ്മാദം പാപുണി. കഥം പനേസ ബഹുജനഅഹിതായ പടിപന്നോ ഹോതീതി? ഏവരൂപസ്സ ഹി സദ്ധിവിഹാരികാദയോ ചേവ ഉപട്ഠാകാദയോ ച തേസം ആരക്ഖദേവതാ ആദിം കത്വാ താസം താസം മിത്തഭൂതാ യാവ ബ്രഹ്മലോകാ
സുക്കപക്ഖേ പാണാതിപാതാ വേരമണിആദീനംയേവ വസേന കായകമ്മവചീകമ്മാനി വേദിതബ്ബാനി. കമ്മട്ഠാനം പന അവിസംവാദെത്വാ കഥെന്തോ അനുലോമികേസു ധമ്മേസു സമാദപേതി നാമ കോളിതവിഹാരവാസീ ചതുനികായികതിസ്സത്ഥേരോ വിയ. തസ്സ കിര ജെട്ഠഭാതാ നന്ദാഭയത്ഥേരോ നാമ പോതലിയവിഹാരേ വസന്തോ ഏകസ്മിം രോഗേ സമുട്ഠിതേ കനിട്ഠം പക്കോസാപെത്വാ ആഹ – ‘‘ആവുസോ, മയ്ഹം സല്ലഹുകം കത്വാ ഏകം കമ്മട്ഠാനം കഥേഹീ’’തി. കിം, ഭന്തേ, അഞ്ഞേന കമ്മട്ഠാനേന, കബളീകാരാഹാരം പരിഗ്ഗണ്ഹിതും വട്ടതീതി? കിമത്ഥികോ ഏസ, ആവുസോതി? ഭന്തേ, കബളീകാരാഹാരോ ഉപാദാരൂപം, ഏകസ്മിഞ്ച ഉപാദാരൂപേ ദിട്ഠേ തേവീസതി ഉപാദാരൂപാനി പാകടാനി ഹൊന്തീതി ബഹുജനഹിതായാതി ഏതസ്സപി ഹി സദ്ധിവിഹാരികാദയോ ‘‘അയം ന അജാനിത്വാ കരിസ്സതീ’’തി തേന കതമേവ കരൊന്തീതി ബഹുജനഹിതായ പടിപന്നോ നാമ ഹോതീതി.
൨. സാരണീയസുത്തവണ്ണനാ
൧൨. ദുതിയേ ഖത്തിയസ്സാതി ജാതിയാ ഖത്തിയസ്സ. മുദ്ധാവസിത്തസ്സാതി രാജാഭിസേകേന മുദ്ധനി അഭിസിത്തസ്സ. സാരണീയാനി ഭവന്തീതി സരിതബ്ബാനി അസമ്മുസ്സനീയാനി ഹൊന്തി. ജാതോതി യാവജീവം സാരണീയന്തി ദഹരകാലേ ജാനിതുമ്പി ന സക്കാ, അപരഭാഗേ പന മാതാപിതുആദീഹി ഞാതകേഹി വാ ദാസാദീഹി വാ ‘‘ത്വം അസുകജനപദേ അസുകനഗരേ അസുകദിവസേ അസുകനക്ഖത്തേ ജാതോ’’തി ആചിക്ഖിതേ സുത്വാ തതോ പട്ഠായ യാവജീവം സരതി ന സമ്മുസ്സതി. തേന വുത്തം – ‘‘യാവജീവം സാരണീയം ഹോതീ’’തി.
ഇദം ഭിക്ഖവേ, ദുതിയന്തി അഭിസേകട്ഠാനം നാമ രഞ്ഞോ ബലവതുട്ഠികരം ഹോതി, തേനസ്സ തം യാവജീവം സാരണീയം. സങ്ഗാമവിജയട്ഠാനേപി ഏസേവ നയോ. എത്ഥ പന സങ്ഗാമന്തി യുദ്ധം. അഭിവിജിനിത്വാതി ജിനിത്വാ സത്തുമദ്ദനം കത്വാ. തമേവ സങ്ഗാമസീസന്തി തമേവ സങ്ഗാമട്ഠാനം. അജ്ഝാവസതീതി അഭിഭവിത്വാ ആവസതി.
ഇദാനി യസ്മാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ രഞ്ഞോ ജാതിട്ഠാനാദീഹി കത്തബ്ബകിച്ചം നത്ഥി, ഇമസ്മിം പന സാസനേ തപ്പടിഭാഗേ തയോ പുഗ്ഗലേ ദസ്സേതും ഇദം കാരണം ആഭതം, തസ്മാ തേ ദസ്സെന്തോ ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേതിആദിമാഹ. തത്ഥ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോ ഹോതീതി എത്ഥ ചതുപാരിസുദ്ധിസീലമ്പി പബ്ബജ്ജാനിസ്സിതമേവാതി വേദിതബ്ബം. സാരണീയം ഹോതീതി ‘‘അഹം അസുകരട്ഠേ അസുകജനപദേ അസുകവിഹാരേ അസുകമാളകേ അസുകദിവാട്ഠാനേ അസുകചങ്കമേ അസുകരുക്ഖമൂലേ പബ്ബജിതോ’’തി ഏവം യാവജീവം സരിതബ്ബമേവ ഹോതി ന സമ്മുസ്സിതബ്ബം.
ഇദം ദുക്ഖന്തി എത്തകം ദുക്ഖം, ന ഇതോ ഉദ്ധം ദുക്ഖം അത്ഥി. അയം ദുക്ഖസമുദയോതി എത്തകോ ദുക്ഖസമുദയോ, ന ഇതോ ഉദ്ധം ദുക്ഖസമുദയോ അത്ഥീതി. സേസപദദ്വയേപി ഏസേവ നയോ. ഏവമെത്ഥ ചതൂഹി സച്ചേഹി സോതാപത്തിമഗ്ഗോ കഥിതോ. കസിണപരികമ്മവിപസ്സനാഞാണാനി പന മഗ്ഗസന്നിസ്സിതാനേവ ഹൊന്തി. സാരണീയം ഹോതീതി ‘‘അഹം അസുകരട്ഠേ…പേ॰… അസുകരുക്ഖമൂലേ സോതാപന്നോ ജാതോ’’തി യാവജീവം സാരണീയം ഹോതി അസമ്മുസ്സനീയം.
ആസവാനം ഖയാതി ആസവാനം ഖയേന. ചേതോവിമുത്തിന്തി ഫലസമാധിം. പഞ്ഞാവിമുത്തിന്തി ഫലപഞ്ഞം. സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാതി അത്തനാവ അഭിവിസിട്ഠായ പഞ്ഞായ പച്ചക്ഖം കത്വാ. ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീതി പടിലഭിത്വാ വിഹരതി. സാരണീയന്തി ‘‘മയാ അസുകരട്ഠേ…പേ॰… അസുകരുക്ഖമൂലേ അരഹത്തം പത്ത’’ന്തി അത്തനോ അരഹത്തപത്തിട്ഠാനം നാമ യാവജീവം സാരണീയം ഹോതി അസമ്മുസ്സനീയന്തി യഥാനുസന്ധിനാവ ദേസനം നിട്ഠപേസി.
൩. ആസംസസുത്തവണ്ണനാ
൧൩. തതിയേ സന്തോതി അത്ഥി ഉപലബ്ഭന്തി. സംവിജ്ജമാനാതി തസ്സേവ വേവചനം. ലോകസ്മിന്തി സത്തലോകേ. നിരാസോതി അനാസോ അപത്ഥനോ. ആസംസോതി വിഗതാസോതി അപഗതാസോ. ചണ്ഡാലകുലേതി ചണ്ഡാലാനം കുലേ. വേനകുലേതി വിലീവകാരകുലേ. നേസാദകുലേതി മിഗലുദ്ദകാനം കുലേ. രഥകാരകുലേതി ചമ്മകാരകുലേ. പുക്കുസകുലേതി പുപ്ഫച്ഛഡ്ഡകകുലേ.
എത്താവതാ കുലവിപത്തിം ദസ്സെത്വാ ഇദാനി യസ്മാ നീചകുലേ ജാതോപി ഏകച്ചോ അഡ്ഢോ ഹോതി മഹദ്ധനോ, അയം പന ന താദിസോ, തസ്മാസ്സ ഭോഗവിപത്തിം ദസ്സേതും ദലിദ്ദേതിആദിമാഹ. തത്ഥ ദലിദ്ദേതി ദാലിദ്ദിയേന സമന്നാഗതേ. അപ്പന്നപാനഭോജനേതി പരിത്തകഅന്നപാനഭോജനേ. കസിരവുത്തികേതി യത്ഥ കസിരേന ഘാസച്ഛാദോ ലബ്ഭതീതി യസ്മിം കുലേ ദുക്ഖേന യാഗുഭത്തഘാസോ ച കോപീനമത്തം അച്ഛാദനഞ്ച ലബ്ഭതി.
ഇദാനി യസ്മാ ഏകച്ചോ നീചകുലേ ജാതോപി ഉപധിസമ്പന്നോ ഹോതി അത്തഭാവസമിദ്ധിയം ഠിതോ സോ ച ഹോതി ദുബ്ബണ്ണോതിആദിമാഹ. തത്ഥ ദുബ്ബണ്ണോതി പംസുപിസാചകോ വിയ ഝാമഖാണുവണ്ണോ. ദുദ്ദസികോതി വിജാതമാതുയാപി അമനാപദസ്സനോ. ഓകോടിമകോതി ലകുണ്ഡകോ. കാണോതി ഏകക്ഖികാണോ വാ ഉഭയക്ഖികാണോ വാ. കുണീതി ഏകഹത്ഥകുണീ വാ ഉഭയഹത്ഥകുണീ വാ. ഖഞ്ജോതി ഏകപാദഖഞ്ജോ വാ ഉഭയപാദഖഞ്ജോ വാ. പക്ഖഹതോതി ഹതപക്ഖോ പീഠസപ്പീ. പദീപെയ്യസ്സാതി വട്ടിതേലകപല്ലകാദിനോ പദീപഉപകരണസ്സ. തസ്സ ന ഏവം ഹോതീതി. കസ്മാ ന ഹോതി? നീചകുലേ ജാതത്താ.
ജെട്ഠോതി അഞ്ഞസ്മിം ജെട്ഠേ സതി കനിട്ഠോ ആസം ന കരോതി, തസ്മാ ജെട്ഠോതി ആഹ. ആഭിസേകോതി ജെട്ഠോപി ന അഭിസേകാരഹോ ആസം ന കരോതി, തസ്മാ ആഭിസേകോതി ആഹ. അനഭിസിത്തോതി അഭിസേകാരഹോപി കാണകുണിആദിദോസരഹിതോ സകിം അഭിസിത്തോ പുന അഭിസേകേ ആസം ന കരോതി, തസ്മാ അനഭിസിത്തോതി ആഹ അചലപ്പത്തോതി ജെട്ഠോപി ആഭിസേകോ അനഭിസിത്തോ മന്ദോ ഉത്താനസെയ്യകോ, സോപി അഭിസേകേ ആസം ന കരോതി. സോളസവസ്സുദ്ദേസികോ പന പഞ്ഞായമാനമസ്സുഭേദോ അചലപ്പത്തോ നാമ തസ്സ ഏവം ഹോതീതി കസ്മാ ഹോതി? മഹാജാതിതായ.
ദുസ്സീലോതി നിസ്സീലോ. പാപധമ്മോതി ലാമകധമ്മോ. അസുചീതി അസുചീഹി കായകമ്മാദീഹി സമന്നാഗതോ. സങ്കസ്സരസമാചാരോതി സങ്കാഹി സരിതബ്ബസമാചാരോ, കിഞ്ചിദേവ അസാരുപ്പം ദിസ്വാ ‘‘ഇദം ഇമിനാ കതം ഭവിസ്സതീ’’തി ഏവം പരേസം ആസങ്കനീയസമാചാരോ, അത്തനായേവ വാ സങ്കാഹി സരിതബ്ബസമാചാരോ, സാസങ്കസമാചാരോതി അത്ഥോ. തസ്സ ഹി ദിവാട്ഠാനാദീസു സന്നിപതിത്വാ കിഞ്ചിദേവ മന്തയന്തേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ ‘‘ഇമേ ഏകതോ ഹുത്വാ മന്തെന്തി, കച്ചി നു ഖോ മയാ കതകമ്മം ജാനിത്വാ മന്തെന്തീ’’തി ഏവം സാസങ്കസമാചാരോ ഹോതി. പടിച്ഛന്നകമ്മന്തോതി പടിച്ഛാദേതബ്ബയുത്തകേന പാപകമ്മേന സമന്നാഗതോ. അസ്സമണോ സമണപടിഞ്ഞോതി അസ്സമണോ ഹുത്വാവ സമണപതിരൂപകതായ ‘‘സമണോ അഹ’’ന്തി ഏവം പടിഞ്ഞോ. അബ്രഹ്മചാരീ ബ്രഹ്മചാരിപടിഞ്ഞോതി അഞ്ഞേ ബ്രഹ്മചാരിനോ സുനിവത്ഥേ സുപാരുതേ സുമ്ഭകപത്തധരേ ഗാമനിഗമരാജധാനീസു പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ജീവികം കപ്പെന്തേ ദിസ്വാ സയമ്പി താദിസേന ആകാരേന തഥാ പടിപജ്ജനതോ ‘‘അഹം ബ്രഹ്മചാരീ’’തി പടിഞ്ഞം ദെന്തോ വിയ ഹോതി. ‘‘അഹം ഭിക്ഖൂ’’തി വത്വാ ഉപോസഥഗ്ഗാദീനി പവിസന്തോ പന ബ്രഹ്മചാരിപടിഞ്ഞോ ഹോതിയേവ, തഥാ സങ്ഘികം ലാഭം ഗണ്ഹന്തോ. അന്തോപൂതീതി പൂതിനാ കമ്മേന അന്തോ അവസ്സുതോതി രാഗാദീഹി തിന്തോ. കസമ്ബുജാതോതി സഞ്ജാതരാഗാദികചവരോ. തസ്സ ന ഏവം ഹോതീതി. കസ്മാ ന ഹോതി? ലോകുത്തരധമ്മഉപനിസ്സയസ്സ നത്ഥിതായ. തസ്സ ഏവം ഹോതീതി. കസ്മാ ഹോതി? മഹാസീലസ്മിം പരിപൂരകാരിതായ.
൪. ചക്കവത്തിസുത്തവണ്ണനാ
൧൪. ചതുത്ഥേ ചതൂഹി സങ്ഗഹവത്ഥൂഹി ജനം രഞ്ജേതീതി രാജാ. ചക്കം വത്തേതീതി ചക്കവത്തീ. വത്തിതം വാ അനേന ചക്കന്തി ചക്കവത്തീ. ധമ്മോ അസ്സ ധമ്മികോ. ധമ്മേനേവ ദസവിധേന ചക്കവത്തിവത്തേന രാജാ ജാതോതി ധമ്മരാജാ. സോപി ന അരാജകന്തി സോപി അഞ്ഞം നിസ്സയരാജാനം അലഭിത്വാ ചക്കം നാമ വത്തേതും ന സക്കോതീതി അത്ഥോ. ഇതി സത്ഥാ ദേസനം പട്ഠപെത്വാ യഥാനുസന്ധിം അപാപെത്വാവ തുണ്ഹീ അഹോസി. കസ്മാ? അനുസന്ധികുസലാ ഉട്ഠഹിത്വാ അനുസന്ധിം പുച്ഛിസ്സന്തി, ബഹൂ ഹി ഇമസ്മിം ഠാനേ തഥാരൂപാ ഭിക്ഖൂ, അഥാഹം തേഹി പുട്ഠോ ദേസനം വഡ്ഢെസ്സാമീതി. അഥേകോ അനുസന്ധികുസലോ ഭിക്ഖു ഭഗവന്തം പുച്ഛന്തോ കോ പന, ഭന്തേതിആദിമാഹ. ഭഗവാപിസ്സ ബ്യാകരൊന്തോ ധമ്മോ ഭിക്ഖൂതിആദിമാഹ.
തത്ഥ ധമ്മോതി ദസകുസലകമ്മപഥധമ്മോ. ധമ്മന്തി തമേവ വുത്തപ്പകാരം ധമ്മം. നിസ്സായാതി തദധിട്ഠാനേന ചേതസാ തമേവ നിസ്സയം കത്വാ. ധമ്മം സക്കരൊന്തോതി യഥാ കതോ സോ ധമ്മോ സുട്ഠു കതോ ഹോതി, ഏവമേതം കരൊന്തോ. ധമ്മം ഗരും കരൊന്തോതി തസ്മിം ഗാരവുപ്പത്തിയാ തം ഗരുകരൊന്തോ. ധമ്മം അപചായമാനോതി തസ്സേവ ധമ്മസ്സ അഞ്ജലികരണാദീഹി നീചവുത്തിതം കരൊന്തോ. ധമ്മദ്ധജോ ധമ്മകേതൂതി തം ധമ്മം ധജമിവ പുരക്ഖത്വാ കേതുമിവ ഉക്ഖിപിത്വാ പവത്തിയാ ധമ്മദ്ധജോ ധമ്മകേതു ച ഹുത്വാതി അത്ഥോ. ധമ്മാധിപതെയ്യോതി ധമ്മാധിപതിഭൂതാഗതഭാവേന ധമ്മവസേനേവ ച സബ്ബകിരിയാനം കരണേന ധമ്മാധിപതെയ്യോ ഹുത്വാ. ധമ്മികം രക്ഖാവരണഗുത്തിം സംവിദഹതീതി ധമ്മോ അസ്സാ രക്ഖാ. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, പരം രക്ഖന്തോ അത്താനം രക്ഖതി. ഖന്തിയാ അവിഹിംസായ മെത്തചിത്തതായ അനുദ്ദയായാ’’തി (സം॰ നി॰ ൫.൩൮൫). നിവാസനപാരുപനഗേഹാദീനി ആവരണം. ചോരാദിഉപദ്ദവനിവാരണത്ഥം ഗോപായനാ ഗുത്തി. തം സബ്ബമ്പി സുട്ഠു വിദഹതി പവത്തേതി ഠപേതീതി അത്ഥോ.
ഇദാനി അന്തോജനസ്മിന്തിആദിമാഹ. തത്രായം സങ്ഖേപത്ഥോ – അന്തോജനസങ്ഖാതം പുത്തദാരം സീലസംവരേ പതിട്ഠാപെന്തോ വത്ഥഗന്ധമാലാദീനി ചസ്സ ദദമാനോ സബ്ബോപദ്ദവേ ചസ്സ നിവാരയമാനോ ധമ്മികം രക്ഖാവരണഗുത്തിം സംവിദഹതി നാമ. ഖത്തിയാദീസുപി ഏസേവ നയോ. അയം പന വിസേസോ – അഭിസിത്തഖത്തിയാ ഭദ്രഅസ്സാജാനീയാദിരതനസമ്പദാനേനപി നേഗമാ ജനപദവാസിനോ ച ജാനപദാ. സമിതപാപബാഹിതപാപാ പന സമണബ്രാഹ്മണാ സമണപരിക്ഖാരസമ്പദാനേന സക്കാതബ്ബാ, മിഗപക്ഖിനോ അഭയദാനേന സമസ്സാസേതബ്ബാ.
ധമ്മേനേവ ചക്കം വത്തേതീതി ദസകുസലകമ്മപഥധമ്മേനേവ ചക്കം പവത്തേതി. തം ഹോതി ചക്കം അപ്പടിവത്തിയന്തി തം തേന ഏവം പവത്തിതം ആണാചക്കം അപ്പടിവത്തിയം ഹോതി. കേനചി മനുസ്സഭൂതേനാതി ദേവതാ നാമ അത്തനാ ഇച്ഛിതിച്ഛിതമേവ കരൊന്തി, തസ്മാ താ അഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ‘‘മനുസ്സഭൂതേനാ’’തി വുത്തം. പച്ചത്ഥികേനാതി പടിഅത്ഥികേന, പടിസത്തുനാതി അത്ഥോ. ധമ്മികോതി ചക്കവത്തീ ദസകുസലകമ്മപഥവസേന ധമ്മികോ, തഥാഗതോ പന നവലോകുത്തരധമ്മവസേന. ധമ്മരാജാതി നവഹി ലോകുത്തരധമ്മേഹി മഹാജനം രഞ്ജേതീതി ധമ്മരാജാ. ധമ്മംയേവാതി നവലോകുത്തരധമ്മമേവ നിസ്സായ തമേവ സക്കരൊന്തോ തം ഗരുകരൊന്തോ തം അപചായമാനോ. സോവസ്സ ധമ്മോ അബ്ഭുഗ്ഗതട്ഠേന ധജോതി ധമ്മദ്ധജോ. സോവസ്സ കേതൂതി ധമ്മകേതു. തമേവ അധിപതിം ജെട്ഠകം കത്വാ വിഹരതീതി ധമ്മാധിപതെയ്യോ. ധമ്മികം രക്ഖാവരണഗുത്തിന്തി ലോകിയലോകുത്തരധമ്മദായികരക്ഖഞ്ച ആവരണഞ്ച ഗുത്തിഞ്ച. സംവിദഹതീതി ഠപേതി പഞ്ഞപേതി. ഏവരൂപന്തി തിവിധം കായദുച്ചരിതം ന സേവിതബ്ബം, സുചരിതം സേവിതബ്ബന്തി ഏവം സബ്ബത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. സംവിദഹിത്വാതി ഠപെത്വാ കഥെത്വാ. ധമ്മേനേവ അനുത്തരം ധമ്മചക്കം പവത്തേതീതി നവലോകുത്തരധമ്മേനേവ അസദിസം ധമ്മചക്കം പവത്തേതി. തം ഹോതി ചക്കം അപ്പടിവത്തിയന്തി തം ഏവം പവത്തിതം ധമ്മചക്കം ഏതേസു സമണാദീസു ഏകേനപി പടിവത്തേതും പടിബാഹിതും ന സക്കാ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.
൫. സചേതനസുത്തവണ്ണനാ
൧൫. പഞ്ചമേ ഇസിപതനേതി ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധസങ്ഖാതാനം ഇസീനം ധമ്മചക്കപ്പവത്തനത്ഥായ ചേവ ഉപോസഥകരണത്ഥായ മിഗദായേതി ഛഹി മാസേഹി ഛാരത്തൂനേഹീതി സോ കിര രഞ്ഞാ ആണത്തദിവസേയേവ നാനാകരണന്തി നാനത്തം. നേസന്തി ന ഏസം. അത്ഥേസന്തി അത്ഥി ഏസം. അഭിസങ്ഖാരസ്സ ഗതീതി പയോഗസ്സ ഗമനം. ചിങ്ഗുലായിത്വാതി പരിബ്ഭമിത്വാ. അക്ഖാഹതം മഞ്ഞേതി അക്ഖേ പവേസെത്വാ ഠപിതമിവ.
സദോസാതി സഗണ്ഡാ ഉണ്ണതോണതട്ഠാനയുത്താ. സകസാവാതി പൂതിസാരേന ചേവ ഫെഗ്ഗുനാ ച യുത്താ. കായവങ്കാതിആദീനി കായദുച്ചരിതാദീനം നാമാനി. ഏവം പപതിതാതി ഏവം ഗുണപതനേന പതിതാ. ഏവം പതിട്ഠിതാതി ഏവം ഗുണേഹി പതിട്ഠിതാ. തത്ഥ ലോകിയമഹാജനാ പപതിതാ നാമ, സോതാപന്നാദയോ പതിട്ഠിതാ നാമ. തേസുപി പുരിമാ തയോ കിലേസാനം സമുദാചാരക്ഖണേ പപതിതാ നാമ, ഖീണാസവാ പന ഏകന്തേനേവ പതിട്ഠിതാ നാമ. തസ്മാതി യസ്മാ അപ്പഹീനകായവങ്കാദയോ പപതന്തി, പഹീനകായവങ്കാദയോ പതിട്ഠഹന്തി, തസ്മാ. കായവങ്കാദീനം പന ഏവം പഹാനം വേദിതബ്ബം – പാണാതിപാതോ അദിന്നാദാനം മിച്ഛാചാരോ മുസാവാദോ പിസുണാവാചാ മിച്ഛാദിട്ഠീതി ഇമേ താവ ഛ സോതാപത്തിമഗ്ഗേന പഹീയന്തി, ഫരുസാവാചാ ബ്യാപാദോതി ദ്വേ അനാഗാമിമഗ്ഗേന, അഭിജ്ഝാ സമ്ഫപ്പലാപോതി ദ്വേ അരഹത്തമഗ്ഗേനാതി.
൬. അപണ്ണകസുത്തവണ്ണനാ
൧൬. ഛട്ഠേ അപണ്ണകപടിപദന്തി അവിരദ്ധപടിപദം ഏകംസപടിപദം നിയ്യാനികപടിപദം കാരണപടിപദം സാരപടിപദം മണ്ഡപടിപദം അപച്ചനീകപടിപദം അനുലോമപടിപദം
‘‘അപണ്ണകം ഠാനമേകേ, ദുതിയം ആഹു തക്കികാ;
ഏതദഞ്ഞായ മേധാവീ, തം ഗണ്ഹേ യദപണ്ണക’’ന്തി. (ജാ॰ ൧.൧.൧);
യോനി ചസ്സ ആരദ്ധാ ഹോതീതി എത്ഥ യോനീതി ഖന്ധകൊട്ഠാസസ്സപി കാരണസ്സപി പസ്സാവമഗ്ഗസ്സപി നാമം. ‘‘ചതസ്സോ ഖോ ഇമാ, സാരിപുത്ത, യോനിയോ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൧.൧൫൨) ഹി ഖന്ധകൊട്ഠാസോ യോനി നാമ. ‘‘യോനി ഹേസാ ഭൂമിജ ഫലസ്സ അധിഗമായാ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൩.൨൨൬) കാരണം. ‘‘ന ചാഹം ബ്രാഹ്മണം ബ്രൂമി, യോനിജം മത്തിസമ്ഭവ’’ന്തി (മ॰ നി॰ ൨.൪൫൭; ധ॰ പ॰ ൩൯൬) ച ‘‘തമേനം കമ്മജവാതാ നിവത്തിത്വാ ഉദ്ധംപാദം അധോസിരം സമ്പരിവത്തെത്വാ മാതു യോനിമുഖേ സമ്പടിപാദെന്തീ’’തി ച ആദീസു പസ്സാവമഗ്ഗോ. ഇധ പന കാരണം അധിപ്പേതം. ആരദ്ധാതി പഗ്ഗഹിതാ പരിപുണ്ണാ.
ആസവാനം ഖയായാതി എത്ഥ ആസവന്തീതി ആസവാ, ചക്ഖുതോപി…പേ॰… മനതോപി സന്ദന്തി പവത്തന്തീതി വുത്തം ഹോതി. ധമ്മതോ യാവ ഗൊത്രഭു, ഓകാസതോ യാവ ഭവഗ്ഗാ സവന്തീതി ആസവാ, ഏതേ ധമ്മേ ഏതഞ്ച ഓകാസം അന്തോകരിത്വാ പവത്തന്തീതി അത്ഥോ. അന്തോകരണത്ഥോ ഹി അയം ആകാരോ. ചിരപാരിവാസിയട്ഠേന മദിരാദയോ ആസവാ, ആസവാ വിയാതിപി ആസവാ. ലോകസ്മിമ്പി ഹി ചിരപാരിവാസികാ മദിരാദയോ ആസവാതി വുച്ചന്തി, യദി ച ചിരപാരിവാസിയട്ഠേന ആസവാ, ഏതേയേവ ഭവിതുമരഹന്തി. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘പുരിമാ, ഭിക്ഖവേ, കോടി ന പഞ്ഞായതി അവിജ്ജായ, ഇതോ പുബ്ബേ അവിജ്ജാ നാഹോസീ’’തിആദി (അ॰ നി॰ ൧൦.൬൧). ആയതം വാ സംസാരദുക്ഖം സവന്തി പസവന്തീതിപി ആസവാ. പുരിമാനി ചെത്ഥ നിബ്ബചനാനി യത്ഥ കിലേസാ ആസവാതി ആഗച്ഛന്തി, തത്ഥ യുജ്ജന്തി, പച്ഛിമം കമ്മേപി. ന കേവലഞ്ച കമ്മകിലേസായേവ ആസവാ, അപിച ഖോ നാനപ്പകാരാ ഉപദ്ദവാപി. സുത്തേസു ഹി ‘‘നാഹം, ചുന്ദ, ദിട്ഠധമ്മികാനംയേവ ആസവാനം സംവരായ ധമ്മം
‘‘യേന
യക്ഖത്തം യേന ഗച്ഛെയ്യം, മനുസ്സത്തഞ്ച അബ്ബജേ;
തേ മയ്ഹം ആസവാ ഖീണാ, വിദ്ധസ്താ വിനളീകതാ’’തി. (അ॰ നി॰ ൪.൩൬) –
എത്ഥ തേഭൂമകം ച കമ്മം അവസേസാ ച അകുസലാ ധമ്മാ. ‘‘ദിട്ഠധമ്മികാനം ആസവാനം സംവരായ സമ്പരായികാനം ആസവാനം പടിഘാതായാ’’തി (പാരാ॰ ൩൯; അ॰ നി॰ ൨.൨൦൨-൨൩൦) എത്ഥ പരൂപവാദവിപ്പടിസാരവധബന്ധാദയോ ചേവ അപായദുക്ഖഭൂതാ ച നാനപ്പകാരാ ഉപദ്ദവാ.
തേ പനേതേ ആസവാ യത്ഥ യഥാ ആഗതാ, തത്ഥ തഥാ വേദിതബ്ബാ. ഏതേ ഹി വിനയേ താവ ‘‘ദിട്ഠധമ്മികാനം ആസവാനം സംവരായ, സമ്പരായികാനം ആസവാനം പടിഘാതായാ’’തി (പാരാ॰ ൩൯; അ॰ നി॰ ൨.൨൦൨-൨൩൦) ദ്വേധാ ആഗതാ. സളായതനേ ‘‘തയോ മേ, ആവുസോ, ആസവാ കാമാസവോ ഭവാസവോ അവിജ്ജാസവോ’’തി (സം॰ നി॰ ൪.൩൨൧) തിധാ ആഗതാ. അഞ്ഞേസു ച സുത്തന്തേസു (ചൂളനി॰ ജതുകണ്ണിമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസോ ൬൯; പടി॰ മ॰ ൧.൧൦൭) അഭിധമ്മേ (ധ॰ സ॰ ൧൧൦൨-൧൧൦൬; വിഭ॰ ൯൩൭) ച തേയേവ ദിട്ഠാസവേന സഹ ചതുധാ ആഗതാ. നിബ്ബേധികപരിയായേന ‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, ആസവാ നിരയഗാമിനിയാ
ഖയായാതി എത്ഥ പന ആസവാനം സരസഭേദോപി ഖീണാകാരോപി മഗ്ഗഫലനിബ്ബാനാനിപി ‘‘ആസവക്ഖയോ’’തി വുച്ചതി. ‘‘യോ ആസവാനം ഖയോ വയോ ഭേദോ പരിഭേദോ അനിച്ചതാ അന്തരധാന’’ന്തി എത്ഥ ഹി ആസവാനം സരസഭേദോ ‘‘ആസവക്ഖയോ’’തി വുത്തോ. ‘‘ജാനതോ അഹം, ഭിക്ഖവേ, പസ്സതോ
‘‘സേഖസ്സ സിക്ഖമാനസ്സ, ഉജുമഗ്ഗാനുസാരിനോ;
ഖയസ്മിം പഠമം ഞാണം, തതോ അഞ്ഞാ അനന്തരാ’’തി. (ഇതിവു॰ ൬൨) –
എത്ഥ മഗ്ഗോ ‘‘ആസവക്ഖയോ’’തി വുത്തോ. ‘‘ആസവാനം ഖയാ സമണോ ഹോതീ’’തി (മ॰ നി॰ ൧.൪൩൮) എത്ഥ ഫലം.
‘‘പരവജ്ജാനുപസ്സിസ്സ, നിച്ചം ഉജ്ഝാനസഞ്ഞിനോ;
ആസവാ തസ്സ വഡ്ഢന്തി, ആരാ സോ ആസവക്ഖയാ’’തി. (ധ॰ പ॰ ൨൫൩) –
എത്ഥ നിബ്ബാനം. ഇമസ്മിം പന സുത്തേ ഫലം സന്ധായ ‘‘ആസവാനം ഖയായാ’’തി ആഹ, അരഹത്തഫലത്ഥായാതി അത്ഥോ.
ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരോതി മനച്ഛട്ഠേസു ഇന്ദ്രിയേസു പിഹിതദ്വാരോ. ഭോജനേ മത്തഞ്ഞൂതി ഭോജനസ്മിം പമാണഞ്ഞൂ, പടിഗ്ഗഹണപരിഭോഗപച്ചവെക്ഖണമത്തം ജാനാതി പജാനാതീതി അത്ഥോ. ജാഗരിയം അനുയുത്തോതി രത്തിന്ദിവം ഛ കൊട്ഠാസേ കത്വാ പഞ്ചസു കൊട്ഠാസേസു ജാഗരണഭാവം അനുയുത്തോ, ജാഗരണേയേവ യുത്തപ്പയുത്തോതി അത്ഥോ.
ഏവം മാതികം ഠപെത്വാ ഇദാനി തമേവ ഠപിതപടിപാടിയാ വിഭജന്തോ കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂതിആദിമാഹ. തത്ഥ ചക്ഖുനാ രൂപം ദിസ്വാതിആദീനം അത്ഥോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി॰ ൧.൧൫) വിത്ഥാരിതോ, തഥാ പടിസങ്ഖാ യോനിസോ ആഹാരം ആഹാരേതി നേവ ദവായാതിആദീനം (വിസുദ്ധി॰ ൧.൧൮). ആവരണീയേഹി ധമ്മേഹീതി പഞ്ചഹി നീവരണേഹി ധമ്മേഹി. നീവരണാനി ഹി ചിത്തം ആവരിത്വാ തിട്ഠന്തി, തസ്മാ ആവരണീയാ ധമ്മാതി വുച്ചന്തി. സീഹസെയ്യം കപ്പേതീതി സീഹോ വിയ സെയ്യം കപ്പേതി. പാദേ പാദം അച്ചാധായാതി വാമപാദം ദക്ഖിണപാദേ അതിആധായ. സമം ഠപിതേ ഹി പാദേ ജാണുകേന ജാണുകം ഗൊപ്ഫകേന ച ഗൊപ്ഫകം ഘടീയതി, തതോ വേദനാ ഉട്ഠഹന്തി. തസ്മാ
സതോ സമ്പജാനോതി സതിയാ ചേവ സമ്പജഞ്ഞേന ച സമന്നാഗതോ. കഥം പനേസ നിദ്ദായന്തോ സതോ സമ്പജാനോ നാമ ഹോതീതി? പുരിമപ്പവത്തിവസേന. അയം ഹി ചങ്കമേ ചങ്കമന്തോ നിദ്ദായ ഒക്കമനഭാവം ഞത്വാ പവത്തമാനം കമ്മട്ഠാനം ഠപെത്വാ മഞ്ചേ വാ ഫലകേ വാ നിപന്നോ നിദ്ദം ഉപഗന്ത്വാ പുന പബുജ്ഝമാനോ കമ്മട്ഠാനം ഠിതട്ഠാനേ ഗണ്ഹന്തോയേവ പബുജ്ഝതി. തസ്മാ നിദ്ദായന്തോപി സതോ സമ്പജാനോ നാമ ഹോതി. അയം താവ മൂലകമ്മട്ഠാനേ നയോവ. പരിഗ്ഗഹകമ്മട്ഠാനവസേനാപി പനേസ സതോ സമ്പജാനോ നാമ ഹോതി. കഥം? അയം ഹി ചങ്കമന്തോ നിദ്ദായ ഒക്കമനഭാവം ഞത്വാ പാസാണഫലകേ വാ മഞ്ചേ വാ ദക്ഖിണേന പസ്സേന നിപജ്ജിത്വാ പച്ചവെക്ഖതി – ‘‘അചേതനോ കായോ അചേതനേ
ഉട്ഠാനസഞ്ഞം മനസികരിത്വാതി ‘‘എത്തകം ഠാനം ഗതേ ചന്ദേ വാ താരകായ വാ ഉട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി ഉട്ഠാനകാലപരിച്ഛേദികം സഞ്ഞം മനസികരിത്വാ, ചിത്തേ ഠപെത്വാതി അത്ഥോ. ഏവം കരിത്വാ സയിതോ ഹി യഥാപരിച്ഛിന്നേയേവ കാലേ ഉട്ഠഹതി.
൭. അത്തബ്യാബാധസുത്തവണ്ണനാ
൧൭. സത്തമേ അത്തബ്യാബാധായാതി അത്തദുക്ഖായ. പരബ്യാബാധായാതി പരദുക്ഖായ. കായസുചരിതന്തിആദീനി പുബ്ബഭാഗേ ദസകുസലകമ്മപഥവസേന ആഗതാനി, ഉപരി പന യാവ അരഹത്താ അവാരിതാനേവ.
൮. ദേവലോകസുത്തവണ്ണനാ
൧൮. അട്ഠമേ അട്ടീയെയ്യാഥാതി അട്ടാ പീളിതാ ഭവെയ്യാഥ. ഹരായെയ്യാഥാതി ലജ്ജെയ്യാഥ. ജിഗുച്ഛെയ്യാഥാതി ഗൂഥേ വിയ തസ്മിം വചനേ സഞ്ജാതജിഗുച്ഛാ ഭവെയ്യാഥ. ഇതി കിരാതി എത്ഥ ഇതീതി പദസന്ധിബ്യഞ്ജനസിലിട്ഠതാ, കിരാതി അനുസ്സവത്ഥേ നിപാതോ. ദിബ്ബേന കിര ആയുനാ അട്ടീയഥാതി ഏവമസ്സ സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. പഗേവ ഖോ പനാതി പഠമതരംയേവ.
൯. പഠമപാപണികസുത്തവണ്ണനാ
൧൯. നവമേ പാപണികോതി ആപണികോ, ആപണം ഉഗ്ഘാടെത്വാ ഭണ്ഡവിക്കായകസ്സ വാണിജസ്സേതം അധിവചനം. അഭബ്ബോതി അഭാജനഭൂതോ. ന സക്കച്ചം കമ്മന്തം അധിട്ഠാതീതി യഥാ അധിട്ഠിതം സുഅധിട്ഠിതം ഹോതി, ഏവം സയം അത്തപച്ചക്ഖം കരൊന്തോ നാധിട്ഠാതി. തത്ഥ പച്ചൂസകാലേ പദസദ്ദേന ഉട്ഠായ ദീപം ജാലെത്വാ ഭണ്ഡം പസാരെത്വാ അനിസീദന്തോ പുബ്ബണ്ഹസമയം ന സക്കച്ചം കമ്മന്തം അധിട്ഠാതി നാമ. അയം ഹി യം ചോരാ രത്തിം ഭണ്ഡം ഹരിത്വാ ‘‘ഇദം അമ്ഹാകം ഹത്ഥതോ വിസ്സജ്ജെസ്സാമാ’’തി ആപണം ഗന്ത്വാ അപ്പേന അഗ്ഘേന ദെന്തി, യമ്പി ബഹുവേരിനോ മനുസ്സാ രത്തിം നഗരേ വസിത്വാ പാതോവ ആപണം ഗന്ത്വാ ഭണ്ഡം ഗണ്ഹന്തി, യം വാ പന ജനപദം ഗന്തുകാമാ മനുസ്സാ പാതോവ ആപണം ഗന്ത്വാ ഭണ്ഡം കിണന്തി, തപ്പച്ചയസ്സ ലാഭസ്സ അസ്സാമികോ ഹോതി.
അഞ്ഞേസം ഭോജനവേലായ പന ഭുഞ്ജിതും ആഗന്ത്വാ പാതോവ ഭണ്ഡം പടിസാമെത്വാ ഘരം ഗന്ത്വാ ഭുഞ്ജിത്വാ നിദ്ദായിത്വാ സായം പുന ആപണം ആഗച്ഛന്തോ മജ്ഝന്ഹികസമയം ന സക്കച്ചം കമ്മന്തം അധിട്ഠാതി നാമ. സോ ഹി യം ചോരാ പാതോവ വിസ്സജ്ജേതും ന സമ്പാപുണിംസു, ദിവാകാലേ പന പരേസം അസഞ്ചാരക്ഖണേ ആപണം ഗന്ത്വാ അപ്പഗ്ഘേന ദെന്തി, യഞ്ച ഭോജനവേലായ പുഞ്ഞവന്തോ ഇസ്സരാ ‘‘ആപണതോ ഇദഞ്ചിദഞ്ച ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി പഹിണിത്വാ ആഹരാപെന്തി, തപ്പച്ചയസ്സ ലാഭസ്സ അസ്സാമികോ ഹോതി.
യാവ യാമഭേരിനിക്ഖമനാ പന അന്തോആപണേ ദീപം ജാലാപെത്വാ അനിസീദന്തോ സായന്ഹസമയം ന സക്കച്ചം കമ്മന്തം അധിട്ഠാതി നാമ. സോ ഹി യം
ന സക്കച്ചം സമാധിനിമിത്തം അധിട്ഠാതീതി സക്കച്ചകിരിയായ സമാധിം ന സമാപജ്ജതി. എത്ഥ ച പാതോവ ചേതിയങ്ഗണബോധിയങ്ഗണേസു വത്തം കത്വാ സേനാസനം പവിസിത്വാ യാവ ഭിക്ഖാചാരവേലാ, താവ സമാപത്തിം അപ്പെത്വാ അനിസീദന്തോ പുബ്ബണ്ഹസമയം ന സക്കച്ചം സമാധിനിമിത്തം അധിട്ഠാതി നാമ. പച്ഛാഭത്തം പന പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനം മജ്ഝന്ഹികസമയം ന സക്കച്ചം സമാധിനിമിത്തം അധിട്ഠാതി നാമ. സായം പന ചേതിയം വന്ദിത്വാ ഥേരൂപട്ഠാനം കത്വാ സേനാസനം പവിസിത്വാ പഠമയാമം സമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ അനിസീദന്തോ സായന്ഹസമയം ന സക്കച്ചം സമാധിനിമിത്തം അധിട്ഠാതി നാമ. സുക്കപക്ഖോ വുത്തപടിപക്ഖനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. അപിചെത്ഥ ‘‘സമാപത്തിം അപ്പെത്വാ’’തി വുത്തട്ഠാനേ സമാപത്തിയാ അസതി വിപസ്സനാപി വട്ടതി, സമാധിനിമിത്തന്തി ച സമാധിആരമ്മണമ്പി വട്ടതിയേവ. വുത്തമ്പി ചേതം – ‘‘സമാധിപി സമാധിനിമിത്തം, സമാധാരമ്മണമ്പി സമാധിനിമിത്ത’’ന്തി.
൧൦. ദുതിയപാപണികസുത്തവണ്ണനാ
൨൦. ദസമേ ചക്ഖുമാതി പഞ്ഞാചക്ഖുനാ ചക്ഖുമാ ഹോതി. വിധുരോതി വിസിട്ഠധുരോ ഉത്തമധുരോ ഞാണസമ്പയുത്തേന വീരിയേന സമന്നാഗതോ. നിസ്സയസമ്പന്നോതി അവസ്സയസമ്പന്നോ പതിട്ഠാനസമ്പന്നോ. പണിയന്തി വിക്കായികഭണ്ഡം. എത്തകം മൂലം ഭവിസ്സതി എത്തകോ ഉദയോതി തസ്മിം ‘‘ഏവം കീതം ഏവം വിക്കായമാന’’ന്തി വുത്തപണിയേ യേന കയേന തം കീതം, തം കയസങ്ഖാതം മൂലം എത്തകം ഭവിസ്സതി. യോ ച തസ്മിം വിക്കയമാനേ വിക്കയോ, തസ്മിം വിക്കയേ എത്തകോ ഉദയോ ഭവിസ്സതി, എത്തികാ വഡ്ഢീതി അത്ഥോ.
കുസലോ ഹോതി പണിയം കേതുഞ്ച വിക്കേതുഞ്ചാതി സുലഭട്ഠാനം ഗന്ത്വാ കിണന്തോ ദുല്ലഭട്ഠാനം ഗന്ത്വാ വിക്കിണന്തോ ച എത്ഥ കുസലോ നാമ ഹോതി, ദസഗുണമ്പി വീസതിഗുണമ്പി ലാഭം ലഭതി.
അഡ്ഢാതി മഹദ്ധനാതി വളഞ്ജനകവസേന മഹദ്ധനാ മഹാഭോഗാതി പടിബലോതി കായബലേന ചേവ ഞാണബലേന ച സമന്നാഗതത്താ സമത്ഥോ. അമ്ഹാകഞ്ച കാലേന കാലം അനുപ്പദാതുന്തി അമ്ഹാകഞ്ച ഗഹിതധനമൂലികം വഡ്ഢിം കാലേന കാലം അനുപ്പദാതും. നിപതന്തീതി നിമന്തെന്തി. നിപാതെന്തീതിപി പാഠോ, അയമേവ അത്ഥോ.
കുസലാനം ധമ്മാനം ഉപസമ്പദായാതി കുസലധമ്മാനം സമ്പാദനത്ഥായ പടിലാഭത്ഥായ. ഥാമവാതി ഞാണഥാമേന സമന്നാഗതോ. ദള്ഹപരക്കമോതി ഥിരേന ഞാണപരക്കമേന സമന്നാഗതോ. അനിക്ഖിത്തധുരോതി ‘‘അഗ്ഗമഗ്ഗം അപാപുണിത്വാ ഇമം വീരിയധുരം ന ഠപെസ്സാമീ’’തി ഏവം അട്ഠപിതധുരോ.
ബഹുസ്സുതാതി ഏകനികായാദിവസേന ബഹു ബുദ്ധവചനം സുതം ഏതേസന്തി ബഹുസ്സുതാ. ആഗതാഗമാതി ഏകോ നികായോ ഏകോ ആഗമോ നാമ, ദ്വേ നികായാ ദ്വേ ആഗമാ നാമ, പഞ്ച നികായാ പഞ്ച ആഗമാ നാമ, ഏതേസു ആഗമേസു യേസം ഏകോപി ആഗമോ ആഗതോ പഗുണോ പവത്തിതോ, തേ ആഗതാഗമാ നാമ. ധമ്മധരാതി സുത്തന്തപിടകധരാ. വിനയധരാതി വിനയപിടകധരാ. മാതികാധരാതി ദ്വേമാതികാധരാ. പരിപുച്ഛതീതി അത്ഥാനത്ഥം കാരണാകാരണം പുച്ഛതി. പരിപഞ്ഹതീതി ‘‘ഇമം നാമ പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി അഞ്ഞാതി തുലേതി പരിഗ്ഗണ്ഹാതി. സേസമെത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ.
ഇമസ്മിം
രഥകാരവഗ്ഗോ ദുതിയോ.