(൭) ൨. ഭൂമിചാലവഗ്ഗോ
൧. ഇച്ഛാസുത്തവണ്ണനാ
൬൧. സത്തമസ്സ പവിവിത്തസ്സാതി കായവിവേകേന വിവിത്തസ്സ. നിരായത്തവുത്തിനോതി കത്ഥചി അനായത്തവുത്തിനോ വിപസ്സനാകമ്മികസ്സ. ലാഭായാതി ചതുപച്ചയലാഭായ. സോചീ ച പരിദേവീ ചാതി സോകീ ച പരിദേവീ ച. സോചിച്ച പരിദേവിച്ചാതിപി പാഠോ. ചുതോ ച സദ്ധമ്മാതി തംഖണംയേവ വിപസ്സനാസദ്ധമ്മാ ചുതോ. ഇമസ്മിം സുത്തേ വട്ടവിവട്ടം കഥിതം.
൨. അലംസുത്തവണ്ണനാ
൬൨. ദുതിയേ അലം അത്തനോ അലം പരേസന്തി അത്തനോ ച പരേസഞ്ച ഹിതപടിപത്തിയം സമത്ഥോ പരിയത്തോ അനുച്ഛവികോ. ഖിപ്പനിസന്തീതി
൩. സംഖിത്തസുത്തവണ്ണനാ
൬൩. തതിയേ ഏവമേവാതി നിക്കാരണേനേവ. യഥാ വാ അയം യാചതി, ഏവമേവ. മോഘപുരിസാതി മൂള്ഹപുരിസാ തുച്ഛപുരിസാ. അജ്ഝേസന്തീതി യാചന്തി. അനുബന്ധിതബ്ബന്തി ഇരിയാപഥാനുഗമനേന അനുബന്ധിതബ്ബം മം ന വിജഹിതബ്ബം മഞ്ഞന്തി. ആജാനനത്ഥം അപസാദെന്തോ ഏവമാഹ. ഏസ കിര ഭിക്ഖു ഓവാദേ ദിന്നേപി പമാദമേവ അനുയുഞ്ജതി, ധമ്മം സുത്വാ തത്ഥേവ വസതി, സമണധമ്മം കാതും ന ഇച്ഛതി. തസ്മാ ഭഗവാ ഏവം അപസാദെത്വാ പുന യസ്മാ സോ അരഹത്തസ്സ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നോ തസ്മാതിഹ തേ ഭിക്ഖു ഏവം സിക്ഖിതബ്ബന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ അജ്ഝത്തം മേ ചിത്തം ഠിതം ഭവിസ്സതി സുസണ്ഠിതം, ന ച ഉപ്പന്നാ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ ചിത്തം പരിയാദായ ഠസ്സന്തീതി ഇമിനാ താവസ്സ ഓവാദേന നിയകജ്ഝത്തവസേന ചിത്തേകഗ്ഗതാമത്തോ മൂലസമാധി വുത്തോ.
തതോ യതോ ഖോ തേ ഭിക്ഖു അജ്ഝത്തം ചിത്തം ഠിതം ഹോതി സുസണ്ഠിതം, ന ച ഉപ്പന്നാ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ ചിത്തം പരിയാദായ തിട്ഠന്തി, തതോ തേ ഭിക്ഖു ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം ‘‘മെത്താ മേ ചേതോവിമുത്തി ഭാവിതാ ഭവിസ്സതി…പേ॰… സുസമാരദ്ധാ’’തി ഏവമസ്സ മെത്താവസേന ഭാവനം വഡ്ഢെത്വാ പുന യതോ ഖോ തേ ഭിക്ഖു അയം സമാധി ഏവം ഭാവിതോ ഹോതി ബഹുലീകതോ, തതോ ത്വം ഭിക്ഖു ഇമം സമാധിം സവിതക്കസവിചാരമ്പി ഭാവെയ്യാസീതിആദി വുത്തം. തസ്സത്ഥോ – യദാ തേ ഭിക്ഖു അയം മൂലസമാധി ഏവം മെത്താവസേന ഭാവിതോ ഹോതി, തദാ ത്വം താവതകേനപി തുട്ഠിം അനാപജ്ജിത്വാവ ഇമം മൂലസമാധിം അഞ്ഞേസുപി ആരമ്മണേസു ചതുക്കപഞ്ചകജ്ഝാനാനി പാപയമാനോ ‘‘സവിതക്കസവിചാരമ്പീ’’തിആദിനാ നയേന ഭാവെയ്യാസീതി.
ഏവം വത്വാ ച പന അവസേസബ്രഹ്മവിഹാരപുബ്ബങ്ഗമമ്പിസ്സ അഞ്ഞേസു ആരമ്മണേസു ചതുക്കപഞ്ചകജ്ഝാനഭാവനം കരെയ്യാസീതി ദസ്സെന്തോ യതോ ഖോ തേ ഭിക്ഖു അയം സമാധി ഏവം ഭാവിതോ ഹോതി സുഭാവിതോ, തതോ തേ ഭിക്ഖു ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം ‘‘കരുണാ മേ ചേതോവിമുത്തീ’’തിആദിമാഹ. ഏവം മെത്താപുബ്ബങ്ഗമം ചതുക്കപഞ്ചകജ്ഝാനഭാവനം ദസ്സെത്വാ പുന കായാനുപസ്സനാദിപുബ്ബങ്ഗമം ദസ്സേതും യതോ ഖോ തേ ഭിക്ഖു അയം സമാധി ഏവം ഭാവിതോ ഹോതി സുഭാവിതോ, തതോ തേ ഭിക്ഖു ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം ‘‘കായേ കായാനുപസ്സീ’’തിആദിം വത്വാ യതോ ഖോ തേ ഭിക്ഖു അയം സമാധി ഏവം ഭാവിതോ ഹോതി സുഭാവിതോ, തതോ ത്വം ഭിക്ഖു യേന യേനേവ ഗഗ്ഘസീതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഗഗ്ഘസീതി ഗമിസ്സസി. ഫാസുംയേവാതി ഇമിനാ അരഹത്തം ദസ്സേതി. അരഹത്തപ്പത്തോ ഹി സബ്ബിരിയാപഥേസു ഫാസു വിഹരതി നാമ.
൪. ഗയാസീസസുത്തവണ്ണനാ
൬൪. ചതുത്ഥേ ഏതദവോചാതി അത്തനോ പധാനഭൂമിയം ഉപ്പന്നം വിതക്കം ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ആരോചേതും – ‘‘പുബ്ബാഹം, ഭിക്ഖവേ’’തിആദിവചനം അവോച. ഓഭാസന്തി ഞാണദസ്സനന്തി ദിബ്ബചക്ഖുഭൂതം ഞാണസങ്ഖാതം ദസ്സനം. സന്നിവുത്ഥപുബ്ബന്തി ഏകതോ വസിതപുബ്ബം. ഇമസ്മിം പന സുത്തേ ദിബ്ബചക്ഖുഞാണം, ഇദ്ധിവിധഞാണം, ചേതോപരിയഞാണം, യഥാകമ്മുപഗഞാണം, അനാഗതംസഞാണം, പച്ചുപ്പന്നംസഞാണം, അതീതംസഞാണം, പുബ്ബേനിവാസഞാണന്തി ഇമാനി താവ അട്ഠ ഞാണാനി പാളിയംയേവ ആഗതാനി, തേഹി പന സദ്ധിം വിപസ്സനാഞാണാനി ചത്താരി മഗ്ഗഞാണാനി, ചത്താരി
൫. അഭിഭായതനസുത്തവണ്ണനാ
൬൫. പഞ്ചമേ അഭിഭായതനാനീതി അഭിഭവനകാരണാനി. കിം അഭിഭവന്തി? പച്ചനീകധമ്മേപി ആരമ്മണാനിപി. താനി ഹി പടിപക്ഖഭാവേന പച്ചനീകധമ്മേ അഭിഭവന്തി, പുഗ്ഗലസ്സ ഞാണുത്തരിയതായ ആരമ്മണാനി. അജ്ഝത്തം രൂപസഞ്ഞീതിആദീസു പന അജ്ഝത്തരൂപേ പരികമ്മവസേന അജ്ഝത്തം രൂപസഞ്ഞീ നാമ ഹോതി. അജ്ഝത്തഞ്ഹി നീലപരികമ്മം കരൊന്തോ കേസേ വാ പിത്തേ വാ അക്ഖിതാരകായ വാ കരോതി. പീതപരികമ്മം കരൊന്തോ മേദേ വാ ഛവിയാ വാ ഹത്ഥതലപാദതലേസു വാ അക്ഖീനം പീതട്ഠാനേ വാ കരോതി. ലോഹിതപരികമ്മം കരൊന്തോ മംസേ വാ ലോഹിതേ വാ ജിവ്ഹായ വാ അക്ഖീനം രത്തട്ഠാനേ വാ കരോതി. ഓദാതപരികമ്മം കരൊന്തോ അട്ഠിമ്ഹി വാ ദന്തേ വാ നഖേ വാ അക്ഖീനം സേതട്ഠാനേ വാ കരോതി. തം പന സുനീലകം സുപീതകം സുലോഹിതകം സുഓദാതം ന ഹോതി, അവിസുദ്ധമേവ ഹോതി.
ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതീതി യസ്സേവം പരികമ്മം അജ്ഝത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി, നിമിത്തം പന ബഹിദ്ധാ, സോ ഏവം അജ്ഝത്തം പരിത്താനീതി അവഡ്ഢിതാനി. സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനീതി സുവണ്ണാനി വാ ഹൊന്തു ദുബ്ബണ്ണാനി വാ, പരിത്തവസേനേവ ഇദം അഭിഭായതനം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. താനി അഭിഭുയ്യാതി യഥാ നാമ സമ്പന്നഗ്ഗഹണികോ കടച്ഛുമത്തം ഭത്തം ലഭിത്വാ ‘‘കിം എത്ഥ ഭുഞ്ജിതബ്ബം ജാനാമി പസ്സാമീതി ഇമിനാ പനസ്സ ആഭോഗോ കഥിതോ. സോ ച ഖോ സമാപത്തിതോ വുട്ഠിതസ്സ, ന അന്തോസമാപത്തിയം. ഏവംസഞ്ഞീ ഹോതീതി ആഭോഗസഞ്ഞായപി ഝാനസഞ്ഞായപി ഏവംസഞ്ഞീ ഹോതി. അഭിഭവനസഞ്ഞാ ഹിസ്സ അന്തോസമാപത്തിയമ്പി അത്ഥി, ആഭോഗസഞ്ഞാ പന സമാപത്തിതോ വുട്ഠിതസ്സേവ.
അപ്പമാണാനീതി അഭിഭുയ്യാതി എത്ഥ ച പന യഥാ മഹഗ്ഘസോ പുരിസോ ഏകം ഭത്തവഡ്ഢിതകം ലഭിത്വാ ‘‘അഞ്ഞാപി ഹോതു, അഞ്ഞാപി ഹോതു, കിം ഏസാ മയ്ഹം കരിസ്സതീ’’തി ന തം മഹന്തതോ പസ്സതി, ഏവമേവ ഞാണുത്തരോ പുഗ്ഗലോ വിസദഞാണോ ‘‘കിം എത്ഥ സമാപജ്ജിതബ്ബം, നയിദം അപ്പമാണം, ന മയ്ഹം ചിത്തേകഗ്ഗതാകരണേ
അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീതി അലാഭിതായ വാ അനത്ഥികതായ വാ അജ്ഝത്തരൂപേ പരികമ്മസഞ്ഞാവിരഹിതോ.
ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതീതി യസ്സ പരികമ്മമ്പി നിമിത്തമ്പി ബഹിദ്ധാ ഉപ്പന്നം, സോ ഏവം ബഹിദ്ധാ പരികമ്മസ്സ ചേവ അപ്പനായ ച വസേന ‘‘അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതീ’’തി വുച്ചതി. സേസമെത്ഥ ചതുത്ഥാഭിഭായതനേ ച വുത്തനയമേവ. ഇമേസു പന ചതൂസു പരിത്തം വിതക്കചരിതവസേന ആഗതം, അപ്പമാണം മോഹചരിതവസേന, സുവണ്ണം ദോസചരിതവസേന, ദുബ്ബണ്ണം രാഗചരിതവസേന. ഏതേസഞ്ഹി ഏതാനി സപ്പായാനി. സാ ച നേസം സപ്പായതാ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി॰ ൧.൪൩) ചരിയനിദ്ദേസേ വുത്താ.
പഞ്ചമഅഭിഭായതനാദീസു നീലാനീതി സബ്ബസങ്ഗാഹികവസേന വുത്തം. നീലവണ്ണാനീതി വണ്ണവസേന. നീലനിദസ്സനാനീതി നിദസ്സനവസേന. അപഞ്ഞായമാനവിവരാനി അസമ്ഭിന്നവണ്ണാനി ഏകനീലാനേവ ഹുത്വാ ദിസ്സന്തീതി വുത്തം ഹോതി. നീലനിഭാസാനീതി
൬. വിമൊക്ഖസുത്തവണ്ണനാ
൬൬. വിമൊക്ഖാതി കേനട്ഠേന വിമൊക്ഖാ? അധിമുച്ചനട്ഠേന. കോ പനായം അധിമുച്ചനട്ഠോ നാമ? പച്ചനീകധമ്മേഹി ച സുട്ഠു മുച്ചനട്ഠോ, ആരമ്മണേ ച അഭിരതിവസേന സുട്ഠു മുച്ചനട്ഠോ, പിതുഅങ്കേ
രൂപീ രൂപാനി പസ്സതീതി എത്ഥ അജ്ഝത്തം കേസാദീസു നീലകസിണാദിവസേന ഉപ്പാദിതം രൂപജ്ഝാനം രൂപം, തദസ്സത്ഥീതി രൂപീ. ബഹിദ്ധാപി നീലകസിണാദീനി രൂപാനി ഝാനചക്ഖുനാ പസ്സതി. ഇമിനാ അജ്ഝത്തബഹിദ്ധവത്ഥുകേസു കസിണേസു ഉപ്പാദിതജ്ഝാനസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ചത്താരി രൂപാവചരജ്ഝാനാനി ദസ്സിതാനി. അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീതി അജ്ഝത്തം ന രൂപസഞ്ഞീ, അത്തനോ കേസാദീസു അനുപ്പാദിതരൂപാവചരജ്ഝാനോതി അത്ഥോ. ഇമിനാ ബഹിദ്ധാ പരികമ്മം കത്വാ ബഹിദ്ധാവ ഉപ്പാദിതജ്ഝാനസ്സ രൂപാവചരജ്ഝാനാനി ദസ്സിതാനി.
സുഭന്തേവ അധിമുത്തോ ഹോതീതി ഇമിനാ സുവിസുദ്ധേസു നീലാദീസു വണ്ണകസിണേസു ഝാനാനി ദസ്സിതാനി. തത്ഥ കിഞ്ചാപി അന്തോഅപ്പനായ ‘‘സുഭ’’ന്തി ആഭോഗോ നത്ഥി, യോ പന സുവിസുദ്ധം സുഭം കസിണം ആരമ്മണം കത്വാ വിഹരതി, സോ യസ്മാ ‘‘സുഭന്തി അധിമുത്തോ ഹോതീ’’തി വത്തബ്ബതം ആപജ്ജതി, തസ്മാ ഏവം ദേസനാ കതാ. പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗേ പന –
‘‘കഥം സുഭന്തേവ അധിമുത്തോ ഹോതീതി വിമൊക്ഖോ? ഇധ ഭിക്ഖു മെത്താസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം
സബ്ബസോ രൂപസഞ്ഞാനന്തിആദീസു യം വത്തബ്ബം, തം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി॰ ൧.൨൭൬-൨൭൭) വുത്തമേവ. അയം അട്ഠമോ വിമൊക്ഖോതി അയം ചതുന്നം ഖന്ധാനം സബ്ബസോ വിസ്സട്ഠത്താ വിമുത്തത്താ അട്ഠമോ ഉത്തമോ വിമൊക്ഖോ നാമ.
൭-൮. അനരിയവോഹാരസുത്തവണ്ണനാ
൬൭-൬൮. സത്തമേ അനരിയവോഹാരാതി ന അരിയകഥാ സദോസകഥാ. യാഹി ചേതനാഹി തേ വോഹാരേ വോഹരന്തി, താസം ഏതം നാമം. അട്ഠമേ വുത്തപടിപക്ഖനയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
൯. പരിസാസുത്തവണ്ണനാ
൬൯. നവമേ ഖത്തിയപരിസാതി ഖത്തിയാനം പരിസാനം സന്നിപാതോ സമാഗമോ. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. അനേകസതം ഖത്തിയപരിസന്തി ബിമ്ബിസാരസമാഗമ-ഞാതിസമാഗമ-ലിച്ഛവിസമാഗമാദിസദിസം, അഞ്ഞേസു ചക്കവാളേസുപി ലബ്ഭതേവ. സല്ലപിതപുബ്ബന്തി ആലാപസല്ലാപോ കതപുബ്ബോ. സാകച്ഛാതി ധമ്മസാകച്ഛാപി സമാപജ്ജിതപുബ്ബാ. യാദിസകോ തേസം വണ്ണോതി തേ ഓദാതാപി ഹൊന്തി കാളാപി മങ്ഗുരച്ഛവീപി, സത്ഥാ സുവണ്ണവണ്ണോ. ഇദം പന സണ്ഠാനം പടിച്ച യാദിസകോ തേസം സരോതി തേ ഛിന്നസ്സരാപി ഹൊന്തി ഗഗ്ഗസ്സരാപി കാകസ്സരാപി, സത്ഥാ ബ്രഹ്മസ്സരോവ. ഇദം പന ഭാസന്തരം സന്ധായ കഥിതം. സചേപി ഹി സത്ഥാ രാജാസനേ നിസിന്നോ കഥേതി, ‘‘അജ്ജ രാജാ മധുരേന കഥേതീ’’തി നേസം ഹോതി. കഥെത്വാ പക്കന്തേ പന ഭഗവതി പുന രാജാനം ആഗതം ദിസ്വാ ‘‘കോ നു ഖോ അയ’’ന്തി വീമംസാ ഉപ്പജ്ജതി. തത്ഥ കോ നു ഖോ അയന്തി ‘‘ഇമസ്മിം ഠാനേ ഇദാനേവ മാഗധഭാസായ സീഹളഭാസായ മധുരേന ആകാരേന കഥെന്തോ കോ നു ഖോ അയം അന്തരഹിതോ, കിം ദേവോ ഉദാഹു അനേകസതം ബ്രാഹ്മണപരിസന്തിആദിനം സോണദണ്ഡസമാഗമാദിവസേന ചേവ അഞ്ഞചക്കവാളവസേന ച സമ്ഭവോ വേദിതബ്ബോ.
൧൦. ഭൂമിചാലസുത്തവണ്ണനാ
൭൦. ദസമേ നിസീദനന്തി ഇധ ചമ്മഖണ്ഡം അധിപ്പേതം. ഉദേനം ചേതിയന്തി ഉദേനയക്ഖസ്സ വസനട്ഠാനേ കതവിഹാരോ വുച്ചതി. ഗോതമകാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഭാവിതാതി വഡ്ഢിതാ. ബഹുലീകതാതി യാനീകതാതി വത്ഥുകതാതി പതിട്ഠാനട്ഠേന വത്ഥു വിയ കതാ. അനുട്ഠിതാതി അധിട്ഠിതാ. പരിചിതാതി സമന്തതോ ചിതാ സുവഡ്ഢിതാ. സുസമാരദ്ധാതി സുട്ഠു സമാരദ്ധാ.
ഇതി അനിയമേന കഥെത്വാ പുന നിയമെത്വാ ദസ്സെന്തോ തഥാഗതസ്സ ഖോതിആദിമാഹ. എത്ഥ കപ്പന്തി ആയുകപ്പം. തസ്മിം തസ്മിം കാലേ യം മനുസ്സാനം ആയുപ്പമാണം, തം പരിപുണ്ണം കരൊന്തോ തിട്ഠെയ്യ. കപ്പാവസേസം വാതി ‘‘അപ്പം വാ ഭിയ്യോ’’തി വുത്തവസ്സസതതോ അതിരേകം വാ. മഹാസീവത്ഥേരോ പനാഹ – ‘‘ബുദ്ധാനം അട്ഠാനേ ഗജ്ജിതം നാമ നത്ഥി, പുനപ്പുനം സമാപജ്ജിത്വാ മരണന്തികവേദനം വിക്ഖമ്ഭെന്തോ ഭദ്ദകപ്പമേവ തിട്ഠെയ്യ. കസ്മാ പന ന ഠിതോതി? ഉപാദിന്നകസരീരം നാമ ഖണ്ഡിച്ചാദീഹി അഭിഭുയ്യതി, ബുദ്ധാ ച ഖണ്ഡിച്ചാദിഭാവം അപ്പത്വാ പഞ്ചമേ ആയുകൊട്ഠാസേ ബഹുജനസ്സ പിയമനാപകാലേയേവ പരിനിബ്ബായന്തി. ബുദ്ധാനുബുദ്ധേസു ച മഹാസാവകേസു പരിനിബ്ബുതേസു ഏകകേനേവ ഖാണുകേന വിയ ഠാതബ്ബം ഹോതി ദഹരസാമണേരപരിവാരേന വാ, തതോ ‘അഹോ ബുദ്ധാനം പരിസാ’തി ഹീളേതബ്ബതം ആപജ്ജെയ്യ. തസ്മാ ന ഠിതോ’’തി. ഏവം വുത്തേപി യോ പന വുച്ചതി ‘‘ആയുകപ്പോ’’തി, ഇദമേവ അട്ഠകഥായ നിയാമിതം.
യഥാ തം മാരേന പരിയുട്ഠിതചിത്തോതി എത്ഥ തന്തി നിപാതമത്തം, യഥാ മാരേന പരിയുട്ഠിതചിത്തോ അജ്ഝൊത്ഥടചിത്തോ അഞ്ഞോപി കോചി പുഥുജ്ജനോ പടിവിജ്ഝിതും ന സക്കുണെയ്യ, ഏവമേവ
മാരോ പാപിമാതി എത്ഥ സത്തേ അനത്ഥേ നിയോജെന്തോ മാരേതീതി മാരോ. പാപിമാതി തസ്സേവ വേവചനം ഭാസിതാ ഖോ പനേസാതി അയഞ്ഹി ഭഗവതോ സമ്ബോധിപത്തിയാ അട്ഠമേ സത്താഹേ ബോധിമണ്ഡേയേവ ആഗന്ത്വാ ‘‘ഭഗവാ യദത്ഥം തുമ്ഹേഹി പാരമിയോ പൂരിതാ, സോ വോ അത്ഥോ അനുപ്പത്തോ, പടിവിദ്ധം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, കിം തേ ലോകവിചാരണേനാ’’തി വത്വാ യഥാ അജ്ജ, ഏവമേവ ‘‘പരിനിബ്ബാതു ദാനി, ഭന്തേ ഭഗവാ’’തി യാചി. ഭഗവാ ചസ്സ ‘‘ന താവാഹ’’ന്തിആദീനി വത്വാ പടിക്ഖിപി. തം സന്ധായ – ‘‘ഭാസിതാ ഖോ പനേസാ, ഭന്തേ’’തിആദിമാഹ.
തത്ഥ വിയത്താതി മഗ്ഗവസേന ബ്യത്താ, തഥേവ വിനീതാ, തഥാ വിസാരദാ. ബഹുസ്സുതാതി തേപിടകവസേന ബഹു സുതം ഏതേസന്തി ബഹുസ്സുതാ. തമേവ ധമ്മം ധാരെന്തീതി ധമ്മധരാ. അഥ വാ പരിയത്തിബഹുസ്സുതാ ചേവ പടിവേധബഹുസ്സുതാ ച. പരിയത്തിപടിവേധധമ്മാനംയേവ ധാരണതോ ധമ്മധരാതി ഏവമെത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപന്നാതി അരിയധമ്മസ്സ അനുധമ്മഭൂതം വിപസ്സനാധമ്മം പടിപന്നാ. സാമീചിപ്പടിപന്നാതി അനുച്ഛവികപടിപദം പടിപന്നാ. അനുധമ്മചാരിനോതി അനുധമ്മം ചരണസീലാ. സകം ആചരിയകന്തി അത്തനോ ആചരിയവാദം. ആചിക്ഖിസ്സന്തീതിആദീനി സബ്ബാനി അഞ്ഞമഞ്ഞവേവചനാനി. സഹധമ്മേനാതി സഹേതുകേന സകാരണേന വചനേന. സപ്പാടിഹാരിയന്തി യാവ നിയ്യാനികം കത്വാ ധമ്മം ദേസെസ്സന്തി.
ബ്രഹ്മചരിയന്തി ഇദ്ധന്തി സമിദ്ധം ഝാനസ്സാദവസേന. ഫീതന്തി വുദ്ധിപത്തം സബ്ബപാലിഫുല്ലം വിയ അഭിഞ്ഞാസമ്പത്തിവസേന. വിത്ഥാരികന്തി വിത്ഥതം തസ്മിം തസ്മിം ദിസാഭാഗേ പതിട്ഠിതവസേന. ബാഹുജഞ്ഞന്തി പുഥുഭൂതന്തി സബ്ബാകാരേന പുഥുലഭാവപ്പത്തം. കഥം? യാവ ദേവമനുസ്സേഹി സുപ്പകാസിതന്തി, യത്തകാ വിഞ്ഞുജാതികാ ദേവാ ചേവ മനുസ്സാ ച അത്ഥി, സബ്ബേഹി സുട്ഠു പകാസിതന്തി അത്ഥോ. അപ്പൊസ്സുക്കോതി നിരാലയോ. ത്വഞ്ഹി പാപിമ അട്ഠമസത്താഹതോ പട്ഠായ ‘‘പരിനിബ്ബാതു ദാനി, ഭന്തേ ഭഗവാ, പരിനിബ്ബാതു സുഗതോ’’തി വിരവന്തോ ആഹിണ്ഡിത്ഥ. അജ്ജ ദാനി പട്ഠായ വിഗതുസ്സാഹോ ഹോഹി, മാ മയ്ഹം പരിനിബ്ബാനത്ഥം വായാമം കരോഹീതി വദതി.
സതോ സമ്പജാനോ ആയുസങ്ഖാരം ഒസ്സജ്ജീതി സതിം സൂപട്ഠിതം കത്വാ ഞാണേന പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ആയുസങ്ഖാരം വിസ്സജ്ജി പജഹി. തത്ഥ ന ഭഗവാ ഹത്ഥേന ലെഡ്ഡും വിയ ആയുസങ്ഖാരം ഒസ്സജി, തേമാസമത്തമേവ മഹാഭൂമിചാലോതി മഹന്തോ പഥവീകമ്പോ. തദാ കിര ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു കമ്പിത്ഥ. ഭിംസനകോതി ഭയജനകോ. ദേവദുന്ദുഭിയോ ച ഫലിംസൂതി ദേവഭേരിയോ ഫലിംസു, ദേവോ സുക്ഖഗജ്ജിതം ഗജ്ജി, അകാലവിജ്ജുലതാ നിച്ഛരിംസു, ഖണികവസ്സം വസ്സീതി വുത്തം ഹോതി.
ഉദാനം ഉദാനേസീതി കസ്മാ ഉദാനേസി? കോചി നാമ വദെയ്യ ‘‘ഭഗവാ പച്ഛതോ പച്ഛതോ അനുബന്ധിത്വാ ‘പരിനിബ്ബാതു, ഭന്തേ’തി ഉപദ്ദുതോ ഭയേന ആയുസങ്ഖാരം വിസ്സജ്ജേസീ’’തി, തസ്സോകാസോ
തത്ഥ സബ്ബേസം സോണസിങ്ഗാലാദീനമ്പി പച്ചക്ഖഭാവതോ തുലിതം പരിച്ഛിന്നന്തി തുലം. കിം തം? കാമാവചരകമ്മം. ന തുലം, ന വാ തുലം സദിസമസ്സ അഞ്ഞം ലോകിയം കമ്മം അത്ഥീതി അതുലം. കിം തം? മഹഗ്ഗതകമ്മം. അഥ വാ കാമാവചരം രൂപാവചരം തുലം, അരൂപാവചരം അതുലം. അപ്പവിപാകം വാ തുലം, ബഹുവിപാകം അതുലം. സമ്ഭവന്തി സമ്ഭവഹേതുഭൂതം, രാസികാരകം പിണ്ഡകാരകന്തി ഭവസങ്ഖാരന്തി പുനബ്ഭവസങ്ഖാരണകം. അവസ്സജീതി വിസ്സജ്ജേസി. മുനീതി ബുദ്ധമുനി. അജ്ഝത്തരതോതി നിയകജ്ഝത്തരതോ. സമാഹിതോതി ഉപചാരപ്പനാസമാധിവസേന സമാഹിതോ. അഭിന്ദി കവചമിവാതി കവചം വിയ അഭിന്ദി. അത്തസമ്ഭവന്തി അത്തനി സഞ്ജാതം കിലേസം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – സവിപാകട്ഠേന സമ്ഭവം, ഭവാഭിസങ്ഖരണട്ഠേന ഭവസങ്ഖാരന്തി ച ലദ്ധനാമം തുലാതുലസങ്ഖാതം ലോകിയകമ്മഞ്ച ഒസ്സജി, സങ്ഗാമസീസേ
അഥ വാ തുലന്തി തുലെന്തോ തീരെന്തോ. അതുലഞ്ച സമ്ഭവന്തി നിബ്ബാനഞ്ചേവ സമ്ഭവഞ്ച. ഭവസങ്ഖാരന്തി ഭവഗാമികമ്മം. അവസ്സജി മുനീതി ‘‘പഞ്ചക്ഖന്ധാ അനിച്ചാ, പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം നിരോധോ നിബ്ബാനം നിച്ച’’ന്തിആദിനാ (പടി॰ മ॰ ൩.൩൭-൩൮) നയേന തുലയന്തോ ബുദ്ധമുനി ഭവേ ആദീനവം, നിബ്ബാനേ ച ആനിസംസം ദിസ്വാ തം ഖന്ധാനം മൂലഭൂതം ഭവസങ്ഖാരം കമ്മം ‘‘കമ്മക്ഖയായ സംവത്തതീ’’തി (മ॰ നി॰ ൨.൮൧; അ॰ നി॰ ൪.൨൩൨-൨൩൩) ഏവം വുത്തേന കമ്മക്ഖയകരേന അരിയമഗ്ഗേന അവസ്സജി. കഥം? അജ്ഝത്തരതോ സമാഹിതോ, അഭിന്ദി കവചമിവത്തസമ്ഭവം. സോ ഹി വിപസ്സനാവസേന അജ്ഝത്തരതോ, സമഥവസേന സമാഹിതോതി ഏവം പുബ്ബഭാഗതോ പട്ഠായ
യം മഹാവാതാതി യേന സമയേന യസ്മിം വാ സമയേ മഹാവാതാ. വായന്തീതി ഉപക്ഖേപകവാതാ നാമ
മഹിദ്ധികാ മഹാനുഭാവാതി ഇജ്ഝനസ്സ മഹന്തതായ മഹിദ്ധികാ, അനുഭവിതബ്ബസ്സ മഹന്തതായ മഹാനുഭാവാ. പരിത്താതി ദുബ്ബലാ. അപ്പമാണാതി ബലവാ. സോ ഇമം പഥവിം കമ്പേതീതി സോ ഇദ്ധിം നിബ്ബത്തെത്വാ സംവേജെന്തോ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനോ വിയ, വീമംസന്തോ വാ മഹാനാഗത്ഥേരസ്സ ഭാഗിനെയ്യോ സങ്ഘരക്ഖിതസാമണേരോ വിയ പഥവിം കമ്പേതി. സങ്കമ്പേതീതി സമന്തതോ കമ്പേതി. സമ്പകമ്പേതീതി തസ്സേവ വേവചനം. ഇതി ഇമേസു അട്ഠസു പഥവികമ്പേസു പഠമോ ധാതുകോപേന, ദുതിയോ ഇദ്ധാനുഭാവേന, തതിയചതുത്ഥാ പുഞ്ഞതേജേന, പഞ്ചമോ ഞാണതേജേന, ഛട്ഠോ സാധുകാരദാനവസേന, സത്തമോ കാരുഞ്ഞസഭാവേന, അട്ഠമോ ആരോദനേന. മാതുകുച്ഛിം ഒക്കമന്തേ ച തതോ നിക്ഖമന്തേ ച മഹാസത്തേ തസ്സ പുഞ്ഞതേജേന പഥവീ അകമ്പിത്ഥ, അഭിസമ്ബോധിയം ഞാണതേജാഭിഹതാ ഹുത്വാ അകമ്പിത്ഥ, ധമ്മചക്കപ്പവത്തനേ സാധുകാരഭാവസണ്ഠിതാ സാധുകാരം ദദമാനാ അകമ്പിത്ഥ, ആയുസങ്ഖാരഒസ്സജ്ജനേ
ഭൂമിചാലവഗ്ഗോ സത്തമോ.