൫. ധമ്മികവഗ്ഗോ
൧. നാഗസുത്തം
൪൩. ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. അഥ ഖോ ഭഗവാ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസെത്വാ പത്തചീവരമാദായ സാവത്ഥിയം പിണ്ഡായ പാവിസി. സാവത്ഥിയം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ആയാമാനന്ദ , യേന പുബ്ബാരാമോ മിഗാരമാതുപാസാദോ തേനുപസങ്കമിസ്സാമ ദിവാവിഹാരായാ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസി.
അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മതാ ആനന്ദേന സദ്ധിം യേന പുബ്ബാരാമോ മിഗാരമാതുപാസാദോ തേനുപസങ്കമി. അഥ ഖോ ഭഗവാ സായന്ഹസമയം പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ആയാമാനന്ദ, യേന പുബ്ബകൊട്ഠകോ തേനുപസങ്കമിസ്സാമ ഗത്താനി പരിസിഞ്ചിതു’’ന്തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മതാ ആനന്ദേന സദ്ധിം യേന പുബ്ബകൊട്ഠകോ തേനുപസങ്കമി ഗത്താനി പരിസിഞ്ചിതും. പുബ്ബകൊട്ഠകേ ഗത്താനി പരിസിഞ്ചിത്വാ പച്ചുത്തരിത്വാ ഏകചീവരോ അട്ഠാസി ഗത്താനി പുബ്ബാപയമാനോ.
തേന ഖോ പന സമയേന രഞ്ഞോ പസേനദിസ്സ കോസലസ്സ സേതോ നാമ നാഗോ മഹാതൂരിയ മഹാതുരിയ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) താളിതവാദിതേന പുബ്ബകൊട്ഠകാ പച്ചുത്തരതി. അപിസ്സു തം ജനോ ദിസ്വാ ഏവമാഹ – ‘‘അഭിരൂപോ വത, ഭോ, രഞ്ഞോ നാഗോ; ദസ്സനീയോ വത, ഭോ, രഞ്ഞോ നാഗോ; പാസാദികോ വത, ഭോ, രഞ്ഞോ നാഗോ; കായുപപന്നോ വത, ഭോ, രഞ്ഞോ നാഗോ’’തി! ഏവം വുത്തേ ആയസ്മാ ഉദായീ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ഹത്ഥിമേവ നു ഖോ, ഭന്തേ, മഹന്തം ബ്രഹന്തം മഹന്തം ബ്രുഹന്തം (സീ॰), മഹത്തം ബ്രഹ്മത്തം (ക॰) കായുപപന്നം ജനോ ദിസ്വാ ഏവമാഹ – ‘നാഗോ വത, ഭോ, നാഗോ’തി, ഉദാഹു അഞ്ഞമ്പി കഞ്ചി കിഞ്ചി (ക॰) മഹന്തം ബ്രഹന്തം കായുപപന്നം ജനോ ദിസ്വാ ഏവമാഹ – ‘നാഗോ വത, ഭോ, നാഗോ’’’തി? ‘‘ഹത്ഥിമ്പി ഖോ, ഉദായി, മഹന്തം ബ്രഹന്തം കായുപപന്നം ജനോ ദിസ്വാ ഏവമാഹ – ‘നാഗോ വത, ഭോ, നാഗോ’തി! അസ്സമ്പി ഖോ, ഉദായി, മഹന്തം ബ്രഹന്തം…പേ॰… ഗോണമ്പി ഖോ, ഉദായി , മഹന്തം ബ്രഹന്തം…പേ॰… ഉരഗമ്പി നാഗമ്പി (ക॰) ഖോ, ഉദായി, മഹന്തം ബ്രഹന്തം…പേ॰… രുക്ഖമ്പി ഖോ, ഉദായി , മഹന്തം ബ്രഹന്തം…പേ॰… മനുസ്സമ്പി ഖോ, ഉദായി, മഹന്തം ബ്രഹന്തം കായുപപന്നം ജനോ ദിസ്വാ ഏവമാഹ – ‘നാഗോ വത, ഭോ, നാഗോ’തി! അപി ച, ഉദായി, യോ സദേവകേ ലോകേ സമാരകേ സബ്രഹ്മകേ സസ്സമണബ്രാഹ്മണിയാ പജായ സദേവമനുസ്സായ ആഗും ന കരോതി കായേന വാചായ മനസാ, തമഹം ‘നാഗോ’തി ബ്രൂമീ’’തി.
‘‘അച്ഛരിയം, ഭന്തേ, അബ്ഭുതം, ഭന്തേ! യാവ സുഭാസിതം ചിദം, ഭന്തേ, ഭഗവതാ – അപി ച, ഉദായി, യോ സദേവകേ ലോകേ സമാരകേ സബ്രഹ്മകേ സസ്സമണബ്രാഹ്മണിയാ പജായ സദേവമനുസ്സായ ആഗും ന കരോതി കായേന വാചായ മനസാ, തമഹം ‘നാഗോ’തി ബ്രൂമീ’’തി. ഇദഞ്ച പനാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതാ സുഭാസിതം ഇമാഹി ഗാഥാഹി അനുമോദാമി –
‘‘മനുസ്സഭൂതം സമ്ബുദ്ധം, അത്തദന്തം സമാഹിതം;
ഇരിയമാനം ബ്രഹ്മപഥേ, ചിത്തസ്സൂപസമേ രതം.
‘‘യം മനുസ്സാ നമസ്സന്തി, സബ്ബധമ്മാന പാരഗും;
ദേവാപി തം നം (സീ॰ പീ॰) നമസ്സന്തി, ഇതി മേ അരഹതോ സുതം.
‘‘സബ്ബസംയോജനാതീതം, വനാ നിബ്ബന നിബ്ബാന (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) മാഗതം;
കാമേഹി നെക്ഖമ്മരതം നെക്ഖമ്മേ രതം (ക॰ സീ॰), മുത്തം സേലാവ കഞ്ചനം.
‘‘സബ്ബേ അച്ചരുചീ നാഗോ, ഹിമവാഞ്ഞേ സിലുച്ചയേ;
സബ്ബേസം നാഗനാമാനം, സച്ചനാമോ അനുത്തരോ.
‘‘നാഗം വോ തേ (ക॰) കിത്തയിസ്സാമി, ന ഹി ആഗും കരോതി സോ;
സോരച്ചം അവിഹിംസാ ച, പാദാ നാഗസ്സ തേ ദുവേ.
‘‘തപോ ച ബ്രഹ്മചരിയം, ചരണാ നാഗസ്സ ത്യാപരേ;
സദ്ധാഹത്ഥോ മഹാനാഗോ, ഉപെക്ഖാസേതദന്തവാ.
‘‘സതി ഗീവാ സിരോ പഞ്ഞാ, വീമംസാ ധമ്മചിന്തനാ;
ധമ്മകുച്ഛിസമാതപോ, വിവേകോ തസ്സ വാലധി.
‘‘സോ ഝായീ അസ്സാസരതോ, അജ്ഝത്തം സുസമാഹിതോ അജ്ഝത്തുപസമാഹിതോ (സ്യാ॰ ക॰);
ഗച്ഛം സമാഹിതോ നാഗോ, ഠിതോ നാഗോ സമാഹിതോ.
‘‘സെയ്യം സമാഹിതോ നാഗോ, നിസിന്നോപി സമാഹിതോ;
സബ്ബത്ഥ സംവുതോ നാഗോ, ഏസാ നാഗസ്സ സമ്പദാ.
‘‘ഭുഞ്ജതി അനവജ്ജാനി, സാവജ്ജാനി ന ഭുഞ്ജതി;
ഘാസമച്ഛാദനം ലദ്ധാ, സന്നിധിം പരിവജ്ജയം.
‘‘സംയോജനം അണും ഥൂലം, സബ്ബം ഛെത്വാന ബന്ധനം;
യേന യേനേവ ഗച്ഛതി, അനപെക്ഖോവ ഗച്ഛതി.
‘‘യഥാപി ഉദകേ ജാതം, പുണ്ഡരീകം പവഡ്ഢതി;
നുപലിപ്പതി ന ഉപലിപ്പതി (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰), നുപലിമ്പതി (ക॰) തോയേന, സുചിഗന്ധം മനോരമം.
‘‘തഥേവ ലോകേ സുജാതോ, ബുദ്ധോ ലോകേ വിഹരതി;
നുപലിപ്പതി ലോകേന, തോയേന പദുമം യഥാ.
‘‘മഹാഗിനീവ ജലിതോ മഹാഗ്ഗിനി പജ്ജലിതോ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰), അനാഹാരൂപസമ്മതി;
സങ്ഖാരേസൂപസന്തേസു അങ്ഗാരേസു ച സന്തേസു (ക॰), നിബ്ബുതോതി പവുച്ചതി.
‘‘അത്ഥസ്സായം വിഞ്ഞാപനീ, ഉപമാ വിഞ്ഞൂഹി ദേസിതാ;
വിഞ്ഞസ്സന്തി വിഞ്ഞിസ്സന്തി (ക॰) മഹാനാഗാ, നാഗം നാഗേന ദേസിതം.
‘‘വീതരാഗോ വീതദോസോ, വീതമോഹോ അനാസവോ;
സരീരം വിജഹം നാഗോ, പരിനിബ്ബിസ്സതി പരിനിബ്ബാതി (പീ॰ ക॰) അനാസവോ’’തി. പഠമം;
൨. മിഗസാലാസുത്തം
൪൪. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസെത്വാ പത്തചീവരമാദായ യേന മിഗസാലായ ഉപാസികായ നിവേസനം തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി. അഥ ഖോ മിഗസാലാ മിഗസാണാ (ക॰) അ॰ നി॰ ൧൦.൭൫ ഉപാസികാ യേനായസ്മാ ആനന്ദോ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നാ ഖോ മിഗസാലാ ഉപാസികാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ഏതദവോച –
‘‘കഥം കഥം നാമായം, ഭന്തേ ആനന്ദ, ഭഗവതാ ധമ്മോ ദേസിതോ അഞ്ഞെയ്യോ, യത്ര ഹി നാമ ബ്രഹ്മചാരീ ച അബ്രഹ്മചാരീ ച ഉഭോ സമസമഗതികാ ഭവിസ്സന്തി അഭിസമ്പരായം ? പിതാ മേ, ഭന്തേ, പുരാണോ ബ്രഹ്മചാരീ അഹോസി ആരാചാരീ വിരതോ മേഥുനാ ഗാമധമ്മാ. സോ കാലങ്കതോ ഭഗവതാ ബ്യാകതോ സകദാഗാമിസത്തോ സകദാഗാമിപത്തോ (ക॰ സ്യാ॰ പീ॰) തുസിതം കായം ഉപപന്നോതി. പെത്തെയ്യോപി പെത്തയ്യോ പിയോ (സീ॰ പീ॰ ക॰), പിതു പിയോ (സ്യാ॰ കം॰) മേ, ഭന്തേ, ഇസിദത്തോ അബ്രഹ്മചാരീ അഹോസി സദാരസന്തുട്ഠോ. സോപി കാലങ്കതോ ഭഗവതാ ബ്യാകതോ സകദാഗാമിപത്തോ തുസിതം കായം ഉപപന്നോതി. കഥം കഥം നാമായം, ഭന്തേ ആനന്ദ, ഭഗവതാ ധമ്മോ ദേസിതോ അഞ്ഞെയ്യോ, യത്ര ഹി നാമ ബ്രഹ്മചാരീ ച അബ്രഹ്മചാരീ ച ഉഭോ സമസമഗതികാ ഭവിസ്സന്തി അഭിസമ്പരായ’’ന്തി? ‘‘ഏവം ഖോ പനേതം, ഭഗിനി, ഭഗവതാ ബ്യാകത’’ന്തി.
അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ മിഗസാലായ ഉപാസികായ നിവേസനേ പിണ്ഡപാതം ഗഹെത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച –
‘‘ഇധാഹം, ഭന്തേ, പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസെത്വാ പത്തചീവരമാദായ യേന മിഗസാലായ ഉപാസികായ നിവേസനം തേനുപസങ്കമിം; ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദിം. അഥ ഖോ, ഭന്തേ, മിഗസാലാ ഉപാസികാ യേനാഹം തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ മം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നാ ഖോ, ഭന്തേ, മിഗസാലാ ഉപാസികാ മം ഏതദവോച – ‘കഥം കഥം നാമായം, ഭന്തേ ആനന്ദ, ഭഗവതാ ധമ്മോ ദേസിതോ അഞ്ഞെയ്യോ, യത്ര ഹി നാമ ബ്രഹ്മചാരീ ച അബ്രഹ്മചാരീ ച ഉഭോ സമസമഗതികാ ഭവിസ്സന്തി അഭിസമ്പരായം. പിതാ മേ, ഭന്തേ, പുരാണോ ബ്രഹ്മചാരീ അഹോസി ആരാചാരീ വിരതോ മേഥുനാ ഗാമധമ്മാ. സോ കാലങ്കതോ ഭഗവതാ ബ്യാകതോ സകദാഗാമിപത്തോ തുസിതം കായം ഉപപന്നോതി. പെത്തെയ്യോപി മേ, ഭന്തേ, ഇസിദത്തോ അബ്രഹ്മചാരീ അഹോസി സദാരസന്തുട്ഠോ. സോപി കാലങ്കതോ ഭഗവതാ ബ്യാകതോ സകദാഗാമിപത്തോ തുസിതം കായം ഉപപന്നോതി. കഥം കഥം നാമായം, ഭന്തേ ആനന്ദ, ഭഗവതാ ധമ്മോ ദേസിതോ അഞ്ഞെയ്യോ, യത്ര ഹി നാമ ബ്രഹ്മചാരീ ച അബ്രഹ്മചാരീ ച ഉഭോ സമസമഗതികാ ഭവിസ്സന്തി അഭിസമ്പരായ’ന്തി? ഏവം വുത്തേ അഹം, ഭന്തേ, മിഗസാലം ഉപാസികം ഏതദവോചം – ‘ഏവം ഖോ പനേതം, ഭഗിനി, ഭഗവതാ ബ്യാകത’’’ന്തി.
‘‘കാ ചാനന്ദ, മിഗസാലാ ഉപാസികാ ബാലാ അബ്യത്താ അമ്മകാ അമ്മകസഞ്ഞാ അമ്ബകാ അമ്ബകപഞ്ഞാ (സീ॰ പീ॰), അമ്ബകാ അമ്ബകസഞ്ഞാ (സ്യാ॰ കം॰) അ॰ നി॰ ൧൦.൭൫ പസ്സിതബ്ബം, കേ ച പുരിസപുഗ്ഗലപരോപരിയഞാണേ? ഛയിമേ, ആനന്ദ, പുഗ്ഗലാ സന്തോ സംവിജ്ജമാനാ ലോകസ്മിം.
‘‘കതമേ ഛ? ഇധാനന്ദ, ഏകച്ചോ പുഗ്ഗലോ സോരതോ ഹോതി സുഖസംവാസോ, അഭിനന്ദന്തി സബ്രഹ്മചാരീ ഏകത്തവാസേന. തസ്സ സവനേനപി അകതം ഹോതി, ബാഹുസച്ചേനപി അകതം ഹോതി, ദിട്ഠിയാപി അപ്പടിവിദ്ധം ഹോതി, സാമായികമ്പി വിമുത്തിം ന ലഭതി. സോ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ ഹാനായ പരേതി നോ വിസേസായ, ഹാനഗാമീയേവ ഹോതി നോ വിസേസഗാമീ.
‘‘ഇധ പനാനന്ദ, ഏകച്ചോ പുഗ്ഗലോ സോരതോ ഹോതി സുഖസംവാസോ, അഭിനന്ദന്തി സബ്രഹ്മചാരീ ഏകത്തവാസേന. തസ്സ സവനേനപി കതം ഹോതി, ബാഹുസച്ചേനപി കതം ഹോതി, ദിട്ഠിയാപി പടിവിദ്ധം ഹോതി, സാമായികമ്പി വിമുത്തിം ലഭതി. സോ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ വിസേസായ പരേതി നോ ഹാനായ, വിസേസഗാമീയേവ ഹോതി നോ ഹാനഗാമീ.
‘‘തത്രാനന്ദ, പമാണികാ പമിണന്തി – ‘ഇമസ്സപി തേവ ധമ്മാ അപരസ്സപി തേവ ധമ്മാ, കസ്മാ തേസം ഏകോ ഹീനോ ഏകോ പണീതോ’തി! തഞ്ഹി തേസം, ആനന്ദ, ഹോതി ദീഘരത്തം അഹിതായ ദുക്ഖായ.
‘‘തത്രാനന്ദ , യ്വായം പുഗ്ഗലോ സോരതോ ഹോതി സുഖസംവാസോ, അഭിനന്ദന്തി സബ്രഹ്മചാരീ ഏകത്തവാസേന, തസ്സ സവനേനപി കതം ഹോതി, ബാഹുസച്ചേനപി കതം ഹോതി, ദിട്ഠിയാപി പടിവിദ്ധം ഹോതി, സാമായികമ്പി വിമുത്തിം ലഭതി. അയം , ആനന്ദ , പുഗ്ഗലോ അമുനാ പുരിമേന പുഗ്ഗലേന അഭിക്കന്തതരോ ച പണീതതരോ ച. തം കിസ്സ ഹേതു? ഇമം ഹാനന്ദ, പുഗ്ഗലം ധമ്മസോതോ നിബ്ബഹതി, തദന്തരം കോ ജാനെയ്യ അഞ്ഞത്ര തഥാഗതേന! തസ്മാതിഹാനന്ദ, മാ പുഗ്ഗലേസു പമാണികാ അഹുവത്ഥ; മാ പുഗ്ഗലേസു പമാണം ഗണ്ഹിത്ഥ. ഖഞ്ഞതി ഹാനന്ദ, പുഗ്ഗലേസു പമാണം ഗണ്ഹന്തോ. അഹം വാ, ആനന്ദ, പുഗ്ഗലേസു പമാണം ഗണ്ഹെയ്യം, യോ വാ പനസ്സ മാദിസോ.
‘‘ഇധ പനാനന്ദ, ഏകച്ചസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ കോധമാനോ അധിഗതോ അവിഗതോ (ക॰) ഹോതി, സമയേന സമയഞ്ചസ്സ ലോഭധമ്മാ ഉപ്പജ്ജന്തി. തസ്സ സവനേനപി അകതം ഹോതി, ബാഹുസച്ചേനപി അകതം ഹോതി, ദിട്ഠിയാപി അപ്പടിവിദ്ധം ഹോതി, സാമായികമ്പി വിമുത്തിം ന ലഭതി. സോ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ ഹാനായ പരേതി നോ വിസേസായ, ഹാനഗാമീയേവ ഹോതി നോ വിസേസഗാമീ.
‘‘ഇധ പനാനന്ദ, ഏകച്ചസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ കോധമാനോ അധിഗതോ ഹോതി, സമയേന സമയഞ്ചസ്സ ലോഭധമ്മാ ഉപ്പജ്ജന്തി. തസ്സ സവനേനപി കതം ഹോതി…പേ॰… നോ ഹാനഗാമീ.
‘‘തത്രാനന്ദ , പമാണികാ പമിണന്തി…പേ॰… യോ വാ പനസ്സ മാദിസോ.
‘‘ഇധ, പനാനന്ദ, ഏകച്ചസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ കോധമാനോ അധിഗതോ ഹോതി, സമയേന സമയഞ്ചസ്സ വചീസങ്ഖാരാ ഉപ്പജ്ജന്തി. തസ്സ സവനേനപി അകതം ഹോതി…പേ॰… സാമായികമ്പി വിമുത്തിം ന ലഭതി. സോ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ ഹാനായ പരേതി നോ വിസേസായ, ഹാനഗാമീയേവ ഹോതി നോ വിസേസഗാമീ.
‘‘ഇധ പനാനന്ദ, ഏകച്ചസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ കോധമാനോ അധിഗതോ ഹോതി, സമയേന സമയഞ്ചസ്സ വചീസങ്ഖാരാ ഉപ്പജ്ജന്തി. തസ്സ സവനേനപി കതം ഹോതി, ബാഹുസച്ചേനപി കതം ഹോതി, ദിട്ഠിയാപി പടിവിദ്ധം ഹോതി, സാമായികമ്പി വിമുത്തിം ലഭതി. സോ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ വിസേസായ പരേതി നോ ഹാനായ, വിസേസഗാമീയേവ ഹോതി നോ ഹാനഗാമീ.
‘‘തത്രാനന്ദ , പമാണികാ പമിണന്തി – ‘ഇമസ്സപി തേവ ധമ്മാ, അപരസ്സപി തേവ ധമ്മാ. കസ്മാ തേസം ഏകോ ഹീനോ, ഏകോ പണീതോ’തി? തഞ്ഹി തേസം, ആനന്ദ, ഹോതി ദീഘരത്തം അഹിതായ ദുക്ഖായ.
‘‘തത്രാനന്ദ, യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ കോധമാനോ അധിഗതോ ഹോതി, സമയേന സമയഞ്ചസ്സ വചീസങ്ഖാരാ ഉപ്പജ്ജന്തി, തസ്സ സവനേനപി കതം ഹോതി, ബാഹുസച്ചേനപി കതം ഹോതി, ദിട്ഠിയാപി പടിവിദ്ധം ഹോതി, സാമായികമ്പി വിമുത്തിം ലഭതി. അയം, ആനന്ദ, പുഗ്ഗലോ അമുനാ പുരിമേന പുഗ്ഗലേന അഭിക്കന്തതരോ ച പണീതതരോ ച. തം കിസ്സ ഹേതു? ഇമം ഹാനന്ദ, പുഗ്ഗലം ധമ്മസോതോ നിബ്ബഹതി. തദന്തരം കോ ജാനെയ്യ അഞ്ഞത്ര തഥാഗതേന! തസ്മാതിഹാനന്ദ, മാ പുഗ്ഗലേസു പമാണികാ അഹുവത്ഥ; മാ പുഗ്ഗലേസു പമാണം ഗണ്ഹിത്ഥ. ഖഞ്ഞതി ഹാനന്ദ, പുഗ്ഗലേസു പമാണം ഗണ്ഹന്തോ. അഹം വാ, ആനന്ദ, പുഗ്ഗലേസു പമാണം ഗണ്ഹെയ്യം, യോ വാ പനസ്സ മാദിസോ.
‘‘കാ ചാനന്ദ, മിഗസാലാ ഉപാസികാ ബാലാ അബ്യത്താ അമ്മകാ അമ്മകസഞ്ഞാ, കേ ച പുരിസപുഗ്ഗലപരോപരിയഞാണേ! ഇമേ ഖോ, ആനന്ദ, ഛ പുഗ്ഗലാ സന്തോ സംവിജ്ജമാനാ ലോകസ്മിം.
‘‘യഥാരൂപേന, ആനന്ദ, സീലേന പുരാണോ സമന്നാഗതോ അഹോസി, തഥാരൂപേന സീലേന ഇസിദത്തോ സമന്നാഗതോ അഭവിസ്സ. നയിധ പുരാണോ ഇസിദത്തസ്സ ഗതിമ്പി അഞ്ഞസ്സ. യഥാരൂപായ ച, ആനന്ദ, പഞ്ഞായ ഇസിദത്തോ സമന്നാഗതോ അഹോസി, തഥാരൂപായ പഞ്ഞായ പുരാണോ സമന്നാഗതോ അഭവിസ്സ. നയിധ ഇസിദത്തോ പുരാണസ്സ ഗതിമ്പി അഞ്ഞസ്സ. ഇതി ഖോ, ആനന്ദ, ഇമേ പുഗ്ഗലാ ഉഭോ ഏകങ്ഗഹീനാ’’തി. ദുതിയം.
൩. ഇണസുത്തം
൪൫. ‘‘ദാലിദ്ദിയം ദാളിദ്ദിയം (സീ॰), ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖം ലോകസ്മിം കാമഭോഗിനോ’’തി? ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’. ‘‘യമ്പി, ഭിക്ഖവേ, ദലിദ്ദോ ദളിദ്ദോ (സീ॰) അസ്സകോ അനാള്ഹികോ അനദ്ധികോ (സ്യാ॰ കം॰) ഇണം ആദിയതി, ഇണാദാനമ്പി, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖം ലോകസ്മിം കാമഭോഗിനോ’’തി? ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’. ‘‘യമ്പി, ഭിക്ഖവേ, ദലിദ്ദോ അസ്സകോ അനാള്ഹികോ ഇണം ആദിയിത്വാ വഡ്ഢിം പടിസ്സുണാതി, വഡ്ഢിപി, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖാ ലോകസ്മിം കാമഭോഗിനോ’’തി? ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’. ‘‘യമ്പി, ഭിക്ഖവേ, ദലിദ്ദോ അസ്സകോ അനാള്ഹികോ വഡ്ഢിം പടിസ്സുണിത്വാ കാലാഭതം കാലഗതം (ക॰) വഡ്ഢിം ന ദേതി, ചോദെന്തിപി നം; ചോദനാപി, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖാ ലോകസ്മിം കാമഭോഗിനോ’’തി? ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’. ‘‘യമ്പി, ഭിക്ഖവേ, ദലിദ്ദോ അസ്സകോ അനാള്ഹികോ ചോദിയമാനോ ന ദേതി, അനുചരന്തിപി നം; അനുചരിയാപി, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖാ ലോകസ്മിം കാമഭോഗിനോ’’തി? ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’. ‘‘യമ്പി, ഭിക്ഖവേ, ദലിദ്ദോ അസ്സകോ അനാള്ഹികോ അനുചരിയമാനോ ന ദേതി, ബന്ധന്തിപി നം; ബന്ധനമ്പി, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖം ലോകസ്മിം കാമഭോഗിനോ’’തി? ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’.
‘‘ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ദാലിദ്ദിയമ്പി ദുക്ഖം ലോകസ്മിം കാമഭോഗിനോ, ഇണാദാനമ്പി ദുക്ഖം ലോകസ്മിം കാമഭോഗിനോ, വഡ്ഢിപി ദുക്ഖാ ലോകസ്മിം കാമഭോഗിനോ, ചോദനാപി ദുക്ഖാ ലോകസ്മിം കാമഭോഗിനോ, അനുചരിയാപി ദുക്ഖാ ലോകസ്മിം കാമഭോഗിനോ, ബന്ധനമ്പി ദുക്ഖം ലോകസ്മിം കാമഭോഗിനോ; ഏവമേവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ , യസ്സ കസ്സചി സദ്ധാ നത്ഥി കുസലേസു ധമ്മേസു, ഹിരീ നത്ഥി കുസലേസു ധമ്മേസു, ഒത്തപ്പം നത്ഥി കുസലേസു ധമ്മേസു, വീരിയം നത്ഥി കുസലേസു ധമ്മേസു, പഞ്ഞാ നത്ഥി കുസലേസു ധമ്മേസു – അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, അരിയസ്സ വിനയേ ദലിദ്ദോ അസ്സകോ അനാള്ഹികോ.
‘‘സ ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ദലിദ്ദോ അസ്സകോ അനാള്ഹികോ സദ്ധായ അസതി കുസലേസു ധമ്മേസു, ഹിരിയാ അസതി കുസലേസു ധമ്മേസു, ഒത്തപ്പേ അസതി കുസലേസു ധമ്മേസു, വീരിയേ അസതി കുസലേസു ധമ്മേസു, പഞ്ഞായ അസതി കുസലേസു ധമ്മേസു, കായേന ദുച്ചരിതം ചരതി, വാചായ ദുച്ചരിതം ചരതി, മനസാ ദുച്ചരിതം ചരതി. ഇദമസ്സ ഇണാദാനസ്മിം വദാമി.
‘‘സോ തസ്സ കായദുച്ചരിതസ്സ പടിച്ഛാദനഹേതു പാപികം ഇച്ഛം പണിദഹതി പദഹതി (ക॰). ‘മാ മം ജഞ്ഞൂ’തി ഇച്ഛതി, ‘മാ മം ജഞ്ഞൂ’തി സങ്കപ്പതി , ‘മാ മം ജഞ്ഞൂ’തി വാചം ഭാസതി, ‘മാ മം ജഞ്ഞൂ’തി കായേന പരക്കമതി. സോ തസ്സ വചീദുച്ചരിതസ്സ പടിച്ഛാദനഹേതു…പേ॰… സോ തസ്സ മനോദുച്ചരിതസ്സ പടിച്ഛാദനഹേതു…പേ॰… ‘മാ മം ജഞ്ഞൂ’തി കായേന പരക്കമതി. ഇദമസ്സ വഡ്ഢിയാ വദാമി.
‘‘തമേനം പേസലാ സബ്രഹ്മചാരീ ഏവമാഹംസു – ‘അയഞ്ച സോ ആയസ്മാ ഏവംകാരീ ഏവംസമാചാരോ’തി. ഇദമസ്സ ചോദനായ വദാമി.
‘‘തമേനം അരഞ്ഞഗതം വാ രുക്ഖമൂലഗതം വാ സുഞ്ഞാഗാരഗതം വാ വിപ്പടിസാരസഹഗതാ പാപകാ അകുസലവിതക്കാ സമുദാചരന്തി. ഇദമസ്സ അനുചരിയായ വദാമി.
‘‘സ ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ദലിദ്ദോ അസ്സകോ അനാള്ഹികോ കായേന ദുച്ചരിതം ചരിത്വാ വാചായ ദുച്ചരിതം ചരിത്വാ മനസാ ദുച്ചരിതം ചരിത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ നിരയബന്ധനേ വാ ബജ്ഝതി തിരച്ഛാനയോനിബന്ധനേ വാ. നാഹം, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞം ഏകബന്ധനമ്പി സമനുപസ്സാമി ഏവംദാരുണം ഏവംകടുകം ഏവംദുക്ഖം (സ്യാ॰ കം॰ ക॰) ഏവംഅന്തരായകരം അനുത്തരസ്സ യോഗക്ഖേമസ്സ അധിഗമായ, യഥയിദം, ഭിക്ഖവേ, നിരയബന്ധനം വാ തിരച്ഛാനയോനിബന്ധനം വാ’’തി.
‘‘ദാലിദ്ദിയം ദുക്ഖം ലോകേ, ഇണാദാനഞ്ച വുച്ചതി;
ദലിദ്ദോ ഇണമാദായ, ഭുഞ്ജമാനോ വിഹഞ്ഞതി.
‘‘തതോ അനുചരന്തി നം, ബന്ധനമ്പി നിഗച്ഛതി;
ഏതഞ്ഹി ബന്ധനം ദുക്ഖം, കാമലാഭാഭിജപ്പിനം.
‘‘തഥേവ അരിയവിനയേ, സദ്ധാ യസ്സ ന വിജ്ജതി;
അഹിരീകോ അനൊത്തപ്പീ, പാപകമ്മവിനിബ്ബയോ.
‘‘കായദുച്ചരിതം കത്വാ, വചീദുച്ചരിതാനി ച;
മനോദുച്ചരിതം കത്വാ, ‘മാ മം ജഞ്ഞൂ’തി ഇച്ഛതി.
‘‘സോ സംസപ്പതി സങ്കപ്പതി (ക॰) കായേന, വാചായ ഉദ ചേതസാ;
പാപകമ്മം പവഡ്ഢെന്തോ, തത്ഥ തത്ഥ പുനപ്പുനം.
‘‘സോ പാപകമ്മോ ദുമ്മേധോ, ജാനം ദുക്കടമത്തനോ;
ദലിദ്ദോ ഇണമാദായ, ഭുഞ്ജമാനോ വിഹഞ്ഞതി.
‘‘തതോ അനുചരന്തി നം, സങ്കപ്പാ മാനസാ ദുഖാ;
ഗാമേ വാ യദി വാരഞ്ഞേ, യസ്സ വിപ്പടിസാരജാ.
‘‘സോ പാപകമ്മോ ദുമ്മേധോ, ജാനം ദുക്കടമത്തനോ;
യോനിമഞ്ഞതരം ഗന്ത്വാ, നിരയേ വാപി ബജ്ഝതി.
‘‘ഏതഞ്ഹി ബന്ധനം ദുക്ഖം, യമ്ഹാ ധീരോ പമുച്ചതി;
ധമ്മലദ്ധേഹി ഭോഗേഹി, ദദം ചിത്തം പസാദയം.
‘‘ഉഭയത്ഥ കടഗ്ഗാഹോ, സദ്ധസ്സ ഘരമേസിനോ;
ദിട്ഠധമ്മഹിതത്ഥായ, സമ്പരായസുഖായ ച;
ഏവമേതം ഗഹട്ഠാനം, ചാഗോ പുഞ്ഞം പവഡ്ഢതി.
‘‘തഥേവ അരിയവിനയേ, സദ്ധാ യസ്സ പതിട്ഠിതാ;
ഹിരീമനോ ച ഒത്തപ്പീ, പഞ്ഞവാ സീലസംവുതോ.
‘‘ഏസോ ഖോ അരിയവിനയേ, ‘സുഖജീവീ’തി വുച്ചതി;
നിരാമിസം സുഖം ലദ്ധാ, ഉപെക്ഖം അധിതിട്ഠതി.
‘‘പഞ്ച നീവരണേ ഹിത്വാ, നിച്ചം ആരദ്ധവീരിയോ;
ഝാനാനി ഉപസമ്പജ്ജ, ഏകോദി നിപകോ സതോ.
‘‘ഏവം ഞത്വാ യഥാഭൂതം, സബ്ബസംയോജനക്ഖയേ;
സബ്ബസോ അനുപാദായ, സമ്മാ ചിത്തം വിമുച്ചതി.
‘‘തസ്സ സമ്മാ വിമുത്തസ്സ, ഞാണം ചേ ഹോതി താദിനോ;
‘അകുപ്പാ മേ വിമുത്തീ’തി, ഭവസംയോജനക്ഖയേ.
‘‘ഏതം ഖോ പരമം ഞാണം, ഏതം സുഖമനുത്തരം;
അസോകം വിരജം ഖേമം, ഏതം ആനണ്യമുത്തമ’’ന്തി. തതിയം;
൪. മഹാചുന്ദസുത്തം
൪൬. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ആയസ്മാ മഹാചുന്ദോ ചേതീസു വിഹരതി സയംജാതിയം സഹജാതിയം (സീ॰ പീ॰), സഞ്ജാതിയം (സ്യാ॰ കം॰). തത്ര ഖോ ആയസ്മാ മഹാചുന്ദോ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ആവുസോ ഭിക്ഖവേ’’തി. ‘‘ആവുസോ’’തി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മതോ മഹാചുന്ദസ്സ പച്ചസ്സോസും. ആയസ്മാ മഹാചുന്ദോ ഏതദവോച –
‘‘ഇധാവുസോ, ധമ്മയോഗാ ഭിക്ഖൂ ഝായീ ഭിക്ഖൂ അപസാദെന്തി – ‘ഇമേ പന ഝായിനൊമ്ഹാ, ഝായിനൊമ്ഹാതി ഝായന്തി പജ്ഝായന്തി നിജ്ഝായന്തി അവജ്ഝായന്തി അപജ്ഝായന്തി (മ॰ നി॰ ൧.൫൦൮). കിമിമേ കിം ഹിമേ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) ഝായന്തി, കിന്തിമേ ഝായന്തി, കഥം ഇമേ ഝായന്തീ’തി? തത്ഥ ധമ്മയോഗാ ച ഭിക്ഖൂ നപ്പസീദന്തി, ഝായീ ച ഭിക്ഖൂ നപ്പസീദന്തി, ന ച ബഹുജനഹിതായ പടിപന്നാ ഹൊന്തി ബഹുജനസുഖായ ബഹുനോ ജനസ്സ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാനം.
‘‘ഇധ പനാവുസോ, ഝായീ ഭിക്ഖൂ ധമ്മയോഗേ ഭിക്ഖൂ അപസാദെന്തി – ‘ഇമേ പന ധമ്മയോഗമ്ഹാ, ധമ്മയോഗമ്ഹാതി ഉദ്ധതാ ഉന്നളാ ചപലാ മുഖരാ വികിണ്ണവാചാ മുട്ഠസ്സതീ അസമ്പജാനാ അസമാഹിതാ വിബ്ഭന്തചിത്താ പാകതിന്ദ്രിയാ. കിമിമേ ധമ്മയോഗാ, കിന്തിമേ ധമ്മയോഗാ, കഥം ഇമേ ധമ്മയോഗാ’തി? തത്ഥ ഝായീ ച ഭിക്ഖൂ നപ്പസീദന്തി, ധമ്മയോഗാ ച ഭിക്ഖൂ നപ്പസീദന്തി, ന ച ബഹുജനഹിതായ പടിപന്നാ ഹൊന്തി ബഹുജനസുഖായ ബഹുനോ ജനസ്സ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാനം.
‘‘ഇധ പനാവുസോ, ധമ്മയോഗാ ഭിക്ഖൂ ധമ്മയോഗാനഞ്ഞേവ ഭിക്ഖൂനം വണ്ണം ഭാസന്തി, നോ ഝായീനം ഭിക്ഖൂനം വണ്ണം ഭാസന്തി. തത്ഥ ധമ്മയോഗാ ച ഭിക്ഖൂ നപ്പസീദന്തി, ഝായീ ച ഭിക്ഖൂ നപ്പസീദന്തി, ന ച ബഹുജനഹിതായ പടിപന്നാ ഹൊന്തി ബഹുജനസുഖായ ബഹുനോ ജനസ്സ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാനം.
‘‘ഇധ പനാവുസോ, ഝായീ ഭിക്ഖൂ ഝായീനഞ്ഞേവ ഭിക്ഖൂനം വണ്ണം ഭാസന്തി, നോ ധമ്മയോഗാനം ഭിക്ഖൂനം വണ്ണം ഭാസന്തി. തത്ഥ ഝായീ ച ഭിക്ഖൂ നപ്പസീദന്തി, ധമ്മയോഗാ ച ഭിക്ഖൂ നപ്പസീദന്തി, ന ച ബഹുജനഹിതായ പടിപന്നാ ഹൊന്തി ബഹുജനസുഖായ ബഹുനോ ജനസ്സ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാനം.
‘‘തസ്മാതിഹാവുസോ , ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം – ‘ധമ്മയോഗാ സമാനാ ഝായീനം ഭിക്ഖൂനം വണ്ണം ഭാസിസ്സാമാ’തി. ഏവഞ്ഹി വോ, ആവുസോ, സിക്ഖിതബ്ബം. തം കിസ്സ ഹേതു? അച്ഛരിയാ ഹേതേ, ആവുസോ, പുഗ്ഗലാ ദുല്ലഭാ ലോകസ്മിം, യേ അമതം ധാതും കായേന ഫുസിത്വാ വിഹരന്തി. തസ്മാതിഹാവുസോ, ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം – ‘ഝായീ സമാനാ ധമ്മയോഗാനം ഭിക്ഖൂനം വണ്ണം ഭാസിസ്സാമാ’തി. ഏവഞ്ഹി വോ, ആവുസോ, സിക്ഖിതബ്ബം. തം കിസ്സ ഹേതു? അച്ഛരിയാ ഹേതേ, ആവുസോ, പുഗ്ഗലാ ദുല്ലഭാ ലോകസ്മിം യേ ഗമ്ഭീരം അത്ഥപദം പഞ്ഞായ അതിവിജ്ഝ പസ്സന്തീ’’തി. ചതുത്ഥം.
൫. പഠമസന്ദിട്ഠികസുത്തം
൪൭. അഥ ഖോ മോളിയസീവകോ മോലിയസീവകോ (സീ॰ പീ॰), മോളിസീവകോ (ക॰) പരിബ്ബാജകോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവതാ സദ്ധിം സമ്മോദി. സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ മോളിയസീവകോ പരിബ്ബാജകോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘‘സന്ദിട്ഠികോ ധമ്മോ, സന്ദിട്ഠികോ ധമ്മോ’തി, ഭന്തേ, വുച്ചതി. കിത്താവതാ നു ഖോ, ഭന്തേ, സന്ദിട്ഠികോ ധമ്മോ ഹോതി അകാലികോ ഏഹിപസ്സികോ ഓപനെയ്യികോ പച്ചത്തം വേദിതബ്ബോ വിഞ്ഞൂഹീ’’തി?
‘‘തേന ഹി, സീവക, തഞ്ഞേവെത്ഥ പടിപുച്ഛാമി. യഥാ തേ ഖമെയ്യ തഥാ നം ബ്യാകരെയ്യാസി. തം കിം മഞ്ഞസി, സീവക, സന്തം വാ അജ്ഝത്തം ലോഭം ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം ലോഭോ’തി പജാനാസി, അസന്തം വാ അജ്ഝത്തം ലോഭം ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം ലോഭോ’തി പജാനാസീ’’തി? ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’. ‘‘യം ഖോ ത്വം, സീവക, സന്തം വാ അജ്ഝത്തം ലോഭം ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം ലോഭോ’തി പജാനാസി, അസന്തം വാ അജ്ഝത്തം ലോഭം ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം ലോഭോ’തി പജാനാസി – ഏവമ്പി ഖോ, സീവക, സന്ദിട്ഠികോ ധമ്മോ ഹോതി…പേ॰….
‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, സീവക, സന്തം വാ അജ്ഝത്തം ദോസം…പേ॰… സന്തം വാ അജ്ഝത്തം മോഹം…പേ॰… സന്തം വാ അജ്ഝത്തം ലോഭധമ്മം…പേ॰… സന്തം വാ അജ്ഝത്തം ദോസധമ്മം…പേ॰… സന്തം വാ അജ്ഝത്തം മോഹധമ്മം ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം മോഹധമ്മോ’തി പജാനാസി, അസന്തം വാ അജ്ഝത്തം മോഹധമ്മം ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം മോഹധമ്മോ’തി പജാനാസീ’’തി? ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’. ‘‘യം ഖോ ത്വം, സീവക, സന്തം വാ അജ്ഝത്തം മോഹധമ്മം ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം മോഹധമ്മോ’തി പജാനാസി, അസന്തം വാ അജ്ഝത്തം മോഹധമ്മം ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം മോഹധമ്മോ’തി പജാനാസി – ഏവം ഖോ, സീവക, സന്ദിട്ഠികോ ധമ്മോ ഹോതി അകാലികോ ഏഹിപസ്സികോ ഓപനെയ്യികോ പച്ചത്തം വേദിതബ്ബോ വിഞ്ഞൂഹീ’’തി.
‘‘അഭിക്കന്തം, ഭന്തേ, അഭിക്കന്തം, ഭന്തേ…പേ॰… ഉപാസകം മം, ഭന്തേ, ഭഗവാ ധാരേതു അജ്ജതഗ്ഗേ പാണുപേതം സരണം ഗത’’ന്തി. പഞ്ചമം.
൬. ദുതിയസന്ദിട്ഠികസുത്തം
൪൮. അഥ ഖോ അഞ്ഞതരോ ബ്രാഹ്മണോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവതാ സദ്ധിം സമ്മോദി. സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ സോ ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘‘സന്ദിട്ഠികോ ധമ്മോ, സന്ദിട്ഠികോ ധമ്മോ’തി, ഭോ ഗോതമ, വുച്ചതി. കിത്താവതാ നു ഖോ, ഭോ ഗോതമ, സന്ദിട്ഠികോ ധമ്മോ ഹോതി അകാലികോ ഏഹിപസ്സികോ ഓപനെയ്യികോ പച്ചത്തം വേദിതബ്ബോ വിഞ്ഞൂഹീ’’തി?
‘‘തേന ഹി, ബ്രാഹ്മണ, തഞ്ഞേവെത്ഥ പടിപുച്ഛിസ്സാമി. യഥാ തേ ഖമെയ്യ തഥാ നം ബ്യാകരെയ്യാസി. തം കിം മഞ്ഞസി, ബ്രാഹ്മണ, സന്തം വാ അജ്ഝത്തം രാഗം ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം രാഗോ’തി പജാനാസി, അസന്തം വാ അജ്ഝത്തം രാഗം ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം രാഗോ’തി പജാനാസീ’’തി? ‘‘ഏവം, ഭോ’’. ‘‘യം ഖോ ത്വം, ബ്രാഹ്മണ, സന്തം വാ അജ്ഝത്തം രാഗം ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം രാഗോ’തി പജാനാസി, അസന്തം വാ അജ്ഝത്തം രാഗം ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം രാഗോ’തി പജാനാസി – ഏവമ്പി ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, സന്ദിട്ഠികോ ധമ്മോ ഹോതി…പേ॰….
‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, ബ്രാഹ്മണ, സന്തം വാ അജ്ഝത്തം ദോസം…പേ॰… സന്തം വാ അജ്ഝത്തം മോഹം…പേ॰… സന്തം വാ അജ്ഝത്തം കായസന്ദോസം…പേ॰… സന്തം വാ അജ്ഝത്തം വചീസന്ദോസം…പേ॰… സന്തം വാ അജ്ഝത്തം മനോസന്ദോസം ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം മനോസന്ദോസോ’തി പജാനാസി, അസന്തം വാ അജ്ഝത്തം മനോസന്ദോസം ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം മനോസന്ദോസോ’തി പജാനാസീ’’തി? ‘‘ഏവം, ഭോ’’. ‘‘യം ഖോ ത്വം, ബ്രാഹ്മണ, സന്തം വാ അജ്ഝത്തം മനോസന്ദോസം ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം മനോസന്ദോസോ’തി പജാനാസി, അസന്തം വാ അജ്ഝത്തം മനോസന്ദോസം ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം മനോസന്ദോസോ’തി പജാനാസി – ഏവം ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, സന്ദിട്ഠികോ ധമ്മോ ഹോതി അകാലികോ ഏഹിപസ്സികോ ഓപനെയ്യികോ പച്ചത്തം വേദിതബ്ബോ വിഞ്ഞൂഹീ’’തി.
‘‘അഭിക്കന്തം , ഭോ ഗോതമ, അഭിക്കന്തം, ഭോ ഗോതമ…പേ॰… ഉപാസകം മം ഭവം ഗോതമോ ധാരേതു അജ്ജതഗ്ഗേ പാണുപേതം സരണം ഗത’’ന്തി. ഛട്ഠം.
൭. ഖേമസുത്തം
൪൯. ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മാ ച ഖേമോ ആയസ്മാ ച സുമനോ സാവത്ഥിയം വിഹരന്തി അന്ധവനസ്മിം. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ച ഖേമോ ആയസ്മാ ച സുമനോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ ആയസ്മാ ഖേമോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച –
‘‘യോ സോ, ഭന്തേ, ഭിക്ഖു അരഹം ഖീണാസവോ വുസിതവാ കതകരണീയോ ഓഹിതഭാരോ അനുപ്പത്തസദത്ഥോ പരിക്ഖീണഭവസംയോജനോ സമ്മദഞ്ഞാ വിമുത്തോ തസ്സ ന ഏവം ഹോതി – ‘അത്ഥി മേ സെയ്യോതി വാ അത്ഥി മേ സദിസോതി വാ അത്ഥി മേ ഹീനോതി വാ’’’തി. ഇദമവോചായസ്മാ ഖേമോ. സമനുഞ്ഞോ സത്ഥാ അഹോസി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ഖേമോ ‘‘സമനുഞ്ഞോ മേ സത്ഥാ’’തി ഉട്ഠായാസനാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കാമി.
അഥ ഖോ ആയസ്മാ സുമനോ അചിരപക്കന്തേ ആയസ്മന്തേ ഖേമേ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘യോ സോ, ഭന്തേ, ഭിക്ഖു അരഹം ഖീണാസവോ വുസിതവാ കതകരണീയോ ഓഹിതഭാരോ അനുപ്പത്തസദത്ഥോ പരിക്ഖീണഭവസംയോജനോ സമ്മദഞ്ഞാ വിമുത്തോ തസ്സ ന ഏവം ഹോതി – ‘നത്ഥി മേ സെയ്യോതി വാ നത്ഥി മേ സദിസോതി വാ നത്ഥി മേ ഹീനോതി വാ’’’തി. ഇദമവോചായസ്മാ സുമനോ. സമനുഞ്ഞോ സത്ഥാ അഹോസി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ സുമനോ ‘‘സമനുഞ്ഞോ മേ സത്ഥാ’’തി ഉട്ഠായാസനാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കാമി.
അഥ ഖോ ഭഗവാ അചിരപക്കന്തേസു ആയസ്മന്തേ ച ഖേമേ ആയസ്മന്തേ ച സുമനേ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, കുലപുത്താ അഞ്ഞം ബ്യാകരൊന്തി . അത്ഥോ ച വുത്തോ അത്താ ച അനുപനീതോ. അഥ ച പന ഇധേകച്ചേ മോഘപുരിസാ ഹസമാനകാ ഹസമാനകം (ക॰) മഹാവ॰ ൨൪൫ മഞ്ഞേ അഞ്ഞം ബ്യാകരൊന്തി. തേ പച്ഛാ വിഘാതം ആപജ്ജന്തീ’’തി.
‘‘ന ഉസ്സേസു ന ഓമേസു, സമത്തേ നോപനീയരേ നോപനിയ്യരേ (സ്യാ॰ പീ॰ ക॰);
ഖീണാ ജാതി വുസിതം ബ്രഹ്മചരിയം, ചരന്തി സംയോജനവിപ്പമുത്താ’’തി. സത്തമം;
൮. ഇന്ദ്രിയസംവരസുത്തം
൫൦. അ॰ നി॰ ൫.൨൪, ൧൬൮; ൨.൭.൬൫ ‘‘ഇന്ദ്രിയസംവരേ , ഭിക്ഖവേ, അസതി ഇന്ദ്രിയസംവരവിപന്നസ്സ ഹതൂപനിസം ഹോതി സീലം; സീലേ അസതി സീലവിപന്നസ്സ ഹതൂപനിസോ ഹോതി സമ്മാസമാധി; സമ്മാസമാധിമ്ഹി അസതി സമ്മാസമാധിവിപന്നസ്സ ഹതൂപനിസം ഹോതി യഥാഭൂതഞാണദസ്സനം; യഥാഭൂതഞാണദസ്സനേ അസതി യഥാഭൂതഞാണദസ്സനവിപന്നസ്സ ഹതൂപനിസോ ഹോതി നിബ്ബിദാവിരാഗോ; നിബ്ബിദാവിരാഗേ അസതി നിബ്ബിദാവിരാഗവിപന്നസ്സ ഹതൂപനിസം ഹോതി വിമുത്തിഞാണദസ്സനം. സെയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, രുക്ഖോ സാഖാപലാസവിപന്നോ. തസ്സ പപടികാപി ന പാരിപൂരിം ഗച്ഛതി, തചോപി ന പാരിപൂരിം ഗച്ഛതി, ഫെഗ്ഗുപി ന പാരിപൂരിം ഗച്ഛതി, സാരോപി ന പാരിപൂരിം ഗച്ഛതി. ഏവമേവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഇന്ദ്രിയസംവരേ അസതി ഇന്ദ്രിയസംവരവിപന്നസ്സ ഹതൂപനിസം ഹോതി സീലം…പേ॰… വിമുത്തിഞാണദസ്സനം.
‘‘ഇന്ദ്രിയസംവരേ , ഭിക്ഖവേ, സതി ഇന്ദ്രിയസംവരസമ്പന്നസ്സ ഉപനിസസമ്പന്നം ഹോതി സീലം; സീലേ സതി സീലസമ്പന്നസ്സ ഉപനിസസമ്പന്നോ ഹോതി സമ്മാസമാധി; സമ്മാസമാധിമ്ഹി സതി സമ്മാസമാധിസമ്പന്നസ്സ ഉപനിസസമ്പന്നം ഹോതി യഥാഭൂതഞാണദസ്സനം; യഥാഭൂതഞാണദസ്സനേ സതി യഥാഭൂതഞാണദസ്സനസമ്പന്നസ്സ ഉപനിസസമ്പന്നോ ഹോതി നിബ്ബിദാവിരാഗോ; നിബ്ബിദാവിരാഗേ സതി നിബ്ബിദാവിരാഗസമ്പന്നസ്സ ഉപനിസസമ്പന്നം ഹോതി വിമുത്തിഞാണദസ്സനം. സെയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, രുക്ഖോ സാഖാപലാസസമ്പന്നോ. തസ്സ പപടികാപി പാരിപൂരിം ഗച്ഛതി, തചോപി പാരിപൂരിം ഗച്ഛതി, ഫെഗ്ഗുപി പാരിപൂരിം ഗച്ഛതി, സാരോപി പാരിപൂരിം ഗച്ഛതി . ഏവമേവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഇന്ദ്രിയസംവരേ സതി ഇന്ദ്രിയസംവരസമ്പന്നസ്സ ഉപനിസസമ്പന്നം ഹോതി സീലം…പേ॰… വിമുത്തിഞാണദസ്സന’’ന്തി. അട്ഠമം.
൯. ആനന്ദസുത്തം
൫൧. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ യേനായസ്മാ സാരിപുത്തോ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മതാ സാരിപുത്തേന സദ്ധിം സമ്മോദി. സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ആയസ്മന്തം സാരിപുത്തം ഏതദവോച –
‘‘കിത്താവതാ നു ഖോ, ആവുസോ സാരിപുത്ത, ഭിക്ഖു അസ്സുതഞ്ചേവ ധമ്മം സുണാതി, സുതാ ചസ്സ ധമ്മാ ന സമ്മോസം ഗച്ഛന്തി, യേ ചസ്സ ധമ്മാ പുബ്ബേ ചേതസാ സമ്ഫുട്ഠപുബ്ബാ തേ ച സമുദാചരന്തി, അവിഞ്ഞാതഞ്ച വിജാനാതീ’’തി? ‘‘ആയസ്മാ ഖോ ആനന്ദോ ബഹുസ്സുതോ. പടിഭാതു ആയസ്മന്തംയേവ ആനന്ദ’’ന്തി. ‘‘തേനഹാവുസോ സാരിപുത്ത, സുണാഹി, സാധുകം മനസി കരോഹി; ഭാസിസ്സാമീ’’തി . ‘‘ഏവമാവുസോ’’തി ഖോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ആയസ്മതോ ആനന്ദസ്സ പച്ചസ്സോസി. ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഏതദവോച –
‘‘ഇധാവുസോ സാരിപുത്ത, ഭിക്ഖു ധമ്മം പരിയാപുണാതി – സുത്തം ഗെയ്യം വെയ്യാകരണം ഗാഥം ഉദാനം ഇതിവുത്തകം ജാതകം അബ്ഭുതധമ്മം വേദല്ലം. സോ യഥാസുതം യഥാപരിയത്തം ധമ്മം വിത്ഥാരേന പരേസം ദേസേതി, യഥാസുതം യഥാപരിയത്തം ധമ്മം വിത്ഥാരേന പരേസം വാചേതി, യഥാസുതം യഥാപരിയത്തം ധമ്മം വിത്ഥാരേന സജ്ഝായം കരോതി, യഥാസുതം യഥാപരിയത്തം ധമ്മം ചേതസാ അനുവിതക്കേതി അനുവിചാരേതി മനസാനുപെക്ഖതി. യസ്മിം ആവാസേ ഥേരാ ഭിക്ഖൂ വിഹരന്തി ബഹുസ്സുതാ ആഗതാഗമാ ധമ്മധരാ വിനയധരാ മാതികാധരാ തസ്മിം ആവാസേ വസ്സം ഉപേതി. തേ കാലേന കാലം ഉപസങ്കമിത്വാ പരിപുച്ഛതി പരിപഞ്ഹതി – ‘ഇദം, ഭന്തേ, കഥം; ഇമസ്സ ക്വത്ഥോ’തി? തേ തസ്സ ആയസ്മതോ അവിവടഞ്ചേവ വിവരന്തി, അനുത്താനീകതഞ്ച ഉത്താനീകരൊന്തി, അനേകവിഹിതേസു ച കങ്ഖാഠാനിയേസു ധമ്മേസു കങ്ഖം പടിവിനോദെന്തി. എത്താവതാ ഖോ, ആവുസോ സാരിപുത്ത, ഭിക്ഖു അസ്സുതഞ്ചേവ ധമ്മം സുണാതി, സുതാ ചസ്സ ധമ്മാ ന സമ്മോസം ഗച്ഛന്തി, യേ ചസ്സ ധമ്മാ പുബ്ബേ ചേതസാ സമ്ഫുട്ഠപുബ്ബാ തേ ച സമുദാചരന്തി, അവിഞ്ഞാതഞ്ച വിജാനാതീ’’തി.
‘‘അച്ഛരിയം , ആവുസോ, അബ്ഭുതം, ആവുസോ, യാവ സുഭാസിതം ചിദം ആയസ്മതാ ആനന്ദേന. ഇമേഹി ച മയം ഛഹി ധമ്മേഹി സമന്നാഗതം ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ധാരേമ. ആയസ്മാ ഹി ആനന്ദോ ധമ്മം പരിയാപുണാതി – സുത്തം ഗെയ്യം വെയ്യാകരണം ഗാഥം ഉദാനം ഇതിവുത്തകം ജാതകം അബ്ഭുതധമ്മം വേദല്ലം . ആയസ്മാ ആനന്ദോ യഥാസുതം യഥാപരിയത്തം ധമ്മം വിത്ഥാരേന പരേസം ദേസേതി, ആയസ്മാ ആനന്ദോ യഥാസുതം യഥാപരിയത്തം ധമ്മം വിത്ഥാരേന പരേസം വാചേതി, ആയസ്മാ ആനന്ദോ യഥാസുതം യഥാപരിയത്തം ധമ്മം വിത്ഥാരേന സജ്ഝായം കരോതി, ആയസ്മാ ആനന്ദോ യഥാസുതം യഥാപരിയത്തം ധമ്മം ചേതസാ അനുവിതക്കേതി അനുവിചാരേതി മനസാനുപെക്ഖതി. ആയസ്മാ ആനന്ദോ യസ്മിം ആവാസേ ഥേരാ ഭിക്ഖൂ വിഹരന്തി ബഹുസ്സുതാ ആഗതാഗമാ ധമ്മധരാ വിനയധരാ മാതികാധരാ തസ്മിം ആവാസേ വസ്സം ഉപേതി. തേ ആയസ്മാ ആനന്ദോ കാലേന കാലം ഉപസങ്കമിത്വാ പരിപുച്ഛതി പരിപഞ്ഹതി – ‘ഇദം, ഭന്തേ, കഥം; ഇമസ്സ ക്വത്ഥോ’തി? തേ ആയസ്മതോ ആനന്ദസ്സ അവിവടഞ്ചേവ വിവരന്തി, അനുത്താനീകതഞ്ച ഉത്താനീകരൊന്തി, അനേകവിഹിതേസു ച കങ്ഖാഠാനിയേസു ധമ്മേസു കങ്ഖം പടിവിനോദെന്തീ’’തി. നവമം.
൧൦. ഖത്തിയസുത്തം
൫൨. അഥ ഖോ ജാണുസ്സോണി ജാണുസോണി (ക॰) ബ്രാഹ്മണോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവതാ സദ്ധിം സമ്മോദി. സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ ജാണുസ്സോണി ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച –
‘‘ഖത്തിയാ , ഭോ ഗോതമ, കിംഅധിപ്പായാ, കിംഉപവിചാരാ, കിംഅധിട്ഠാനാ, കിംഅഭിനിവേസാ, കിംപരിയോസാനാ’’തി? ‘‘ഖത്തിയാ ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, ഭോഗാധിപ്പായാ പഞ്ഞൂപവിചാരാ ബലാധിട്ഠാനാ പഥവീഭിനിവേസാ ഇസ്സരിയപരിയോസാനാ’’തി.
‘‘ബ്രാഹ്മണാ പന, ഭോ ഗോതമ, കിംഅധിപ്പായാ, കിംഉപവിചാരാ, കിംഅധിട്ഠാനാ, കിംഅഭിനിവേസാ, കിംപരിയോസാനാ’’തി? ‘‘ബ്രാഹ്മണാ ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, ഭോഗാധിപ്പായാ പഞ്ഞൂപവിചാരാ മന്താധിട്ഠാനാ യഞ്ഞാഭിനിവേസാ ബ്രഹ്മലോകപരിയോസാനാ’’തി.
‘‘ഗഹപതികാ പന, ഭോ ഗോതമ, കിംഅധിപ്പായാ, കിംഉപവിചാരാ, കിംഅധിട്ഠാനാ, കിംഅഭിനിവേസാ, കിംപരിയോസാനാ’’തി? ‘‘ഗഹപതികാ ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, ഭോഗാധിപ്പായാ പഞ്ഞൂപവിചാരാ സിപ്പാധിട്ഠാനാ കമ്മന്താഭിനിവേസാ നിട്ഠിതകമ്മന്തപരിയോസാനാ’’തി.
‘‘ഇത്ഥീ പന, ഭോ ഗോതമ, കിംഅധിപ്പായാ, കിംഉപവിചാരാ, കിംഅധിട്ഠാനാ, കിംഅഭിനിവേസാ, കിംപരിയോസാനാ’’തി? ‘‘ഇത്ഥീ ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, പുരിസാധിപ്പായാ അലങ്കാരൂപവിചാരാ പുത്താധിട്ഠാനാ അസപതീഭിനിവേസാ ഇസ്സരിയപരിയോസാനാ’’തി.
‘‘ചോരാ പന, ഭോ ഗോതമ, കിംഅധിപ്പായാ, കിംഉപവിചാരാ, കിംഅധിട്ഠാനാ, കിംഅഭിനിവേസാ, കിംപരിയോസാനാ’’തി? ‘‘ചോരാ ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, ആദാനാധിപ്പായാ ഗഹനൂപവിചാരാ സത്ഥാധിട്ഠാനാ അന്ധകാരാഭിനിവേസാ അദസ്സനപരിയോസാനാ’’തി.
‘‘സമണാ പന, ഭോ ഗോതമ, കിംഅധിപ്പായാ, കിംഉപവിചാരാ, കിംഅധിട്ഠാനാ, കിംഅഭിനിവേസാ, കിംപരിയോസാനാ’’തി? ‘‘സമണാ ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, ഖന്തിസോരച്ചാധിപ്പായാ പഞ്ഞൂപവിചാരാ സീലാധിട്ഠാനാ ആകിഞ്ചഞ്ഞാഭിനിവേസാ അകിഞ്ചനാഭിനിവേസാ (സ്യാ॰ ക॰) നിബ്ബാനപരിയോസാനാ’’തി.
‘‘അച്ഛരിയം, ഭോ ഗോതമ, അബ്ഭുതം, ഭോ ഗോതമ! ഖത്തിയാനമ്പി ഭവം ഗോതമോ ജാനാതി അധിപ്പായഞ്ച ഉപവിചാരഞ്ച അധിട്ഠാനഞ്ച അഭിനിവേസഞ്ച പരിയോസാനഞ്ച. ബ്രാഹ്മണാനമ്പി ഭവം ഗോതമോ ജാനാതി…പേ॰… ഗഹപതീനമ്പി ഭവം ഗോതമോ ജാനാതി… ഇത്ഥീനമ്പി ഭവം ഗോതമോ ജാനാതി… ചോരാനമ്പി ഭവം ഗോതമോ ജാനാതി … സമണാനമ്പി ഭവം ഗോതമോ ജാനാതി അധിപ്പായഞ്ച ഉപവിചാരഞ്ച അധിട്ഠാനഞ്ച അഭിനിവേസഞ്ച പരിയോസാനഞ്ച. അഭിക്കന്തം, ഭോ ഗോതമ…പേ॰… ഉപാസകം മം ഭവം ഗോതമോ ധാരേതു അജ്ജതഗ്ഗേ പാണുപേതം സരണം ഗത’’ന്തി. ദസമം.
൧൧. അപ്പമാദസുത്തം
൫൩. അഥ ഖോ അഞ്ഞതരോ ബ്രാഹ്മണോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവതാ സദ്ധിം സമ്മോദി. സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ സോ ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച –
‘‘അത്ഥി നു ഖോ, ഭോ ഗോതമ, ഏകോ ധമ്മോ ഭാവിതോ ബഹുലീകതോ യോ ഉഭോ അത്ഥേ സമധിഗ്ഗയ്ഹ തിട്ഠതി – ദിട്ഠധമ്മികഞ്ചേവ അത്ഥം, യോ ച അത്ഥോ സമ്പരായികോ’’തി? ‘‘അത്ഥി ഖോ, ബ്രാഹ്മണ , ഏകോ ധമ്മോ ഭാവിതോ ബഹുലീകതോ യോ ഉഭോ അത്ഥേ സമധിഗ്ഗയ്ഹ തിട്ഠതി – ദിട്ഠധമ്മികഞ്ചേവ അത്ഥം, യോ ച അത്ഥോ സമ്പരായികോ’’തി.
‘‘കതമോ പന, ഭോ ഗോതമ, ഏകോ ധമ്മോ ഭാവിതോ ബഹുലീകതോ യോ ഉഭോ അത്ഥേ സമധിഗ്ഗയ്ഹ തിട്ഠതി – ദിട്ഠധമ്മികഞ്ചേവ അത്ഥം, യോ ച അത്ഥോ സമ്പരായികോ’’തി? ‘‘അപ്പമാദോ ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, ഏകോ ധമ്മോ ഭാവിതോ ബഹുലീകതോ ഉഭോ അത്ഥേ സമധിഗ്ഗയ്ഹ തിട്ഠതി – ദിട്ഠധമ്മികഞ്ചേവ അത്ഥം, യോ ച അത്ഥോ സമ്പരായികോ’’.
‘‘സെയ്യഥാപി, ബ്രാഹ്മണ, യാനി കാനിചി ജങ്ഗലാനം ജങ്ഗമാനം (സീ॰ പീ॰) അ॰ നി॰ ൧൦.൧൫; മ॰ നി॰ ൧.൩൦൦ പാണാനം പദജാതാനി, സബ്ബാനി താനി ഹത്ഥിപദേ സമോധാനം ഗച്ഛന്തി; ഹത്ഥിപദം തേസം അഗ്ഗമക്ഖായതി, യദിദം മഹന്തത്തേന. ഏവമേവം ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, അപ്പമാദോ ഏകോ ധമ്മോ ഭാവിതോ ബഹുലീകതോ ഉഭോ അത്ഥേ സമധിഗ്ഗയ്ഹ തിട്ഠതി – ദിട്ഠധമ്മികഞ്ചേവ അത്ഥം, യോ ച അത്ഥോ സമ്പരായികോ.
‘‘സെയ്യഥാപി, ബ്രാഹ്മണ, കൂടാഗാരസ്സ യാ കാചി ഗോപാനസിയോ സബ്ബാ താ കൂടങ്ഗമാ കൂടനിന്നാ കൂടസമോസരണാ, കൂടം താസം അഗ്ഗമക്ഖായതി; ഏവമേവം ഖോ, ബ്രാഹ്മണ …പേ॰….
‘‘സെയ്യഥാപി, ബ്രാഹ്മണ, പബ്ബജലായകോ പബ്ബജം ബബ്ബജലായകോ ബബ്ബജം (സീ॰ പീ॰) ലായിത്വാ അഗ്ഗേ ഗഹെത്വാ ഓധുനാതി നിധുനാതി നിച്ഛാദേതി; ഏവമേവം ഖോ, ബ്രാഹ്മണ…പേ॰….
‘‘സെയ്യഥാപി, ബ്രാഹ്മണ, അമ്ബപിണ്ഡിയാ വണ്ടച്ഛിന്നായ യാനി കാനിചി അമ്ബാനി വണ്ടൂപനിബന്ധനാനി സബ്ബാനി താനി തദന്വയാനി ഭവന്തി; ഏവമേവം ഖോ, ബ്രാഹ്മണ…പേ॰….
‘‘സെയ്യഥാപി, ബ്രാഹ്മണ, യേ കേചി ഖുദ്ദരാജാനോ കുഡ്ഡരാജാനോ (സീ॰ സ്യാ॰ അട്ഠ॰), കുദ്ദരാജാനോ (പീ॰) അ॰ നി॰ ൧൦.൧൫ സബ്ബേതേ രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ അനുയന്താ അനുയുത്താ (സീ॰ സ്യാ॰ കം॰ പീ॰) ഭവന്തി, രാജാ തേസം ചക്കവത്തീ അഗ്ഗമക്ഖായതി; ഏവമേവം ഖോ, ബ്രാഹ്മണ…പേ॰….
‘‘സെയ്യഥാപി , ബ്രാഹ്മണ, യാ കാചി താരകരൂപാനം പഭാ സബ്ബാ താ ചന്ദസ്സ പഭായ കലം നാഗ്ഘന്തി സോളസിം, ചന്ദപ്പഭാ താസം അഗ്ഗമക്ഖായതി. ഏവമേവം ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, അപ്പമാദോ ഏകോ ധമ്മോ ഭാവിതോ ബഹുലീകതോ ഉഭോ അത്ഥേ സമധിഗ്ഗയ്ഹ തിട്ഠതി – ദിട്ഠധമ്മികഞ്ചേവ അത്ഥം യോ ച അത്ഥോ സമ്പരായികോ.
‘‘അയം ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, ഏകോ ധമ്മോ ഭാവിതോ ബഹുലീകതോ ഉഭോ അത്ഥേ സമധിഗ്ഗയ്ഹ തിട്ഠതി – ദിട്ഠധമ്മികഞ്ചേവ അത്ഥം, യോ ച അത്ഥോ സമ്പരായികോ’’തി.
‘‘അഭിക്കന്തം, ഭോ ഗോതമ, അഭിക്കന്തം, ഭോ ഗോതമ…പേ॰… ഉപാസകം മം ഭവം ഗോതമോ ധാരേതു അജ്ജതഗ്ഗേ പാണുപേതം സരണം ഗത’’ന്തി. ഏകാദസമം.
൧൨. ധമ്മികസുത്തം
൫൪. ഏകം സമയം ഭഗവാ രാജഗഹേ വിഹരതി ഗിജ്ഝകൂടേ പബ്ബതേ. തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മാ ധമ്മികോ ജാതിഭൂമിയം ആവാസികോ ഹോതി സബ്ബസോ ജാതിഭൂമിയം സത്തസു ആവാസേസു. തത്ര സുദം ആയസ്മാ ധമ്മികോ ആഗന്തുകേ ഭിക്ഖൂ അക്കോസതി പരിഭാസതി വിഹിംസതി വിതുദതി രോസേതി വാചായ. തേ ച ആഗന്തുകാ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മതാ ധമ്മികേന അക്കോസിയമാനാ പരിഭാസിയമാനാ വിഹേസിയമാനാ വിതുദിയമാനാ രോസിയമാനാ വാചായ പക്കമന്തി, ന സണ്ഠന്തി ന സണ്ഠഹന്തി (സീ॰), രിഞ്ചന്തി ആവാസം.
അഥ ഖോ ജാതിഭൂമകാനം ജാതിഭൂമികാനം (സ്യാ॰ പീ॰ ക॰) ഉപാസകാനം ഏതദഹോസി – ‘‘മയം ഖോ ഭിക്ഖുസങ്ഘം പച്ചുപട്ഠിതാ ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരേന. അഥ ച പന ആഗന്തുകാ ഭിക്ഖൂ പക്കമന്തി, ന സണ്ഠന്തി, രിഞ്ചന്തി ആവാസം. കോ നു ഖോ ഹേതു കോ പച്ചയോ യേന ആഗന്തുകാ ഭിക്ഖൂ പക്കമന്തി, ന സണ്ഠന്തി, രിഞ്ചന്തി ആവാസ’’ന്തി? അഥ ഖോ ജാതിഭൂമകാനം ഉപാസകാനം ഏതദഹോസി – ‘‘അയം ഖോ ആയസ്മാ ധമ്മികോ ആഗന്തുകേ ഭിക്ഖൂ അക്കോസതി പരിഭാസതി വിഹിംസതി വിതുദതി രോസേതി വാചായ. തേ ച ആഗന്തുകാ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മതാ ധമ്മികേന അക്കോസിയമാനാ പരിഭാസിയമാനാ വിഹേസിയമാനാ വിതുദിയമാനാ രോസിയമാനാ വാചായ പക്കമന്തി , ന സണ്ഠന്തി, രിഞ്ചന്തി ആവാസം. യംനൂന മയം ആയസ്മന്തം ധമ്മികം പബ്ബാജെയ്യാമാ’’തി.
അഥ ഖോ ജാതിഭൂമകാ ഉപാസകാ യേന ആയസ്മാ ധമ്മികോ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം ധമ്മികം ഏതദവോചും – ‘‘പക്കമതു, ഭന്തേ, ആയസ്മാ ധമ്മികോ ഇമമ്ഹാ ആവാസാ; അലം തേ ഇധ വാസേനാ’’തി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ധമ്മികോ തമ്ഹാ ആവാസാ അഞ്ഞം ആവാസം അഗമാസി. തത്രപി സുദം ആയസ്മാ ധമ്മികോ ആഗന്തുകേ ഭിക്ഖൂ അക്കോസതി പരിഭാസതി വിഹിംസതി വിതുദതി രോസേതി വാചായ. തേ ച ആഗന്തുകാ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മതാ ധമ്മികേന അക്കോസിയമാനാ പരിഭാസിയമാനാ വിഹേസിയമാനാ വിതുദിയമാനാ രോസിയമാനാ വാചായ പക്കമന്തി, ന സണ്ഠന്തി, രിഞ്ചന്തി ആവാസം.
അഥ ഖോ ജാതിഭൂമകാനം ഉപാസകാനം ഏതദഹോസി – ‘‘മയം ഖോ ഭിക്ഖുസങ്ഘം പച്ചുപട്ഠിതാ ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരേന. അഥ ച പന ആഗന്തുകാ ഭിക്ഖൂ പക്കമന്തി, ന സണ്ഠന്തി, രിഞ്ചന്തി ആവാസം. കോ നു ഖോ ഹേതു കോ പച്ചയോ യേന ആഗന്തുകാ ഭിക്ഖൂ പക്കമന്തി, ന സണ്ഠന്തി, രിഞ്ചന്തി ആവാസ’’ന്തി? അഥ ഖോ ജാതിഭൂമകാനം ഉപാസകാനം ഏതദഹോസി – ‘‘അയം ഖോ ആയസ്മാ ധമ്മികോ ആഗന്തുകേ ഭിക്ഖൂ അക്കോസതി പരിഭാസതി വിഹിംസതി വിതുദതി രോസേതി വാചായ. തേ ച ആഗന്തുകാ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മതാ ധമ്മികേന അക്കോസിയമാനാ പരിഭാസിയമാനാ വിഹേസിയമാനാ വിതുദിയമാനാ രോസിയമാനാ വാചായ പക്കമന്തി, ന സണ്ഠന്തി, രിഞ്ചന്തി ആവാസം. യംനൂന മയം ആയസ്മന്തം ധമ്മികം പബ്ബാജെയ്യാമാ’’തി.
അഥ ഖോ ജാതിഭൂമകാ ഉപാസകാ യേനായസ്മാ ധമ്മികോ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം ധമ്മികം ഏതദവോചും – ‘‘പക്കമതു, ഭന്തേ, ആയസ്മാ ധമ്മികോ ഇമമ്ഹാപി ആവാസാ; അലം തേ ഇധ വാസേനാ’’തി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ധമ്മികോ തമ്ഹാപി ആവാസാ അഞ്ഞം ആവാസം അഗമാസി . തത്രപി സുദം ആയസ്മാ ധമ്മികോ ആഗന്തുകേ ഭിക്ഖൂ അക്കോസതി പരിഭാസതി വിഹിംസതി വിതുദതി രോസേതി വാചായ. തേ ച ആഗന്തുകാ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മതാ ധമ്മികേന അക്കോസിയമാനാ പരിഭാസിയമാനാ വിഹേസിയമാനാ വിതുദിയമാനാ രോസിയമാനാ വാചായ പക്കമന്തി, ന സണ്ഠന്തി, രിഞ്ചന്തി ആവാസം.
അഥ ഖോ ജാതിഭൂമകാനം ഉപാസകാനം ഏതദഹോസി – ‘‘മയം ഖോ ഭിക്ഖുസങ്ഘം പച്ചുപട്ഠിതാ ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരേന. അഥ ച പന ആഗന്തുകാ ഭിക്ഖൂ പക്കമന്തി , ന സണ്ഠന്തി, രിഞ്ചന്തി ആവാസം. കോ നു ഖോ ഹേതു കോ പച്ചയോ യേന ആഗന്തുകാ ഭിക്ഖൂ പക്കമന്തി, ന സണ്ഠന്തി, രിഞ്ചന്തി ആവാസ’’ന്തി? അഥ ഖോ ജാതിഭൂമകാനം ഉപാസകാനം ഏതദഹോസി – ‘‘അയം ഖോ ആയസ്മാ ധമ്മികോ ആഗന്തുകേ ഭിക്ഖൂ അക്കോസതി…പേ॰… . യംനൂന മയം ആയസ്മന്തം ധമ്മികം പബ്ബാജെയ്യാമ സബ്ബസോ ജാതിഭൂമിയം സത്തഹി ആവാസേഹീ’’തി. അഥ ഖോ ജാതിഭൂമകാ ഉപാസകാ യേനായസ്മാ ധമ്മികോ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം ധമ്മികം ഏതദവോചും – ‘‘പക്കമതു, ഭന്തേ, ആയസ്മാ ധമ്മികോ സബ്ബസോ ജാതിഭൂമിയം സത്തഹി ആവാസേഹീ’’തി. അഥ ഖോ ആയസ്മതോ ധമ്മികസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘പബ്ബാജിതോ ഖൊമ്ഹി ജാതിഭൂമകേഹി ഉപാസകേഹി സബ്ബസോ ജാതിഭൂമിയം സത്തഹി ആവാസേഹി. കഹം നു ഖോ ദാനി ഗച്ഛാമീ’’തി? അഥ ഖോ ആയസ്മതോ ധമ്മികസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘യംനൂനാഹം യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമെയ്യ’’ന്തി.
അഥ ഖോ ആയസ്മാ ധമ്മികോ പത്തചീവരമാദായ യേന രാജഗഹം തേന പക്കാമി. അനുപുബ്ബേന യേന രാജഗഹം ഗിജ്ഝകൂടോ പബ്ബതോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നം ഖോ ആയസ്മന്തം ധമ്മികം ഭഗവാ ഏതദവോച – ‘‘ഹന്ദ കുതോ നു ത്വം, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, ആഗച്ഛസീ’’തി? ‘‘പബ്ബാജിതോ അഹം, ഭന്തേ, ജാതിഭൂമകേഹി ഉപാസകേഹി സബ്ബസോ ജാതിഭൂമിയം സത്തഹി ആവാസേഹീ’’തി. ‘‘അലം, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, കിം തേ ഇമിനാ, യം തം തതോ തതോ പബ്ബാജെന്തി, സോ ത്വം തതോ തതോ പബ്ബാജിതോ മമേവ സന്തികേ ആഗച്ഛസി’’.
‘‘ഭൂതപുബ്ബം, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, സാമുദ്ദികാ വാണിജാ തീരദസ്സിം സകുണം ഗഹെത്വാ നാവായ സമുദ്ദം അജ്ഝോഗാഹന്തി. തേ അതീരദക്ഖിണിയാ അതീരദസ്സനിയാ (സ്യാ॰), അതീരദസ്സിയാ (ക॰) നാവായ തീരദസ്സിം സകുണം മുഞ്ചന്തി. സോ ഗച്ഛതേവ പുരത്ഥിമം ദിസം, ഗച്ഛതി പച്ഛിമം ദിസം, ഗച്ഛതി ഉത്തരം ദിസം, ഗച്ഛതി ദക്ഖിണം ദിസം, ഗച്ഛതി ഉദ്ധം, ഗച്ഛതി അനുദിസം. സചേ സോ സമന്താ തീരം പസ്സതി, തഥാഗതകോവ തഥാഗതോ (ക॰) ദീ॰ നി॰ ൧.൪൯൭ പസ്സിതബ്ബം ഹോതി. സചേ പന സോ സമന്താ തീരം ന പസ്സതി തമേവ നാവം പച്ചാഗച്ഛതി. ഏവമേവം ഖോ, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, യം തം തതോ തതോ പബ്ബാജെന്തി സോ ത്വം തതോ തതോ പബ്ബാജിതോ മമേവ സന്തികേ ആഗച്ഛസി.
‘‘ഭൂതപുബ്ബം , ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, രഞ്ഞോ കോരബ്യസ്സ സുപ്പതിട്ഠോ നാമ നിഗ്രോധരാജാ അഹോസി പഞ്ചസാഖോ സീതച്ഛായോ മനോരമോ. സുപ്പതിട്ഠസ്സ ഖോ പന, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, നിഗ്രോധരാജസ്സ ദ്വാദസയോജനാനി അഭിനിവേസോ അഹോസി, പഞ്ച യോജനാനി മൂലസന്താനകാനം. സുപ്പതിട്ഠസ്സ ഖോ പന , ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, നിഗ്രോധരാജസ്സ താവ മഹന്താനി ഫലാനി അഹേസും; സെയ്യഥാപി നാമ ആള്ഹകഥാലികാ. ഏവമസ്സ സാദൂനി ഫലാനി അഹേസും; സെയ്യഥാപി നാമ ഖുദ്ദം മധും അനേലകം. സുപ്പതിട്ഠസ്സ ഖോ പന, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, നിഗ്രോധരാജസ്സ ഏകം ഖന്ധം രാജാ പരിഭുഞ്ജതി സദ്ധിം ഇത്ഥാഗാരേന, ഏകം ഖന്ധം ബലകായോ പരിഭുഞ്ജതി, ഏകം ഖന്ധം നേഗമജാനപദാ പരിഭുഞ്ജന്തി, ഏകം ഖന്ധം സമണബ്രാഹ്മണാ പരിഭുഞ്ജന്തി, ഏകം ഖന്ധം മിഗാ മിഗപക്ഖിനോ (സീ॰ സ്യാ॰ പീ॰) പരിഭുഞ്ജന്തി. സുപ്പതിട്ഠസ്സ ഖോ പന, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, നിഗ്രോധരാജസ്സ ന കോചി ഫലാനി രക്ഖതി, ന ച സുദം ന ച പുന (ക॰) അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ഫലാനി ഹിംസന്തി.
‘‘അഥ ഖോ, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, അഞ്ഞതരോ പുരിസോ സുപ്പതിട്ഠസ്സ നിഗ്രോധരാജസ്സ യാവദത്ഥം ഫലാനി ഭക്ഖിത്വാ സാഖം ഭഞ്ജിത്വാ പക്കാമി. അഥ ഖോ, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, സുപ്പതിട്ഠേ നിഗ്രോധരാജേ അധിവത്ഥായ ദേവതായ ഏതദഹോസി – ‘അച്ഛരിയം വത, ഭോ, അബ്ഭുതം വത, ഭോ! യാവ പാപോ മനുസ്സോ യാവ പാപമനുസ്സോ (സ്യാ॰), യാവതാ പാപമനുസ്സോ (ക॰), യത്ര ഹി നാമ സുപ്പതിട്ഠസ്സ നിഗ്രോധരാജസ്സ യാവദത്ഥം ഫലാനി ഭക്ഖിത്വാ സാഖം ഭഞ്ജിത്വാ പക്കമിസ്സതി, യംനൂന സുപ്പതിട്ഠോ നിഗ്രോധരാജാ ആയതിം ഫലം ന ദദെയ്യാ’തി. അഥ ഖോ, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, സുപ്പതിട്ഠോ നിഗ്രോധരാജാ ആയതിം ഫലം ന അദാസി.
‘‘അഥ ഖോ, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, രാജാ കോരബ്യോ യേന സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ സക്കം ദേവാനമിന്ദം ഏതദവോച – ‘യഗ്ഘേ, മാരിസ, ജാനെയ്യാസി സുപ്പതിട്ഠോ നിഗ്രോധരാജാ ഫലം ന ദേതീ’തി? അഥ ഖോ, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ തഥാരൂപം ഇദ്ധാഭിസങ്ഖാരം അഭിസങ്ഖാസി അഭിസങ്ഖാരേസി (സ്യാ॰ ക॰), യഥാ ഭുസാ വാതവുട്ഠി ആഗന്ത്വാ സുപ്പതിട്ഠം നിഗ്രോധരാജം പവത്തേസി പാതേസി (സീ॰ പീ॰) ഉമ്മൂലമകാസി. അഥ ഖോ, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, സുപ്പതിട്ഠേ നിഗ്രോധരാജേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ ദുക്ഖീ ദുമ്മനാ അസ്സുമുഖീ രുദമാനാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി.
‘‘അഥ ഖോ, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ യേന സുപ്പതിട്ഠേ നിഗ്രോധരാജേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ സുപ്പതിട്ഠേ നിഗ്രോധരാജേ അധിവത്ഥം ദേവതം ഏതദവോച – ‘കിം നു ത്വം, ദേവതേ, ദുക്ഖീ ദുമ്മനാ അസ്സുമുഖീ രുദമാനാ ഏകമന്തം ഠിതാ’തി? ‘തഥാ ഹി പന മേ, മാരിസ, ഭുസാ വാതവുട്ഠി ആഗന്ത്വാ ഭവനം പവത്തേസി ഉമ്മൂലമകാസീ’തി. ‘അപി നു ത്വം, ദേവതേ, രുക്ഖധമ്മേ ഠിതായ ഭുസാ വാതവുട്ഠി ആഗന്ത്വാ ഭവനം പവത്തേസി ഉമ്മൂലമകാസീ’തി? ‘കഥം പന, മാരിസ , രുക്ഖോ രുക്ഖധമ്മേ ഠിതോ ഹോതീ’തി? ‘ഇധ, ദേവതേ, രുക്ഖസ്സ മൂലം മൂലത്ഥികാ ഹരന്തി, തചം തചത്ഥികാ ഹരന്തി, പത്തം പത്തത്ഥികാ ഹരന്തി, പുപ്ഫം പുപ്ഫത്ഥികാ ഹരന്തി, ഫലം ഫലത്ഥികാ ഹരന്തി. ന ച തേന ദേവതായ അനത്തമനതാ വാ അനഭിനന്ദി അനഭിരദ്ധി (സീ॰) വാ കരണീയാ. ഏവം ഖോ, ദേവതേ, രുക്ഖോ രുക്ഖധമ്മേ ഠിതോ ഹോതീ’തി. ‘അട്ഠിതായേവ ഖോ മേ, മാരിസ, രുക്ഖധമ്മേ ഭുസാ വാതവുട്ഠി ആഗന്ത്വാ ഭവനം പവത്തേസി ഉമ്മൂലമകാസീ’തി. ‘സചേ ഖോ ത്വം, ദേവതേ, രുക്ഖധമ്മേ തിട്ഠെയ്യാസി, സിയാ സിയാപി (സീ॰ പീ॰) തേ ഭവനം യഥാപുരേ’തി? ‘ഠസ്സാമഹം, തിട്ഠെയ്യാമഹം (സ്യാ॰) മാരിസ , രുക്ഖധമ്മേ, ഹോതു മേ ഭവനം യഥാപുരേ’’’തി.
‘‘അഥ ഖോ, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ തഥാരൂപം ഇദ്ധാഭിസങ്ഖാരം അഭിസങ്ഖാസി അഭിസങ്ഖാരി (സ്യാ॰ ക॰), യഥാ ഭുസാ വാതവുട്ഠി ആഗന്ത്വാ സുപ്പതിട്ഠം നിഗ്രോധരാജം ഉസ്സാപേസി, സച്ഛവീനി മൂലാനി അഹേസും. ഏവമേവം ഖോ, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, അപി നു തം സമണധമ്മേ ഠിതം ജാതിഭൂമകാ ഉപാസകാ പബ്ബാജേസും സബ്ബസോ ജാതിഭൂമിയം സത്തഹി ആവാസേഹീ’’തി? ‘‘കഥം പന, ഭന്തേ, സമണോ സമണധമ്മേ ഠിതോ ഹോതീ’’തി? ‘‘ഇധ, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, സമണോ അക്കോസന്തം ന പച്ചക്കോസതി, രോസന്തം ന പടിരോസതി, ഭണ്ഡന്തം ന പടിഭണ്ഡതി. ഏവം ഖോ, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, സമണോ സമണധമ്മേ ഠിതോ ഹോതീ’’തി. ‘‘അട്ഠിതംയേവ മം, ഭന്തേ, സമണധമ്മേ ജാതിഭൂമകാ ഉപാസകാ പബ്ബാജേസും സബ്ബസോ ജാതിഭൂമിയം സത്തഹി ആവാസേഹീ’’തി.
അ॰ നി॰ ൭.൬൬; ൭.൭൩ ‘‘ഭൂതപുബ്ബം , ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, സുനെത്തോ നാമ സത്ഥാ അഹോസി തിത്ഥകരോ കാമേസു വീതരാഗോ. സുനെത്തസ്സ ഖോ പന, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, സത്ഥുനോ അനേകാനി സാവകസതാനി അഹേസും. സുനെത്തോ സത്ഥാ സാവകാനം ബ്രഹ്മലോകസഹബ്യതായ ധമ്മം ദേസേസി. യേ ഖോ പന, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, സുനെത്തസ്സ സത്ഥുനോ ബ്രഹ്മലോകസഹബ്യതായ ധമ്മം ദേസെന്തസ്സ ചിത്താനി ന പസാദേസും തേ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപജ്ജിംസു. യേ ഖോ പന, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, സുനെത്തസ്സ സത്ഥുനോ ബ്രഹ്മലോകസഹബ്യതായ ധമ്മം ദേസെന്തസ്സ ചിത്താനി പസാദേസും തേ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപജ്ജിംസു.
‘‘ഭൂതപുബ്ബം, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, മൂഗപക്ഖോ നാമ സത്ഥാ അഹോസി…പേ॰… അരനേമി നാമ സത്ഥാ അഹോസി… കുദ്ദാലകോ നാമ സത്ഥാ അഹോസി… ഹത്ഥിപാലോ നാമ സത്ഥാ അഹോസി… ജോതിപാലോ നാമ സത്ഥാ അഹോസി തിത്ഥകരോ കാമേസു വീതരാഗോ. ജോതിപാലസ്സ ഖോ പന, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, സത്ഥുനോ അനേകാനി സാവകസതാനി അഹേസും. ജോതിപാലോ സത്ഥാ സാവകാനം ബ്രഹ്മലോകസഹബ്യതായ ധമ്മം ദേസേസി. യേ ഖോ പന, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, ജോതിപാലസ്സ സത്ഥുനോ ബ്രഹ്മലോകസഹബ്യതായ ധമ്മം ദേസെന്തസ്സ ചിത്താനി ന പസാദേസും തേ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപജ്ജിംസു. യേ ഖോ പന, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, ജോതിപാലസ്സ സത്ഥുനോ ബ്രഹ്മലോകസഹബ്യതായ ധമ്മം ദേസെന്തസ്സ ചിത്താനി പസാദേസും തേ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപജ്ജിംസു.
‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, യോ ഇമേ ഛ സത്ഥാരേ തിത്ഥകരേ കാമേസു വീതരാഗേ, അനേകസതപരിവാരേ സസാവകസങ്ഘേ പദുട്ഠചിത്തോ അക്കോസെയ്യ പരിഭാസെയ്യ, ബഹും സോ അപുഞ്ഞം പസവെയ്യാ’’തി? ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’. ‘‘യോ ഖോ, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, ഇമേ ഛ സത്ഥാരേ തിത്ഥകരേ കാമേസു വീതരാഗേ അനേകസതപരിവാരേ സസാവകസങ്ഘേ പദുട്ഠചിത്തോ അക്കോസെയ്യ പരിഭാസെയ്യ, ബഹും സോ അപുഞ്ഞം പസവെയ്യ. യോ ഏകം ദിട്ഠിസമ്പന്നം പുഗ്ഗലം പദുട്ഠചിത്തോ അക്കോസതി പരിഭാസതി, അയം തതോ ബഹുതരം അപുഞ്ഞം പസവതി. തം കിസ്സ ഹേതു? നാഹം, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, ഇതോ ബഹിദ്ധാ ഏവരൂപിം ഖന്തിം ഏവരൂപം ഖന്തം (സ്യാ॰) വദാമി, യഥാമം സബ്രഹ്മചാരീസു. തസ്മാതിഹ, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക , ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം – ‘ന നോ സമസബ്രഹ്മചാരീസു ന നോ ആമസബ്രഹ്മചാരീസു (സ്യാ॰), ന നോ സബ്രഹ്മചാരീസു (സീ॰ പീ॰) ചിത്താനി പദുട്ഠാനി ഭവിസ്സന്തീ’’’തി. ഏവഞ്ഹി തേ, ബ്രാഹ്മണ ധമ്മിക, സിക്ഖിതബ്ബന്തി.
‘‘സുനെത്തോ മൂഗപക്ഖോ ച, അരനേമി ച ബ്രാഹ്മണോ;
കുദ്ദാലകോ അഹു സത്ഥാ, ഹത്ഥിപാലോ ച മാണവോ.
‘‘ജോതിപാലോ ച ഗോവിന്ദോ, അഹു സത്തപുരോഹിതോ;
അഹിംസകാ അഭിസേകാ (സ്യാ॰) അതീതംസേ, ഛ സത്ഥാരോ യസസ്സിനോ.
‘‘നിരാമഗന്ധാ കരുണേധിമുത്താ വിമുത്താ (സീ॰ സ്യാ॰ പീ॰), കാമസംയോജനാതിഗാ കാമസംയോജനാതിതാ (സ്യാ॰);
കാമരാഗം വിരാജെത്വാ, ബ്രഹ്മലോകൂപഗാ അഹും അഹു (ബഹൂസു), അഹൂ (ക॰ സീ॰).
‘‘അഹേസും സാവകാ തേസം, അനേകാനി സതാനിപി;
നിരാമഗന്ധാ കരുണേധിമുത്താ, കാമസംയോജനാതിഗാ;
കാമരാഗം വിരാജെത്വാ, ബ്രഹ്മലോകൂപഗാ അഹും അഹു (ബഹൂസു), അഹൂ (ക॰ സീ॰).
‘‘യേതേ ഇസീ ബാഹിരകേ, വീതരാഗേ സമാഹിതേ;
പദുട്ഠമനസങ്കപ്പോ, യോ നരോ പരിഭാസതി;
ബഹുഞ്ച സോ പസവതി, അപുഞ്ഞം താദിസോ നരോ.
‘‘യോ ചേകം ദിട്ഠിസമ്പന്നം, ഭിക്ഖും ബുദ്ധസ്സ സാവകം;
പദുട്ഠമനസങ്കപ്പോ , യോ നരോ പരിഭാസതി;
അയം തതോ ബഹുതരം, അപുഞ്ഞം പസവേ നരോ.
‘‘ന സാധുരൂപം ആസീദേ, ദിട്ഠിട്ഠാനപ്പഹായിനം;
സത്തമോ പുഗ്ഗലോ ഏസോ, അരിയസങ്ഘസ്സ വുച്ചതി.
‘‘അവീതരാഗോ കാമേസു, യസ്സ പഞ്ചിന്ദ്രിയാ മുദൂ;
സദ്ധാ സതി ച വീരിയം, സമഥോ ച വിപസ്സനാ.
‘‘താദിസം ഭിക്ഖുമാസജ്ജ, പുബ്ബേവ ഉപഹഞ്ഞതി;
അത്താനം ഉപഹന്ത്വാന, പച്ഛാ അഞ്ഞം വിഹിംസതി.
‘‘യോ ച രക്ഖതി അത്താനം, രക്ഖിതോ തസ്സ ബാഹിരോ;
തസ്മാ രക്ഖെയ്യ അത്താനം, അക്ഖതോ പണ്ഡിതോ സദാ’’തി. ദ്വാദസമം;
ധമ്മികവഗ്ഗോ പഞ്ചമോ.
തസ്സുദ്ദാനം –
നാഗമിഗസാലാ ഇണം, ചുന്ദം ദ്വേ സന്ദിട്ഠികാ ദുവേ;
ഖേമഇന്ദ്രിയ ആനന്ദ, ഖത്തിയാ അപ്പമാദേന ധമ്മികോതി.
പഠമപണ്ണാസകം സമത്തം.
൨. ദുതിയപണ്ണാസകം