(൭) ൨. മഹാവഗ്ഗോ
൧. തിത്ഥായതനാദിസുത്തം
൬൨. ‘‘തീണിമാനി , ഭിക്ഖവേ, തിത്ഥായതനാനി യാനി പണ്ഡിതേഹി സമനുയുഞ്ജിയമാനാനി സമനുഗ്ഗാഹിയമാനാനി (സ്യാ॰ കം॰ ക॰) സമനുഗാഹിയമാനാനി സമനുഭാസിയമാനാനി പരമ്പി ഗന്ത്വാ അകിരിയായ സണ്ഠഹന്തി. കതമാനി തീണി? സന്തി, ഭിക്ഖവേ, ഏകേ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏവംവാദിനോ ഏവംദിട്ഠിനോ – ‘യം കിഞ്ചായം പുരിസപുഗ്ഗലോ പടിസംവേദേതി സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ സബ്ബം തം പുബ്ബേകതഹേതൂ’തി. സന്തി, ഭിക്ഖവേ, ഏകേ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏവംവാദിനോ ഏവംദിട്ഠിനോ – ‘യം കിഞ്ചായം പുരിസപുഗ്ഗലോ പടിസംവേദേതി സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ സബ്ബം തം ഇസ്സരനിമ്മാനഹേതൂ’തി. സന്തി, ഭിക്ഖവേ, ഏകേ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏവംവാദിനോ ഏവംദിട്ഠിനോ – ‘യം കിഞ്ചായം പുരിസപുഗ്ഗലോ പടിസംവേദേതി സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ സബ്ബം തം അഹേതുഅപ്പച്ചയാ’’’തി.
‘‘തത്ര, ഭിക്ഖവേ, യേ തേ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏവംവാദിനോ ഏവംദിട്ഠിനോ – ‘യം കിഞ്ചായം പുരിസപുഗ്ഗലോ പടിസംവേദേതി സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ സബ്ബം തം പുബ്ബേകതഹേതൂ’തി, ത്യാഹം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവം വദാമി – ‘സച്ചം കിര തുമ്ഹേ ആയസ്മന്തോ ഏവംവാദിനോ ഏവംദിട്ഠിനോ – യം കിഞ്ചായം പുരിസപുഗ്ഗലോ പടിസംവേദേതി സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ സബ്ബം തം പുബ്ബേകതഹേതൂ’തി ? തേ ച മേ തേ ചേ മേ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) ഏവം പുട്ഠാ ‘ആമാ’തി ആമോതി (സീ॰) പടിജാനന്തി. ത്യാഹം ഏവം വദാമി – ‘തേനഹായസ്മന്തോ പാണാതിപാതിനോ ഭവിസ്സന്തി പുബ്ബേകതഹേതു, അദിന്നാദായിനോ ഭവിസ്സന്തി പുബ്ബേകതഹേതു, അബ്രഹ്മചാരിനോ ഭവിസ്സന്തി പുബ്ബേകതഹേതു, മുസാവാദിനോ ഭവിസ്സന്തി പുബ്ബേകതഹേതു, പിസുണവാചാ ഭവിസ്സന്തി പുബ്ബേകതഹേതു, ഫരുസവാചാ ഭവിസ്സന്തി പുബ്ബേകതഹേതു, സമ്ഫപ്പലാപിനോ ഭവിസ്സന്തി പുബ്ബേകതഹേതു, അഭിജ്ഝാലുനോ ഭവിസ്സന്തി പുബ്ബേകതഹേതു, ബ്യാപന്നചിത്താ ഭവിസ്സന്തി പുബ്ബേകതഹേതു, മിച്ഛാദിട്ഠികാ ഭവിസ്സന്തി പുബ്ബേകതഹേതു’’’.
‘‘പുബ്ബേകതം ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, സാരതോ പച്ചാഗച്ഛതം ന ഹോതി ഛന്ദോ വാ വായാമോ വാ ഇദം വാ കരണീയം ഇദം വാ അകരണീയന്തി. ഇതി കരണീയാകരണീയേ ഖോ പന സച്ചതോ ഥേതതോ അനുപലബ്ഭിയമാനേ മുട്ഠസ്സതീനം അനാരക്ഖാനം വിഹരതം ന ഹോതി പച്ചത്തം സഹധമ്മികോ സമണവാദോ . അയം ഖോ മേ, ഭിക്ഖവേ, തേസു സമണബ്രാഹ്മണേസു ഏവംവാദീസു ഏവംദിട്ഠീസു പഠമോ സഹധമ്മികോ നിഗ്ഗഹോ ഹോതി.
‘‘തത്ര, ഭിക്ഖവേ, യേ തേ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏവംവാദിനോ ഏവംദിട്ഠിനോ – ‘യം കിഞ്ചായം പുരിസപുഗ്ഗലോ പടിസംവേദേതി സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ സബ്ബം തം ഇസ്സരനിമ്മാനഹേതൂ’തി, ത്യാഹം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവം വദാമി – ‘സച്ചം കിര തുമ്ഹേ ആയസ്മന്തോ ഏവംവാദിനോ ഏവദിട്ഠിനോ – യം കിഞ്ചായം പുരിസപുഗ്ഗലോ പടിസംവേദേതി സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ സബ്ബം തം ഇസ്സരനിമ്മാനഹേതൂ’തി? തേ ച മേ ഏവം പുട്ഠാ ‘ആമാ’തി പടിജാനന്തി. ത്യാഹം ഏവം വദാമി – ‘തേനഹായസ്മന്തോ പാണാതിപാതിനോ ഭവിസ്സന്തി ഇസ്സരനിമ്മാനഹേതു, അദിന്നാദായിനോ ഭവിസ്സന്തി ഇസ്സരനിമ്മാനഹേതു, അബ്രഹ്മചാരിനോ ഭവിസ്സന്തി ഇസ്സരനിമ്മാനഹേതു, മുസാവാദിനോ ഭവിസ്സന്തി ഇസ്സരനിമ്മാനഹേതു, പിസുണവാചാ ഭവിസ്സന്തി ഇസ്സരനിമ്മാനഹേതു, ഫരുസവാചാ ഭവിസ്സന്തി ഇസ്സരനിമ്മാനഹേതു, സമ്ഫപ്പലാപിനോ ഭവിസ്സന്തി ഇസ്സരനിമ്മാനഹേതു, അഭിജ്ഝാലുനോ ഭവിസ്സന്തി ഇസ്സരനിമ്മാനഹേതു, ബ്യാപന്നചിത്താ ഭവിസ്സന്തി ഇസ്സരനിമ്മാനഹേതു, മിച്ഛാദിട്ഠികാ ഭവിസ്സന്തി ഇസ്സരനിമ്മാനഹേതു’’’.
‘‘ഇസ്സരനിമ്മാനം ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, സാരതോ പച്ചാഗച്ഛതം ന ഹോതി ഛന്ദോ വാ വായാമോ വാ ഇദം വാ കരണീയം ഇദം വാ അകരണീയന്തി. ഇതി കരണീയാകരണീയേ ഖോ പന സച്ചതോ ഥേതതോ അനുപലബ്ഭിയമാനേ മുട്ഠസ്സതീനം അനാരക്ഖാനം വിഹരതം ന ഹോതി പച്ചത്തം സഹധമ്മികോ സമണവാദോ. അയം ഖോ മേ, ഭിക്ഖവേ, തേസു സമണബ്രാഹ്മണേസു ഏവംവാദീസു ഏവംദിട്ഠീസു ദുതിയോ സഹധമ്മികോ നിഗ്ഗഹോ ഹോതി.
‘‘തത്ര , ഭിക്ഖവേ, യേ തേ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏവംവാദിനോ ഏവംദിട്ഠിനോ – ‘യം കിം ചായം പുരിസപുഗ്ഗലോ പടിസംവേദേതി സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ സബ്ബം തം അഹേതുഅപ്പച്ചയാ’തി, ത്യാഹം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവം വദാമി – ‘സച്ചം കിര തുമ്ഹേ ആയസ്മന്തോ ഏവംവാദിനോ ഏവംദിട്ഠിനോ – യം കിം ചായം പുരിസപുഗ്ഗലോ പടിസംവേദേതി സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ സബ്ബം തം അഹേതുഅപ്പച്ചയാ’തി? തേ ച മേ ഏവം പുട്ഠാ ‘ആമാ’തി പടിജാനന്തി . ത്യാഹം ഏവം വദാമി – ‘തേനഹായസ്മന്തോ പാണാതിപാതിനോ ഭവിസ്സന്തി അഹേതുഅപ്പച്ചയാ…പേ॰… മിച്ഛാദിട്ഠികാ ഭവിസ്സന്തി അഹേതുഅപ്പച്ചയാ’’’.
‘‘അഹേതുഅപ്പച്ചയം അഹേതും (സീ॰), അഹേതു (സ്യാ॰ കം॰), അഹേതുഅപ്പച്ചയാ (പീ॰), അഹേതും അപ്പച്ചയം (ക॰) ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, സാരതോ പച്ചാഗച്ഛതം ന ഹോതി ഛന്ദോ വാ വായാമോ വാ ഇദം വാ കരണീയം ഇദം വാ അകരണീയന്തി. ഇതി കരണീയാകരണീയേ ഖോ പന സച്ചതോ ഥേതതോ അനുപലബ്ഭിയമാനേ മുട്ഠസ്സതീനം അനാരക്ഖാനം വിഹരതം ന ഹോതി പച്ചത്തം സഹധമ്മികോ സമണവാദോ. അയം ഖോ മേ, ഭിക്ഖവേ, തേസു സമണബ്രാഹ്മണേസു ഏവംവാദീസു ഏവംദിട്ഠീസു തതിയോ സഹധമ്മികോ നിഗ്ഗഹോ ഹോതി.
‘‘ഇമാനി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തീണി തിത്ഥായതനാനി യാനി പണ്ഡിതേഹി സമനുയുഞ്ജിയമാനാനി സമനുഗാഹിയമാനാനി സമനുഭാസിയമാനാനി പരമ്പി ഗന്ത്വാ അകിരിയായ സണ്ഠഹന്തി.
‘‘അയം ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മോ ദേസിതോ അനിഗ്ഗഹിതോ അസംകിലിട്ഠോ അനുപവജ്ജോ അപ്പടികുട്ഠോ സമണേഹി ബ്രാഹ്മണേഹി വിഞ്ഞൂഹി. കതമോ ച, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മോ ദേസിതോ അനിഗ്ഗഹിതോ അസംകിലിട്ഠോ അനുപവജ്ജോ അപ്പടികുട്ഠോ സമണേഹി ബ്രാഹ്മണേഹി വിഞ്ഞൂഹി? ഇമാ ഛ ധാതുയോതി, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മോ ദേസിതോ അനിഗ്ഗഹിതോ അസംകിലിട്ഠോ അനുപവജ്ജോ അപ്പടികുട്ഠോ സമണേഹി ബ്രാഹ്മണേഹി വിഞ്ഞൂഹി. ഇമാനി ഛ ഫസ്സായതനാനീതി, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മോ ദേസിതോ അനിഗ്ഗഹിതോ അസംകിലിട്ഠോ അനുപവജ്ജോ അപ്പടികുട്ഠോ സമണേഹി ബ്രാഹ്മണേഹി വിഞ്ഞൂഹി. ഇമേ അട്ഠാരസ മനോപവിചാരാതി, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മോ ദേസിതോ അനിഗ്ഗഹിതോ അസംകിലിട്ഠോ അനുപവജ്ജോ അപ്പടികുട്ഠോ സമണേഹി ബ്രാഹ്മണേഹി വിഞ്ഞൂഹി. ഇമാനി ചത്താരി അരിയസച്ചാനീതി, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മോ ദേസിതോ അനിഗ്ഗഹിതോ അസംകിലിട്ഠോ അനുപവജ്ജോ അപ്പടികുട്ഠോ സമണേഹി ബ്രാഹ്മണേഹി വിഞ്ഞൂഹി.
‘‘ഇമാ ഛ ധാതുയോതി, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മോ ദേസിതോ അനിഗ്ഗഹിതോ അസംകിലിട്ഠോ അനുപവജ്ജോ അപ്പടികുട്ഠോ സമണേഹി ബ്രാഹ്മണേഹി വിഞ്ഞൂഹീതി. ഇതി ഖോ പനേതം വുത്തം. കിഞ്ചേതം പടിച്ച വുത്തം? ഛയിമാ, ഭിക്ഖവേ , ധാതുയോ – പഥവീധാതു, ആപോധാതു, തേജോധാതു, വായോധാതു, ആകാസധാതു, വിഞ്ഞാണധാതു. ഇമാ ഛ ധാതുയോതി, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മോ ദേസിതോ അനിഗ്ഗഹിതോ അസംകിലിട്ഠോ അനുപവജ്ജോ അപ്പടികുട്ഠോ സമണേഹി ബ്രാഹ്മണേഹി വിഞ്ഞൂഹീതി. ഇതി യം തം വുത്തം, ഇദമേതം പടിച്ച വുത്തം.
‘‘ഇമാനി ഛ ഫസ്സായതനാനീതി, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മോ ദേസിതോ അനിഗ്ഗഹിതോ അസംകിലിട്ഠോ അനുപവജ്ജോ അപ്പടികുട്ഠോ സമണേഹി ബ്രാഹ്മണേഹി വിഞ്ഞൂഹീതി. ഇതി ഖോ പനേതം വുത്തം. കിഞ്ചേതം പടിച്ച വുത്തം? ഛയിമാനി, ഭിക്ഖവേ, ഫസ്സായതനാനി – ചക്ഖു ഫസ്സായതനം, സോതം ഫസ്സായതനം, ഘാനം ഫസ്സായതനം, ജിവ്ഹാ ഫസ്സായതനം, കായോ ഫസ്സായതനം, മനോ ഫസ്സായതനം. ഇമാനി ഛ ഫസ്സായതനാനീതി, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മോ ദേസിതോ അനിഗ്ഗഹിതോ അസംകിലിട്ഠോ അനുപവജ്ജോ അപ്പടികുട്ഠോ സമണേഹി ബ്രാഹ്മണേഹി വിഞ്ഞൂഹീതി. ഇതി യം തം വുത്തം, ഇദമേതം പടിച്ച വുത്തം.
‘‘ഇമേ അട്ഠാരസ മനോപവിചാരാതി, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മോ ദേസിതോ അനിഗ്ഗഹിതോ അസംകിലിട്ഠോ അനുപവജ്ജോ അപ്പടികുട്ഠോ സമണേഹി ബ്രാഹ്മണേഹി വിഞ്ഞൂഹീതി. ഇതി ഖോ പനേതം വുത്തം. കിഞ്ചേതം പടിച്ച വുത്തം? ചക്ഖുനാ രൂപം ദിസ്വാ സോമനസ്സട്ഠാനിയം രൂപം ഉപവിചരതി ദോമനസ്സട്ഠാനിയം രൂപം ഉപവിചരതി ഉപെക്ഖാട്ഠാനിയം രൂപം ഉപവിചരതി, സോതേന സദ്ദം സുത്വാ… ഘാനേന ഗന്ധം ഘായിത്വാ… ജിവ്ഹായ രസം സായിത്വാ… കായേന ഫൊട്ഠബ്ബം ഫുസിത്വാ… മനസാ ധമ്മം വിഞ്ഞായ സോമനസ്സട്ഠാനിയം ധമ്മം ഉപവിചരതി ദോമനസ്സട്ഠാനിയം ധമ്മം ഉപവിചരതി ഉപെക്ഖാട്ഠാനിയം ധമ്മം ഉപവിചരതി. ഇമേ അട്ഠാരസ മനോപവിചാരാതി, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മോ ദേസിതോ അനിഗ്ഗഹിതോ അസംകിലിട്ഠോ അനുപവജ്ജോ അപ്പടികുട്ഠോ സമണേഹി ബ്രാഹ്മണേഹി വിഞ്ഞൂഹീതി. ഇതി യം തം വുത്തം, ഇദമേതം പടിച്ച വുത്തം.
‘‘ഇമാനി ചത്താരി അരിയസച്ചാനീതി, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മോ ദേസിതോ അനിഗ്ഗഹിതോ അസംകിലിട്ഠോ അനുപവജ്ജോ അപ്പടികുട്ഠോ സമണേഹി ബ്രാഹ്മണേഹി വിഞ്ഞൂഹീതി. ഇതി ഖോ പനേതം വുത്തം. കിഞ്ചേതം പടിച്ച വുത്തം? ഛന്നം, ഭിക്ഖവേ, ധാതൂനം ഉപാദായ ഗബ്ഭസ്സാവക്കന്തി ഹോതി; ഒക്കന്തിയാ സതി നാമരൂപം, നാമരൂപപച്ചയാ സളായതനം, സളായതനപച്ചയാ ഫസ്സോ, ഫസ്സപച്ചയാ വേദനാ. വേദിയമാനസ്സ ഖോ പനാഹം, ഭിക്ഖവേ, ഇദം ദുക്ഖന്തി പഞ്ഞപേമി, അയം ദുക്ഖസമുദയോതി പഞ്ഞപേമി, അയം ദുക്ഖനിരോധോതി പഞ്ഞപേമി, അയം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാതി പഞ്ഞപേമി.
‘‘കതമഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖം അരിയസച്ചം? ജാതിപി ദുക്ഖാ, ജരാപി ദുക്ഖാ , ( ) (ബ്യാധിപി ദുക്ഖോ) (സീ॰ പീ॰ ക॰) അട്ഠകഥായ സംസന്ദേതബ്ബം വിസുദ്ധി॰ ൨.൫൩൭ മരണമ്പി ദുക്ഖം , സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസാപി ദുക്ഖാ, (അപ്പിയേഹി സമ്പയോഗോ ദുക്ഖോ, പിയേഹി വിപ്പയോഗോ ദുക്ഖോ,) (നത്ഥി കത്ഥചി) യമ്പിച്ഛം ന ലഭതി തമ്പി ദുക്ഖം. സംഖിത്തേന പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ ദുക്ഖാ. ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖം അരിയസച്ചം.
‘‘കതമഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖസമുദയം ദുക്ഖസമുദയോ (സ്യാ॰ കം॰) അരിയസച്ചം? അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ, സങ്ഖാരപച്ചയാ വിഞ്ഞാണം, വിഞ്ഞാണപച്ചയാ നാമരൂപം, നാമരൂപപച്ചയാ സളായതനം, സളായതനപച്ചയാ ഫസ്സോ, ഫസ്സപച്ചയാ വേദനാ, വേദനാപച്ചയാ തണ്ഹാ, തണ്ഹാപച്ചയാ ഉപാദാനം, ഉപാദാനപച്ചയാ ഭവോ, ഭവപച്ചയാ ജാതി, ജാതിപച്ചയാ ജരാമരണം സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസാ സമ്ഭവന്തി. ഏവമേതസ്സ കേവലസ്സ ദുക്ഖക്ഖന്ധസ്സ സമുദയോ ഹോതി. ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖസമുദയം അരിയസച്ചം.
‘‘കതമഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖനിരോധം ദുക്ഖനിരോധോ (സ്യാ॰ കം॰) അരിയസച്ചം? അവിജ്ജായ ത്വേവ അസേസവിരാഗനിരോധാ സങ്ഖാരനിരോധോ, സങ്ഖാരനിരോധാ വിഞ്ഞാണനിരോധോ, വിഞ്ഞാണനിരോധാ നാമരൂപനിരോധോ, നാമരൂപനിരോധാ സളായതനനിരോധോ, സളായതനനിരോധാ ഫസ്സനിരോധോ, ഫസ്സനിരോധാ വേദനാനിരോധോ, വേദനാനിരോധാ തണ്ഹാനിരോധോ, തണ്ഹാനിരോധാ ഉപാദാനനിരോധോ, ഉപാദാനനിരോധാ ഭവനിരോധോ, ഭവനിരോധാ ജാതിനിരോധോ, ജാതിനിരോധാ ജരാമരണം സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസാ നിരുജ്ഝന്തി. ഏവമേതസ്സ കേവലസ്സ ദുക്ഖക്ഖന്ധസ്സ നിരോധോ ഹോതി. ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖനിരോധം അരിയസച്ചം.
‘‘കതമഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ അരിയസച്ചം? അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ, സെയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി, സമ്മാസങ്കപ്പോ, സമ്മാവാചാ, സമ്മാകമ്മന്തോ, സമ്മാആജീവോ, സമ്മാവായാമോ, സമ്മാസതി, സമ്മാസമാധി. ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ അരിയസച്ചം. ‘ഇമാനി ചത്താരി അരിയസച്ചാനീ’തി, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മോ ദേസിതോ അനിഗ്ഗഹിതോ അസംകിലിട്ഠോ അനുപവജ്ജോ അപ്പടികുട്ഠോ സമണേഹി ബ്രാഹ്മണേഹി വിഞ്ഞൂഹീതി. ഇതി യം തം വുത്തം ഇദമേതം പടിച്ച വുത്ത’’ന്തി. പഠമം.
൬൩. ‘‘തീണിമാനി , ഭിക്ഖവേ, അമാതാപുത്തികാനി ഭയാനീതി അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ ഭാസതി. കതമാനി തീണി? ഹോതി സോ, ഭിക്ഖവേ, സമയോ യം മഹാഅഗ്ഗിഡാഹോ വുട്ഠാതി. മഹാഅഗ്ഗിഡാഹേ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, വുട്ഠിതേ തേന ഗാമാപി ഡയ്ഹന്തി നിഗമാപി ഡയ്ഹന്തി നഗരാപി ഡയ്ഹന്തി. ഗാമേസുപി ഡയ്ഹമാനേസു നിഗമേസുപി ഡയ്ഹമാനേസു നഗരേസുപി ഡയ്ഹമാനേസു തത്ഥ മാതാപി പുത്തം നപ്പടിലഭതി, പുത്തോപി മാതരം നപ്പടിലഭതി . ഇദം, ഭിക്ഖവേ, പഠമം അമാതാപുത്തികം ഭയന്തി അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ ഭാസതി.
‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഹോതി സോ സമയോ യം മഹാമേഘോ വുട്ഠാതി. മഹാമേഘേ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, വുട്ഠിതേ മഹാഉദകവാഹകോ സഞ്ജായതി. മഹാഉദകവാഹകേ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, സഞ്ജായന്തേ തേന ഗാമാപി വുയ്ഹന്തി നിഗമാപി വുയ്ഹന്തി നഗരാപി വുയ്ഹന്തി. ഗാമേസുപി വുയ്ഹമാനേസു നിഗമേസുപി വുയ്ഹമാനേസു നഗരേസുപി വുയ്ഹമാനേസു തത്ഥ മാതാപി പുത്തം നപ്പടിലഭതി, പുത്തോപി മാതരം നപ്പടിലഭതി. ഇദം, ഭിക്ഖവേ, ദുതിയം അമാതാപുത്തികം ഭയന്തി അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ ഭാസതി.
‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഹോതി സോ സമയോ യം ഭയം ഹോതി അടവിസങ്കോപോ, ചക്കസമാരുള്ഹാ ജാനപദാ പരിയായന്തി. ഭയേ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, സതി അടവിസങ്കോപേ ചക്കസമാരുള്ഹേസു ജാനപദേസു പരിയായന്തേസു തത്ഥ മാതാപി പുത്തം നപ്പടിലഭതി, പുത്തോപി മാതരം നപ്പടിലഭതി. ഇദം, ഭിക്ഖവേ, തതിയം അമാതാപുത്തികം ഭയന്തി അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ ഭാസതി. ഇമാനി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തീണി അമാതാപുത്തികാനി ഭയാനീതി അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ ഭാസതി.
‘‘താനി ഖോ പനിമാനി ഇമാനി ഖോ (സീ॰), ഇമാനി ഖോ പന (ക॰), ഭിക്ഖവേ, തീണി സമാതാപുത്തികാനിയേവ ഭയാനി അമാതാപുത്തികാനി ഭയാനീതി അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ ഭാസതി. കതമാനി തീണി? ഹോതി സോ, ഭിക്ഖവേ, സമയോ യം മഹാഅഗ്ഗിഡാഹോ വുട്ഠാതി. മഹാഅഗ്ഗിഡാഹേ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, വുട്ഠിതേ തേന ഗാമാപി ഡയ്ഹന്തി നിഗമാപി ഡയ്ഹന്തി നഗരാപി ഡയ്ഹന്തി. ഗാമേസുപി ഡയ്ഹമാനേസു നിഗമേസുപി ഡയ്ഹമാനേസു നഗരേസുപി ഡയ്ഹമാനേസു ഹോതി സോ സമയോ യം കദാചി കരഹചി മാതാപി പുത്തം പടിലഭതി, പുത്തോപി മാതരം പടിലഭതി. ഇദം, ഭിക്ഖവേ, പഠമം സമാതാപുത്തികംയേവ ഭയം അമാതാപുത്തികം ഭയന്തി അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ ഭാസതി.
‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഹോതി സോ സമയോ യം മഹാമേഘോ വുട്ഠാതി. മഹാമേഘേ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, വുട്ഠിതേ മഹാഉദകവാഹകോ സഞ്ജായതി. മഹാഉദകവാഹകേ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, സഞ്ജാതേ തേന ഗാമാപി വുയ്ഹന്തി നിഗമാപി വുയ്ഹന്തി നഗരാപി വുയ്ഹന്തി. ഗാമേസുപി വുയ്ഹമാനേസു നിഗമേസുപി വുയ്ഹമാനേസു നഗരേസുപി വുയ്ഹമാനേസു ഹോതി സോ സമയോ യം കദാചി കരഹചി മാതാപി പുത്തം പടിലഭതി, പുത്തോപി മാതരം പടിലഭതി. ഇദം, ഭിക്ഖവേ, ദുതിയം സമാതാപുത്തികംയേവ ഭയം അമാതാപുത്തികം ഭയന്തി അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ ഭാസതി.
‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഹോതി സോ സമയോ യം ഭയം ഹോതി അടവിസങ്കോപോ, ചക്കസമാരുള്ഹാ ജാനപദാ പരിയായന്തി. ഭയേ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, സതി അടവിസങ്കോപേ ചക്കസമാരുള്ഹേസു ജാനപദേസു പരിയായന്തേസു ഹോതി സോ സമയോ യം കദാചി കരഹചി മാതാപി പുത്തം പടിലഭതി, പുത്തോപി മാതരം പടിലഭതി. ഇദം, ഭിക്ഖവേ, തതിയം സമാതാപുത്തികംയേവ ഭയം അമാതാപുത്തികം ഭയന്തി അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ ഭാസതി. ‘‘ഇമാനി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തീണി സമാതാപുത്തികാനിയേവ ഭയാനി അമാതാപുത്തികാനി ഭയാനീതി അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ ഭാസതി’’.
‘‘തീണിമാനി, ഭിക്ഖവേ, അമാതാപുത്തികാനി ഭയാനി. കതമാനി തീണി? ജരാഭയം, ബ്യാധിഭയം, മരണഭയന്തി. ന, ഭിക്ഖവേ, മാതാ പുത്തം ജീരമാനം ഏവം ലഭതി – ‘അഹം ജീരാമി, മാ മേ പുത്തോ ജീരീ’തി; പുത്തോ വാ പന മാതരം ജീരമാനം ന ഏവം ലഭതി – ‘അഹം ജീരാമി, മാ മേ മാതാ ജീരീ’’’തി.
‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, മാതാ പുത്തം ബ്യാധിയമാനം ഏവം ലഭതി – ‘അഹം ബ്യാധിയാമി, മാ മേ പുത്തോ ബ്യാധിയീ’തി; പുത്തോ വാ പന മാതരം ബ്യാധിയമാനം ന ഏവം ലഭതി – ‘അഹം ബ്യാധിയാമി, മാ മേ മാതാ ബ്യാധിയീ’’’തി.
‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, മാതാ പുത്തം മീയമാനം ഏവം ലഭതി – ‘അഹം മീയാമി, മാ മേ പുത്തോ മീയീ’തി; പുത്തോ വാ പന മാതരം മീയമാനം ന ഏവം ലഭതി – ‘അഹം മീയാമി, മാ മേ മാതാ മീയീ’തി. ഇമാനി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തീണി അമാതാപുത്തികാനി ഭയാനീ’’തി.
‘‘അത്ഥി , ഭിക്ഖവേ, മഗ്ഗോ അത്ഥി പടിപദാ ഇമേസഞ്ച തിണ്ണം സമാതാപുത്തികാനം ഭയാനം ഇമേസഞ്ച തിണ്ണം അമാതാപുത്തികാനം ഭയാനം പഹാനായ സമതിക്കമായ സംവത്തതി. കതമോ ച, ഭിക്ഖവേ, മഗ്ഗോ കതമാ ച പടിപദാ ഇമേസഞ്ച തിണ്ണം സമാതാപുത്തികാനം ഭയാനം ഇമേസഞ്ച തിണ്ണം അമാതാപുത്തികാനം ഭയാനം പഹാനായ സമതിക്കമായ സംവത്തതി? അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ, സെയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി, സമ്മാസങ്കപോ, സമ്മാവാചാ, സമ്മാകമ്മന്തോ, സമ്മാആജീവോ, സമ്മാവായാമോ, സമ്മാസതി, സമ്മാസമാധി. അയം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, മഗ്ഗോ അയം പടിപദാ ഇമേസഞ്ച തിണ്ണം സമാതാപുത്തികാനം ഭയാനം ഇമേസഞ്ച തിണ്ണം അമാതാപുത്തികാനം ഭയാനം പഹാനായ സമതിക്കമായ സംവത്തതീ’’തി. ദുതിയം.
൩. വേനാഗപുരസുത്തം
൬൪. ഏകം സമയം ഭഗവാ കോസലേസു ചാരികം ചരമാനോ മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം യേന വേനാഗപുരം നാമ കോസലാനം ബ്രാഹ്മണഗാമോ തദവസരി. അസ്സോസും ഖോ വേനാഗപുരികാ ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാ – ‘‘സമണോ ഖലു , ഭോ, ഗോതമോ സക്യപുത്തോ സക്യകുലാ പബ്ബജിതോ വേനാഗപുരം അനുപ്പത്തോ. തം ഖോ പന ഭവന്തം ഗോതമം ഏവം കല്യാണോ കിത്തിസദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗതോ – ‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വിജ്ജാചരണസമ്പന്നോ സുഗതോ ലോകവിദൂ അനുത്തരോ പുരിസദമ്മസാരഥി സത്ഥാ ദേവമനുസ്സാനം ബുദ്ധോ ഭഗവാ’തി ഭഗവാ (സീ॰ സ്യാ കം॰ പീ॰) ഇദം സുത്തവണ്ണനായ അട്ഠകഥായ സംസന്ദേതബ്ബം പാരാ॰ ൧; ദീ॰ നി॰ ൧.൨൫൫ പസ്സിതബ്ബം. സോ ഇമം ലോകം സദേവകം സമാരകം സബ്രഹ്മകം സസ്സമണബ്രാഹ്മണിം പജം സദേവമനുസ്സം സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ പവേദേതി. സോ ധമ്മം ദേസേതി ആദികല്യാണം മജ്ഝേകല്യാണം പരിയോസാനകല്യാണം സാത്ഥം സബ്യഞ്ജനം, കേവലപരിപുണ്ണം പരിസുദ്ധം ബ്രഹ്മചരിയം പകാസേതി. സാധു ഖോ പന തഥാരൂപാനം അരഹതം ദസ്സനം ഹോതീ’’തി.
അഥ ഖോ വേനാഗപുരികാ ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ അപ്പേകച്ചേ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു, അപ്പേകച്ചേ ഭഗവതാ സദ്ധിം സമ്മോദിംസു, സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു, അപ്പേകച്ചേ യേന ഭഗവാ തേനഞ്ജലിം പണാമെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു, അപ്പേകച്ചേ നാമഗൊത്തം സാവെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു, അപ്പേകച്ചേ തുണ്ഹീഭൂതാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ വേനാഗപുരികോ വച്ഛഗൊത്തോ ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച –
‘‘അച്ഛരിയം , ഭോ ഗോതമ, അബ്ഭുതം, ഭോ ഗോതമ! യാവഞ്ചിദം ഭോതോ ഗോതമസ്സ വിപ്പസന്നാനി ഇന്ദ്രിയാനി, പരിസുദ്ധോ ഛവിവണ്ണോ പരിയോദാതോ. സെയ്യഥാപി, ഭോ ഗോതമ, സാരദം ബദരപണ്ഡും മണ്ഡം (ക॰) പരിസുദ്ധം ഹോതി പരിയോദാതം; ഏവമേവം ഭോതോ ഗോതമസ്സ വിപ്പസന്നാനി ഇന്ദ്രിയാനി പരിസുദ്ധോ ഛവിവണ്ണോ പരിയോദാതോ. സെയ്യഥാപി, ഭോ ഗോതമ, താലപക്കം സമ്പതി ബന്ധനാ പമുത്തം മുത്തം (സീ॰ പീ॰ ക॰) പരിസുദ്ധം ഹോതി പരിയോദാതം; ഏവമേവം ഭോതോ ഗോതമസ്സ വിപ്പസന്നാനി ഇന്ദ്രിയാനി പരിസുദ്ധോ ഛവിവണ്ണോ പരിയോദാതോ. സെയ്യഥാപി, ഭോ ഗോതമ, നെക്ഖം നിക്ഖം-ഇതിപി (മ॰ നി॰ ൩.൧൬൮) ജമ്ബോനദം ദക്ഖകമ്മാരപുത്തസുപരികമ്മകതം ഉക്കാമുഖേ സുകുസലസമ്പഹട്ഠം പണ്ഡുകമ്ബലേ നിക്ഖിത്തം ഭാസതേ ച തപതേ ച വിരോചതി ച; ഏവമേവം ഭോതോ ഗോതമസ്സ വിപ്പസന്നാനി ഇന്ദ്രിയാനി പരിസുദ്ധോ ഛവിവണ്ണോ പരിയോദാതോ. യാനി താനി, ഭോ ഗോതമ, ഉച്ചാസയനമഹാസയനാനി, സെയ്യഥിദം – ആസന്ദി പല്ലങ്കോ ഗോനകോ ചിത്തകോ പടികാ പടലികാ തൂലികാ വികതികാ ഉദ്ദലോമീ ഏകന്തലോമീ കട്ടിസ്സം കോസെയ്യം കുത്തകം ഹത്ഥത്ഥരം അസ്സത്ഥരം രഥത്ഥരം അജിനപ്പവേണീ കദലിമിഗപവരപച്ചത്ഥരണം കാദലിമിഗപവരപച്ചത്ഥരണം (സീ॰) സഉത്തരച്ഛദം ഉഭതോലോഹിതകൂപധാനം, ഏവരൂപാനം നൂന ഭവം ഗോതമോ ഉച്ചാസയനമഹാസയനാനം നികാമലാഭീ അകിച്ഛലാഭീ അകസിരലാഭീ’’തി.
‘‘യാനി ഖോ പന താനി, ബ്രാഹ്മണ, ഉച്ചാസയനമഹാസയനാനി, സെയ്യഥിദം – ആസന്ദി പല്ലങ്കോ ഗോനകോ ചിത്തകോ പടികാ പടലികാ തൂലികാ വികതികാ ഉദ്ദലോമീ ഏകന്തലോമീ കട്ടിസ്സം കോസെയ്യം കുത്തകം ഹത്ഥത്ഥരം അസ്സത്ഥരം രഥത്ഥരം അജിനപ്പവേണീ കദലിമിഗപവരപച്ചത്ഥരണം സഉത്തരച്ഛദം ഉഭതോലോഹിതകൂപധാനം. ദുല്ലഭാനി താനി പബ്ബജിതാനം ലദ്ധാ ച പന ലദ്ധാനി ച (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰), ലദ്ധാ ച (പീ॰) ന കപ്പന്തി.
‘‘തീണി ഖോ, ഇമാനി, ബ്രാഹ്മണ, ഉച്ചാസയനമഹാസയനാനി, യേസാഹം ഏതരഹി നികാമലാഭീ അകിച്ഛലാഭീ അകസിരലാഭീ. കതമാനി തീണി? ദിബ്ബം ഉച്ചാസയനമഹാസയനം, ബ്രഹ്മം ഉച്ചാസയനമഹാസയനം, അരിയം ഉച്ചാസയനമഹാസയനം. ഇമാനി ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, തീണി ഉച്ചാസയനമഹാസയനാനി, യേസാഹം ഏതരഹി നികാമലാഭീ അകിച്ഛലാഭീ അകസിരലാഭീ’’തി.
‘‘കതമം പന തം, ഭോ ഗോതമ, ദിബ്ബം ഉച്ചാസയനമഹാസയനം, യസ്സ ഭവം ഗോതമോ ഏതരഹി നികാമലാഭീ അകിച്ഛലാഭീ അകസിരലാഭീ’’തി? ‘‘ഇധാഹം, ബ്രാഹ്മണ, യം ഗാമം വാ നിഗമം വാ ഉപനിസ്സായ വിഹരാമി, സോ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസെത്വാ പത്തചീവരമാദായ തമേവ ഗാമം വാ നിഗമം വാ പിണ്ഡായ പവിസാമി. സോ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ വനന്തഞ്ഞേവ പവിസാമി പചാരയാമി (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰). സോ യദേവ തത്ഥ ഹൊന്തി തിണാനി വാ പണ്ണാനി വാ താനി ഏകജ്ഝം സങ്ഘരിത്വാ നിസീദാമി പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ഉജും കായം പണിധായ പരിമുഖം സതിം ഉപട്ഠപെത്വാ. സോ വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹി സവിതക്കം സവിചാരം വിവേകജം പീതിസുഖം പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരാമി; വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ അജ്ഝത്തം സമ്പസാദനം ചേതസോ ഏകോദിഭാവം അവിതക്കം അവിചാരം സമാധിജം പീതിസുഖം ദുതിയം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരാമി; പീതിയാ ച വിരാഗാ ഉപെക്ഖകോ ച വിഹരാമി സതോ ച സമ്പജാനോ സുഖഞ്ച കായേന പടിസംവേദേമി, യം തം അരിയാ ആചിക്ഖന്തി – ‘ഉപെക്ഖകോ സതിമാ സുഖവിഹാരീ’തി തതിയം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരാമി; സുഖസ്സ ച പഹാനാ ദുക്ഖസ്സ ച പഹാനാ പുബ്ബേവ സോമനസ്സദോമനസ്സാനം അത്ഥങ്ഗമാ അദുക്ഖമസുഖം ഉപെക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിം ചതുത്ഥം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരാമി. സോ ചേ അഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഏവംഭൂതോ ചങ്കമാമി, ദിബ്ബോ മേ ഏസോ തസ്മിം സമയേ ചങ്കമോ ഹോതി. സോ ചേ അഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഏവംഭൂതോ തിട്ഠാമി, ദിബ്ബം മേ ഏതം തസ്മിം സമയേ ഠാനം ഹോതി. സോ ചേ അഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഏവംഭൂതോ നിസീദാമി, ദിബ്ബം മേ ഏതം തസ്മിം സമയേ ആസനം ഹോതി. സോ ചേ അഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഏവംഭൂതോ സെയ്യം കപ്പേമി, ദിബ്ബം മേ ഏതം തസ്മിം സമയേ ഉച്ചാസയനമഹാസയനം ഹോതി. ഇദം ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, ദിബ്ബം ഉച്ചാസയനമഹാസയനം, യസ്സാഹം ഏതരഹി നികാമലാഭീ അകിച്ഛലാഭീ അകസിരലാഭീ’’തി.
‘‘അച്ഛരിയം, ഭോ ഗോതമ, അബ്ഭുതം, ഭോ ഗോതമ! കോ ചഞ്ഞോ ഏവരൂപസ്സ ദിബ്ബസ്സ ഉച്ചാസയനമഹാസയനസ്സ നികാമലാഭീ ഭവിസ്സതി അകിച്ഛലാഭീ അകസിരലാഭീ, അഞ്ഞത്ര ഭോതാ ഗോതമേന!
‘‘കതമം പന തം, ഭോ ഗോതമ, ബ്രഹ്മം ഉച്ചാസയനമഹാസയനം, യസ്സ ഭവം ഗോതമോ ഏതരഹി നികാമലാഭീ അകിച്ഛലാഭീ അകസിരലാഭീ’’തി? ‘‘ഇധാഹം, ബ്രാഹ്മണ, യം ഗാമം വാ നിഗമം വാ ഉപനിസ്സായ വിഹരാമി, സോ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസെത്വാ പത്തചീവരമാദായ തമേവ ഗാമം വാ നിഗമം വാ പിണ്ഡായ പവിസാമി. സോ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ വനന്തഞ്ഞേവ പവിസാമി. സോ യദേവ തത്ഥ ഹൊന്തി തിണാനി വാ പണ്ണാനി വാ താനി ഏകജ്ഝം സങ്ഘരിത്വാ നിസീദാമി പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ഉജും കായം പണിധായ പരിമുഖം സതിം ഉപട്ഠപെത്വാ. സോ മെത്താസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരാമി, തഥാ ദുതിയം, തഥാ തതിയം, തഥാ ചതുത്ഥം, ഇതി ഉദ്ധമധോ തിരിയം സബ്ബധി സബ്ബത്തതായ സബ്ബാവന്തം ലോകം മെത്താസഹഗതേന ചേതസാ വിപുലേന മഹഗ്ഗതേന അപ്പമാണേന അവേരേന അബ്യാപജ്ഝേന അബ്യാപജ്ഝേന (സബ്ബത്ഥ) ഫരിത്വാ വിഹരാമി. കരുണാസഹഗതേന ചേതസാ…പേ॰… മുദിതാസഹഗതേന ചേതസാ…പേ॰… ഉപെക്ഖാസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരാമി, തഥാ ദുതിയം, തഥാ തതിയം , തഥാ ചതുത്ഥം ചതുത്ഥിം (സീ॰), ഇതി ഉദ്ധമധോ തിരിയം സബ്ബധി സബ്ബത്തതായ സബ്ബാവന്തം ലോകം ഉപെക്ഖാസഹഗതേന ചേതസാ വിപുലേന മഹഗ്ഗതേന അപ്പമാണേന അവേരേന അബ്യാപജ്ഝേന ഫരിത്വാ വിഹരാമി. സോ ചേ അഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഏവംഭൂതോ ചങ്കമാമി, ബ്രഹ്മാ മേ ഏസോ തസ്മിം സമയേ ചങ്കമോ ഹോതി. സോ ചേ അഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഏവംഭൂതോ തിട്ഠാമി…പേ॰… നിസീദാമി…പേ॰… സെയ്യം കപ്പേമി, ബ്രഹ്മം മേ ഏതം തസ്മിം സമയേ ഉച്ചാസയനമഹാസയനം ഹോതി. ഇദം ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, ബ്രഹ്മം ഉച്ചാസയനമഹാസയനം, യസ്സാഹം ഏതരഹി നികാമലാഭീ അകിച്ഛലാഭീ അകസിരലാഭീ’’തി.
‘‘അച്ഛരിയം , ഭോ ഗോതമ, അബ്ഭുതം, ഭോ ഗോതമ! കോ ചഞ്ഞോ ഏവരൂപസ്സ ബ്രഹ്മസ്സ ഉച്ചാസയനമഹാസയനസ്സ നികാമലാഭീ ഭവിസ്സതി അകിച്ഛലാഭീ അകസിരലാഭീ, അഞ്ഞത്ര ഭോതാ ഗോതമേന!
‘‘കതമം പന തം, ഭോ ഗോതമ, അരിയം ഉച്ചാസയനമഹാസയനം, യസ്സ ഭവം ഗോതമോ ഏതരഹി നികാമലാഭീ അകിച്ഛലാഭീ അകസിരലാഭീ’’തി? ‘‘ഇധാഹം, ബ്രാഹ്മണ, യം ഗാമം വാ നിഗമം വാ ഉപനിസ്സായ വിഹരാമി, സോ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസെത്വാ പത്തചീവരമാദായ തമേവ ഗാമം വാ നിഗമം വാ പിണ്ഡായ പവിസാമി. സോ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ വനന്തഞ്ഞേവ പവിസാമി. സോ യദേവ തത്ഥ ഹൊന്തി തിണാനി വാ പണ്ണാനി വാ താനി ഏകജ്ഝം സങ്ഘരിത്വാ നിസീദാമി പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ഉജും കായം പണിധായ പരിമുഖം സതിം ഉപട്ഠപെത്വാ. സോ ഏവം ജാനാമി – ‘രാഗോ മേ പഹീനോ ഉച്ഛിന്നമൂലോ താലാവത്ഥുകതോ അനഭാവംകതോ ആയതിം അനുപ്പാദധമ്മോ; ദോസോ മേ പഹീനോ ഉച്ഛിന്നമൂലോ താലാവത്ഥുകതോ അനഭാവങ്കതോ ആയതിം അനുപ്പാദധമ്മോ; മോഹോ മേ പഹീനോ ഉച്ഛിന്നമൂലോ താലാവത്ഥുകതോ അനഭാവങ്കതോ ആയതിം അനുപ്പാദധമ്മോ’. സോ ചേ അഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഏവംഭൂതോ ചങ്കമാമി, അരിയോ മേ ഏസോ തസ്മിം സമയേ ചങ്കമോ ഹോതി. സോ ചേ അഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഏവംഭൂതോ തിട്ഠാമി…പേ॰… നിസീദാമി…പേ॰… സെയ്യം കപ്പേമി, അരിയം മേ ഏതം തസ്മിം സമയേ ഉച്ചാസയനമഹാസയനം ഹോതി. ഇദം ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, അരിയം ഉച്ചാസയനമഹാസയനം, യസ്സാഹം ഏതരഹി നികാമലാഭീ അകിച്ഛലാഭീ അകസിരലാഭീ’’തി.
‘‘അച്ഛരിയം, ഭോ ഗോതമ, അബ്ഭുതം, ഭോ ഗോതമ! കോ ചഞ്ഞോ ഏവരൂപസ്സ അരിയസ്സ ഉച്ചാസയനമഹാസയനസ്സ നികാമലാമീ ഭവിസ്സതി അകിച്ഛലാഭീ അകസിരലാഭീ, അഞ്ഞത്ര ഭോതാ ഗോതമേന!
‘‘അഭിക്കന്തം, ഭോ ഗോതമ, അഭിക്കന്തം, ഭോ ഗോതമ! സെയ്യഥാപി, ഭോ ഗോതമ, നിക്കുജ്ജിതം വാ ഉക്കുജ്ജെയ്യ, പടിച്ഛന്നം വാ വിവരെയ്യ, മൂള്ഹസ്സ വാ മഗ്ഗം ആചിക്ഖെയ്യ, അന്ധകാരേ വാ തേലപജ്ജോതം ധാരെയ്യ – ‘ചക്ഖുമന്തോ രൂപാനി ദക്ഖന്തീ’തി; ഏവമേവം ഖോ ഭോതാ ഗോതമേന അനേകപരിയായേന ധമ്മോ പകാസിതോ. ഏതേ മയം ഭവന്തം ഗോതമം സരണം ഗച്ഛാമ ധമ്മഞ്ച ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച. ഉപാസകേ നോ ഭവം ഗോതമോ ധാരേതു അജ്ജതഗ്ഗേ പാണുപേതേ സരണം ഗതേ’’തി. തതിയം.
൪. സരഭസുത്തം
൬൫. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ രാജഗഹേ വിഹരതി ഗിജ്ഝകൂടേ പബ്ബതേ. തേന ഖോ പന സമയേന സരഭോ നാമ പരിബ്ബാജകോ അചിരപക്കന്തോ ഹോതി ഇമസ്മാ ധമ്മവിനയാ. സോ രാജഗഹേ പരിസതി പരിസതിം (സീ॰ പീ॰) ഏവം വാചം ഭാസതി – ‘‘അഞ്ഞാതോ മയാ സമണാനം സക്യപുത്തികാനം ധമ്മോ. അഞ്ഞായ ച പനാഹം സമണാനം സക്യപുത്തികാനം ധമ്മം ഏവാഹം തസ്മാ ധമ്മവിനയാ അപക്കന്തോ’’തി. അഥ ഖോ സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസെത്വാ പത്തചീവരമാദായ രാജഗഹം പിണ്ഡായ പവിസിംസു. അസ്സോസും ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ സരഭസ്സ പരിബ്ബാജകസ്സ രാജഗഹേ പരിസതി ഏവം വാചം ഭാസമാനസ്സ – ‘‘അഞ്ഞാതോ മയാ സമണാനം സക്യപുത്തികാനം ധമ്മോ. അഞ്ഞായ ച പനാഹം സമണാനം സക്യപുത്തികാനം ധമ്മം ഏവാഹം തസ്മാ ധമ്മവിനയാ അപക്കന്തോ’’തി.
അഥ ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ രാജഗഹേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്താ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. ഏകമന്തം നിസിന്നാ ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവന്തം ഏതദവോചും – ‘‘സരഭോ നാമ, ഭന്തേ, പരിബ്ബാജകോ അചിരപക്കന്തോ ഇമസ്മാ ധമ്മവിനയാ. സോ രാജഗഹേ പരിസതി ഏവം വാചം ഭാസതി – ‘അഞ്ഞാതോ മയാ സമണാനം സക്യപുത്തികാനം ധമ്മോ. അഞ്ഞായ ച പനാഹം സമണാനം സക്യപുത്തികാനം ധമ്മം ഏവാഹം തസ്മാ ധമ്മവിനയാ അപക്കന്തോ’തി. സാധു ഭന്തേ, ഭഗവാ യേന സിപ്പിനികാതീരം സപ്പിനികാതീരം (സീ॰ പീ॰), സപ്പിനിയാ തീരം (സ്യാ॰ കം॰) പരിബ്ബാജകാരാമോ യേന സരഭോ പരിബ്ബാജകോ തേനുപസങ്കമതു അനുകമ്പം ഉപാദായാ’’തി. അധിവാസേസി ഭഗവാ തുണ്ഹീഭാവേന.
അഥ ഖോ ഭഗവാ സായന്ഹസമയം പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോ യേന സിപ്പിനികാതീരം പരിബ്ബാജകാരാമോ യേന സരഭോ പരിബ്ബാജകോ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി . നിസജ്ജ ഖോ ഭഗവാ സരഭം പരിബ്ബാജകം ഏതദവോച – ‘‘സച്ചം കിര ത്വം, സരഭ, ഏവം വദേസി – ‘അഞ്ഞാതോ മയാ സമണാനം സക്യപുത്തികാനം ധമ്മോ. അഞ്ഞായ ച പനാഹം സമണാനം സക്യപുത്തികാനം ധമ്മം ഏവാഹം തസ്മാ ധമ്മവിനയാ അപക്കന്തോ’’’തി? ഏവം വുത്തേ സരഭോ പരിബ്ബാജകോ തുണ്ഹീ അഹോസി.
ദുതിയമ്പി ഖോ, ഭഗവാ സരഭം പരിബ്ബാജകം ഏതദവോച – ‘‘വദേഹി, സരഭ, കിന്തി തേ അഞ്ഞാതോ സമണാനം സക്യപുത്തികാനം ധമ്മോ? സചേ തേ അപരിപൂരം ഭവിസ്സതി, അഹം പരിപൂരെസ്സാമി. സചേ പന തേ പരിപൂരം ഭവിസ്സതി, അഹം അനുമോദിസ്സാമീ’’തി. ദുതിയമ്പി ഖോ സരഭോ പരിബ്ബാജകോ തുണ്ഹീ അഹോസി.
തതിയമ്പി ഖോ ഭഗവാ സരഭം പരിബ്ബാജകം ഏതദവോച – (‘‘യോ മയാ (സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) ഖോ സരഭ പഞ്ഞായതി സമണാനം സക്യപുത്തികാനം ധമ്മോ) ( ) സീ॰ പൊത്ഥകേ നത്ഥി ‘‘വദേഹി, സരഭ, കിന്തി തേ അഞ്ഞാതോ സമണാനം സക്യപുത്തികാനം ധമ്മോ? സചേ തേ അപരിപൂരം ഭവിസ്സതി, അഹം പരിപൂരെസ്സാമി. സചേ പന തേ പരിപൂരം ഭവിസ്സതി, അഹം അനുമോദിസ്സാമീ’’തി. തതിയമ്പി ഖോ സരഭോ പരിബ്ബാജകോ തുണ്ഹീ അഹോസി.
അഥ ഖോ തേ പരിബ്ബാജകാ സരഭം പരിബ്ബാജകം ഏതദവോചും – ‘‘യദേവ ഖോ ത്വം, ആവുസോ സരഭ, സമണം ഗോതമം യാചെയ്യാസി തദേവ തേ സമണോ ഗോതമോ പവാരേതി. വദേഹാവുസോ സരഭ, കിന്തി തേ അഞ്ഞാതോ സമണാനം സക്യപുത്തികാനം ധമ്മോ? സചേ തേ അപരിപൂരം ഭവിസ്സതി, സമണോ ഗോതമോ പരിപൂരെസ്സതി. സചേ പന തേ പരിപൂരം ഭവിസ്സതി, സമണോ ഗോതമോ അനുമോദിസ്സതീ’’തി. ഏവം വുത്തേ സരഭോ പരിബ്ബാജകോ തുണ്ഹീഭൂതോ മങ്കുഭൂതോ പത്തക്ഖന്ധോ അധോമുഖോ പജ്ഝായന്തോ അപ്പടിഭാനോ നിസീദി.
അഥ ഖോ ഭഗവാ സരഭം പരിബ്ബാജകം തുണ്ഹീഭൂതം മങ്കുഭൂതം പത്തക്ഖന്ധം അധോമുഖം പജ്ഝായന്തം അപ്പടിഭാനം വിദിത്വാ തേ പരിബ്ബാജകേ ഏതദവോച –
‘‘യോ ഖോ മം, പരിബ്ബാജകാ പരിബ്ബാജകോ (പീ॰ ക॰), ഏവം വദെയ്യ – ‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ തേ പടിജാനതോ ഇമേ ധമ്മാ അനഭിസമ്ബുദ്ധാ’തി, തമഹം തത്ഥ സാധുകം സമനുയുഞ്ജെയ്യം സമനുഗാഹെയ്യം സമനുഭാസെയ്യം. സോ വത മയാ സാധുകം സമനുയുഞ്ജിയമാനോ സമനുഗാഹിയമാനോ സമനുഭാസിയമാനോ അട്ഠാനമേതം അനവകാസോ യം സോ തിണ്ണം ഠാനാനം നാഞ്ഞതരം അഞ്ഞതരം (ക॰) ഠാനം നിഗച്ഛെയ്യ, അഞ്ഞേന വാ അഞ്ഞം പടിചരിസ്സതി, ബഹിദ്ധാ കഥം അപനാമെസ്സതി, കോപഞ്ച ദോസഞ്ച അപ്പച്ചയഞ്ച പാതുകരിസ്സതി, തുണ്ഹീഭൂതോ മങ്കുഭൂതോ തുണ്ഹീഭൂതോ വാ മങ്കുഭൂതോ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰), തുണ്ഹീഭൂതോ വാ മങ്കുഭൂതോ വാ (പീ॰) പത്തക്ഖന്ധോ അധോമുഖോ പജ്ഝായന്തോ അപ്പടിഭാനോ നിസീദിസ്സതി, സെയ്യഥാപി സരഭോ പരിബ്ബാജകോ.
‘‘യോ ഖോ മം, പരിബ്ബാജകാ, ഏവം വദെയ്യ – ‘ഖീണാസവസ്സ തേ പടിജാനതോ ഇമേ ആസവാ അപരിക്ഖീണാ’തി, തമഹം തത്ഥ സാധുകം സമനുയുഞ്ജെയ്യം സമനുഗാഹെയ്യം സമനുഭാസെയ്യം. സോ വത മയാ സാധുകം സമനുയുഞ്ജിയമാനോ സമനുഗാഹിയമാനോ സമനുഭാസിയമാനോ അട്ഠാനമേതം അനവകാസോ യം സോ തിണ്ണം ഠാനാനം നാഞ്ഞതരം ഠാനം നിഗച്ഛെയ്യ, അഞ്ഞേന വാ അഞ്ഞം പടിചരിസ്സതി, ബഹിദ്ധാ കഥം അപനാമെസ്സതി, കോപഞ്ച ദോസഞ്ച അപ്പച്ചയഞ്ച പാതുകരിസ്സതി, തുണ്ഹീഭൂതോ മങ്കുഭൂതോ പത്തക്ഖന്ധോ അധോമുഖോ പജ്ഝായന്തോ അപ്പടിഭാനോ നിസീദിസ്സതി, സെയ്യഥാപി സരഭോ പരിബ്ബാജകോ.
‘‘യോ ഖോ മം, പരിബ്ബാജകാ, ഏവം വദെയ്യ – ‘യസ്സ ഖോ പന തേ അത്ഥായ ധമ്മോ ദേസിതോ, സോ ന നിയ്യാതി തക്കരസ്സ സമ്മാ ദുക്ഖക്ഖയായാ’തി, തമഹം തത്ഥ സാധുകം സമനുയുഞ്ജെയ്യം സമനുഗാഹെയ്യം സമനുഭാസെയ്യം. സോ വത മയാ സാധുകം സമനുയുഞ്ജിയമാനോ സമനുഗാഹിയമാനോ സമനുഭാസിയമാനോ അട്ഠാനമേതം അനവകാസോ യം സോ തിണ്ണം ഠാനാനം നാഞ്ഞതരം ഠാനം നിഗച്ഛെയ്യ, അഞ്ഞേന വാ അഞ്ഞം പടിചരിസ്സതി, ബഹിദ്ധാ കഥം അപനാമെസ്സതി, കോപഞ്ച ദോസഞ്ച അപ്പച്ചയഞ്ച പാതുകരിസ്സതി, തുണ്ഹീഭൂതോ മങ്കുഭൂതോ പത്തക്ഖന്ധോ അധോമുഖോ പജ്ഝായന്തോ അപ്പടിഭാനോ നിസീദിസ്സതി, സെയ്യഥാപി സരഭോ പരിബ്ബാജകോ’’തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ സിപ്പിനികാതീരേ പരിബ്ബാജകാരാമേ തിക്ഖത്തും സീഹനാദം നദിത്വാ വേഹാസം പക്കാമി.
അഥ ഖോ തേ പരിബ്ബാജകാ അചിരപക്കന്തസ്സ ഭഗവതോ സരഭം പരിബ്ബാജകം സമന്തതോ വാചായസന്നിതോദകേന വാചാസത്തിതോദകേന (സീ॰) സഞ്ജമ്ഭരിമകംസു സഞ്ചുമ്ഭരിമകംസു (പീ॰, ദീ॰ നി॰ ൧.൪൨൧) സം॰ നി॰ ൨.൨൪൩ ഉപരിപാഠോ വിയ – ‘‘സെയ്യഥാപി, ആവുസോ സരഭ, ബ്രഹാരഞ്ഞേ ജരസിങ്ഗാലോ ‘സീഹനാദം നദിസ്സാമീ’തി സിങ്ഗാലകംയേവ സേഗാലകംയേവ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) നദതി, ഭേരണ്ഡകംയേവ നദതി ഭേദണ്ഡകം (ക॰); ഏവമേവം ഖോ ത്വം, ആവുസോ സരഭ, അഞ്ഞത്രേവ സമണേന ഗോതമേന ‘സീഹനാദം നദിസ്സാമീ’തി സിങ്ഗാലകംയേവ നദസി ഭേരണ്ഡകംയേവ നദസി. സെയ്യഥാപി, ആവുസോ സരഭ, അമ്ബുകസഞ്ചരീ അമ്ബകമദ്ദരീ (സീ॰) ‘പുരിസകരവിതം ഫുസ്സകരവിതം (സീ॰), പുസ്സകരവിതം (സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) രവിസ്സാമീ’തി അമ്ബുകസഞ്ചരിരവിതംയേവ രവതി; ഏവമേവം ഖോ ത്വം, ആവുസോ സരഭ, അഞ്ഞത്രേവ സമണേന ഗോതമേന ‘പുരിസകരവിതം രവിസ്സാമീ’തി, അമ്ബുകസഞ്ചരിരവിതംയേവ രവസി. സെയ്യഥാപി, ആവുസോ സരഭ, ഉസഭോ സുഞ്ഞായ ഗോസാലായ ഗമ്ഭീരം നദിതബ്ബം മഞ്ഞതി; ഏവമേവം ഖോ ത്വം, ആവുസോ സരഭ, അഞ്ഞത്രേവ സമണേന ഗോതമേന ഗമ്ഭീരം നദിതബ്ബം മഞ്ഞസീ’’തി. അഥ ഖോ തേ പരിബ്ബാജകാ സരഭം പരിബ്ബാജകം സമന്തതോ വാചായസന്നിതോദകേന സഞ്ജമ്ഭരിമകംസൂതി. ചതുത്ഥം.
൫. കേസമുത്തിസുത്തം
൬൬. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ കോസലേസു ചാരികം ചരമാനോ മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം യേന കേസമുത്തം കേസപുത്തം (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) നാമ കാലാമാനം നിഗമോ തദവസരി. അസ്സോസും ഖോ കേസമുത്തിയാ കാലാമാ – ‘‘സമണോ ഖലു, ഭോ, ഗോതമോ സക്യപുത്തോ സക്യകുലാ പബ്ബജിതോ കേസമുത്തം അനുപ്പത്തോ. തം ഖോ പന ഭവന്തം ഗോതമം ഏവം കല്യാണോ കിത്തിസദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗതോ – ‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ…പേ॰… സാധു ഖോ പന തഥാരൂപാനം അരഹതം ദസ്സനം ഹോതീ’’’തി.
അഥ ഖോ കേസമുത്തിയാ കാലാമാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ അപ്പേകച്ചേ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു, അപ്പേകച്ചേ ഭഗവതാ സദ്ധിം സമ്മോദിംസു, സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു, അപ്പേകച്ചേ യേന ഭഗവാ തേനഞ്ജലിം പണാമെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു, അപ്പേകച്ചേ നാമഗൊത്തം സാവെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു, അപ്പേകച്ചേ തുണ്ഹീഭൂതാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. ഏകമന്തം നിസിന്നാ ഖോ തേ കേസമുത്തിയാ കാലാമാ ഭഗവന്തം ഏതദവോചും –
‘‘സന്തി, ഭന്തേ, ഏകേ സമണബ്രാഹ്മണാ കേസമുത്തം ആഗച്ഛന്തി. തേ സകംയേവ വാദം ദീപെന്തി ജോതെന്തി, പരപ്പവാദം പന ഖുംസെന്തി വമ്ഭെന്തി പരിഭവന്തി ഓമക്ഖിം ഓപപക്ഖിം (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰), ഓമക്ഖികം (ക॰) കരൊന്തി. അപരേപി, ഭന്തേ, ഏകേ സമണബ്രാഹ്മണാ കേസമുത്തം ആഗച്ഛന്തി . തേപി സകംയേവ വാദം ദീപെന്തി ജോതെന്തി, പരപ്പവാദം പന ഖുംസെന്തി വമ്ഭെന്തി പരിഭവന്തി ഓമക്ഖിം കരൊന്തി. തേസം നോ, ഭന്തേ , അമ്ഹാകം ഹോതേവ കങ്ഖാ ഹോതി വിചികിച്ഛാ – ‘കോ സു നാമ ഇമേസം ഭവതം സമണബ്രാഹ്മണാനം സച്ചം ആഹ, കോ മുസാ’’’തി? ‘‘അലഞ്ഹി വോ, കാലാമാ, കങ്ഖിതും അലം വിചികിച്ഛിതും. കങ്ഖനീയേവ പന കങ്ഖനീയേവ ച പന (സംയുത്തനികായേ) വോ ഠാനേ വിചികിച്ഛാ ഉപ്പന്നാ’’.
‘‘ഏഥ തുമ്ഹേ, കാലാമാ, മാ അനുസ്സവേന, മാ പരമ്പരായ, മാ ഇതികിരായ, മാ പിടകസമ്പദാനേന, മാ തക്കഹേതു, മാ നയഹേതു, മാ ആകാരപരിവിതക്കേന , മാ ദിട്ഠിനിജ്ഝാനക്ഖന്തിയാ, മാ ഭബ്ബരൂപതായ, മാ സമണോ നോ ഗരൂതി. യദാ തുമ്ഹേ, കാലാമാ, അത്തനാവ ജാനെയ്യാഥ – ‘ഇമേ ധമ്മാ അകുസലാ, ഇമേ ധമ്മാ സാവജ്ജാ, ഇമേ ധമ്മാ വിഞ്ഞുഗരഹിതാ, ഇമേ ധമ്മാ സമത്താ സമാദിന്നാ സമാദിണ്ണാ (ക॰) അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തന്തീ’’’തി, അഥ തുമ്ഹേ, കാലാമാ, പജഹെയ്യാഥ.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, കാലാമാ, ലോഭോ പുരിസസ്സ അജ്ഝത്തം ഉപ്പജ്ജമാനോ ഉപ്പജ്ജതി ഹിതായ വാ അഹിതായ വാ’’തി?
‘‘അഹിതായ, ഭന്തേ’’.
‘‘ലുദ്ധോ പനായം, കാലാമാ, പുരിസപുഗ്ഗലോ ലോഭേന അഭിഭൂതോ പരിയാദിന്നചിത്തോ പാണമ്പി ഹനതി, അദിന്നമ്പി ആദിയതി, പരദാരമ്പി ഗച്ഛതി, മുസാപി ഭണതി, പരമ്പി തഥത്തായ തദത്ഥായ (ക॰) സമാദപേതി, യം സ യം തസ്സ (ക॰) അനന്തരസുത്തേ പന ‘‘യം’ സ’’ ഇത്വേവ സബ്ബത്ഥപി ദിസ്സതി ഹോതി ദീഘരത്തം അഹിതായ ദുക്ഖായാ’’തി.
‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, കാലാമാ, ദോസോ പുരിസസ്സ അജ്ഝത്തം ഉപ്പജ്ജമാനോ ഉപ്പജ്ജതി ഹിതായ വാ അഹിതായ വാ’’തി?
‘‘അഹിതായ, ഭന്തേ’’.
‘‘ദുട്ഠോ പനായം, കാലാമാ, പുരിസപുഗ്ഗലോ ദോസേന അഭിഭൂതോ പരിയാദിന്നചിത്തോ പാണമ്പി ഹനതി ഹന്തി (സീ॰ പീ॰), അദിന്നമ്പി ആദിയതി, പരദാരമ്പി ഗച്ഛതി, മുസാപി ഭണതി, പരമ്പി തഥത്തായ സമാദപേതി, യം സ ഹോതി ദീഘരത്തം അഹിതായ ദുക്ഖായാ’’തി.
‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, കാലാമാ, മോഹോ പുരിസസ്സ അജ്ഝത്തം ഉപ്പജ്ജമാനോ ഉപ്പജ്ജതി ഹിതായ വാ അഹിതായ വാ’’തി?
‘‘അഹിതായ, ഭന്തേ’’.
‘‘മൂള്ഹോ പനായം, കാലാമാ, പുരിസപുഗ്ഗലോ മോഹേന അഭിഭൂതോ പരിയാദിന്നചിത്തോ പാണമ്പി ഹനതി, അദിന്നമ്പി ആദിയതി, പരദാരമ്പി ഗച്ഛതി, മുസാപി ഭണതി, പരമ്പി തഥത്തായ സമാദപേതി, യം സ ഹോതി ദീഘരത്തം അഹിതായ ദുക്ഖായാ’’തി.
‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, കാലാമാ, ഇമേ ധമ്മാ കുസലാ വാ അകുസലാ വാ’’തി?
‘‘അകുസലാ, ഭന്തേ’’.
‘‘സാവജ്ജാ വാ അനവജ്ജാ വാ’’തി?
‘‘സാവജ്ജാ, ഭന്തേ’’.
‘‘വിഞ്ഞുഗരഹിതാ വാ വിഞ്ഞുപ്പസത്ഥാ വാ’’തി?
‘‘വിഞ്ഞുഗരഹിതാ, ഭന്തേ’’.
‘‘സമത്താ സമാദിന്നാ അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തന്തി, നോ വാ? കഥം വാ കഥം വാ വോ (?) എത്ഥ ഹോതീ’’തി ?
‘‘സമത്താ, ഭന്തേ, സമാദിന്നാ അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തന്തീതി. ഏവം നോ എത്ഥ ഹോതീ’’തി.
‘‘ഇതി ഖോ, കാലാമാ, യം തം അവോചുമ്ഹാ അവോചുമ്ഹ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) അ॰ നി॰ ൪.൧൯൩ – ‘ഏഥ തുമ്ഹേ, കാലാമാ! മാ അനുസ്സവേന, മാ പരമ്പരായ, മാ ഇതികിരായ, മാ പിടകസമ്പദാനേന, മാ തക്കഹേതു, മാ നയഹേതു, മാ ആകാരപരിവിതക്കേന, മാ ദിട്ഠിനിജ്ഝാനക്ഖന്തിയാ, മാ ഭബ്ബരൂപതായ, മാ സമണോ നോ ഗരൂതി. യദാ തുമ്ഹേ കാലാമാ അത്തനാവ ജാനെയ്യാഥ – ‘ഇമേ ധമ്മാ അകുസലാ, ഇമേ ധമ്മാ സാവജ്ജാ, ഇമേ ധമ്മാ വിഞ്ഞുഗരഹിതാ, ഇമേ ധമ്മാ സമത്താ സമാദിന്നാ അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തന്തീതി, അഥ തുമ്ഹേ, കാലാമാ, പജഹെയ്യാഥാ’തി, ഇതി യം തം വുത്തം, ഇദമേതം പടിച്ച വുത്തം.
‘‘ഏഥ തുമ്ഹേ, കാലാമാ, മാ അനുസ്സവേന, മാ പരമ്പരായ, മാ ഇതികിരായ, മാ പിടകസമ്പദാനേന, മാ തക്കഹേതു, മാ നയഹേതു, മാ ആകാരപരിവിതക്കേന, മാ ദിട്ഠിനിജ്ഝാനക്ഖന്തിയാ, മാ ഭബ്ബരൂപതായ, മാ സമണോ നോ ഗരൂതി. യദാ തുമ്ഹേ, കാലാമാ, അത്തനാവ ജാനെയ്യാഥ – ‘ഇമേ ധമ്മാ കുസലാ, ഇമേ ധമ്മാ അനവജ്ജാ, ഇമേ ധമ്മാ വിഞ്ഞുപ്പസത്ഥാ, ഇമേ ധമ്മാ സമത്താ സമാദിന്നാ ഹിതായ സുഖായ സംവത്തന്തീ’തി, അഥ തുമ്ഹേ, കാലാമാ, ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരെയ്യാഥ.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, കാലാമാ, അലോഭോ പുരിസസ്സ അജ്ഝത്തം ഉപ്പജ്ജമാനോ ഉപ്പജ്ജതി ഹിതായ വാ അഹിതായ വാ’’തി?
‘‘ഹിതായ, ഭന്തേ’’.
‘‘അലുദ്ധോ പനായം, കാലാമാ, പുരിസപുഗ്ഗലോ ലോഭേന അനഭിഭൂതോ അപരിയാദിന്നചിത്തോ നേവ പാണം ഹനതി, ന അദിന്നം ആദിയതി, ന പരദാരം ഗച്ഛതി, ന മുസാ ഭണതി, ന പരമ്പി തഥത്തായ സമാദപേതി , യം സ ഹോതി ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായാ’’തി.
‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, കാലാമാ, അദോസോ പുരിസസ്സ അജ്ഝത്തം ഉപ്പജ്ജമാനോ ഉപ്പജ്ജതി…പേ॰… അമോഹോ പുരിസസ്സ അജ്ഝത്തം ഉപ്പജ്ജമാനോ ഉപ്പജ്ജതി…പേ॰… ഹിതായ സുഖായാ’’തി.
‘‘ഏവം ഭന്തേ’’ .
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, കാലാമാ, ഇമേ ധമ്മാ കുസലാ വാ അകുസലാ വാ’’തി?
‘‘കുസലാ , ഭന്തേ’’.
‘‘സാവജ്ജാ വാ അനവജ്ജാ വാ’’തി?
‘‘അനവജ്ജാ, ഭന്തേ’’.
‘‘വിഞ്ഞുഗരഹിതാ വാ വിഞ്ഞുപ്പസത്ഥാ വാ’’തി?
‘‘വിഞ്ഞുപ്പസത്ഥാ, ഭന്തേ’’.
‘‘സമത്താ സമാദിന്നാ ഹിതായ സുഖായ സംവത്തന്തി നോ വാ? കഥം വാ എത്ഥ ഹോതീ’’തി?
‘‘സമത്താ, ഭന്തേ, സമാദിന്നാ ഹിതായ സുഖായ സംവത്തന്തി. ഏവം നോ എത്ഥ ഹോതീ’’തി.
‘‘ഇതി ഖോ, കാലാമാ, യം തം അവോചുമ്ഹാ – ‘ഏഥ തുമ്ഹേ, കാലാമാ! മാ അനുസ്സവേന, മാ പരമ്പരായ, മാ ഇതികിരായ, മാ പിടകസമ്പദാനേന, മാ തക്കഹേതു, മാ നയഹേതു, മാ ആകാരപരിവിതക്കേന, മാ ദിട്ഠിനിജ്ഝാനക്ഖന്തിയാ, മാ ഭബ്ബരൂപതായ, മാ സമണോ നോ ഗരൂതി. യദാ തുമ്ഹേ, കാലാമാ, അത്തനാവ ജാനെയ്യാഥ – ഇമേ ധമ്മാ കുസലാ, ഇമേ ധമ്മാ അനവജ്ജാ, ഇമേ ധമ്മാ വിഞ്ഞുപ്പസത്ഥാ, ഇമേ ധമ്മാ സമത്താ സമാദിന്നാ ഹിതായ സുഖായ സംവത്തന്തീതി, അഥ തുമ്ഹേ, കാലാമാ, ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരെയ്യാഥാ’തി, ഇതി യം തം വുത്തം ഇദമേതം പടിച്ച വുത്തം.
‘‘സ ഖോ സോ യോ ഖോ (ക॰), കാലാമാ, അരിയസാവകോ ഏവം വിഗതാഭിജ്ഝോ വിഗതബ്യാപാദോ അസമ്മൂള്ഹോ സമ്പജാനോ പതിസ്സതോ സതോ (ക॰) മെത്താസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതി, തഥാ ദുതിയം, തഥാ തതിയം, തഥാ ചതുത്ഥം, ഇതി ഉദ്ധമധോ തിരിയം സബ്ബധി സബ്ബത്തതായ സബ്ബാവന്തം ലോകം മെത്താസഹഗതേന ചേതസാ വിപുലേന മഹഗ്ഗതേന അപ്പമാണേന അവേരേന അബ്യാപജ്ഝേന ഫരിത്വാ വിഹരതി. കരുണാസഹഗതേന ചേതസാ…പേ॰… മുദിതാസഹഗതേന ചേതസാ…പേ॰… ഉപെക്ഖാസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതി, തഥാ ദുതിയം , തഥാ തതിയം, തഥാ ചതുത്ഥം, ഇതി ഉദ്ധമധോ തിരിയം സബ്ബധി സബ്ബത്തതായ സബ്ബാവന്തം ലോകം ഉപെക്ഖാസഹഗതേന ചേതസാ വിപുലേന മഹഗ്ഗതേന അപ്പമാണേന അവേരേന അബ്യാപജ്ഝേന ഫരിത്വാ വിഹരതി.
‘‘സ സചേ (ക॰) ഖോ സോ, കാലാമാ, അരിയസാവകോ ഏവം അവേരചിത്തോ ഏവം അബ്യാപജ്ഝചിത്തോ ഏവം അസംകിലിട്ഠചിത്തോ ഏവം വിസുദ്ധചിത്തോ. തസ്സ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ ചത്താരോ അസ്സാസാ അധിഗതാ ഹൊന്തി. ‘സചേ ഖോ പന അത്ഥി പരോ ലോകോ, അത്ഥി സുകതദുക്കടാനം സുകടദുക്കടാനം (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) കമ്മാനം ഫലം വിപാകോ, അഥാഹം ഠാനമഹം (സീ॰ പീ॰), ഠാനമേതം യേനാഹം (സ്യാ॰ കം॰) കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപജ്ജിസ്സാമീ’തി, അയമസ്സ പഠമോ അസ്സാസോ അധിഗതോ ഹോതി.
‘‘‘സചേ ഖോ പന നത്ഥി പരോ ലോകോ, നത്ഥി സുകതദുക്കടാനം കമ്മാനം ഫലം വിപാകോ, അഥാഹം ഇധാഹം (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) ദിട്ഠേവ ധമ്മേ അവേരം അബ്യാപജ്ഝം അനീഘം സുഖിം സുഖം (സീ॰), സുഖീ (സ്യാ॰ കം॰) അത്താനം പരിഹരാമീ’തി, അയമസ്സ ദുതിയോ അസ്സാസോ അധിഗതോ ഹോതി.
‘‘‘സചേ ഖോ പന കരോതോ കരീയതി പാപം, ന ഖോ പനാഹം കസ്സചി പാപം ചേതേമി. അകരൊന്തം ഖോ പന മം പാപകമ്മം കുതോ ദുക്ഖം ഫുസിസ്സതീ’തി, അയമസ്സ തതിയോ അസ്സാസോ അധിഗതോ ഹോതി.
‘‘‘സചേ ഖോ പന കരോതോ ന കരീയതി പാപം, അഥാഹം ഉഭയേനേവ വിസുദ്ധം അത്താനം സമനുപസ്സാമീ’തി, അയമസ്സ ചതുത്ഥോ അസ്സാസോ അധിഗതോ ഹോതി.
‘‘സ ഖോ സോ, കാലാമാ, അരിയസാവകോ ഏവം അവേരചിത്തോ ഏവം അബ്യാപജ്ഝചിത്തോ ഏവം അസംകിലിട്ഠചിത്തോ ഏവം വിസുദ്ധചിത്തോ. തസ്സ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ ഇമേ ചത്താരോ അസ്സാസാ അധിഗതാ ഹൊന്തീ’’തി.
‘‘ഏവമേതം, ഭഗവാ, ഏവമേതം, സുഗത! സ ഖോ സോ, ഭന്തേ, അരിയസാവകോ ഏവം അവേരചിത്തോ ഏവം അബ്യാപജ്ഝചിത്തോ ഏവം അസംകിലിട്ഠചിത്തോ ഏവം വിസുദ്ധചിത്തോ. തസ്സ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ ചത്താരോ അസ്സാസാ അധിഗതാ ഹൊന്തി. ‘സചേ ഖോ പന അത്ഥി പരോ ലോകോ, അത്ഥി സുകതദുക്കടാനം കമ്മാനം ഫലം വിപാകോ, അഥാഹം കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപജ്ജിസ്സാമീ’തി, അയമസ്സ പഠമോ അസ്സാസോ അധിഗതോ ഹോതി.
‘‘‘സചേ ഖോ പന നത്ഥി പരോ ലോകോ, നത്ഥി സുകതദുക്കടാനം കമ്മാനം ഫലം വിപാകോ, അഥാഹം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ അവേരം അബ്യാപജ്ഝം അനീഘം സുഖിം അത്താനം പരിഹരാമീ’തി, അയമസ്സ ദുതിയോ അസ്സാസോ അധിഗതോ ഹോതി.
‘‘സചേ ഖോ പന കരോതോ കരീയതി പാപം, ന ഖോ പനാഹം – കസ്സചി പാപം ചേതേമി, അകരൊന്തം ഖോ പന മം പാപകമ്മം കുതോ ദുക്ഖം ഫുസിസ്സതീ’തി, അയമസ്സ തതിയോ അസ്സാസോ അധിഗതോ ഹോതി.
‘‘‘സചേ ഖോ പന കരോതോ ന കരീയതി പാപം, അഥാഹം ഉഭയേനേവ വിസുദ്ധം അത്താനം സമനുപസ്സാമീ’തി, അയമസ്സ ചതുത്ഥോ അസ്സാസോ അധിഗതോ ഹോതി.
‘‘സ ഖോ സോ, ഭന്തേ, അരിയസാവകോ ഏവം അവേരചിത്തോ ഏവം അബ്യാപജ്ഝചിത്തോ ഏവം അസംകിലിട്ഠചിത്തോ ഏവം വിസുദ്ധചിത്തോ. തസ്സ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ ഇമേ ചത്താരോ അസ്സാസാ അധിഗതാ ഹൊന്തി.
‘‘അഭിക്കന്തം, ഭന്തേ…പേ॰… ഏതേ മയം, ഭന്തേ, ഭഗവന്തം സരണം ഗച്ഛാമ ധമ്മഞ്ച ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച. ഉപാസകേ നോ, ഭന്തേ, ഭഗവാ ധാരേതു അജ്ജതഗ്ഗേ പാണുപേതേ സരണം ഗതേ’’തി. പഞ്ചമം.
൬. സാള്ഹസുത്തം
൬൭. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ആയസ്മാ നന്ദകോ സാവത്ഥിയം വിഹരതി പുബ്ബാരാമേ മിഗാരമാതുപാസാദേ. അഥ ഖോ സാള്ഹോ ച മിഗാരനത്താ സാണോ ച സേഖുനിയനത്താ രോഹണോ ച പേഖുണിയനത്താ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) യേനായസ്മാ നന്ദകോ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം നന്ദകം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. ഏകമന്തം നിസിന്നം ഖോ സാള്ഹം മിഗാരനത്താരം ആയസ്മാ നന്ദകോ ഏതദവോച –
‘‘ഏഥ തുമ്ഹേ, സാള്ഹാ, മാ അനുസ്സവേന, മാ പരമ്പരായ, മാ ഇതികിരായ, മാ പിടകസമ്പദാനേന, മാ തക്കഹേതു, മാ നയഹേതു, മാ ആകാരപരിവിതക്കേന, മാ ദിട്ഠിനിജ്ഝാനക്ഖന്തിയാ, മാ ഭബ്ബരൂപതായ, മാ സമണോ നോ ഗരൂതി. യദാ തുമ്ഹേ, സാള്ഹാ , അത്തനാവ ജാനെയ്യാഥ ‘ഇമേ ധമ്മാ അകുസലാ, ഇമേ ധമ്മാ സാവജ്ജാ, ഇമേ ധമ്മാ വിഞ്ഞുഗരഹിതാ, ഇമേ ധമ്മാ സമത്താ സമാദിന്നാ അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തന്തീ’തി, അഥ തുമ്ഹേ സാള്ഹാ പജഹെയ്യാഥ.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, സാള്ഹാ, അത്ഥി ലോഭോ’’തി?
‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’.
‘‘അഭിജ്ഝാതി ഖോ അഹം, സാള്ഹാ, ഏതമത്ഥം വദാമി. ലുദ്ധോ ഖോ അയം, സാള്ഹാ, അഭിജ്ഝാലു പാണമ്പി ഹനതി, അദിന്നമ്പി ആദിയതി, പരദാരമ്പി ഗച്ഛതി, മുസാപി ഭണതി, പരമ്പി തഥത്തായ സമാദപേതി, യം സ ഹോതി ദീഘരത്തം അഹിതായ ദുക്ഖായാ’’തി.
‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, സാള്ഹാ, അത്ഥി ദോസോ’’തി?
‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’.
‘‘ബ്യാപാദോതി ഖോ അഹം, സാള്ഹാ, ഏതമത്ഥം വദാമി. ദുട്ഠോ ഖോ അയം, സാള്ഹാ, ബ്യാപന്നചിത്തോ പാണമ്പി ഹനതി, അദിന്നമ്പി ആദിയതി, പരദാരമ്പി ഗച്ഛതി, മുസാപി ഭണതി, പരമ്പി തഥത്തായ സമാദപേതി, യം സ ഹോതി ദീഘരത്തം അഹിതായ ദുക്ഖായാ’’തി.
‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, സാള്ഹാ, അത്ഥി മോഹോ’’തി?
‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’.
‘‘അവിജ്ജാതി ഖോ അഹം, സാള്ഹാ, ഏതമത്ഥം വദാമി. മൂള്ഹോ ഖോ അയം, സാള്ഹാ , അവിജ്ജാഗതോ പാണമ്പി ഹനതി, അദിന്നമ്പി ആദിയതി, പരദാരമ്പി ഗച്ഛതി, മുസാപി ഭണതി, പരമ്പി തഥത്തായ സമാദപേതി, യം സ ഹോതി ദീഘരത്തം അഹിതായ ദുക്ഖായാ’’തി.
‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, സാള്ഹാ, ഇമേ ധമ്മാ കുസലാ വാ അകുസലാ വാ’’തി?
‘‘അകുസലാ, ഭന്തേ’’.
‘‘സാവജ്ജാ വാ അനവജ്ജാ വാ’’തി?
‘‘സാവജ്ജാ, ഭന്തേ’’.
‘‘വിഞ്ഞുഗരഹിതാ വാ വിഞ്ഞുപ്പസത്ഥാ വാ’’തി?
‘‘വിഞ്ഞുഗരഹിതാ, ഭന്തേ’’.
‘‘സമത്താ സമാദിന്നാ അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തന്തി, നോ വാ? കഥം വാ എത്ഥ ഹോതീ’’തി?
‘‘സമത്താ , ഭന്തേ, സമാദിന്നാ അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തന്തീതി. ഏവം നോ എത്ഥ ഹോതീ’’തി.
‘‘ഇതി ഖോ, സാള്ഹാ, യം തം അവോചുമ്ഹാ – ‘ഏഥ തുമ്ഹേ, സാള്ഹാ, മാ അനുസ്സവേന, മാ പരമ്പരായ, മാ ഇതികിരായ, മാ പിടകസമ്പദാനേന, മാ തക്കഹേതു, മാ നയഹേതു, മാ ആകാരപരിവിതക്കേന, മാ ദിട്ഠിനിജ്ഝാനക്ഖന്തിയാ, മാ ഭബ്ബരൂപതായ, മാ സമണോ നോ ഗരൂതി. യദാ തുമ്ഹേ, സാള്ഹാ, അത്തനാവ ജാനെയ്യാഥ – ഇമേ ധമ്മാ അകുസലാ, ഇമേ ധമ്മാ സാവജ്ജാ, ഇമേ ധമ്മാ വിഞ്ഞുഗരഹിതാ, ഇമേ ധമ്മാ സമത്താ സമാദിന്നാ അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തന്തീതി, അഥ തുമ്ഹേ, സാള്ഹാ, പജഹെയ്യാഥാ’തി, ഇതി യം തം വുത്തം ഇദമേതം പടിച്ച വുത്തം.
‘‘ഏഥ തുമ്ഹേ, സാള്ഹാ, മാ അനുസ്സവേന, മാ പരമ്പരായ, മാ ഇതികിരായ, മാ പിടകസമ്പദാനേന, മാ തക്കഹേതു, മാ നയഹേതു, മാ ആകാരപരിവിതക്കേന, മാ ദിട്ഠിനിജ്ഝാനക്ഖന്തിയാ, മാ ഭബ്ബരൂപതായ, മാ സമണോ നോ ഗരൂതി. യദാ തുമ്ഹേ, സാള്ഹാ, അത്തനാവ ജാനെയ്യാഥ – ‘ഇമേ ധമ്മാ കുസലാ, ഇമേ ധമ്മാ അനവജ്ജാ, ഇമേ ധമ്മാ വിഞ്ഞുപ്പസത്ഥാ, ഇമേ ധമ്മാ സമത്താ സമാദിന്നാ ഹിതായ സുഖായ സംവത്തന്തീ’തി, അഥ തുമ്ഹേ, സാള്ഹാ, ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരെയ്യാഥ.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, സാള്ഹാ, അത്ഥി അലോഭോ’’തി?
‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’.
‘‘അനഭിജ്ഝാതി ഖോ അഹം, സാള്ഹാ, ഏതമത്ഥം വദാമി. അലുദ്ധോ ഖോ അയം, സാള്ഹാ, അനഭിജ്ഝാലു നേവ പാണം ഹനതി, ന അദിന്നം ആദിയതി, ന പരദാരം ഗച്ഛതി, ന മുസാ ഭണതി, പരമ്പി ന തഥത്തായ സമാദപേതി, യം സ ഹോതി ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായാ’’തി.
‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, സാള്ഹാ, അത്ഥി അദോസോ’’തി?
‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’.
‘‘അബ്യാപാദോതി ഖോ അഹം, സാള്ഹാ, ഏതമത്ഥം വദാമി. അദുട്ഠോ ഖോ അയം, സാള്ഹാ, അബ്യാപന്നചിത്തോ നേവ പാണം ഹനതി, ന അദിന്നം ആദിയതി, ന പരദാരം ഗച്ഛതി, ന മുസാ ഭണതി, പരമ്പി ന തഥത്തായ സമാദപേതി, യം സ ഹോതി ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായാ’’തി.
‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, സാള്ഹാ, അത്ഥി അമോഹോ’’തി?
‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’.
‘‘വിജ്ജാതി ഖോ അഹം, സാള്ഹാ, ഏതമത്ഥം വദാമി. അമൂള്ഹോ ഖോ അയം, സാള്ഹാ, വിജ്ജാഗതോ നേവ പാണം ഹനതി, ന അദിന്നം ആദിയതി, ന പരദാരം ഗച്ഛതി, ന മുസാ ഭണതി, പരമ്പി ന തഥത്തായ സമാദപേതി, യം സ ഹോതി ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായാ’’തി.
‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’.
‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, സാള്ഹാ, ഇമേ ധമ്മാ കുസലാ വാ അകുസലാ വാ’’തി?
‘‘കുസലാ, ഭന്തേ’’.
‘‘സാവജ്ജാ വാ അനവജ്ജാ വാ’’തി?
‘‘അനവജ്ജാ, ഭന്തേ’’.
‘‘വിഞ്ഞുഗരഹിതാ വാ വിഞ്ഞുപ്പസത്ഥാ വാ’’തി?
‘‘വിഞ്ഞുപ്പസത്ഥാ , ഭന്തേ’’.
‘‘സമത്താ സമാദിന്നാ ഹിതായ സുഖായ സംവത്തന്തി, നോ വാ? കഥം വാ എത്ഥ ഹോതീ’’തി?
‘‘സമത്താ, ഭന്തേ, സമാദിന്നാ ഹിതായ സുഖായ സംവത്തന്തീതി. ഏവം നോ എത്ഥ ഹോതീ’’തി.
‘‘ഇതി ഖോ, സാള്ഹാ, യം തം അവോചുമ്ഹാ – ‘ഏഥ തുമ്ഹേ, സാള്ഹാ, മാ അനുസ്സവേന, മാ പരമ്പരായ, മാ ഇതികിരായ, മാ പിടകസമ്പദാനേന, മാ തക്കഹേതു, മാ നയഹേതു, മാ ആകാരപരിവിതക്കേന, മാ ദിട്ഠിനിജ്ഝാനക്ഖന്തിയാ, മാ ഭബ്ബരൂപതായ, മാ സമണോ നോ ഗരൂതി. യദാ തുമ്ഹേ, സാള്ഹാ, അത്തനാവ ജാനെയ്യാഥ – ഇമേ ധമ്മാ കുസലാ, ഇമേ ധമ്മാ അനവജ്ജാ, ഇമേ ധമ്മാ വിഞ്ഞുപ്പസത്ഥാ, ഇമേ ധമ്മാ സമത്താ സമാദിന്നാ ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ സംവത്തന്തീതി, അഥ തുമ്ഹേ, സാള്ഹാ, ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരെയ്യാഥാ’തി, ഇതി യം തം വുത്തം ഇദമേതം പടിച്ച വുത്തം.
‘‘സ ഖോ സോ, സാള്ഹാ, അരിയസാവകോ ഏവം വിഗതാഭിജ്ഝോ വിഗതബ്യാപാദോ അസമ്മൂള്ഹോ സമ്പജാനോ പതിസ്സതോ മെത്താസഹഗതേന ചേതസാ…പേ॰… കരുണാ…പേ॰… മുദിതാ…പേ॰… ഉപെക്ഖാസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതി, തഥാ ദുതിയം, തഥാ തതിയം, തഥാ ചതുത്ഥം, ഇതി ഉദ്ധമധോ തിരിയം സബ്ബധി സബ്ബത്തതായ സബ്ബാവന്തം ലോകം ഉപെക്ഖാസഹഗതേന ചേതസാ വിപുലേന മഹഗ്ഗതേന അപ്പമാണേന അവേരേന അബ്യാപജ്ഝേന ഫരിത്വാ വിഹരതി. സോ ഏവം പജാനാതി – ‘അത്ഥി ഇദം, അത്ഥി ഹീനം, അത്ഥി പണീതം, അത്ഥി ഇമസ്സ സഞ്ഞാഗതസ്സ ഉത്തരി ഉത്തരിം (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) നിസ്സരണ’ന്തി. തസ്സ ഏവം ജാനതോ ഏവം പസ്സതോ കാമാസവാപി ചിത്തം വിമുച്ചതി, ഭവാസവാപി ചിത്തം വിമുച്ചതി, അവിജ്ജാസവാപി ചിത്തം വിമുച്ചതി; വിമുത്തസ്മിം വിമുത്തമിതി ഞാണം ഹോതി. ‘ഖീണാ ജാതി, വുസിതം ബ്രഹ്മചരിയം, കതം കരണീയം, നാപരം ഇത്ഥത്തായാ’തി പജാനാതി.
‘‘സോ ഏവം പജാനാതി – ‘അഹു പുബ്ബേ ലോഭോ, തദഹു അകുസലം, സോ ഏതരഹി നത്ഥി, ഇച്ചേതം കുസലം; അഹു പുബ്ബേ ദോസോ…പേ॰… അഹു പുബ്ബേ മോഹോ, തദഹു അകുസലം, സോ ഏതരഹി നത്ഥി, ഇച്ചേതം കുസല’ന്തി. സോ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ നിച്ഛാതോ നിബ്ബുതോ സീതിഭൂതോ സുഖപ്പടിസംവേദീ ബ്രഹ്മഭൂതേന അത്തനാ വിഹരതീ’’തി. ഛട്ഠം.
൭. കഥാവത്ഥുസുത്തം
൬൮. ‘‘തീണിമാനി, ഭിക്ഖവേ, കഥാവത്ഥൂനി. കതമാനി തീണി? അതീതം വാ, ഭിക്ഖവേ, അദ്ധാനം ആരബ്ഭ കഥം കഥെയ്യ – ‘ഏവം അഹോസി അതീതമദ്ധാന’ന്തി. അനാഗതം വാ, ഭിക്ഖവേ, അദ്ധാനം ആരബ്ഭ കഥം കഥെയ്യ – ‘ഏവം ഭവിസ്സതി അനാഗതമദ്ധാന’ന്തി. ഏതരഹി വാ, ഭിക്ഖവേ, പച്ചുപ്പന്നം അദ്ധാനം ആരബ്ഭ കഥം കഥെയ്യ – ‘ഏവം ഹോതി ഏതരഹി പച്ചുപ്പന്നമദ്ധാന’’’ന്തി ഏവം ഏതരഹി പച്ചുപ്പന്നന്തി (സീ॰ പീ॰ ക॰), ഏവം ഹോതി ഏതരഹി പച്ചുപ്പന്നന്തി (സ്യാ॰ കം॰).
‘‘കഥാസമ്പയോഗേന, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ വേദിതബ്ബോ യദി വാ കച്ഛോ യദി വാ അകച്ഛോതി. സചായം, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ പഞ്ഹം പുട്ഠോ സമാനോ ഏകംസബ്യാകരണീയം പഞ്ഹം ന ഏകംസേന ബ്യാകരോതി, വിഭജ്ജബ്യാകരണീയം പഞ്ഹം ന വിഭജ്ജ ബ്യാകരോതി, പടിപുച്ഛാബ്യാകരണീയം പഞ്ഹം ന പടിപുച്ഛാ ബ്യാകരോതി, ഠപനീയം പഞ്ഹം ന ഠപേതി ഥപനീയം പഞ്ഹം ന ഥപേതി (ക॰), ഏവം സന്തായം, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ അകച്ഛോ ഹോതി. സചേ പനായം, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ പഞ്ഹം പുട്ഠോ സമാനോ ഏകംസബ്യാകരണീയം പഞ്ഹം ഏകംസേന ബ്യാകരോതി, വിഭജ്ജബ്യാകരണീയം പഞ്ഹം വിഭജ്ജ ബ്യാകരോതി, പടിപുച്ഛാബ്യാകരണീയം പഞ്ഹം പടിപുച്ഛാ ബ്യാകരോതി , ഠപനീയം പഞ്ഹം ഠപേതി, ഏവം സന്തായം, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ കച്ഛോ ഹോതി.
‘‘കഥാസമ്പയോഗേന, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ വേദിതബ്ബോ യദി വാ കച്ഛോ യദി വാ അകച്ഛോതി. സചായം, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ പഞ്ഹം പുട്ഠോ സമാനോ ഠാനാഠാനേ ന സണ്ഠാതി പരികപ്പേ ന സണ്ഠാതി അഞ്ഞാതവാദേ അഞ്ഞവാദേ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰), അഞ്ഞാതവാരേ (ക॰) ന സണ്ഠാതി പടിപദായ ന സണ്ഠാതി, ഏവം സന്തായം, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ അകച്ഛോ ഹോതി. സചേ പനായം, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ പഞ്ഹം പുട്ഠോ സമാനോ ഠാനാഠാനേ സണ്ഠാതി പരികപ്പേ സണ്ഠാതി അഞ്ഞാതവാദേ സണ്ഠാതി പടിപദായ സണ്ഠാതി, ഏവം സന്തായം, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ കച്ഛോ ഹോതി.
‘‘കഥാസമ്പയോഗേന, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ വേദിതബ്ബോ യദി വാ കച്ഛോ യദി വാ അകച്ഛോതി. സചായം, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ പഞ്ഹം പുട്ഠോ സമാനോ അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരതി, ബഹിദ്ധാ കഥം അപനാമേതി, കോപഞ്ച ദോസഞ്ച അപ്പച്ചയഞ്ച പാതുകരോതി, ഏവം സന്തായം, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ അകച്ഛോ ഹോതി. സചേ പനായം, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ പഞ്ഹം പുട്ഠോ സമാനോ ന അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരതി ന ബഹിദ്ധാ കഥം അപനാമേതി, ന കോപഞ്ച ദോസഞ്ച അപ്പച്ചയഞ്ച പാതുകരോതി, ഏവം സന്തായം, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ കച്ഛോ ഹോതി.
‘‘കഥാസമ്പയോഗേന, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ വേദിതബ്ബോ യദി വാ കച്ഛോ യദി വാ അകച്ഛോതി. സചായം, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ പഞ്ഹം പുട്ഠോ സമാനോ അഭിഹരതി അഭിമദ്ദതി അനുപജഗ്ഘതി അനുസംജഗ്ഘതി (ക॰) ഖലിതം ഗണ്ഹാതി, ഏവം സന്തായം, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ അകച്ഛോ ഹോതി. സചേ പനായം, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ പഞ്ഹം പുട്ഠോ സമാനോ നാഭിഹരതി നാഭിമദ്ദതി ന അനുപജഗ്ഘതി ന ഖലിതം ഗണ്ഹാതി, ഏവം സന്തായം, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ കച്ഛോ ഹോതി.
‘‘കഥാസമ്പയോഗേന , ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ വേദിതബ്ബോ യദി വാ സഉപനിസോ യദി വാ അനുപനിസോതി. അനോഹിതസോതോ, ഭിക്ഖവേ, അനുപനിസോ ഹോതി, ഓഹിതസോതോ സഉപനിസോ ഹോതി. സോ സഉപനിസോ സമാനോ അഭിജാനാതി ഏകം ധമ്മം, പരിജാനാതി ഏകം ധമ്മം, പജഹതി ഏകം ധമ്മം, സച്ഛികരോതി ഏകം ധമ്മം. സോ അഭിജാനന്തോ ഏകം ധമ്മം, പരിജാനന്തോ ഏകം ധമ്മം, പജഹന്തോ ഏകം ധമ്മം, സച്ഛികരൊന്തോ ഏകം ധമ്മം സമ്മാവിമുത്തിം ഫുസതി. ഏതദത്ഥാ, ഭിക്ഖവേ, കഥാ; ഏതദത്ഥാ മന്തനാ; ഏതദത്ഥാ ഉപനിസാ; ഏതദത്ഥം സോതാവധാനം, യദിദം അനുപാദാ ചിത്തസ്സ വിമൊക്ഖോതി.
‘‘യേ വിരുദ്ധാ സല്ലപന്തി, വിനിവിട്ഠാ സമുസ്സിതാ;
അനരിയഗുണമാസജ്ജ, അഞ്ഞൊഞ്ഞവിവരേസിനോ.
‘‘ദുബ്ഭാസിതം വിക്ഖലിതം, സമ്പമോഹം സസമ്മോഹം (ക॰) പരാജയം;
അഞ്ഞൊഞ്ഞസ്സാഭിനന്ദന്തി, തദരിയോ കഥനാചരേ തദരിയോ ന കഥം വദേ (ക॰).
‘‘സചേ ചസ്സ കഥാകാമോ, കാലമഞ്ഞായ പണ്ഡിതോ;
ധമ്മട്ഠപടിസംയുത്താ, യാ അരിയചരിതാ അരിയഞ്ചരിതാ (സീ॰), അരിയാദികാ (ക॰) കഥാ.
‘‘തം കഥം കഥയേ ധീരോ, അവിരുദ്ധോ അനുസ്സിതോ;
അനുന്നതേന മനസാ, അപളാസോ അസാഹസോ.
‘‘അനുസൂയായമാനോ സോ, സമ്മദഞ്ഞായ ഭാസതി;
സുഭാസിതം അനുമോദെയ്യ, ദുബ്ഭട്ഠേ നാപസാദയേ നാവസാദയേ (സീ॰ പീ॰).
‘‘ഉപാരമ്ഭം ന സിക്ഖെയ്യ, ഖലിതഞ്ച ന ഗാഹയേ ന ഭാസയേ (ക॰);
നാഭിഹരേ നാഭിമദ്ദേ, ന വാചം പയുതം ഭണേ.
‘‘അഞ്ഞാതത്ഥം പസാദത്ഥം, സതം വേ ഹോതി മന്തനാ;
ഏവം ഖോ അരിയാ മന്തെന്തി, ഏസാ അരിയാന മന്തനാ;
ഏതദഞ്ഞായ മേധാവീ, ന സമുസ്സെയ്യ മന്തയേ’’തി. സത്തമം;
൮. അഞ്ഞതിത്ഥിയസുത്തം
൬൯. ‘‘സചേ, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞതിത്ഥിയാ പരിബ്ബാജകാ ഏവം പുച്ഛെയ്യും – ‘തയോമേ, ആവുസോ, ധമ്മാ. കതമേ തയോ? രാഗോ, ദോസോ, മോഹോ – ഇമേ ഖോ, ആവുസോ, തയോ ധമ്മാ. ഇമേസം, ആവുസോ, തിണ്ണം ധമ്മാനം കോ വിസേസോ കോ അധിപ്പയാസോ അധിപ്പായോ (സീ॰) അധിപ്പായാസോ (സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) അധി + പ + യസു + ണ = അധിപ്പയാസോ കിം നാനാകരണ’ന്തി? ഏവം പുട്ഠാ തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, തേസം അഞ്ഞതിത്ഥിയാനം പരിബ്ബാജകാനം കിന്തി ബ്യാകരെയ്യാഥാ’’തി? ‘‘ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാ ഭഗവംനെത്തികാ ഭഗവംപടിസരണാ. സാധു വത, ഭന്തേ, ഭഗവന്തംയേവ പടിഭാതു ഏതസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥോ. ഭഗവതോ സുത്വാ ഭിക്ഖൂ ധാരെസ്സന്തീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭിക്ഖവേ, സുണാഥ, സാധുകം മനസി കരോഥ; ഭാസിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച –
‘‘സചേ , ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞതിത്ഥിയാ പരിബ്ബാജകാ ഏവം പുച്ഛെയ്യും – ‘തയോമേ, ആവുസോ, ധമ്മാ. കതമേ തയോ? രാഗോ, ദോസോ, മോഹോ – ഇമേ ഖോ, ആവുസോ, തയോ ധമ്മാ; ഇമേസം, ആവുസോ, തിണ്ണം ധമ്മാനം കോ വിസേസോ കോ അധിപ്പയാസോ കിം നാനാകരണ’ന്തി? ഏവം പുട്ഠാ തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, തേസം അഞ്ഞതിത്ഥിയാനം പരിബ്ബാജകാനം ഏവം ബ്യാകരെയ്യാഥ – ‘രാഗോ ഖോ, ആവുസോ, അപ്പസാവജ്ജോ ദന്ധവിരാഗീ, ദോസോ മഹാസാവജ്ജോ ഖിപ്പവിരാഗീ, മോഹോ മഹാസാവജ്ജോ ദന്ധവിരാഗീ’’’ തി.
‘‘‘കോ പനാവുസോ, ഹേതു കോ പച്ചയോ യേന അനുപ്പന്നോ വാ രാഗോ ഉപ്പജ്ജതി ഉപ്പന്നോ വാ രാഗോ ഭിയ്യോഭാവായ വേപുല്ലായ സംവത്തതീ’തി? ‘സുഭനിമിത്തന്തിസ്സ വചനീയം. തസ്സ സുഭനിമിത്തം അയോനിസോ മനസി കരോതോ അനുപ്പന്നോ വാ രാഗോ ഉപ്പജ്ജതി ഉപ്പന്നോ വാ രാഗോ ഭിയ്യോഭാവായ വേപുല്ലായ സംവത്തതി. അയം ഖോ, ആവുസോ, ഹേതു അയം പച്ചയോ യേന അനുപ്പന്നോ വാ രാഗോ ഉപ്പജ്ജതി ഉപ്പന്നോ വാ രാഗോ ഭിയ്യോഭാവായ വേപുല്ലായ സംവത്തതീ’’’തി.
‘‘‘കോ പനാവുസോ, ഹേതു കോ പച്ചയോ യേന അനുപ്പന്നോ വാ ദോസോ ഉപ്പജ്ജതി ഉപ്പന്നോ വാ ദോസോ ഭിയ്യോഭാവായ വേപുല്ലായ സംവത്തതീ’തി? ‘പടിഘനിമിത്തം തിസ്സ വചനീയം. തസ്സ പടിഘനിമിത്തം അയോനിസോ മനസി കരോതോ അനുപ്പന്നോ വാ ദോസോ ഉപ്പജ്ജതി ഉപ്പന്നോ വാ ദോസോ ഭിയ്യോഭാവായ വേപുല്ലായ സംവത്തതി. അയം ഖോ, ആവുസോ, ഹേതു അയം പച്ചയോ യേന അനുപ്പന്നോ വാ ദോസോ ഉപ്പജ്ജതി ഉപ്പന്നോ വാ ദോസോ ഭിയ്യോഭാവായ വേപുല്ലായ സംവത്തതീ’’’തി.
‘‘‘കോ പനാവുസോ, ഹേതു കോ പച്ചയോ യേന അനുപ്പന്നോ വാ മോഹോ ഉപ്പജ്ജതി ഉപ്പന്നോ വാ മോഹോ ഭിയ്യോഭാവായ വേപുല്ലായ സംവത്തതീ’തി? ‘അയോനിസോ മനസികാരോ തിസ്സ വചനീയം. തസ്സ അയോനിസോ മനസി കരോതോ അനുപ്പന്നോ വാ മോഹോ ഉപ്പജ്ജതി ഉപ്പന്നോ വാ മോഹോ ഭിയ്യോഭാവായ വേപുല്ലായ സംവത്തതി. അയം ഖോ, ആവുസോ, ഹേതു അയം പച്ചയോ യേന അനുപ്പന്നോ വാ മോഹോ ഉപ്പജ്ജതി ഉപ്പന്നോ വാ മോഹോ ഭിയ്യോഭാവായ വേപുല്ലായ സംവത്തതീ’’’തി.
‘‘‘കോ പനാവുസോ, ഹേതു കോ പച്ചയോ യേന അനുപ്പന്നോ ചേവ രാഗോ നുപ്പജ്ജതി ഉപ്പന്നോ ച രാഗോ പഹീയതീ’തി? ‘അസുഭനിമിത്തന്തിസ്സ വചനീയം. തസ്സ അസുഭനിമിത്തം യോനിസോ മനസി കരോതോ അനുപ്പന്നോ ചേവ രാഗോ നുപ്പജ്ജതി ഉപ്പന്നോ ച രാഗോ പഹീയതി. അയം ഖോ, ആവുസോ , ഹേതു അയം പച്ചയോ യേന അനുപ്പന്നോ ചേവ രാഗോ നുപ്പജ്ജതി ഉപ്പന്നോ ച രാഗോ പഹീയതീ’’’തി.
‘‘‘കോ പനാവുസോ, ഹേതു കോ പച്ചയോ യേന അനുപ്പന്നോ ചേവ ദോസോ നുപ്പജ്ജതി ഉപ്പന്നോ ച ദോസോ പഹീയതീ’തി? ‘മെത്താ ചേതോവിമുത്തീ തിസ്സ വചനീയം. തസ്സ മെത്തം ചേതോവിമുത്തിം യോനിസോ മനസി കരോതോ അനുപ്പന്നോ ചേവ ദോസോ നുപ്പജ്ജതി ഉപ്പന്നോ ച ദോസോ പഹീയതി. അയം ഖോ, ആവുസോ, ഹേതു അയം പച്ചയോ യേന അനുപ്പന്നോ ചേവ ദോസോ നുപ്പജ്ജതി ഉപ്പന്നോ ച ദോസോ പഹീയതീ’’’തി.
‘‘‘കോ പനാവുസോ, ഹേതു കോ പച്ചയോ യേന അനുപ്പന്നോ ചേവ മോഹോ നുപ്പജ്ജതി ഉപ്പന്നോ ച മോഹോ പഹീയതീ’തി? ‘യോനിസോമനസികാരോ തിസ്സ വചനീയം. തസ്സ യോനിസോ മനസി കരോതോ അനുപ്പന്നോ ചേവ മോഹോ നുപ്പജ്ജതി ഉപ്പന്നോ ച മോഹോ പഹീയതി. അയം ഖോ, ആവുസോ, ഹേതു അയം പച്ചയോ യേന അനുപ്പന്നോ വാ മോഹോ നുപ്പജ്ജതി ഉപ്പന്നോ ച മോഹോ പഹീയതീ’’’തി. അട്ഠമം.
൯. അകുസലമൂലസുത്തം
൭൦. ‘‘തീണിമാനി , ഭിക്ഖവേ, അകുസലമൂലാനി. കതമാനി തീണി? ലോഭോ അകുസലമൂലം, ദോസോ അകുസലമൂലം, മോഹോ അകുസലമൂലം.
‘‘യദപി, ഭിക്ഖവേ, ലോഭോ തദപി അകുസലമൂലം അകുസലം (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰); യദപി ലുദ്ധോ അഭിസങ്ഖരോതി കായേന വാചായ മനസാ തദപി അകുസലം അകുസലമൂലം (ക॰); യദപി ലുദ്ധോ ലോഭേന അഭിഭൂതോ പരിയാദിന്നചിത്തോ പരസ്സ അസതാ ദുക്ഖം ഉപ്പാദയതി ഉപദഹതി (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) വധേന വാ ബന്ധനേന വാ ജാനിയാ വാ ഗരഹായ വാ പബ്ബാജനായ വാ ബലവമ്ഹി ബലത്ഥോ ഇതിപി തദപി അകുസലം ഇദം പന സബ്ബത്ഥപി ഏവമേവ ദിസ്സതി. ഇതിസ്സമേ ലോഭജാ ലോഭനിദാനാ ലോഭസമുദയാ ലോഭപച്ചയാ അനേകേ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ സമ്ഭവന്തി.
‘‘യദപി, ഭിക്ഖവേ, ദോസോ തദപി അകുസലമൂലം; യദപി ദുട്ഠോ അഭിസങ്ഖരോതി കായേന വാചായ മനസാ തദപി അകുസലം; യദപി ദുട്ഠോ ദോസേന അഭിഭൂതോ പരിയാദിന്നചിത്തോ പരസ്സ അസതാ ദുക്ഖം ഉപ്പാദയതി വധേന വാ ബന്ധനേന വാ ജാനിയാ വാ ഗരഹായ വാ പബ്ബാജനായ വാ ബലവമ്ഹി ബലത്ഥോ ഇതിപി തദപി അകുസലം. ഇതിസ്സമേ ദോസജാ ദോസനിദാനാ ദോസസമുദയാ ദോസപച്ചയാ അനേകേ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ സമ്ഭവന്തി.
‘‘യദപി, ഭിക്ഖവേ, മോഹോ തദപി അകുസലമൂലം; യദപി മൂള്ഹോ അഭിസങ്ഖരോതി കായേന വാചായ മനസാ തദപി അകുസലം; യദപി മൂള്ഹോ മോഹേന അഭിഭൂതോ പരിയാദിന്നചിത്തോ പരസ്സ അസതാ ദുക്ഖം ഉപ്പാദയതി വധേന വാ ബന്ധനേന വാ ജാനിയാ വാ ഗരഹായ വാ പബ്ബാജനായ വാ ബലവമ്ഹി ബലത്ഥോ ഇതിപി തദപി അകുസലം. ഇതിസ്സമേ മോഹജാ മോഹനിദാനാ മോഹസമുദയാ മോഹപച്ചയാ അനേകേ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ സമ്ഭവന്തി. ഏവരൂപോ ചായം, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ വുച്ചതി അകാലവാദീതിപി, അഭൂതവാദീതിപി, അനത്ഥവാദീതിപി, അധമ്മവാദീതിപി, അവിനയവാദീതിപി.
‘‘കസ്മാ ചായം, ഭിക്ഖവേ, ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ വുച്ചതി അകാലവാദീതിപി, അഭൂതവാദീതിപി, അനത്ഥവാദീതിപി, അധമ്മവാദീതിപി, അവിനയവാദീതിപി? തഥാഹായം, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ പരസ്സ അസതാ ദുക്ഖം ഉപ്പാദയതി വധേന വാ ബന്ധനേന വാ ജാനിയാ വാ ഗരഹായ വാ പബ്ബാജനായ വാ ബലവമ്ഹി ബലത്ഥോ ഇതിപി. ഭൂതേന ഖോ പന വുച്ചമാനോ അവജാനാതി, നോ പടിജാനാതി; അഭൂതേന വുച്ചമാനോ ന ആതപ്പം കരോതി, തസ്സ നിബ്ബേഠനായ ഇതിപേതം അതച്ഛം ഇതിപേതം അഭൂതന്തി. തസ്മാ ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ വുച്ചതി അകാലവാദീതിപി, അഭൂതവാദീതിപി, അനത്ഥവാദീതിപി, അധമ്മവാദീതിപി, അവിനയവാദീതിപി.
‘‘ഏവരൂപോ, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ ലോഭജേഹി പാപകേഹി അകുസലേഹി ധമ്മേഹി അഭിഭൂതോ പരിയാദിന്നചിത്തോ ദിട്ഠേ ചേവ ധമ്മേ ദുക്ഖം വിഹരതി, സവിഘാതം സഉപായാസം സപരിളാഹം. കായസ്സ ച ഭേദാ പരം മരണാ ദുഗ്ഗതി പാടികങ്ഖാ.
‘‘ദോസജേഹി…പേ॰… മോഹജേഹി പാപകേഹി അകുസലേഹി ധമ്മേഹി അഭിഭൂതോ പരിയാദിന്നചിത്തോ ദിട്ഠേ ചേവ ധമ്മേ ദുക്ഖം വിഹരതി, സവിഘാതം സഉപായാസം സപരിളാഹം. കായസ്സ ച ഭേദാ പരം മരണാ ദുഗ്ഗതി പാടികങ്ഖാ. സെയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, സാലോ വാ ധവോ വാ ഫന്ദനോ വാ തീഹി മാലുവാലതാഹി ഉദ്ധസ്തോ പരിയോനദ്ധോ അനയം ആപജ്ജതി, ബ്യസനം ആപജ്ജതി, അനയബ്യസനം ആപജ്ജതി; ഏവമേവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ ലോഭജേഹി പാപകേഹി അകുസലേഹി ധമ്മേഹി അഭിഭൂതോ പരിയാദിന്നചിത്തോ ദിട്ഠേ ചേവ ധമ്മേ ദുക്ഖം വിഹരതി, സവിഘാതം സഉപായാസം സപരിളാഹം. കായസ്സ ച ഭേദാ പരം മരണാ ദുഗ്ഗതി പാടികങ്ഖാ.
‘‘ദോസജേഹി…പേ॰… മോഹജേഹി പാപകേഹി അകുസലേഹി ധമ്മേഹി അഭിഭൂതോ പരിയാദിന്നചിത്തോ ദിട്ഠേ ചേവ ധമ്മേ ദുക്ഖം വിഹരതി സവിഘാതം സഉപായാസം സപരിളാഹം. കായസ്സ ച ഭേദാ പരം മരണാ ദുഗ്ഗതി പാടികങ്ഖാ. ഇമാനി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തീണി അകുസലമൂലാനീതി.
‘‘തീണിമാനി, ഭിക്ഖവേ, കുസലമൂലാനി. കതമാനി തീണി? അലോഭോ കുസലമൂലം, അദോസോ കുസലമൂലം, അമോഹോ കുസലമൂലം.
‘‘യദപി , ഭിക്ഖവേ, അലോഭോ തദപി കുസലമൂലം കുസലം (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰); യദപി അലുദ്ധോ അഭിസങ്ഖരോതി കായേന വാചായ മനസാ തദപി കുസലം കുസലമൂലം (ക॰); യദപി അലുദ്ധോ ലോഭേന അനഭിഭൂതോ അപരിയാദിന്നചിത്തോ ന പരസ്സ അസതാ ദുക്ഖം ഉപ്പാദയതി വധേന വാ ബന്ധനേന വാ ജാനിയാ വാ ഗരഹായ വാ പബ്ബാജനായ വാ ബലവമ്ഹി ബലത്ഥോ ഇതിപി തദപി കുസലം. ഇതിസ്സമേ അലോഭജാ അലോഭനിദാനാ അലോഭസമുദയാ അലോഭപച്ചയാ അനേകേ കുസലാ ധമ്മാ സമ്ഭവന്തി.
‘‘യദപി, ഭിക്ഖവേ, അദോസോ തദപി കുസലമൂലം; യദപി അദുട്ഠോ അഭിസങ്ഖരോതി കായേന വാചായ മനസാ തദപി കുസലം; യദപി അദുട്ഠോ ദോസേന അനഭിഭൂതോ അപരിയാദിന്നചിത്തോ ന പരസ്സ അസതാ ദുക്ഖം ഉപ്പാദയതി വധേന വാ ബന്ധനേന വാ ജാനിയാ വാ ഗരഹായ വാ പബ്ബാജനായ വാ ബലവമ്ഹി ബലത്ഥോ ഇതിപി തദപി കുസലം. ഇതിസ്സമേ അദോസജാ അദോസനിദാനാ അദോസസമുദയാ അദോസപച്ചയാ അനേകേ കുസലാ ധമ്മാ സമ്ഭവന്തി.
‘‘യദപി, ഭിക്ഖവേ, അമോഹോ തദപി കുസലമൂലം; യദപി അമൂള്ഹോ അഭിസങ്ഖരോതി കായേന വാചായ മനസാ തദപി കുസലം; യദപി അമൂള്ഹോ മോഹേന അനഭിഭൂതോ അപരിയാദിന്നചിത്തോ ന പരസ്സ അസതാ ദുക്ഖം ഉപ്പാദയതി വധേന വാ ബന്ധനേന വാ ജാനിയാ വാ ഗരഹായ വാ പബ്ബാജനായ വാ ബലവമ്ഹി ബലത്ഥോ ഇതിപി തദപി കുസലം. ഇതിസ്സമേ അമോഹജാ അമോഹനിദാനാ അമോഹസമുദയാ അമോഹപച്ചയാ അനേകേ കുസലാ ധമ്മാ സമ്ഭവന്തി. ഏവരൂപോ ചായം , ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ വുച്ചതി കാലവാദീതിപി, ഭൂതവാദീതിപി, അത്ഥവാദീതിപി, ധമ്മവാദീതിപി, വിനയവാദീതിപി.
‘‘കസ്മാ ചായം, ഭിക്ഖവേ, ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ വുച്ചതി കാലവാദീതിപി, ഭൂതവാദീതിപി, അത്ഥവാദീതിപി, ധമ്മവാദീതിപി, വിനയവാദീതിപി? തഥാഹായം, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലോ ന പരസ്സ അസതാ ദുക്ഖം ഉപ്പാദയതി വധേന വാ ബന്ധനേന വാ ജാനിയാ വാ ഗരഹായ വാ പബ്ബാജനായ വാ ബലവമ്ഹി ബലത്ഥോ ഇതിപി. ഭൂതേന ഖോ പന വുച്ചമാനോ പടിജാനാതി നോ അവജാനാതി; അഭൂതേന വുച്ചമാനോ ആതപ്പം കരോതി തസ്സ നിബ്ബേഠനായ – ‘ഇതിപേതം അതച്ഛം, ഇതിപേതം അഭൂത’ന്തി . തസ്മാ ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ വുച്ചതി കാലവാദീതിപി, അത്ഥവാദീതിപി, ധമ്മവാദീതിപി, വിനയവാദീതിപി.
‘‘ഏവരൂപസ്സ, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലസ്സ ലോഭജാ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ പഹീനാ ഉച്ഛിന്നമൂലാ താലാവത്ഥുകതാ അനഭാവംകതാ ആയതിം അനുപ്പാദധമ്മാ. ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സുഖം വിഹരതി അവിഘാതം അനുപായാസം അപരിളാഹം. ദിട്ഠേവ ധമ്മേ പരിനിബ്ബായതി.
‘‘ദോസജാ…പേ॰… പരിനിബ്ബായതി. മോഹജാ…പേ॰… പരിനിബ്ബായതി. സെയ്യഥാപി ഭിക്ഖവേ, സാലോ വാ ധവോ വാ ഫന്ദനോ വാ തീഹി മാലുവാലതാഹി ഉദ്ധസ്തോ പരിയോനദ്ധോ. അഥ പുരിസോ ആഗച്ഛെയ്യ കുദ്ദാല-പിടകം കുദ്ദാലപിടകം (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) ആദായ. സോ തം മാലുവാലതം മൂലേ ഛിന്ദെയ്യ, മൂലേ ഛെത്വാ പലിഖണെയ്യ, പലിഖണിത്വാ മൂലാനി ഉദ്ധരെയ്യ, അന്തമസോ ഉസീരനാളിമത്താനിപി ഉസീരനാളമത്താനിപി (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰). സോ തം മാലുവാലതം ഖണ്ഡാഖണ്ഡികം ഛിന്ദെയ്യ, ഖണ്ഡാഖണ്ഡികം ഛെത്വാ ഫാലെയ്യ, ഫാലെത്വാ സകലികം സകലികം കരെയ്യ, സകലികം സകലികം കരിത്വാ വാതാതപേ വിസോസെയ്യ, വാതാതപേ വിസോസെത്വാ അഗ്ഗിനാ ഡഹെയ്യ, അഗ്ഗിനാ ഡഹിത്വാ മസിം കരെയ്യ, മസിം കരിത്വാ മഹാവാതേ വാ ഓഫുണെയ്യ നദിയാ വാ സീഘസോതായ പവാഹെയ്യ. ഏവമസ്സ ഏവമസ്സു (സീ॰), ഏവസ്സു (ക॰) താ, ഭിക്ഖവേ, മാലുവാലതാ ഉച്ഛിന്നമൂലാ താലാവത്ഥുകതാ അനഭാവംകതാ ആയതിം അനുപ്പാദധമ്മാ. ഏവമേവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഏവരൂപസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ലോഭജാ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ പഹീനാ ഉച്ഛിന്നമൂലാ താലാവത്ഥുകതാ അനഭാവംകതാ ആയതിം അനുപ്പാദധമ്മാ. ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സുഖം വിഹരതി അവിഘാതം അനുപായാസം അപരിളാഹം. ദിട്ഠേവ ധമ്മേ പരിനിബ്ബായതി.
‘‘ദോസജാ …പേ॰… മോഹജാ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ പഹീനാ ഉച്ഛിന്നമൂലാ താലാവത്ഥുകതാ അനഭാവംകതാ ആയതിം അനുപ്പാദധമ്മാ. ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സുഖം വിഹരതി അവിഘാതം അനുപായാസം അപരിളാഹം. ദിട്ഠേവ ധമ്മേ പരിനിബ്ബായതി. ഇമാനി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തീണി കുസലമൂലാനീ’’തി. നവമം.
൧൦. ഉപോസഥസുത്തം
൭൧. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി പുബ്ബാരാമേ മിഗാരമാതുപാസാദേ. അഥ ഖോ വിസാഖാ മിഗാരമാതാ തദഹുപോസഥേ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നം ഖോ വിസാഖം മിഗാരമാതരം ഭഗവാ ഏതദവോച – ‘‘ഹന്ദ കുതോ നു ത്വം, വിസാഖേ, ആഗച്ഛസി ദിവാ ദിവസ്സാ’’തി? ‘‘ഉപോസഥാഹം, ഭന്തേ, അജ്ജ ഉപവസാമീ’’തി.
‘‘തയോ ഖോമേ, വിസാഖേ, ഉപോസഥാ. കതമേ തയോ? ഗോപാലകുപോസഥോ, നിഗണ്ഠുപോസഥോ, അരിയുപോസഥോ. കഥഞ്ച, വിസാഖേ, ഗോപാലകുപോസഥോ ഹോതി? സെയ്യഥാപി, വിസാഖേ, ഗോപാലകോ സായന്ഹസമയേ സാമികാനം ഗാവോ നിയ്യാതെത്വാ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖതി – ‘അജ്ജ ഖോ ഗാവോ അമുകസ്മിഞ്ച അമുകസ്മിഞ്ച പദേസേ ചരിംസു, അമുകസ്മിഞ്ച അമുകസ്മിഞ്ച പദേസേ പാനീയാനി പിവിംസു; സ്വേ ദാനി ഗാവോ അമുകസ്മിഞ്ച അമുകസ്മിഞ്ച പദേസേ ചരിസ്സന്തി, അമുകസ്മിഞ്ച അമുകസ്മിഞ്ച പദേസേ പാനീയാനി പിവിസ്സന്തീ’തി; ഏവമേവം ഖോ, വിസാഖേ, ഇധേകച്ചോ ഉപോസഥികോ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖതി – ‘അഹം ഖ്വജ്ജ ഇദഞ്ചിദഞ്ച ഖാദനീയം ഖാദിം, ഇദഞ്ചിദഞ്ച ഭോജനീയം ഭുഞ്ജിം ; സ്വേ ദാനാഹം ഇദഞ്ചിദഞ്ച ഖാദനീയം ഖാദിസ്സാമി, ഇദം ചിദഞ്ച ഭോജനീയം ഭുഞ്ജിസ്സാമീ’തി. സോ തേന അഭിജ്ഝാസഹഗതേന ചേതസാ ദിവസം അതിനാമേതി. ഏവം ഖോ വിസാഖേ, ഗോപാലകുപോസഥോ ഹോതി. ഏവം ഉപവുത്ഥോ ഖോ, വിസാഖേ, ഗോപാലകുപോസഥോ ന മഹപ്ഫലോ ഹോതി ന മഹാനിസംസോ ന മഹാജുതികോ ന മഹാവിപ്ഫാരോ.
‘‘കഥഞ്ച, വിസാഖേ, നിഗണ്ഠുപോസഥോ ഹോതി? അത്ഥി, വിസാഖേ, നിഗണ്ഠാ നാമ സമണജാതികാ. തേ സാവകം ഏവം സമാദപെന്തി – ‘ഏഹി ത്വം, അമ്ഭോ പുരിസ, യേ പുരത്ഥിമായ ദിസായ പാണാ പരം യോജനസതം തേസു ദണ്ഡം നിക്ഖിപാഹി; യേ പച്ഛിമായ ദിസായ പാണാ പരം യോജനസതം തേസു ദണ്ഡം നിക്ഖിപാഹി; യേ ഉത്തരായ ദിസായ പാണാ പരം യോജനസതം തേസു ദണ്ഡം നിക്ഖിപാഹി; യേ ദക്ഖിണായ ദിസായ പാണാ പരം യോജനസതം തേസു ദണ്ഡം നിക്ഖിപാഹീ’തി. ഇതി ഏകച്ചാനം പാണാനം അനുദ്ദയായ അനുകമ്പായ സമാദപെന്തി, ഏകച്ചാനം പാണാനം നാനുദ്ദയായ നാനുകമ്പായ സമാദപെന്തി. തേ തദഹുപോസഥേ സാവകം ഏവം സമാദപെന്തി – ‘ഏഹി ത്വം, അമ്ഭോ പുരിസ, സബ്ബചേലാനി സബ്ബവേരാനി (ക॰) നിക്ഖിപിത്വാ ഏവം വദേഹി – നാഹം ക്വചനി കസ്സചി കിഞ്ചനതസ്മിം കിഞ്ചനതസ്മി (?) കിരിയാപദമേതം യഥാ കിഞ്ചനതത്ഥീതി, ന ച മമ ക്വചനി കത്ഥചി കിഞ്ചനതത്ഥീ’തി. ജാനന്തി ഖോ പനസ്സ മാതാപിതരോ – ‘അയം അമ്ഹാകം പുത്തോ’തി; സോപി ജാനാതി – ‘ഇമേ മയ്ഹം മാതാപിതരോ’തി. ജാനാതി ഖോ പനസ്സ പുത്തദാരോ – ‘അയം മയ്ഹം ഭത്താ’തി; സോപി ജാനാതി – ‘അയം മയ്ഹം പുത്തദാരോ’തി. ജാനന്തി ഖോ പനസ്സ ദാസകമ്മകരപോരിസാ – ‘അയം അമ്ഹാകം അയ്യോ’തി; സോപി ജാനാതി – ‘ഇമേ മയ്ഹം ദാസകമ്മകരപോരിസാ’തി. ഇതി യസ്മിം സമയേ സച്ചേ സമാദപേതബ്ബാ മുസാവാദേ തസ്മിം സമയേ സമാദപെന്തി. ഇദം തസ്സ മുസാവാദസ്മിം വദാമി. സോ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന ഭോഗേ അദിന്നംയേവ പരിഭുഞ്ജതി. ഇദം തസ്സ അദിന്നാദാനസ്മിം വദാമി. ഏവം ഖോ, വിസാഖേ, നിഗണ്ഠുപോസഥോ ഹോതി. ഏവം ഉപവുത്ഥോ ഖോ, വിസാഖേ, നിഗണ്ഠുപോസഥോ ന മഹപ്ഫലോ ഹോതി ന മഹാനിസംസോ ന മഹാജുതികോ ന മഹാവിപ്ഫാരോ.
‘‘കഥഞ്ച, വിസാഖേ, അരിയുപോസഥോ ഹോതി? ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ , വിസാഖേ, ചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി. കഥഞ്ച, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ പരിയോദാപനാ (?) ഹോതി? ഇധ, വിസാഖേ, അരിയസാവകോ തഥാഗതം അനുസ്സരതി – ‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വിജ്ജാചരണസമ്പന്നോ സുഗതോ ലോകവിദൂ അനുത്തരോ പുരിസദമ്മസാരഥി സത്ഥാ ദേവമനുസ്സാനം ബുദ്ധോ ഭഗവാ’തി. തസ്സ തഥാഗതം അനുസ്സരതോ ചിത്തം പസീദതി, പാമൊജ്ജം ഉപ്പജ്ജതി. യേ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസാ തേ പഹീയന്തി, സെയ്യഥാപി, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ സീസസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി.
‘‘കഥഞ്ച, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ സീസസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി? കക്കഞ്ച പടിച്ച മത്തികഞ്ച പടിച്ച ഉദകഞ്ച പടിച്ച പുരിസസ്സ ച തജ്ജം വായാമം പടിച്ച, ഏവം ഖോ, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ സീസസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി. ഏവമേവം ഖോ , വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി.
‘‘കഥഞ്ച , വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി? ഇധ, വിസാഖേ, അരിയസാവകോ തഥാഗതം അനുസ്സരതി – ‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വിജ്ജാചരണസമ്പന്നോ സുഗതോ ലോകവിദൂ അനുത്തരോ പുരിസദമ്മസാരഥി സത്ഥാ ദേവമനുസ്സാനം ബുദ്ധോ ഭഗവാ’തി. തസ്സ തഥാഗതം അനുസ്സരതോ ചിത്തം പസീദതി, പാമൊജ്ജം ഉപ്പജ്ജതി, യേ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസാ തേ പഹീയന്തി. അയം വുച്ചതി, വിസാഖേ – ‘അരിയസാവകോ ബ്രഹ്മുപോസഥം ഉപവസതി, ബ്രഹ്മുനാ സദ്ധിം സംവസതി, ബ്രഹ്മഞ്ചസ്സ ബ്രഹ്മഞ്ച (ക॰) ആരബ്ഭ ചിത്തം പസീദതി, പാമൊജ്ജം ഉപ്പജ്ജതി, യേ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസാ തേ പഹീയന്തി’. ഏവം ഖോ, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി.
‘‘ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ, വിസാഖേ, ചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി. കഥഞ്ച, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി? ഇധ, വിസാഖേ, അരിയസാവകോ ധമ്മം അനുസ്സരതി – ‘സ്വാക്ഖാതോ ഭഗവതാ ധമ്മോ സന്ദിട്ഠികോ അകാലികോ ഏഹിപസ്സികോ ഓപനെയ്യികോ പച്ചത്തം വേദിതബ്ബോ വിഞ്ഞൂഹീ’തി. തസ്സ ധമ്മം അനുസ്സരതോ ചിത്തം പസീദതി, പാമൊജ്ജം ഉപ്പജ്ജതി, യേ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസാ തേ പഹീയന്തി, സെയ്യഥാപി, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ കായസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി.
‘‘കഥഞ്ച, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ കായസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി? സൊത്തിഞ്ച പടിച്ച, ചുണ്ണഞ്ച പടിച്ച, ഉദകഞ്ച പടിച്ച, പുരിസസ്സ ച തജ്ജം വായാമം പടിച്ച. ഏവം ഖോ, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ കായസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി. ഏവമേവം ഖോ, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി.
‘‘കഥഞ്ച, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി? ഇധ, വിസാഖേ, അരിയസാവകോ ധമ്മം അനുസ്സരതി – ‘സ്വാക്ഖാതോ ഭഗവതാ ധമ്മോ സന്ദിട്ഠികോ അകാലികോ ഏഹിപസ്സികോ ഓപനെയ്യികോ പച്ചത്തം വേദിതബ്ബോ വിഞ്ഞൂഹീ’തി. തസ്സ ധമ്മം അനുസ്സരതോ ചിത്തം പസീദതി, പാമൊജ്ജം ഉപ്പജ്ജതി, യേ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസാ തേ പഹീയന്തി. അയം വുച്ചതി, വിസാഖേ, ‘അരിയസാവകോ ധമ്മുപോസഥം ഉപവസതി, ധമ്മേന സദ്ധിം സംവസതി, ധമ്മഞ്ചസ്സ ആരബ്ഭ ചിത്തം പസീദതി, പാമൊജ്ജം ഉപ്പജ്ജതി, യേ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസാ തേ പഹീയന്തി’. ഏവം ഖോ, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി.
‘‘ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ , വിസാഖേ, ചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി. കഥഞ്ച, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി? ഇധ, വിസാഖേ, അരിയസാവകോ സങ്ഘം അനുസ്സരതി – ‘സുപ്പടിപന്നോ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ, ഉജുപ്പടിപന്നോ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ, ഞായപ്പടിപന്നോ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ, സാമീചിപ്പടിപന്നോ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ, യദിദം ചത്താരി പുരിസയുഗാനി അട്ഠ പുരിസപുഗ്ഗലാ ഏസ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ ആഹുനെയ്യോ പാഹുനെയ്യോ ദക്ഖിണെയ്യോ അഞ്ജലികരണീയോ അനുത്തരം പുഞ്ഞക്ഖെത്തം ലോകസ്സാ’തി. തസ്സ സങ്ഘം അനുസ്സരതോ ചിത്തം പസീദതി, പാമൊജ്ജം ഉപ്പജ്ജതി, യേ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസാ തേ പഹീയന്തി, സെയ്യഥാപി, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ വത്ഥസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി.
‘‘കഥഞ്ച, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ വത്ഥസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി? ഉസ്മഞ്ച ഊസഞ്ച (സ്യാ॰ കം॰ അട്ഠകഥായമ്പി പാഠന്തരം, സം॰ നി॰ ൩.൮൯ ഖേമകസുത്തപാളിയാപി സമേതി.) ഉസുമഞ്ച (സീ॰) പടിച്ച, ഖാരഞ്ച പടിച്ച, ഗോമയഞ്ച പടിച്ച, ഉദകഞ്ച പടിച്ച, പുരിസസ്സ ച തജ്ജം വായാമം പടിച്ച. ഏവം ഖോ, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ വത്ഥസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി. ഏവമേവം ഖോ, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി.
‘‘കഥഞ്ച, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി? ഇധ, വിസാഖേ, അരിയസാവകോ സങ്ഘം അനുസ്സരതി – ‘സുപ്പടിപന്നോ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ…പേ॰… അനുത്തരം പുഞ്ഞക്ഖെത്തം ലോകസ്സാ’തി. തസ്സ സങ്ഘം അനുസ്സരതോ ചിത്തം പസീദതി, പാമൊജ്ജം ഉപ്പജ്ജതി, യേ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസാ തേ പഹീയന്തി. അയം വുച്ചതി, വിസാഖേ, ‘അരിയസാവകോ സങ്ഘുപോസഥം ഉപവസതി, സങ്ഘേന സദ്ധിം സംവസതി, സങ്ഘഞ്ചസ്സ ആരബ്ഭ ചിത്തം പസീദതി, പാമൊജ്ജം ഉപ്പജ്ജതി, യേ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസാ തേ പഹീയന്തി’. ഏവം ഖോ, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി.
‘‘ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ, വിസാഖേ, ചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി. കഥഞ്ച, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി? ഇധ, വിസാഖേ, അരിയസാവകോ അത്തനോ സീലാനി അനുസ്സരതി അഖണ്ഡാനി അച്ഛിദ്ദാനി അസബലാനി അകമ്മാസാനി ഭുജിസ്സാനി വിഞ്ഞുപ്പസത്ഥാനി അപരാമട്ഠാനി സമാധിസംവത്തനികാനി. തസ്സ സീലം അനുസ്സരതോ ചിത്തം പസീദതി, പാമൊജ്ജം ഉപ്പജ്ജതി, യേ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസാ തേ പഹീയന്തി, സെയ്യഥാപി, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ആദാസസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി.
‘‘കഥഞ്ച , വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ആദാസസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി? തേലഞ്ച പടിച്ച , ഛാരികഞ്ച പടിച്ച, വാലണ്ഡുപകഞ്ച പടിച്ച, പുരിസസ്സ ച തജ്ജം വായാമം പടിച്ച. ഏവം ഖോ, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ആദാസസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി. ഏവമേവം ഖോ, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി.
‘‘കഥഞ്ച, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി? ഇധ , വിസാഖേ, അരിയസാവകോ അത്തനോ സീലാനി അനുസ്സരതി അഖണ്ഡാനി…പേ॰… സമാധിസംവത്തനികാനി. തസ്സ സീലം അനുസ്സരതോ ചിത്തം പസീദതി, പാമൊജ്ജം ഉപ്പജ്ജതി, യേ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസാ തേ പഹീയന്തി. അയം വുച്ചതി, വിസാഖേ, ‘അരിയസാവകോ സീലുപോസഥം ഉപവസതി, സീലേന സദ്ധിം സംവസതി, സീലഞ്ചസ്സ ആരബ്ഭ ചിത്തം പസീദതി, പാമൊജ്ജം ഉപ്പജ്ജതി, യേ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസാ തേ പഹീയന്തി’. ഏവം ഖോ, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി.
‘‘ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ, വിസാഖേ, ചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി. കഥഞ്ച, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി? ഇധ വിസാഖേ, അരിയസാവകോ ദേവതാ അനുസ്സരതി – ‘സന്തി ദേവാ ചാതുമഹാരാജികാ ചാതുമ്മഹാരാജികാ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰), സന്തി ദേവാ താവതിംസാ, സന്തി ദേവാ യാമാ, സന്തി ദേവാ തുസിതാ, സന്തി ദേവാ നിമ്മാനരതിനോ, സന്തി ദേവാ പരനിമ്മിതവസവത്തിനോ, സന്തി ദേവാ ബ്രഹ്മകായികാ, സന്തി ദേവാ തതുത്തരി തതുത്തരിം (സീ॰ പീ॰). യഥാരൂപായ സദ്ധായ സമന്നാഗതാ താ ദേവതാ ഇതോ ചുതാ തത്ഥുപപന്നാ തത്ഥുപ്പന്നാ (സീ॰ പീ॰), മയ്ഹമ്പി തഥാരൂപാ സദ്ധാ സംവിജ്ജതി. യഥാരൂപേന സീലേന സമന്നാഗതാ താ ദേവതാ ഇതോ ചുതാ തത്ഥുപപന്നാ, മയ്ഹമ്പി തഥാരൂപം സീലം സംവിജ്ജതി. യഥാരൂപേന സുതേന സമന്നാഗതാ താ ദേവതാ ഇതോ ചുതാ തത്ഥുപപന്നാ, മയ്ഹമ്പി തഥാരൂപം സുതം സംവിജ്ജതി. യഥാരൂപേന ചാഗേന സമന്നാഗതാ താ ദേവതാ ഇതോ ചുതാ തത്ഥുപപന്നാ, മയ്ഹമ്പി തഥാരൂപോ ചാഗോ സംവിജ്ജതി. യഥാരൂപായ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതാ താ ദേവതാ ഇതോ ചുതാ തത്ഥുപപന്നാ, മയ്ഹമ്പി തഥാരൂപാ പഞ്ഞാ സംവിജ്ജതീ’തി. തസ്സ അത്തനോ ച താസഞ്ച ദേവതാനം സദ്ധഞ്ച സീലഞ്ച സുതഞ്ച ചാഗഞ്ച പഞ്ഞഞ്ച അനുസ്സരതോ ചിത്തം പസീദതി, പാമൊജ്ജം ഉപ്പജ്ജതി, യേ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസാ തേ പഹീയന്തി, സെയ്യഥാപി, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ജാതരൂപസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി.
‘‘കഥഞ്ച , വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ജാതരൂപസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി? ഉക്കഞ്ച പടിച്ച, ലോണഞ്ച പടിച്ച, ഗേരുകഞ്ച പടിച്ച, നാളികസണ്ഡാസഞ്ച നാളികഞ്ച പടിച്ച സണ്ഡാസഞ്ച (പീ॰ ക॰) പടിച്ച, പുരിസസ്സ ച തജ്ജം വായാമം പടിച്ച. ഏവം ഖോ, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ജാതരൂപസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി. ഏവമേവം ഖോ, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി.
‘‘കഥഞ്ച , വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി? ഇധ, വിസാഖേ, അരിയസാവകോ ദേവതാ അനുസ്സരതി – ‘സന്തി ദേവാ ചാതുമഹാരാജികാ, സന്തി ദേവാ താവതിംസാ…പേ॰… സന്തി ദേവാ തതുത്തരി. യഥാരൂപായ സദ്ധായ സമന്നാഗതാ താ ദേവതാ ഇതോ ചുതാ തത്ഥുപപന്നാ, മയ്ഹമ്പി തഥാരൂപാ സദ്ധാ സംവിജ്ജതി. യഥാരൂപേന സീലേന…പേ॰… സുതേന…പേ॰… ചാഗേന…പേ॰… പഞ്ഞായ സമന്നാഗതാ താ ദേവതാ ഇതോ ചുതാ തത്ഥുപപന്നാ, മയ്ഹമ്പി തഥാരൂപാ പഞ്ഞാ സംവിജ്ജതീ’തി. തസ്സ അത്തനോ ച താസഞ്ച ദേവതാനം സദ്ധഞ്ച സീലഞ്ച സുതഞ്ച ചാഗഞ്ച പഞ്ഞഞ്ച അനുസ്സരതോ ചിത്തം പസീദതി, പാമൊജ്ജം ഉപ്പജ്ജതി, യേ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസാ തേ പഹീയന്തി. അയം വുച്ചതി, വിസാഖേ, ‘അരിയസാവകോ ദേവതുപോസഥം ഉപവസതി, ദേവതാഹി സദ്ധിം സംവസതി, ദേവതാ ആരബ്ഭ ചിത്തം പസീദതി, പാമൊജ്ജം ഉപ്പജ്ജതി, യേ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസാ തേ പഹീയന്തി’. ഏവം ഖോ, വിസാഖേ, ഉപക്കിലിട്ഠസ്സ ചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരിയോദപനാ ഹോതി.
‘‘സ ഖോ സോ, വിസാഖേ, അരിയസാവകോ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖതി – ‘യാവജീവം അരഹന്തോ പാണാതിപാതം പഹായ പാണാതിപാതാ പടിവിരതാ നിഹിതദണ്ഡാ നിഹിതസത്ഥാ ലജ്ജീ ദയാപന്നാ സബ്ബപാണഭൂതഹിതാനുകമ്പീ വിഹരന്തി; അഹമ്പജ്ജ ഇമഞ്ച രത്തിം ഇമഞ്ച ദിവസം പാണാതിപാതം പഹായ പാണാതിപാതാ പടിവിരതോ നിഹിതദണ്ഡോ നിഹിതസത്ഥോ ലജ്ജീ ദയാപന്നോ സബ്ബപാണഭൂതഹിതാനുകമ്പീ വിഹരാമി. ഇമിനാപി ഇമിനാപഹം (സീ॰) അ॰ നി॰ ൮.൪൧ അങ്ഗേന അരഹതം അനുകരോമി, ഉപോസഥോ ച മേ ഉപവുത്ഥോ ഭവിസ്സതി.
‘‘യാവജീവം അരഹന്തോ അദിന്നാദാനം പഹായ അദിന്നാദാനാ പടിവിരതാ ദിന്നാദായീ ദിന്നപാടികങ്ഖീ, അഥേനേന സുചിഭൂതേന അത്തനാ വിഹരന്തി; അഹമ്പജ്ജ ഇമഞ്ച രത്തിം ഇമഞ്ച ദിവസം അദിന്നാദാനം പഹായ അദിന്നാദാനാ പടിവിരതോ ദിന്നാദായീ ദിന്നപാടികങ്ഖീ, അഥേനേന സുചിഭൂതേന അത്തനാ വിഹരാമി. ഇമിനാപി അങ്ഗേന അരഹതം അനുകരോമി, ഉപോസഥോ ച മേ ഉപവുത്ഥോ ഭവിസ്സതി.
‘‘യാവജീവം അരഹന്തോ അബ്രഹ്മചരിയം പഹായ ബ്രഹ്മചാരീ ആരാചാരീ അനാചാരീ (പീ॰) വിരതാ മേഥുനാ ഗാമധമ്മാ; അഹമ്പജ്ജ ഇമഞ്ച രത്തിം ഇമഞ്ച ദിവസം അബ്രഹ്മചരിയം പഹായ ബ്രഹ്മചാരീ ആരാചാരീ വിരതോ മേഥുനാ ഗാമധമ്മാ. ഇമിനാപി അങ്ഗേന അരഹതം അനുകരോമി, ഉപോസഥോ ച മേ ഉപവുത്ഥോ ഭവിസ്സതി.
‘‘യാവജീവം അരഹന്തോ മുസാവാദം പഹായ മുസാവാദാ പടിവിരതാ സച്ചവാദീ സച്ചസന്ധാ ഥേതാ പച്ചയികാ അവിസംവാദകാ ലോകസ്സ; അഹമ്പജ്ജ ഇമഞ്ച രത്തിം ഇമഞ്ച ദിവസം മുസാവാദം പഹായ മുസാവാദാ പടിവിരതോ സച്ചവാദീ സച്ചസന്ധോ ഥേതോ പച്ചയികോ അവിസംവാദകോ ലോകസ്സ. ഇമിനാപി അങ്ഗേന അരഹതം അനുകരോമി, ഉപോസഥോ ച മേ ഉപവുത്ഥോ ഭവിസ്സതി.
‘‘യാവജീവം അരഹന്തോ സുരാമേരയമജ്ജപമാദട്ഠാനം പഹായ സുരാമേരയമജ്ജപമാദട്ഠാനാ പടിവിരതാ; അഹമ്പജ്ജ ഇമഞ്ച രത്തിം ഇമഞ്ച ദിവസം സുരാമേരയമജ്ജപമാദട്ഠാനം പഹായ സുരാമേരയമജ്ജപമാദട്ഠാനാ പടിവിരതോ. ഇമിനാപി അങ്ഗേന അരഹതം അനുകരോമി, ഉപോസഥോ ച മേ ഉപവുത്ഥോ ഭവിസ്സതി.
‘‘യാവജീവം അരഹന്തോ ഏകഭത്തികാ രത്തൂപരതാ വിരതാ വികാലഭോജനാ; അഹമ്പജ്ജ ഇമഞ്ച രത്തിം ഇമഞ്ച ദിവസം ഏകഭത്തികോ രത്തൂപരതോ വിരതോ വികാലഭോജനാ. ഇമിനാപി അങ്ഗേന അരഹതം അനുകരോമി, ഉപോസഥോ ച മേ ഉപവുത്ഥോ ഭവിസ്സതി.
‘‘യാവജീവം അരഹന്തോ നച്ചഗീതവാദിതവിസൂകദസ്സനമാലാഗന്ധവിലേപനധാരണമണ്ഡനവിഭൂസനട്ഠാനാ പടിവിരതാ; അഹമ്പജ്ജ ഇമഞ്ച രത്തിം ഇമഞ്ച ദിവസം നച്ചഗീതവാദിതവിസൂകദസ്സനമാലാഗന്ധവിലേപനധാരണമണ്ഡനവിഭൂസനട്ഠാനാ പടിവിരതോ . ഇമിനാപി അങ്ഗേന അരഹതം അനുകരോമി, ഉപോസഥോ ച മേ ഉപവുത്ഥോ ഭവിസ്സതി.
‘‘യാവജീവം അരഹന്തോ ഉച്ചാസയനമഹാസയനം പഹായ ഉച്ചാസയനമഹാസയനാ പടിവിരതാ നീചസെയ്യം കപ്പെന്തി മഞ്ചകേ വാ തിണസന്ഥാരകേ വാ; അഹമ്പജ്ജ ഇമഞ്ച രത്തിം ഇമഞ്ച ദിവസം ഉച്ചാസയനമഹാസയനം പഹായ ഉച്ചാസയനമഹാസയനാ പടിവിരതോ നീചസെയ്യം കപ്പേമി മഞ്ചകേ വാ തിണസന്ഥാരകേ വാ. ഇമിനാപി അങ്ഗേന അരഹതം അനുകരോമി, ഉപോസഥോ ച മേ ഉപവുത്ഥോ ഭവിസ്സതീ’’തി.
‘‘ഏവം ഖോ, വിസാഖേ, അരിയുപോസഥോ ഹോതി. ഏവം ഉപവുത്ഥോ ഖോ, വിസാഖേ, അരിയുപോസഥോ മഹപ്ഫലോ ഹോതി മഹാനിസംസോ മഹാജുതികോ മഹാവിപ്ഫാരോ’’.
‘‘കീവമഹപ്ഫലോ ഹോതി കീവമഹാനിസംസോ കീവമഹാജുതികോ കീവമഹാവിപ്ഫാരോ’’? ‘‘സെയ്യഥാപി, വിസാഖേ, യോ ഇമേസം സോളസന്നം മഹാജനപദാനം പഹൂതരത്തരതനാനം പഹൂതസത്തരതനാനം (ക॰ സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) ടീകായം ദസ്സിതപാളിയേവ. അ॰ നി॰ ൮.൪൨ ഇസ്സരിയാധിപച്ചം രജ്ജം കാരെയ്യ , സെയ്യഥിദം – അങ്ഗാനം, മഗധാനം, കാസീനം, കോസലാനം, വജ്ജീനം, മല്ലാനം, ചേതീനം, വങ്ഗാനം, കുരൂനം, പഞ്ചാലാനം, മച്ഛാനം മച്ചാനം (ക॰), സൂരസേനാനം, അസ്സകാനം, അവന്തീനം, ഗന്ധാരാനം, കമ്ബോജാനം, അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതസ്സ ഉപോസഥസ്സ ഏതം ഏകം (ക॰) കലം നാഗ്ഘതി സോളസിം. തം കിസ്സ ഹേതു? കപണം, വിസാഖേ, മാനുസകം രജ്ജം ദിബ്ബം സുഖം ഉപനിധായ’’.
‘‘യാനി, വിസാഖേ, മാനുസകാനി പഞ്ഞാസ വസ്സാനി, ചാതുമഹാരാജികാനം ദേവാനം ഏസോ ഏകോ രത്തിന്ദിവോ രത്തിദിവോ (ക॰). തായ രത്തിയാ തിംസരത്തിയോ മാസോ. തേന മാസേന ദ്വാദസമാസിയോ സംവച്ഛരോ. തേന സംവച്ഛരേന ദിബ്ബാനി പഞ്ച വസ്സസതാനി ചാതുമഹാരാജികാനം ദേവാനം ആയുപ്പമാണം. ഠാനം ഖോ പനേതം, വിസാഖേ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചോ ഇത്ഥീ വാ പുരിസോ വാ അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതം ഉപോസഥം ഉപവസിത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ ചാതുമഹാരാജികാനം ദേവാനം സഹബ്യതം ഉപപജ്ജെയ്യ. ഇദം ഖോ പനേതം, വിസാഖേ, സന്ധായ ഭാസിതം – ‘കപണം മാനുസകം രജ്ജം ദിബ്ബം സുഖം ഉപനിധായ’’’.
‘‘യം , വിസാഖേ, മാനുസകം വസ്സസതം, താവതിംസാനം ദേവാനം ഏസോ ഏകോ രത്തിന്ദിവോ. തായ രത്തിയാ തിംസരത്തിയോ മാസോ. തേന മാസേന ദ്വാദസമാസിയോ സംവച്ഛരോ. തേന സംവച്ഛരേന ദിബ്ബം വസ്സസഹസ്സം താവതിംസാനം ദേവാനം ആയുപ്പമാണം. ഠാനം ഖോ പനേതം, വിസാഖേ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചോ ഇത്ഥീ വാ പുരിസോ വാ അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതം ഉപോസഥം ഉപവസിത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ താവതിംസാനം ദേവാനം സഹബ്യതം ഉപപജ്ജെയ്യ. ഇദം ഖോ പനേതം, വിസാഖേ, സന്ധായ ഭാസിതം – ‘കപണം മാനുസകം രജ്ജം ദിബ്ബം സുഖം ഉപനിധായ’’’.
‘‘യാനി, വിസാഖേ, മാനുസകാനി ദ്വേ വസ്സസതാനി, യാമാനം ദേവാനം ഏസോ ഏകോ രത്തിന്ദിവോ. തായ രത്തിയാ തിംസരത്തിയോ മാസോ. തേന മാസേന ദ്വാദസമാസിയോ സംവച്ഛരോ. തേന സംവച്ഛരേന ദിബ്ബാനി ദ്വേ വസ്സസഹസ്സാനി യാമാനം ദേവാനം ആയുപ്പമാണം. ഠാനം ഖോ പനേതം, വിസാഖേ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചോ ഇത്ഥീ വാ പുരിസോ വാ അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതം ഉപോസഥം ഉപവസിത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ യാമാനം ദേവാനം സഹബ്യതം ഉപപജ്ജെയ്യ. ഇദം ഖോ പനേതം, വിസാഖേ, സന്ധായ ഭാസിതം – ‘കപണം മാനുസകം രജ്ജം ദിബ്ബം സുഖം ഉപനിധായ’’’.
‘‘യാനി, വിസാഖേ, മാനുസകാനി ചത്താരി വസ്സസതാനി, തുസിതാനം ദേവാനം ഏസോ ഏകോ രത്തിന്ദിവോ. തായ രത്തിയാ തിംസരത്തിയോ മാസോ. തേന മാസേന ദ്വാദസമാസിയോ സംവച്ഛരോ. തേന സംവച്ഛരേന ദിബ്ബാനി ചത്താരി വസ്സസഹസ്സാനി തുസിതാനം ദേവാനം ആയുപ്പമാണം. ഠാനം ഖോ പനേതം, വിസാഖേ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചോ ഇത്ഥീ വാ പുരിസോ വാ അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതം ഉപോസഥം ഉപവസിത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ തുസിതാനം ദേവാനം സഹബ്യതം ഉപപജ്ജെയ്യ. ഇദം ഖോ പനേതം, വിസാഖേ, സന്ധായ ഭാസിതം – ‘കപണം മാനുസകം രജ്ജം ദിബ്ബം സുഖം ഉപനിധായ’’’.
‘‘യാനി, വിസാഖേ, മാനുസകാനി അട്ഠ വസ്സസതാനി, നിമ്മാനരതീനം ദേവാനം ഏസോ ഏകോ രത്തിന്ദിവോ. തായ രത്തിയാ തിംസരത്തിയോ മാസോ. തേന മാസേന ദ്വാദസമാസിയോ സംവച്ഛരോ. തേന സംവച്ഛരേന ദിബ്ബാനി അട്ഠ വസ്സസഹസ്സാനി നിമ്മാനരതീനം ദേവാനം ആയുപ്പമാണം. ഠാനം ഖോ പനേതം, വിസാഖേ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചോ ഇത്ഥീ വാ പുരിസോ വാ അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതം ഉപോസഥം ഉപവസിത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ നിമ്മാനരതീനം ദേവാനം സഹബ്യതം ഉപപജ്ജെയ്യ. ഇദം ഖോ പനേതം, വിസാഖേ, സന്ധായ ഭാസിതം – ‘കപണം മാനുസകം രജ്ജം ദിബ്ബം സുഖം ഉപനിധായ’’’.
‘‘യാനി, വിസാഖേ, മാനുസകാനി സോളസ വസ്സസതാനി, പരനിമ്മിതവസവത്തീനം ദേവാനം ഏസോ ഏകോ രത്തിന്ദിവോ. തായ രത്തിയാ തിംസരത്തിയോ മാസോ. തേന മാസേന ദ്വാദസമാസിയോ സംവച്ഛരോ. തേന സംവച്ഛരേന ദിബ്ബാനി സോളസ വസ്സസഹസ്സാനി പരനിമ്മിതവസവത്തീനം ദേവാനം ആയുപ്പമാണം. ഠാനം ഖോ പനേതം, വിസാഖേ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചോ ഇത്ഥീ വാ പുരിസോ വാ അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതം ഉപോസഥം ഉപവസിത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ പരനിമ്മിതവസവത്തീനം ദേവാനം സഹബ്യതം ഉപപജ്ജെയ്യ. ഇദം ഖോ പനേതം, വിസാഖേ, സന്ധായ ഭാസിതം – ‘കപണം മാനുസകം രജ്ജം ദിബ്ബം സുഖം ഉപനിധായാ’’’തി.
‘‘പാണം ന ഹഞ്ഞേ ന ഹാനേ (സീ॰ പീ॰), ന ഹനേ (ക॰) ന ചദിന്നമാദിയേ,
മുസാ ന ഭാസേ ന ച മജ്ജപോ സിയാ;
അബ്രഹ്മചരിയാ വിരമെയ്യ മേഥുനാ,
രത്തിം ന ഭുഞ്ജെയ്യ വികാലഭോജനം.
‘‘മാലം ന ധാരേ ന ച ഗന്ധമാചരേ,
മഞ്ചേ ഛമായം വ സയേഥ സന്ഥതേ;
ഏതഞ്ഹി അട്ഠങ്ഗികമാഹുപോസഥം,
ബുദ്ധേന ദുക്ഖന്തഗുനാ പകാസിതം.
‘‘ചന്ദോ ച സൂരിയോ ച ഉഭോ സുദസ്സനാ,
ഓഭാസയം അനുപരിയന്തി യാവതാ;
തമോനുദാ തേ പന അന്തലിക്ഖഗാ,
നഭേ പഭാസന്തി ദിസാവിരോചനാ.
‘‘ഏതസ്മിം യം വിജ്ജതി അന്തരേ ധനം,
മുത്താ മണി വേളുരിയഞ്ച ഭദ്ദകം;
സിങ്ഗീ സുവണ്ണം അഥ വാപി കഞ്ചനം,
യം ജാതരൂപം ഹടകന്തി വുച്ചതി.
‘‘അട്ഠങ്ഗുപേതസ്സ ഉപോസഥസ്സ,
കലമ്പി തേ നാനുഭവന്തി സോളസിം;
ചന്ദപ്പഭാ താരഗണാ ച സബ്ബേ.
‘‘തസ്മാ ഹി നാരീ ച നരോ ച സീലവാ,
അട്ഠങ്ഗുപേതം ഉപവസ്സുപോസഥം;
പുഞ്ഞാനി കത്വാന സുഖുദ്രയാനി,
അനിന്ദിതാ സഗ്ഗമുപെന്തി ഠാന’’ന്തി. ദസമം;
മഹാവഗ്ഗോ സത്തമോ.
തസ്സുദ്ദാനം –
തിത്ഥഭയഞ്ച വേനാഗോ, സരഭോ കേസമുത്തിയാ;
സാള്ഹോ ചാപി കഥാവത്ഥു, തിത്ഥിയമൂലുപോസഥോതി.