(൧൦) ൫. ഉപാലിവഗ്ഗോ
൧-൨. കാമഭോഗീസുത്താദിവണ്ണനാ
൯൧-൯൨. പഞ്ചമസ്സ സാഹസേനാതി സാഹസിയകമ്മേന. ദുതിയേ ഭയാനീതി ചിത്തുത്രാസഭയാനി. വേരാനീതി അകുസലവേരപുഗ്ഗലവേരാനി. അരിയോ ചസ്സ ഞായോതി സഹ വിപസ്സനായ മഗ്ഗോ. ഇതി ഇമസ്മിം സതി ഇദം ഹോതീതി ഏവം ഇമസ്മിം അവിജ്ജാദികേ കാരണേ സതി ഇദം സങ്ഖാരാദികം ഫലം ഹോതി. ഇമസ്സുപ്പാദാ ഇദം ഉപ്പജ്ജതീതി യോ യസ്സ സഹജാതപച്ചയോ ഹോതി, തസ്സ ഉപ്പാദാ ഇതരം ഉപ്പജ്ജതി നാമ. ഇമസ്മിം അസതീതി അവിജ്ജാദികേ കാരണേ അസതി സങ്ഖാരാദികം ഫലം ന ഹോതി. ഇമസ്സ നിരോധാതി കാരണസ്സ അപ്പവത്തിയാ ഫലസ്സ അപ്പവത്തി ഹോതി.
൩. കിംദിട്ഠികസുത്തവണ്ണനാ
൯൩. തതിയേ സണ്ഠാപേസുന്തി ഇരിയാപഥമ്പി വചനപഥമ്പി സണ്ഠാപേസും. അപ്പസദ്ദവിനീതാതി അപ്പസദ്ദേന മത്തഭാണിനാ സത്ഥാരാ വിനീതാ. പരതോഘോസപച്ചയാ വാതി പരസ്സ വാ വചനകാരണാ. ചേതയിതാതി പകപ്പിതാ. മങ്കുഭൂതാതി ദോമനസ്സപ്പത്താ നിത്തേജാ. പത്തക്ഖന്ധാതി പതിതക്ഖന്ധാ. സഹധമ്മേനാതി സഹേതുകേന കാരണേന വചനേന.
൪. വജ്ജിയമാഹിതസുത്തവണ്ണനാ
൯൪. ചതുത്ഥേ വജ്ജിയമാഹിതോതി ഏവംനാമകോ. സബ്ബം തപന്തി സബ്ബമേവ ദുക്കരകാരികം. സബ്ബം തപസ്സിന്തി സബ്ബം തപനിസ്സിതകം. ലൂഖാജീവിന്തി ദുക്കരകാരികജീവികാനുയോഗം അനുയുത്തം. ഗാരയ്ഹന്തി ഗരഹിതബ്ബയുത്തകം. പസംസിയന്തി പസംസിതബ്ബയുത്തകം. വേനയികോതി സയം അവിനീതോ അഞ്ഞേഹി വിനേതബ്ബോ. അപഞ്ഞത്തികോതി ന കിഞ്ചി പഞ്ഞാപേതും സക്കോതി. അഥ വാ വേനയികോതി സത്തവിനാസകോ. അപഞ്ഞത്തികോതി അപച്ചക്ഖം നിബ്ബാനം പഞ്ഞാപേതി, സയംകതാദീസു കിഞ്ചി പഞ്ഞാപേതും ന സക്കോതി. ന സോ ഭഗവാ വേനയികോതി സോ ഭഗവാ ഏവം യാഥാവതോ ഞത്വാ വിമുത്തിം വിമുച്ചതോ അകുസലാ ധമ്മാതി മിച്ഛാദിട്ഠിസങ്ഖാതം ചിത്തസ്സ അധിമുത്തിം അധിമുച്ചതോ അകുസലാ ധമ്മാ വഡ്ഢന്തി നാമ, തം സന്ധായേതം വുത്തം. സാസനേ പന ചിത്തസ്സ വിമുത്തിസങ്ഖാതോ വിമുത്തി കുസലാനംയേവ പച്ചയോ ഹോതി.
൫. ഉത്തിയസുത്തവണ്ണനാ
൯൫. പഞ്ചമേ തുണ്ഹീ അഹോസീതി സത്തൂപലദ്ധിയം ഠത്വാ അപുച്ഛം പുച്ഛതീതി തുണ്ഹീ അഹോസി. സബ്ബസാമുക്കംസികം വത മേതി മയാ സബ്ബപുച്ഛാനം ഉത്തമപുച്ഛം പുച്ഛിതോ സമണോ ഗോതമോ സംസാദേതി നോ വിസ്സജ്ജേതി, നൂന ന വിസഹതി ന സക്കോതി വിസ്സജ്ജേതുന്തി ഏവം പാപികം ദിട്ഠിം മാ പടിലഭീതി. തദസ്സാതി തം ഏവം ഉപ്പന്നം ദിട്ഠിഗതം ഭവെയ്യ. പച്ചന്തിമന്തി യസ്മാ മജ്ഝിമദേസേ നഗരസ്സ ഉദ്ധാപാദീനി ഥിരാനി വാ ഹൊന്തു ദുബ്ബലാനി വാ, സബ്ബസോ വാ പന മാ ഹൊന്തു, ചോരാസങ്കാ ന ഹോതി. തസ്മാ തം അഗ്ഗഹെത്വാ ‘‘പച്ചന്തിമം നഗര’’ന്തി ആഹ. ദള്ഹുദ്ധാപന്തി ദള്ഹപാകാരതോരണന്തി ഥിരപാകാരഞ്ചേവ ഥിരപിട്ഠിസങ്ഘാടഞ്ച. ഏകദ്വാരന്തി കസ്മാ ആഹ? ബഹുദ്വാരസ്മിഞ്ഹി നഗരേ ബഹൂഹി പണ്ഡിതദോവാരികേഹി ഭവിതബ്ബം, ഏകദ്വാരേ ഏകോവ വട്ടതി. തഥാഗതസ്സ ച പഞ്ഞായ അഞ്ഞോ സദിസോ നത്ഥി. തസ്മാ സത്ഥു പണ്ഡിതഭാവസ്സ ഓപമ്മത്ഥം ഏകംയേവ ദോവാരികം ദസ്സേതും ‘‘ഏകദ്വാര’’ന്തി ആഹ. പണ്ഡിതോതി പണ്ഡിച്ചേന സമന്നാഗതോ. ബ്യത്തോതി വെയ്യത്തിയേന സമന്നാഗതോ. മേധാവീതി ഠാനുപ്പത്തിയപഞ്ഞാസങ്ഖാതായ മേധായ സമന്നാഗതോ. അനുപരിയായപഥന്തി അനുപരിയായനാമകം മഗ്ഗം. പാകാരസന്ധിന്തി ദ്വിന്നം ഇട്ഠകാനം അപഗതട്ഠാനം. പാകാരവിവരന്തി പാകാരസ്സ ഛിന്നട്ഠാനം. തദേവേതം പഞ്ഹന്തി തംയേവ ‘‘സസ്സതോ ലോകോ’’തിആദിനാ നയേന പുട്ഠം ഠപനീയപഞ്ഹം പുനപി പുച്ഛി. സബ്ബോ ച തേന ലോകോതി സത്തൂപലദ്ധിയംയേവ ഠത്വാ അഞ്ഞേനാകാരേന പുച്ഛതീതി ദസ്സേതി.
൬. കോകനുദസുത്തവണ്ണനാ
൯൬. ഛട്ഠേ പുബ്ബാപയമാനോതി പുബ്ബസദിസാനി നിരുദകാനി കുരുമാനോ. ക്വെത്ഥ, ആവുസോതി കോ യാവതാ, ആവുസോ, ദിട്ഠീതി യാവതാ ദിട്ഠിട്ഠാനന്തി ‘‘ഖന്ധാപി ദിട്ഠിട്ഠാനം, അവിജ്ജാപി, ഫസ്സോപി, സഞ്ഞാപി, വിതക്കോപി അയോനിസോമനസികാരോപി, പാപമിത്തോപി ദിട്ഠാധിട്ഠാനന്തി ദിട്ഠീനം അധിട്ഠാനം, അധിഠത്വാ അധിഭവിത്വാ പവത്തായ ദിട്ഠിയാ ഏതം നാമം. ദിട്ഠിപരിയുട്ഠാനന്തി ‘‘കതമാനി അട്ഠാരസ ദിട്ഠിപരിയുട്ഠാനാനി? യാ ദിട്ഠി ദിട്ഠിഗതം ദിട്ഠിഗഹനം ദിട്ഠികന്താരം ദിട്ഠിവിസൂകം ദിട്ഠിവിപ്ഫന്ദിതം ദിട്ഠിസംയോജനം ദിട്ഠിസല്ലം ദിട്ഠിസമ്ബാധോ ദിട്ഠിപലിബോധോ ദിട്ഠിബന്ധനം ദിട്ഠിപപാതോ ദിട്ഠാനുസയോ ദിട്ഠിസന്താപോ ദിട്ഠിപരിളാഹോ ദിട്ഠിഗന്ഥോ ദിട്ഠുപാദാനം ദിട്ഠാഭിനിവേസോ ദിട്ഠിപരാമാസോ. ഇമാനി അട്ഠാരസ ദിട്ഠിപരിയുട്ഠാനാനീ’’തി ഏവം വുത്തം ദിട്ഠിപരിയുട്ഠാനം. സമുട്ഠാനന്തി ദിട്ഠിട്ഠാനസ്സേവ വേവചനം. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘ഖന്ധാ പച്ചയോ ദിട്ഠീനം ഉപാദായ സമുട്ഠാനട്ഠേനാ’’തി (പടി॰ മ॰ ൧.൧൨൪) സബ്ബം വിത്ഥാരേതബ്ബം. സോതാപത്തിമഗ്ഗോ പന ദിട്ഠിസമുഗ്ഘാതോ നാമ സബ്ബദിട്ഠീനം സമുഗ്ഘാതകത്താ. തമഹന്തി തം സബ്ബം അഹം ജാനാമി. ക്യാഹം വക്ഖാമീതി കിംകാരണാ അഹം വക്ഖാമി.
൭-൮. ആഹുനെയ്യസുത്താദിവണ്ണനാ
൯൭-൯൮. സത്തമേ സമ്മാദിട്ഠികോതി യാഥാവദിട്ഠികോ. അട്ഠമേ അധികരണസമുപ്പാദവൂപസമകുസലോതി ചതുന്നം അധികരണാനം മൂലം ഗഹെത്വാ വൂപസമേന സമുപ്പാദവൂപസമകുസലോ ഹോതി.
൯. ഉപാലിസുത്തവണ്ണനാ
൯൯. നവമേ ദുരഭിസമ്ഭവാനീതി സമ്ഭവിതും ദുക്ഖാനി ദുസ്സഹാനി, ന സക്കാ അപ്പേസക്ഖേഹി അജ്ഝോഗാഹിതുന്തി വുത്തം ഹോതി. അരഞ്ഞവനപത്ഥാനീതി അരഞ്ഞാനി ച വനപത്ഥാനി ച. ആരഞ്ഞകങ്ഗനിപ്ഫാദനേന അരഞ്ഞാനി, ഗാമന്തം അതിക്കമിത്വാ മനുസ്സാനം അനുപചാരട്ഠാനഭാവേന വനപത്ഥാനി. പന്താനീതി പരിയന്താനി അതിദൂരാനി. ദുക്കരം പവിവേകന്തി കായവിവേകോ ദുക്കരോ. ദുരഭിരമന്തി അഭിരമിതും ന സുകരം. ഏകത്തേതി ഏകീഭാവേ. കിം ദസ്സേതി? കായവിവേകേ കതേപി തത്ഥ ചിത്തം അഭിരമാപേതും ദുക്കരം. ദ്വയംദ്വയാരാമോ ഹി അയം ലോകോതി. ഹരന്തി മഞ്ഞേതി ഹരന്തി വിയ ഘസന്തി വിയ. മനോതി ചിത്തം. സമാധിം അലഭമാനസ്സാതി ഉപചാരസമാധിം വാ അപ്പനാസമാധിം വാ അലഭന്തസ്സ സംസീദിസ്സതീതി കാമവിതക്കേന സംസീദിസ്സതി. ഉപ്ലവിസ്സതീതി ബ്യാപാദവിഹിംസാവിതക്കേഹി ഉദ്ധം പ്ലവിസ്സതി.
കണ്ണസംധോവികന്തി കണ്ണേ ധോവന്തേന കീളിതബ്ബം. പിട്ഠിസംധോവികന്തി പിട്ഠിം ധോവന്തേന കീളിതബ്ബം. തത്ഥ ഗാധം വിന്ദതീതി പതിട്ഠം ലഭതി. കോ ചാഹം കോ ച ഹത്ഥിനാഗോതി അഹം കോ, ഹത്ഥിനാഗോ കോ, അഹമ്പി തിരച്ഛാനഗതോ, അയമ്പി, മയ്ഹമ്പി ചത്താരോ പാദാ, ഇമസ്സപി, നനു ഉഭോപി മയം സമസമാതി.
വങ്കകന്തി കുമാരകാനം കീളനകം ഖുദ്ദകനങ്ഗലം. ഘടികന്തി ദീഘദണ്ഡകേന രസ്സദണ്ഡകം പഹരണകീളം. മൊക്ഖചികന്തി സംപരിവത്തകകീളം, ആകാസേ ദണ്ഡകം ഗഹെത്വാ ഭൂമിയം വാ സീസം ഠപെത്വാ ഹെട്ഠുപരിയഭാവേന പരിവത്തനകീളന്തി വുത്തം ഹോതി. ചിങ്ഗുലകന്തി താലപണ്ണാദീഹി കതം വാതപ്പഹാരേന പരിബ്ഭമനചക്കം. പത്താള്ഹകം വുച്ചതി പണ്ണനാളി, തായ വാലുകാദീനി മിനന്താ കീളന്തി. രഥകന്തി ഖുദ്ദകരഥം. ധനുകന്തി ഖുദ്ദകധനുമേവ.
ഇധ ഖോ പന വോതി എത്ഥ വോതി നിപാതമത്തം, ഇധ ഖോ പനാതി അത്ഥോ. ഇങ്ഘ ത്വം, ഉപാലി, സങ്ഘേ വിഹരാഹീതി എത്ഥ ഇങ്ഘാതി ചോദനത്ഥേ നിപാതോ. തേന ഥേരം സങ്ഘമജ്ഝേ വിഹാരത്ഥായ ചോദേതി, നാസ്സ അരഞ്ഞവാസം അനുജാനാതി. കസ്മാ? അരഞ്ഞസേനാസനേ
ഉപാലിവഗ്ഗോ പഞ്ചമോ.
ദുതിയപണ്ണാസകം നിട്ഠിതം.
൩. തതിയപണ്ണാസകം