൧൪. ബുദ്ധവഗ്ഗോ
൧. മാരധീതരവത്ഥു
യസ്സ ജിതന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ബോധിമണ്ഡേ വിഹരന്തോ മാരധീതരോ ആരബ്ഭ കഥേസി. ദേസനം പന സാവത്ഥിയം സമുട്ഠാപെത്വാ പുന കുരുരട്ഠേ മാഗണ്ഡിയബ്രാഹ്മണസ്സ കഥേസി.
കുരുരട്ഠേ കിര മാഗണ്ഡിയബ്രാഹ്മണസ്സ ധീതാ മാഗണ്ഡിയായേവ നാമ അഹോസി ഉത്തമരൂപധരാ. തം പത്ഥയമാനാ അനേകബ്രാഹ്മണമഹാസാലാ ചേവ ഖത്തിയമഹാസാലാ ച ‘‘ധീതരം നോ ദേതൂ’’തി മാഗണ്ഡിയസ്സ പഹിണിംസു. സോപി ‘‘ന തുമ്ഹേ മയ്ഹം ധീതു അനുച്ഛവികാ’’തി സബ്ബേ പടിക്ഖിപതേവ. അഥേകദിവസം സത്ഥാ പച്ചൂസസമയേ ലോകം വോലോകെന്തോ അത്തനോ ഞാണജാലസ്സ അന്തോ പവിട്ഠം മാഗണ്ഡിയബ്രാഹ്മണം ദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഉപധാരെന്തോ ബ്രാഹ്മണസ്സ ച ബ്രാഹ്മണിയാ ച തിണ്ണം മഗ്ഗഫലാനം ഉപനിസ്സയം അദ്ദസ. ബ്രാഹ്മണോപി ബഹിഗാമേ നിബദ്ധം അഗ്ഗിം പരിചരതി. സത്ഥാ പാതോവ പത്തചീവരമാദായ തം ഠാനം അഗമാസി. ബ്രാഹ്മണോ സത്ഥു രൂപസിരിം ഓലോകെന്തോ ‘‘ഇമസ്മിം ലോകേ ഇമിനാ സദിസോ പുരിസോ നാമ നത്ഥി, അയം മയ്ഹം
ബ്രാഹ്മണോപി ഗേഹം ഗന്ത്വാ ബ്രാഹ്മണിം ആഹ – ‘‘ഭോതി, അജ്ജ മേ ധീതു അനുച്ഛവികോ പുരിസോ ദിട്ഠോ, തസ്സ നം ദസ്സാമാ’’തി ധീതരം അലങ്കാരാപെത്വാ ആദായ ബ്രാഹ്മണിയാ സദ്ധിം തം ഠാനം അഗമാസി. മഹാജനോപി കുതൂഹലജാതോ നിക്ഖമി. സത്ഥാ ബ്രാഹ്മണേന വുത്തട്ഠാനേ അട്ഠത്വാ തത്ഥ പദചേതിയം ദസ്സെത്വാ അഞ്ഞസ്മിം ഠാനേ അട്ഠാസി. ബുദ്ധാനം കിര പദചേതിയം ‘‘ഇദം അസുകോ നാമ പസ്സതൂ’’തി അധിട്ഠഹിത്വാ അക്കന്തട്ഠാനേയേവ പഞ്ഞായതി, സേസട്ഠാനേ തം പസ്സന്തോ നാമ നത്ഥി. ബ്രാഹ്മണോ അത്തനാ സദ്ധിം
‘‘രത്തസ്സ
ദുട്ഠസ്സ ഹോതി സഹസാനുപീളിതം;
മൂള്ഹസ്സ ഹോതി അവകഡ്ഢിതം പദം,
വിവട്ടച്ഛദസ്സ ഇദമീദിസം പദ’’ന്തി. (വിസുദ്ധി॰ ൧.൪൫; അ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.൧.൨൬൦-൨൬൧; ധ॰ പ॰ അട്ഠ॰ ൧.സാമാവതീവത്ഥു);
അഥ നം ബ്രാഹ്മണോ, ‘‘ഭോതി, മാ വിരവി, തുണ്ഹീഭൂതാവ ഏഹീ’’തി ഗച്ഛന്തോ സത്ഥാരം ദിസ്വാ ‘‘അയം സോ പുരിസോ’’തി തസ്സാ ദസ്സെത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘സമണ, ധീതരം തേ ദസ്സാമീ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘ന മേ തവ ധീതായ അത്ഥോ’’തി അവത്വാ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, ഏകം തേ കാരണം കഥെസ്സാമി, സുണിസ്സസീ’’തി വത്വാ ‘‘കഥേഹി, ഭോ സമണ, സുണിസ്സാമീ’’തി വുത്തേ അഭിനിക്ഖമനതോ പട്ഠായ അതീതം ആഹരിത്വാ ദസ്സേസി.
തത്രായം സങ്ഖേപകഥാ – മഹാസത്തോ രജ്ജസിരിം പഹായ കണ്ടകം ആരുയ്ഹ ഛന്നസഹായോ അഭിനിക്ഖമന്തോ നഗരദ്വാരേ ഠിതേന മാരേന ‘‘സിദ്ധത്ഥ, നിവത്ത, ഇതോ തേ സത്തമേ ദിവസേ ചക്കരതനം പാതുഭവിസ്സതീ’’തി വുത്തേ, ‘‘അഹമേതം, മാര, ജാനാമി, ന മേ തേനത്ഥോ’’തി ആഹ. അഥ കിമത്ഥായ നിക്ഖമസീതി? സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണത്ഥായാതി. ‘‘തേന ഹി സചേ അജ്ജതോ പട്ഠായ കാമവിതക്കാദീനം ഏകമ്പി വിതക്കം വിതക്കെസ്സസി, ജാനിസ്സാമി തേ കത്തബ്ബ’’ന്തി ആഹ. സോ തതോ പട്ഠായ ഓതാരാപെക്ഖോ സത്ത വസ്സാനി മഹാസത്തം അനുബന്ധി.
സത്ഥാപി ഛബ്ബസ്സാനി ദുക്കരകാരികം ചരിത്വാ പച്ചത്തപുരിസകാരം നിസ്സായ ബോധിമൂലേ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പടിവിജ്ഝിത്വാ വിമുത്തിസുഖം പടിസംവേദയമാനോ പഞ്ചമസത്താഹേ അജപാലനിഗ്രോധമൂലേ നിസീദി. തസ്മിം സമയേ മാരോ ‘‘അഹം
പുന മാരധീതരോ ‘‘ഉച്ചാവചാ ഖോ പുരിസാനം അധിപ്പായാ, കേസഞ്ചി കുമാരികാസു പേമം ഹോതി, കേസഞ്ചി പഠമവയേ ഠിതാസു, കേസഞ്ചി മജ്ഝിമവയേ ഠിതാസു, കേസഞ്ചി പച്ഛിമവയേ ഠിതാസു, നാനപ്പകാരേഹി തം പലോഭെസ്സാമാ’’തി ഏകേകാ കുമാരികവണ്ണാദിവസേന സതം സതം അത്തഭാവേ അഭിനിമ്മിനിത്വാ കുമാരിയോ, അവിജാതാ, സകിം വിജാതാ, ദുവിജാതാ, മജ്ഝിമിത്ഥിയോ, മഹല്ലകിത്ഥിയോ ച ഹുത്വാ ഛക്ഖത്തും ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘പാദേ തേ, സമണ, പരിചാരേമാ’’തി ആഹംസു. തമ്പി ഭഗവാ ന മനസാകാസി യഥാ തം അനുത്തരേ ഉപധിസങ്ഖയേ വിമുത്തോതി. അഥ സത്ഥാ
൧൭൯.
‘‘യസ്സ ജിതം നാവജീയതി,
ജിതം യസ്സ നോയാതി കോചി ലോകേ;
തം ബുദ്ധമനന്തഗോചരം,
അപദം കേന പദേന നെസ്സഥ.
൧൮൦.
‘‘യസ്സ
തണ്ഹാ നത്ഥി കുഹിഞ്ചി നേതവേ;
തം ബുദ്ധമനന്തഗോചരം,
അപദം കേന പദേന നെസ്സഥാ’’തി.
തത്ഥ യസ്സ ജിതം നാവജീയതീതി യസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ തേന തേന മഗ്ഗേന ജിതം രാഗാദികിലേസജാതം പുന അസമുദാചരണതോ നാവജീയതി, ദുജ്ജിതം നാമ ന ഹോതി. നോയാതീതി ന ഉയ്യാതി, യസ്സ ജിതം കിലേസജാതം രാഗാദീസു കോചി ഏകോ കിലേസോപി ലോകേ പച്ഛതോ വത്തീ നാമ അനന്തഗോചരന്തി അനന്താരമ്മണസ്സ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ വസേന അപരിയന്ത ഗോചരം. കേന പദേനാതി യസ്സ ഹി രാഗപദാദീസു ഏകപദമ്പി അത്ഥി, തം തുമ്ഹേ തേന പദേന നെസ്സഥ. ബുദ്ധസ്സ പന ഏകപദമ്പി
ദുതിയഗാഥായ തണ്ഹാ നാമേസാ സംസിബ്ബിതപരിയോനന്ധനട്ഠേന ജാലമസ്സാ അത്ഥീതിപി ജാലകാരികാതിപി ജാലൂപമാതിപി ജാലിനീ. രൂപാദീസു ആരമ്മണേസു വിസത്തതായ വിസത്തമനതായ വിസാഹരതായ വിസപുപ്ഫതായ വിസഫലതായ വിസപരിഭോഗതായ വിസത്തികാ. സാ ഏവരൂപാ തണ്ഹാ യസ്സ കുഹിഞ്ചി ഭവേ നേതും നത്ഥി, തം തുമ്ഹേ അപദം ബുദ്ധം കേന പദേന നെസ്സഥാതി അത്ഥോ.
ദേസനാവസാനേ ബഹൂനം ദേവതാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. മാരധീതരോപി തത്ഥേവ അന്തരധായിംസു.
സത്ഥാ ഇമം ധമ്മദേസനം ആഹരിത്വാ, ‘‘മാഗണ്ഡിയ, അഹം പുബ്ബേ ഇമാ തിസ്സോ മാരധീതരോ അദ്ദസം സെമ്ഹാദീഹി അപലിബുദ്ധേന സുവണ്ണക്ഖന്ധസദിസേന അത്തഭാവേന സമന്നാഗതാ, തദാപി മേഥുനസ്മിം ഛന്ദോ നാഹോസിയേവ. തവ ധീതു സരീരം ദ്വത്തിംസാകാരകുണപപരിപൂരം ബഹിവിചിത്തോ വിയ അസുചിഘടോ. സചേ ഹി മമ പാദോ അസുചിമക്ഖിതോ ഭവെയ്യ, അയഞ്ച ഉമ്മാരട്ഠാനേ തിട്ഠെയ്യ, തഥാപിസ്സാ സരീരേ അഹം പാദേ ന ഫുസെയ്യ’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –
‘‘ദിസ്വാന
നാഹോസി ഛന്ദോ അപി മേഥുനസ്മിം;
കിമേവിദം മുത്തകരീസപുണ്ണം,
പാദാപി നം സമ്ഫുസിതും ന ഇച്ഛേ’’തി. (സു॰ നി॰ ൮൪൧; മഹാനി॰ ൭൦);
ദേസനാവസാനേ ഉഭോപി ജയമ്പതികാ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠഹിംസൂതി.
മാരധീതരവത്ഥു പഠമം.
൨. ദേവോരോഹണവത്ഥു
യേ ഝാനപസുതാ ധീരാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ സങ്കസ്സനഗരദ്വാരേ ബഹൂ ദേവമനുസ്സേ ആരബ്ഭ കഥേസി. ദേസനാ പന രാജഗഹേ സമുട്ഠിതാ.
ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ രാജഗഹസെട്ഠി പരിസ്സയമോചനത്ഥഞ്ചേവ പമാദേന ഗലിതാനം ആഭരണാദീനം രക്ഖണത്ഥഞ്ച ജാലകരണ്ഡകം പരിക്ഖിപാപെത്വാ ഗങ്ഗായ ഉദകകീളം കീളി. അഥേകോ രത്തചന്ദനരുക്ഖോ ഗങ്ഗായ ഉപരിതീരേ ജാതോ ഗങ്ഗോദകേന ധോതമൂലോ പതിത്വാ തത്ഥ തത്ഥ പാസാണേസു സംഭജ്ജമാനോ വിപ്പകിരി. തതോ ഏകാ ഘടപ്പമാണാ ഘടികാ പാസാണേഹി ഘംസിയമാനാ ഉദകഊമീഹി പോഥിയമാനാ മട്ഠാ ഹുത്വാ അനുപുബ്ബേന വുയ്ഹമാനാ സേവാലപരിയോനദ്ധാ ആഗന്ത്വാ തസ്സ ജാലേ ലഗ്ഗി. സെട്ഠി ‘‘കിമേത’’ന്തി വത്വാ ‘‘രുക്ഖഘടികാ’’തി സുത്വാ തം ആഹരാപെത്വാ ‘‘കിം നാമേത’’ന്തി ഉപധാരണത്ഥം വാസികണ്ണേന തച്ഛാപേസി. താവദേവ അലത്തകവണ്ണം രത്തചന്ദനം
ഛ
സത്തമേ ദിവസേ ആയസ്മതോ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനസ്സ ച ആയസ്മതോ പിണ്ഡോലഭാരദ്വാജസ്സ ച ‘‘രാജഗഹേ പിണ്ഡായ ചരിസ്സാമാ’’തി ഗന്ത്വാ ഏകസ്മിം പിട്ഠിപാസാണേ ഠത്വാ ചീവരം പാരുപനകാലേ
സത്ഥാ
തിത്ഥിയാ
രാജാ ബിമ്ബിസാരോ തം കഥം സുത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘തുമ്ഹേഹി കിര, ഭന്തേ, പാടിഹാരിയസ്സ അകരണത്ഥായ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്ത’’ന്തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി. ഇദാനി തിത്ഥിയാ ‘‘തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമാ’’തി വദന്തി, കിം ഇദാനി കരിസ്സഥാതി? ‘‘തേസു കരൊന്തേസു കരിസ്സാമി, മഹാരാജാ’’തി. നനു തുമ്ഹേഹി സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തന്തി. നാഹം, മഹാരാജ, അത്തനോ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞാപേസിം, തം മമേവ സാവകാനം പഞ്ഞത്തന്തി. തുമ്ഹേ ഠപെത്വാ അഞ്ഞത്ഥ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം നാമ ഹോതി, ഭന്തേതി. തേന ഹി, മഹാരാജ, തമേവെത്ഥ പടിപുച്ഛാമി, ‘‘അത്ഥി പന തേ, മഹാരാജ, വിജിതേ ഉയ്യാന’’ന്തി. ‘‘അത്ഥി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘സചേ തേ, മഹാരാജ, ഉയ്യാനേ മഹാജനോ അമ്ബാദീനി ഖാദെയ്യ, കിമസ്സ കത്തബ്ബ’’ന്തി? ‘‘ദണ്ഡോ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ത്വം പന ഖാദിതും ലഭസീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, മയ്ഹം ദണ്ഡോ നത്ഥി, അഹം അത്തനോ സന്തകം ഖാദിതും ലഭാമീ’’തി. ‘‘മഹാരാജ, യഥാ തവ
രാജാ സത്ഥാരം പുച്ഛി – ‘‘ഭന്തേ, കദാ പാടിഹാരിയം കരിസ്സഥാ’’തി. ‘‘ഇതോ ചതുമാസച്ചയേന ആസാള്ഹിപുണ്ണമായം, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കത്ഥ കരിസ്സഥ, ഭന്തേ’’തി
സത്ഥാ അനുപുബ്ബേന സാവത്ഥിം പാപുണി. തിത്ഥിയാപി തേന സദ്ധിംയേവ ഗന്ത്വാ ഉപട്ഠാകേ സമാദപെത്വാ സതസഹസ്സം ലഭിത്വാ ഖദിരഥമ്ഭേഹി മണ്ഡപം കാരെത്വാ നീലുപ്പലേഹി ഛാദാപെത്വാ ‘‘ഇധ പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമാ’’തി നിസീദിംസു. രാജാ പസേനദി കോസലോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, തിത്ഥിയേഹി മണ്ഡപോ കാരിതോ, അഹമ്പി തുമ്ഹാകം മണ്ഡപം കരിസ്സാമീ’’തി. ‘‘അലം, മഹാരാജ, അത്ഥി മയ്ഹം മണ്ഡപകാരകോ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, മം ഠപെത്വാ കോ അഞ്ഞോ കാതും സക്ഖിസ്സതീ’’തി? ‘‘സക്കോ, ദേവരാജാ’’തി. ‘‘കഹം പന, ഭന്തേ, പാടിഹാരിയം കരിസ്സഥാ’’തി? ‘‘കണ്ഡമ്ബരുക്ഖമൂലേ, മഹാരാജാ’’തി. തിത്ഥിയാ ‘‘അമ്ബരുക്ഖമൂലേ കിര പാടിഹാരിയം കരിസ്സതീ’’തി സുത്വാ അത്തനോ ഉപട്ഠാകാനം ആരോചെത്വാ യോജനബ്ഭന്തരേ ഠാനേ അന്തമസോ തദഹുജാതമ്പി അമ്ബപോതകം ഉപ്പാടെത്വാ അരഞ്ഞേ ഖിപാപേസും.
സത്ഥാ ആസാള്ഹിപുണ്ണമദിവസേ അന്തോനഗരം പാവിസി. രഞ്ഞോപി ഉയ്യാനപാലോ കണ്ഡോ നാമ ഏകം പിങ്ഗലകിപില്ലികേഹി കതപത്തപുടസ്സ അന്തരേ മഹന്തം അമ്ബപക്കം ദിസ്വാ തസ്സ ഗന്ധരസലോഭേന സമ്പതന്തേ വായസേ പലാപെത്വാ രഞ്ഞോ ഖാദനത്ഥായ ആദായ ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ സത്ഥാരം ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘രാജാ ഇമം അമ്ബം ഖാദിത്വാ മയ്ഹം അട്ഠ വാ സോളസ വാ കഹാപണേ ദദെയ്യ, തം മേ ഏകത്തഭാവേപി കണ്ഡമ്ബരുക്ഖോത്വേവ പഞ്ഞായി. ധുത്തകാപി അമ്ബപക്കാനി ഖാദിത്വാ ‘‘ഹരേ ദുട്ഠതിത്ഥിയാ ‘സമണോ കിര ഗോതമോ കണ്ഡമ്ബരുക്ഖമൂലേ പാടിഹാരിയം കരിസ്സതീ’തി തുമ്ഹേഹി യോജനബ്ഭന്തരേ തദഹുജാതാപി അമ്ബപോതകാ
സക്കോ വാതവലാഹകം ദേവപുത്തം ആണാപേസി ‘‘തിത്ഥിയാനം മണ്ഡപം വാതേഹി ഉപ്പാടെത്വാ ഉക്കാരഭൂമിയം ഖിപാപേഹീ’’തി. സോ തഥാ അകാസി. സൂരിയമ്പി ദേവപുത്തം ആണാപേസി ‘‘സൂരിയമണ്ഡലം നികഡ്ഢന്തോ താപേഹീ’’തി. സോ തഥാ അകാസി. പുന വാതവലാഹകം ആണാപേസി ‘‘വാതമണ്ഡലം ഉട്ഠാപെന്തോ യാഹീ’’തി. സോ തഥാ കരൊന്തോ തിത്ഥിയാനം പഗ്ഘരിതസേദസരീരേ രജോവട്ടിയാ ഓകിരി. തേ തമ്ബമത്തികസദിസാ അഹേസും. വസ്സവലാഹകമ്പി ആണാപേസി ‘‘മഹന്താനി ബിന്ദൂനി പാതേഹീ’’തി. സോ തഥാ അകാസി. അഥ നേസം കായോ കബരഗാവിസദിസോ അഹോസി. തേ നിഗണ്ഠാ ലജ്ജമാനാ ഹുത്വാ സമ്മുഖസമ്മുഖട്ഠാനേനേവ പലായിംസു. ഏവം പലായന്തേസു പുരാണകസ്സപസ്സ ഉപട്ഠാകോ ഏകോ കസ്സകോ ‘‘ഇദാനി മേ അയ്യാനം പാടിഹാരിയകരണവേലാ, ഗന്ത്വാ പാടിഹാരിയം പസ്സിസ്സാമീ’’തി ഗോണേ വിസ്സജ്ജെത്വാ പാതോവ ആഭതം യാഗുകുടഞ്ചേവ യൊത്തകഞ്ച ഗഹെത്വാ ആഗച്ഛന്തോ പുരാണം തഥാ പലായന്തം ദിസ്വാ, ഭന്തേ
സക്കോ ഘരണീ നാമ ഇദ്ധിമന്തീ ഏകാ അനാഗാമിഉപാസികാ ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഭന്തേ, മാദിസായ ധീതരി വിജ്ജമാനായ തുമ്ഹാകം കിലമനകിച്ചം നത്ഥി, അഹം പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ‘‘കഥം ത്വം കരിസ്സസി, ഘരണീ’’തി? ‘‘ഭന്തേ, ഏകസ്മിം ചക്കവാളഗബ്ഭേ മഹാപഥവിം ഉദകം കത്വാ ഉദകസകുണികാ വിയ നിമുജ്ജിത്വാ പാചീനചക്കവാളമുഖവട്ടിയം അത്താനം ദസ്സെസ്സാമി, തഥാ പച്ഛിമഉത്തരദക്ഖിണചക്കവാളമുഖവട്ടിയം, തഥാ മജ്ഝേ’’. മഹാജനോ മം ദിസ്വാ ‘‘കാ ഏസാ’’തി വുത്തേ വക്ഖതി ‘‘ഘരണീ നാമേസാ, അയം താവ ഏകിസ്സാ ഇത്ഥിയാ ആനുഭാവോ, ബുദ്ധാനുഭാവോ പന കീദിസോ ഭവിസ്സതീ’’തി ചൂളഅനാഥപിണ്ഡികോ ‘‘മാദിസേ അനാഗാമിഉപാസകേ പുത്തേ വിജ്ജമാനേ സത്ഥു കിലമനകിച്ചം നത്ഥീ’’തി ചിന്തെത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ‘‘കഥം കരിസ്സസീ’’തി പുട്ഠോ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ദ്വാദസയോജനികം ബ്രഹ്മത്തഭാവം നിമ്മിനിത്വാ ഇമിസ്സാ പരിസായ മജ്ഝേ മഹാമേഘഗജ്ജിതസദിസേന സദ്ദേന ബ്രഹ്മഅപ്ഫോടനം നാമ അപ്ഫോടെസ്സാമീ’’തി. മഹാജനോ ‘‘കിം നാമേസോ സദ്ദോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ചൂളഅനാഥപിണ്ഡികസ്സ കിര
അഥേകാ പടിസമ്ഭിദപ്പത്താ സത്തവസ്സികാ ചുന്ദസാമണേരോ നാമ ജാതിയാ സത്തവസ്സികോ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ‘‘അഹം ഭഗവാ പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ‘‘കഥം കരിസ്സസീ’’തി പുട്ഠോ ആഹ – ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ജമ്ബുദീപസ്സ ധജഭൂതം മഹാജമ്ബുരുക്ഖം ഖന്ധേ ഗഹെത്വാ ചാലെത്വാ മഹാജമ്ബുപേസിയോ ആഹരിത്വാ ഇമം പരിസം ഖാദാപെസ്സാമി, പാരിച്ഛത്തകകുസുമാനി ച ആഹരിത്വാ തുമ്ഹേ വന്ദിസ്സാമീ’’തി. സത്ഥാ ‘‘ജാനാമി തേ ആനുഭാവ’’ന്തി തസ്സ പാടിഹാരിയകരണം പടിക്ഖിപി.
അഥ ഉപ്പലവണ്ണാ ഥേരീ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, പാടിഹാരിയം കരിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ‘‘കഥം കരിസ്സസീ’’തി പുട്ഠാ ആഹ – ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സമന്താ ദ്വാദസയോജനികം പരിസം ദസ്സെത്വാ ആവട്ടതോ ഛത്തിംസയോജനായ പരിസായ പരിവുതോ ചക്കവത്തിരാജാ ഹുത്വാ ആഗന്ത്വാ തുമ്ഹേ വന്ദിസ്സാമീ’’തി
അഥ നം സത്ഥാ ‘‘നായം മൊഗ്ഗല്ലാനം തവത്ഥായ ബദ്ധോ ബാലാപുടോ. അഹഞ്ഹി അസമധുരോ, മമ ധുരം അഞ്ഞോ വഹിതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി. അനച്ഛരിയമേതം, യം ഇദാനി മമ ധുരം വഹിതും സമത്ഥോ നാമ ഭവെയ്യ. അഹേതുകതിരച്ഛാനയോനിയം നിബ്ബത്തകാലേപി മമ ധുരം അഞ്ഞോ വഹിതും സമത്ഥോ നാമ നാഹോസിയേവാ’’തി വത്വാ ‘‘കദാ
‘‘യതോ
തദാസ്സു കണ്ഹം യുഞ്ജന്തി, സ്വാസ്സു തം വഹതേ ധുര’’ന്തി. –
ഇദം കണ്ഹഉസഭജാതകം (ജാ॰ ൧.൧.൨൯) വിത്ഥാരെത്വാ പുന തമേവ വത്ഥും വിസേസെത്വാ ദസ്സെന്തോ –
‘‘മനുഞ്ഞമേവ ഭാസെയ്യ, നാമനുഞ്ഞം കുദാചനം;
മനുഞ്ഞം ഭാസമാനസ്സ, ഗരും ഭാരം ഉദദ്ധരി;
ധനഞ്ച നം അലാഭേസി, തേന ചത്തമനോ അഹൂ’’തി. –
ഇദം നന്ദിവിസാലജാതകം വിത്ഥാരെത്വാ കഥേസി. കഥെത്വാ ച പന സത്ഥാ രതനചങ്കമം അഭിരുഹി, പുരതോ ദ്വാദസയോജനികാ പരിസാ അഹോസി തഥാ പച്ഛതോ ച ഉത്തരതോ ച ദക്ഖിണതോ ച. ഉജുകം പന ചതുവീസതിയോജനികായ പരിസായ മജ്ഝേ ഭഗവാ യമകപാടിഹാരിയം അകാസി.
തം പാളിതോ താവ ഏവം വേദിതബ്ബം (പടി॰ മ॰ ൧.൧൧൬) – കതമം തഥാഗതസ്സ യമകപാടിഹാരിയേ ഞാണം? ഇധം തഥാഗതോ യമകപാടിഹാരിയം കരോതി അസാധാരണം സാവകേഹി, ഉപരിമകായതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ഹെട്ഠിമകായതോ
ഇദം
തംദിവസം സത്ഥാ ചങ്കമിത്വാ പാടിഹാരിയം കരൊന്തോ അന്തരന്തരാ മഹാജനസ്സ ധമ്മം കഥേസി. കഥെന്തോ ച ജനം നിരസ്സാസം അകത്വാ തസ്സ അസ്സാസവാരം ദേതി. തസ്മിം ഖണേ മഹാജനോ സാധുകാരം പവത്തേസി. തസ്സ സാധുകാരപവത്തനകാലേ സത്ഥാ താവമഹതിയാ പരിസായ ചിത്തം ഓലോകെന്തോ ഏകേകസ്സ സോളസന്നം ആകാരാനം വസേന ചിത്താചാരം അഞ്ഞാസി. ഏവം ലഹുകപരിവത്തം ബുദ്ധാനം ചിത്തം
സത്ഥാ പാടിഹീരം കരൊന്തോവ ‘‘കത്ഥ നു ഖോ അതീതബുദ്ധാ ഇദം പാടിഹീരം കത്വാ വസ്സം ഉപെന്തീ’’തി ആവജ്ജെത്വാ ‘‘താവതിംസഭവനേ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ മാതു അഭിധമ്മപിടകം ദേസെന്തീ’’തി ദിസ്വാ ദക്ഖിണപാദം ഉക്ഖിപിത്വാ യുഗന്ധരമത്ഥകേ ഠപെത്വാ ഇതരം പാദം ഉക്ഖിപിത്വാ സിനേരുമത്ഥകേ ഠപേസി. ഏവം അട്ഠസട്ഠിയോജനസതസഹസ്സട്ഠാനേ തയോ പദവാരാ അഹേസും, ദ്വേ പാദഛിദ്ദാനി. സത്ഥാ പാദം പസാരെത്വാ അക്കമീതി ന സല്ലക്ഖേതബ്ബം. തസ്സ ഹി പാദുക്ഖിപനകാലേയേവ പബ്ബതാ പാദമൂലം
‘‘ഗതോ നു ചിത്തകൂടം വാ, കേലാസം വാ യുഗന്ധരം;
ന നോ ദക്ഖേമു സമ്ബുദ്ധം, ലോകജെട്ഠം നരാസഭ’’ന്തി. –
ഇമം
‘‘പവിവേകരതോ ധീരോ, നിമം ലോകം പുനേഹിതി;
ന നോ ദക്ഖേമു സമ്ബുദ്ധം, ലോകജെട്ഠം നരാസഭ’’ന്തി.
തേ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനം പുച്ഛിംസു – ‘‘കഹം, ഭന്തേ, സത്ഥാ’’തി? സോ സയം ജാനന്തോപി ‘‘പരേസമ്പി ഗുണാ പാകടാ ഹൊന്തൂ’’തി അജ്ഝാസയേന ‘‘അനുരുദ്ധം പുച്ഛഥാ’’തി ആഹ. തേ ഥേരം തഥാ പുച്ഛിംസു – ‘‘കഹം, ഭന്തേ, സത്ഥാ’’തി? താവതിംസഭവനേ പണ്ഡുകമ്ബലസിലായം വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ മാതു അഭിധമ്മപിടകം ദേസേതും ഗതോതി. ‘‘കദാ ആഗമിസ്സതി, ഭന്തേ’’തി? ‘‘തയോ മാസേ അഭിധമ്മപിടകം ദേസെത്വാ മഹാപവാരണദിവസേ’’തി. തേ ‘‘സത്ഥാരം അദിസ്വാ ന ഗമിസ്സാമാ’’തി തത്ഥേവ ഖന്ധാവാരം ബന്ധിംസു. ആകാസമേവ കിര നേസം ഛദനം അഹോസി. തായ ച മഹതിയാ പരിസായ സരീരനിഘംസോ നാമ ന പഞ്ഞായി, പഥവീ വിവരം അദാസി, സബ്ബത്ഥ പരിസുദ്ധമേവ ഭൂമിതലം അഹോസി.
സത്ഥാ പഠമമേവ മൊഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരം അവോച – ‘‘മൊഗ്ഗല്ലാന, ത്വം ഏതിസ്സായ പരിസായ ധമ്മം ദേസെയ്യാസി, ചൂളഅനാഥപിണ്ഡികോ ആഹാരം ദസ്സതീ’’തി. തസ്മാ
‘‘താവതിംസേ യദാ ബുദ്ധോ, സിലായം പണ്ഡുകമ്ബലേ;
പാരിച്ഛത്തകമൂലമ്ഹി, വിഹാസി പുരിസുത്തമോ.
‘‘ദസസു ലോകധാതൂസു, സന്നിപതിത്വാന ദേവതാ;
പയിരുപാസന്തി സമ്ബുദ്ധം, വസന്തം നാഗമുദ്ധനി.
‘‘ന കോചി ദേവോ വണ്ണേന, സമ്ബുദ്ധസ്സ വിരോചതി;
സബ്ബേ ദേവേ അതിക്കമ്മ, സമ്ബുദ്ധോവ വിരോചതീ’’തി. (പേ॰ വ॰ ൩൧൭-൩൧൯);
ഏവം സബ്ബാ ദേവതാ അത്തനോ സരീരപ്പഭായ അഭിഭവിത്വാ നിസിന്നസ്സ പനസ്സ മാതാ തുസിതവിമാനതോ ആഗന്ത്വാ ദക്ഖിണപസ്സേ നിസീദി. ഇന്ദകോപി ദേവപുത്തോ ആഗന്ത്വാ ദക്ഖിണപസ്സേയേവ നിസീദി, അങ്കുരോ വാമപസ്സേ നിസീദി. സോ മഹേസക്ഖാസു ദേവതാസു സന്നിപതന്തീസു അപഗന്ത്വാ ദ്വാദസയോജനികേ ഠാനേ ഓകാസം ലഭി, ഇന്ദകോ തത്ഥേവ നിസീദി. സത്ഥാ തേ ഉഭോപി ഓലോകെത്വാ അത്തനോ സാസനേ ദക്ഖിണെയ്യപുഗ്ഗലാനം ദിന്നദാനസ്സ മഹപ്ഫലഭാവം ഞാപേതുകാമോ ഏവമാഹ – ‘‘അങ്കുര, തയാ ദീഘമന്തരേ ദസവസ്സസഹസ്സപരിമാണകാലേ ദ്വാദസയോജനികം ഉദ്ധനപന്തിം കത്വാ മഹാദാനം
‘‘ഓലോകെത്വാന സമ്ബുദ്ധോ, അങ്കുരഞ്ചാപി ഇന്ദകം;
ദക്ഖിണെയ്യം സമ്ഭാവെന്തോ, ഇദം വചനമബ്രവി.
‘‘മഹാദാനം
അതിദൂരേ നിസിന്നോസി, ആഗച്ഛ മമ സന്തികേ’’തി. (പേ॰ വ॰ ൩൨൧-൩൨൨);
സോ സദ്ധോ പഥവീതലം പാപുണി. സബ്ബാപി നം സാ പരിസാ അസ്സോസി. ഏവം വുത്തേ –
‘‘ചോദിതോ
കിം മയ്ഹം തേന ദാനേന, ദക്ഖിണെയ്യേന സുഞ്ഞതം.
‘‘അയം സോ ഇന്ദകോ യക്ഖോ, ദജ്ജാ ദാനം പരിത്തകം;
അതിരോചതി അമ്ഹേഹി, ചന്ദോ താരാഗണേ യഥാ’’തി. (പേ॰ വ॰ ൩൨൩-൩൨൪);
തത്ഥ ദജ്ജാതി ദത്വാ. ഏവം വുത്തേ സത്ഥാ ഇന്ദകം ആഹ – ‘‘ഇന്ദക, ത്വം മമ ദക്ഖിണപസ്സേ നിസിന്നോ, കസ്മാ അനപഗന്ത്വാവ നിസീദസീ’’തി? സോ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സുഖെത്തേ അപ്പകബീജം വപനകസ്സകോ വിയ ദക്ഖിണെയ്യസമ്പദം അലത്ഥ’’ന്തി ദക്ഖിണെയ്യം പഭാവെന്തോ ആഹ –
‘‘ഉജ്ജങ്ഗലേ യഥാ ഖെത്തേ, ബീജം ബഹുമ്പി രോപിതം;
ന ഫലം വിപുലം ഹോതി, നപി തോസേതി കസ്സകം.
‘‘തഥേവ ദാനം ബഹുകം, ദുസ്സീലേസു പതിട്ഠിതം;
ന ഫലം വിപുലം ഹോതി, നപി തോസേതി ദായകം.
‘‘യഥാപി
സമ്മാ ധാരം പവെച്ഛന്തേ, ഫലം തോസേതി കസ്സകം.
‘‘തഥേവ സീലവന്തേസു, ഗുണവന്തേസു താദിസു;
അപ്പകമ്പി കതം കാരം, പുഞ്ഞം ഹോതി മഹപ്ഫല’’ന്തി. (പേ॰ വ॰ ൩൨൫-൩൨൮);
കിം പനേതസ്സ പുബ്ബകമ്മന്തി? സോ കിര അനുരുദ്ധത്ഥേരസ്സ അന്തോഗാമം പിണ്ഡായ പവിട്ഠസ്സ അത്തനോ ആഭതം കടച്ഛുഭിക്ഖം ദാപേസി. തദാ തസ്സ പുഞ്ഞം അങ്കുരേന ദസവസ്സസഹസ്സാനി ദ്വാദസയോജനികം ഉദ്ധനപന്തിം കത്വാ ദിന്നദാനതോ മഹപ്ഫലതരം ജാതം. തസ്മാ ഏവമാഹ.
ഏവം വുത്തേ സത്ഥാ, ‘‘അങ്കുര, ദാനം നാമ വിചെയ്യ ദാതും വട്ടതി, ഏവം തം സുഖെത്തേസു വുത്തബീജം വിയ മഹപ്ഫലം ഹോതി. ത്വം പന ന തഥാ അകാസി, തേന തേ ദാനം മഹപ്ഫലം ന ജാത’’ന്തി ഇമമത്ഥം വിഭാവെന്തോ –
‘‘വിചെയ്യ
‘‘വിചെയ്യ ദാനം സുഗതപ്പസത്ഥം,
യേ ദക്ഖിണെയ്യാ ഇധ ജീവലോകേ;
ഏതേസു ദിന്നാനി മഹപ്ഫലാനി,
ബീജാനി വുത്താനി യഥാ സുഖെത്തേ’’തി. (പേ॰ വ॰ ൩൨൯-൩൩൦) –
വത്വാ ഉത്തരിമ്പി ധമ്മം ദേസെന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –
‘‘തിണദോസാനി ഖെത്താനി, രാഗദോസാ അയം പജാ;
തസ്മാ ഹി വീതരാഗേസു, ദിന്നം ഹോതി മഹപ്ഫലം.
‘‘തിണദോസാനി ഖെത്താനി, ദോസദോസാ അയം പജാ;
തസ്മാ ഹി വീതദോസേസു, ദിന്നം ഹോതി മഹപ്ഫലം.
‘‘തിണദോസാനി ഖെത്താനി, മോഹദോസാ അയം പജാ;
തസ്മാ ഹി വീതമോഹേസു, ദിന്നം ഹോതി മഹപ്ഫലം.
‘‘തിണദോസാനി
തസ്മാ ഹി വിഗതിച്ഛേസു, ദിന്നം ഹോതി മഹപ്ഫല’’ന്തി.
ദേസനാവസാനേ അങ്കുരോ ച ഇന്ദകോ ച സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു, മഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.
അഥ സത്ഥാ ദേവപരിസായ മജ്ഝേ നിസിന്നോ മാതരം ആരബ്ഭ ‘‘കുസലാ ധമ്മാ, അകുസലാ ധമ്മാ, അബ്യാകതാ ധമ്മാ’’തി അഭിധമ്മപിടകം പട്ഠപേസി. ഏവം തയോ മാസേ നിരന്തരം അഭിധമ്മപിടകം കഥേസി. കഥെന്തോ പന ഭിക്ഖാചാരവേലായ ‘‘യാവ മമാഗമനാ എത്തകം നാമ ധമ്മം ദേസേതൂ’’തി നിമ്മിതബുദ്ധം മാപെത്വാ ഹിമവന്തം ഗന്ത്വാ നാഗലതാദന്തകട്ഠം ഖാദിത്വാ അനോതത്തദഹേ മുഖം ധോവിത്വാ ഉത്തരകുരുതോ പിണ്ഡപാതം ആഹരിത്വാ മഹാസാലമാളകേ നിസിന്നോ ഭത്തകിച്ചം അകാസി. സാരിപുത്തത്ഥേരോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ സത്ഥു വത്തം കരോതി. സത്ഥാ ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ, ‘‘സാരിപുത്ത
തേ കിര കസ്സപബുദ്ധകാലേ ഖുദ്ദകവഗ്ഗുലിയോ ഹുത്വാ ഏകസ്മിം പബ്ഭാരേ ഓലമ്ബന്താ ദ്വിന്നം ഥേരാനം ചങ്കമിത്വാ അഭിധമ്മം സജ്ഝായന്താനം സദ്ദം സുത്വാ സരേ നിമിത്തം അഗ്ഗഹേസും. തേ ‘‘ഇമേ ഖന്ധാ നാമ, ഇമാ ധാതുയോ നാമാ’’തി അജാനിത്വാ സരേ നിമിത്തഗഹണമത്തേനേവ തതോ ചുതാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്താ, ഏകം ബുദ്ധന്തരം ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ തതോ ചവിത്വാ സാവത്ഥിയം കുലഘരേസു നിബ്ബത്താ. യമകപാടിഹീരേ ഉപ്പന്നപസാദാ ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ സബ്ബപഠമം സത്തപകരണികാ അഹേസും. സത്ഥാപി തേനേവ നീഹാരേന തം തേമാസം അഭിധമ്മം ദേസേസി. ദേസനാവസാനേ അസീതികോടിസഹസ്സാനം ദേവതാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി, മഹാമായാപി സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി.
സാപി
സത്ഥാ
ഭഗവാ ഛബ്ബണ്ണരംസിയോ വിസ്സജ്ജേസി. തം ദിവസം ബുദ്ധസിരിം ഓലോകെത്വാ ഛത്തിംസയോജന പരിമണ്ഡലായ പരിസായ ഏകോപി ബുദ്ധഭാവം അപത്ഥെന്തോ നാമ നത്ഥി. സുവണ്ണസോപാനേന ദേവാ ഓതരിംസു, രജതസോപാനേന മഹാബ്രഹ്മാനോ ഓതരിംസു, മണിസോപാനേന സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഓതരി. പഞ്ചസിഖോ ഗന്ധബ്ബദേവപുത്തോ ബേലുവപണ്ഡുവീണം ആദായ ദക്ഖിണപസ്സേ ഠത്വാ സത്ഥു ഗന്ധബ്ബമധുരദിബ്ബവീണായ സദ്ദേന പൂജം കരൊന്തോ ഓതരി, മാതലി, സങ്ഗാഹകോ വാമപസ്സേ
‘‘ന മേ ദിട്ഠോ ഇതോ പുബ്ബേ, ന സുതോ ഉദ കസ്സചി;
ഏവം വഗ്ഗുവദോ സത്ഥാ, തുസിതാ ഗണിമാഗതോ’’തി. (സു॰ നി॰ ൯൬൧; മഹാനി॰ ൧൯൦) –
ആദീഹി
൧൮൧.
‘‘യേ ഝാനപസുതാ ധീരാ, നെക്ഖമ്മൂപസമേ രതാ;
ദേവാപി തേസം പിഹയന്തി, സമ്ബുദ്ധാനം സതീമത’’ന്തി.
തത്ഥ യേ ഝാനപസുതാതി ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനം ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനന്തി ഇമേസു ദ്വീസു ഝാനേസു ആവജ്ജനസമാപജ്ജനഅധിട്ഠാനവുട്ഠാനപച്ചവെക്ഖണേഹി നെക്ഖമ്മൂപസമേ രതാതി ദേവാപീതി ദേവാപി മനുസ്സാപി തേസം പിഹയന്തി പത്ഥെന്തി. സതീമതന്തി ഏവരൂപഗുണാനം തേസം സതിയാ സമന്നാഗതാനം സമ്ബുദ്ധാനം. ‘‘അഹോ വത മയം ബുദ്ധാ ഭവെയ്യാമാ’’തി ബുദ്ധഭാവം ഇച്ഛമാനാ പിഹയന്തീതി അത്ഥോ.
ദേസനാവസാനേ തിംസമത്താനം പാണകോടീനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി, ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരികാ പഞ്ചസതഭിക്ഖൂ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസു.
സബ്ബബുദ്ധാനം കിര അവിജഹിതമേവ യമകപാടിഹീരം കത്വാ ദേവലോകേ വസ്സം വസിത്വാ സങ്കസ്സനഗരദ്വാരേ ഓതരണം. തത്ഥ പന ദക്ഖിണപാദസ്സ പതിട്ഠിതട്ഠാനം അചലചേതിയട്ഠാനം നാമ ഹോതി. സത്ഥാ തത്ഥ ഠത്വാ പുഥുജ്ജനാദീനം വിസയേ പഞ്ഹം പുച്ഛി, പുഥുജ്ജനാ അത്തനോ വിസയേ പഞ്ഹേ വിസ്സജ്ജെത്വാ സോതാപന്നവിസയേ പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേതും നാസക്ഖിംസു. തഥാ സകദാഗാമിആദീനം വിസയേ സോതാപന്നാദയോ, മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനവിസയേ സേസമഹാസാവകാ, സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ വിസയേ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനോ, ബുദ്ധവിസയേ
‘‘യേ
തേസം മേ നിപകോ ഇരിയം, പുട്ഠോ പബ്രൂഹി മാരിസാ’’തി. (സു॰ നി॰ ൧൦൪൪; ചൂളനി॰ അജിതമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൭) –
ഇമം ബുദ്ധവിസയേ പുട്ഠപഞ്ഹം സുത്വാ ‘സത്ഥാ മം സേഖാസേഖാനം ആഗമനപടിപദം പുച്ഛതീ’തി പഞ്ഹേ നിക്കങ്ഖോ, ഖന്ധാദീസു പന കതരേന നു ഖോ മുഖേന ഇമം പടിപദം കഥെന്തോ ‘അഹം സത്ഥു അജ്ഝാസയം ഗണ്ഹിതും ന സക്ഖിസ്സാമീ’തി മമ അജ്ഝാസയേ കങ്ഖതി, സോ മയാ നയേ അദിന്നേ കഥേതും ന സക്ഖിസ്സതി, നയമസ്സ ദസ്സാമീതി നയം ദസ്സെന്തോ ‘‘ഭൂതമിദം, സാരിപുത്ത, സമനുപസ്സസീ’’തി ആഹ. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി ‘‘സാരിപുത്തോ മമ അജ്ഝാസയം ഗഹെത്വാ കഥെന്തോ ഖന്ധവസേന
‘‘ഗങ്ഗായ വാലുകാ ഖീയേ, ഉദകം ഖീയേ മഹണ്ണവേ;
മഹിയാ മത്തികാ ഖീയേ, ന ഖീയേ മമ ബുദ്ധിയാ’’തി.
ഇദം വുത്തം ഹോതി – സചേ ഹി, ഭന്തേ, ബുദ്ധിസമ്പന്നലോകനാഥ, മയാ ഏകസ്മിം പഞ്ഹേ വിസ്സജ്ജിതേ ഏകം വാ വാലുകം ഏകം വാ ഉദകബിന്ദും ഏകം വാ പംസുഖണ്ഡം അഖിപിത്വാ പഞ്ഹാനം സതേന വാ സഹസ്സേനവാ സതസഹസ്സേന വാ വിസ്സജ്ജിതേ ഗങ്ഗായ വാലുകാദീസു ഏകേകം ഏകമന്തേ ഖിപെയ്യ, ഖിപ്പതരം ഗങ്ഗാദീസു വാലുകാദയോ പരിക്ഖയം ഗച്ഛെയ്യും, ന ത്വേവ മമ പഞ്ഹാനം വിസ്സജ്ജനന്തി. ഏവം മഹാപഞ്ഞോപി ഹി ഭിക്ഖു ബുദ്ധവിസയേ പഞ്ഹസ്സ
‘‘പരോസഹസ്സമ്പി സമാഗതാനം,
കന്ദെയ്യും തേ വസ്സസതം അപഞ്ഞാ;
ഏകോവ സെയ്യോ പുരിസോ സപഞ്ഞോ,
യോ ഭാസിതസ്സ വിജാനാതി അത്ഥ’’ന്തി. (ജാ॰ ൧.൧.൯൯) –
ഇമം ജാതകം വിത്ഥാരേന കഥേസീതി.
ദേവോരോഹണവത്ഥു ദുതിയം.
൩. ഏരകപത്തനാഗരാജവത്ഥു
കിച്ഛോ മനുസ്സപടിലാഭോതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ബാരാണസിയം ഉപനിസ്സായ സത്തസിരീസകരുക്ഖമൂലേ വിഹരന്തോ ഏരകപത്തം നാമ നാഗരാജം ആരബ്ഭ കഥേസി.
സോ കിര പുബ്ബേ കസ്സപബുദ്ധസാസനേ ദഹരഭിക്ഖു ഹുത്വാ ഗങ്ഗായ നാവം അഭിരുയ്ഹ ഗച്ഛന്തോ ഏരകപത്തോത്വേവസ്സ നാമം അഹോസി. സോ നിബ്ബത്തക്ഖണേയേവ അത്തഭാവം ഓലോകെത്വാ ‘‘എത്തകം നാമ കാലം സമണധമ്മം കത്വാ അഹേതുകയോനിയം മണ്ഡൂകഭക്ഖട്ഠാനേ നിബ്ബത്തൊമ്ഹീ’’തി വിപ്പടിസാരീ അഹോസി. സോ അപരഭാഗേ ഏകം ധീതരം ലഭിത്വാ മജ്ഝേ ഗങ്ഗായ ഉദകപിട്ഠേ മഹന്തം ഫലം ഉക്ഖിപിത്വാ ധീതരം തസ്മിം ഠപെത്വാ നച്ചാപെത്വാ ഗായാപേസി. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘അദ്ധാ അഹം ഇധ ഇമിനാ ഉപായേന ബുദ്ധേ ഉപ്പന്നേ തസ്സ ഉപ്പന്നഭാവം സുണിസ്സാമീ’’തി. യോ മേ ഗീതസ്സ പടിഗീതം ആഹരതി
‘‘കിംസു അധിപ്പതീ രാജാ, കിംസു രാജാ രജ്ജിസ്സരോ;
കഥംസു വിരജോ ഹോതി, കഥം ബാലോതി വുച്ചതീ’’തി. –
ഇമം
സകലജമ്ബുദീപവാസിനോ ‘‘നാഗമാണവികം ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി ഗന്ത്വാ അത്തനോ അത്തനോ പഞ്ഞാബലേന പടിഗീതം കത്വാ ഗായന്തി. സാ തം പടിക്ഖിപതി. തസ്സാ അന്വഡ്ഢമാസം ഫണേ ഠത്വാ ഏവം ഗായന്തിയാവ ഏകം ബുദ്ധന്തരം വീതിവത്തം. അഥ അമ്ഹാകം സത്ഥാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഏകദിവസം പച്ചൂസകാലേ ലോകം വോലോകെന്തോ ഏരകപത്തം ആദിം കത്വാ ഉത്തരമാണവം നാമ അത്തനോ ഞാണജാലസ്സ അന്തോ പവിട്ഠം ദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ആവജ്ജെന്തോ ‘‘അജ്ജ ഏരകപത്തസ്സ ധീതരം ഫണേ ഠപെത്വാ നച്ചാപനദിവസോ, അയം ഉത്തരമാണവോ മയാ ദിന്നം പടിഗീതം ഗണ്ഹന്തോവ
‘‘ഛദ്വാരാധിപ്പതീ രാജാ, രജ്ജമാനോ രജ്ജിസ്സരോ;
അരജ്ജം വിരജോ ഹോതി, രജ്ജം ബാലോതി വുച്ചതീ’’തി. –
ഇമം പടിഗീതം ഗായെയ്യാസീതി ആഹ.
മാണവികായ കിംസു അധിപ്പതീ രാജാതി കിം അധിപ്പതി രാജാ നാമ ഹോതി? കിംസു രാജാ രജ്ജിസ്സരോതി കഥം പന രാജാ രജ്ജിസ്സരോ നാമ ഹോതി? കഥംസു വിരജോ ഹോതീതി കഥം നു ഖോ സോ രാജാ വിരജോ നാമ ഹോതീതി?
പടിഗീതസ്സ പന അത്ഥോ – ഛദ്വാരാധിപ്പതീ രാജാതി യോ ഛന്നം ദ്വാരാനം അധിപ്പതി, ഏകദ്വാരേപി രൂപാദീഹി അനഭിഭൂതോ, അയം രാജാ നാമ. രജ്ജമാനോ രജ്ജിസ്സരോതി യോ പന തേസു ആരമ്മണേസു രജ്ജതി, സോ രജ്ജമാനോ രജ്ജിസ്സരോ നാമ. അരജ്ജന്തി അരജ്ജമാനോ പന വിരജോ നാമ ഹോതി. രജ്ജന്തി രജ്ജമാനോ ബാലോതി വുച്ചതീതി.
ഏവമസ്സ സത്ഥാ പടിഗീതം ദത്വാ, ഉത്തര, തയാ ഇമസ്മിം ഗീതേ ഗായിതേ ഇമസ്സ ഗീതസ്സ ഇമം പടിഗീതം ഗായിസ്സതി –
‘‘കേനസ്സു
യോഗക്ഖേമീ കഥം ഹോതി, തം മേ അക്ഖാഹി പുച്ഛിതോ’’തി.
അഥസ്സ ത്വം ഇദം പടിഗീതം ഗായെയ്യാസി –
‘‘ഓഘേന വുയ്ഹതി ബാലോ, യോഗാ നുദതി പണ്ഡിതോ;
സബ്ബയോഗവിസംയുത്തോ, യോഗക്ഖേമീതി വുച്ചതീ’’തി.
തസ്സത്ഥോ – ‘‘കാമോഘാദിനാ ചതുബ്ബിധേന ഓഘേന ബാലോ വുയ്ഹതി, തം ഓഘം പണ്ഡിതോ സമ്മപ്പധാനസങ്ഖാതേന യോഗേന
ഉത്തരോ ഇമം പടിഗീതം ഗണ്ഹന്തോവ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. സോ സോതാപന്നോ ഹുത്വാ തം ഗാഥം ആദായ ഗന്ത്വാ, ‘‘അമ്ഭോ, മയാ ഗീതപടിഗീതം ആഹടം, ഓകാസം മേ ദേഥാ’’തി വത്വാ നിരന്തരം ഠിതസ്സ മഹാജനസ്സ ജണ്ണുനാ അക്കമന്തോ അഗമാസി. നാഗമാണവികാ പിതു ഫണേ ഠത്വാ നച്ചമാനാ ‘‘കിംസു അധിപ്പതീ രാജാ’’തി ഗീതം ഗായതി? ഉത്തരോ ‘‘ഛദ്വാരാധിപ്പതീ രാജാ’’തി പടിഗീതം ഗായി. പുന നാഗമാണവികാ ‘‘കേനസ്സു വുയ്ഹതീ’’തി തസ്സ ഗീതം ഗായതി? അഥസ്സാ പടിഗീതം ഗായന്തോ ഉത്തരോ ‘‘ഓഘേന വുയ്ഹതീ’’തി ഇമം ഗാഥമാഹ. നാഗരാജാ തം സുത്വാവ ബുദ്ധസ്സ ഉപ്പന്നഭാവം ഞത്വാ ‘‘മയാ ഏകം ബുദ്ധന്തരം ഏവരൂപം പദം നാമ ന സുതപുബ്ബം, ഉപ്പന്നോ വത, ഭോ, ലോകേ
൧൮൨.
‘‘കിച്ഛോ മനുസ്സപടിലാഭോ, കിച്ഛം മച്ചാന ജീവിതം;
കിച്ഛം സദ്ധമ്മസ്സവനം, കിച്ഛോ ബുദ്ധാനമുപ്പാദോ’’തി.
തസ്സത്ഥോ – മഹന്തേന ഹി വായാമേന മഹന്തേന കുസലേന ലദ്ധത്താ മനുസ്സത്തപടിലാഭോ നാമ കിച്ഛോ ദുല്ലഭോ. നിരന്തരം കസികമ്മാദീനി കത്വാ ജീവിതവുത്തിം ഘടനതോപി പരിത്തട്ഠായിതായപി മച്ചാനം ജീവിതം കിച്ഛം. അനേകേസുപി കപ്പേസു ധമ്മദേസകസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ദുല്ലഭതായ സദ്ധമ്മസ്സവനമ്പി കിച്ഛം. മഹന്തേന വായാമേന അഭിനീഹാരസ്സ സമിജ്ഝനതോ സമിദ്ധാഭിനീഹാരസ്സ ച അനേകേഹിപി കപ്പകോടിസഹസ്സേഹി ദുല്ലഭുപ്പാദതോ ബുദ്ധാനം ഉപ്പാദോപി കിച്ഛോയേവ, അതിവിയ ദുല്ലഭോതി.
ദേസനാവസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. നാഗരാജാപി തംദിവസം സോതാപത്തിഫലം ലഭെയ്യ, തിരച്ഛാനഗതത്താ പന നാലത്ഥ. സോ യേസു പടിസന്ധിഗഹണതചജഹനവിസ്സട്ഠനിദ്ദൊക്കമനസജാതിയാമേഥുനസേവനചുതിസങ്ഖാതേസു
ഏരകപത്തനാഗരാജവത്ഥു തതിയം.
൪. ആനന്ദത്ഥേരപഞ്ഹവത്ഥു
സബ്ബപാപസ്സ അകരണന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ പഞ്ഹം ആരബ്ഭ കഥേസി.
ഥേരോ കിര ദിവാട്ഠാനേ നിസിന്നോ ചിന്തേസി – ‘‘സത്ഥാരാ സത്തന്നം ബുദ്ധാനം മാതാപിതരോ ആയുപരിച്ഛേദോ ബോധി സാവകസന്നിപാതോ അഗ്ഗസാവകസന്നിപാതോ അഗ്ഗസാവകഉപട്ഠാകോതി ഇദം സബ്ബം കഥിതം, ഉപോസഥോ പന അകഥിതോ, കിം നു ഖോ തേസമ്പി അയമേവ ഉപോസഥോ, അഞ്ഞോ’’തി? സോ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ തമത്ഥം പുച്ഛി. യസ്മാ പന തേസം ബുദ്ധാനം കാലഭേദോവ അഹോസി, ന കഥാഭേദോ. വിപസ്സീ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഹി സത്തമേ സത്തമേ സംവച്ഛരേ ഉപോസഥം അകാസി. ഏകദിവസം ദിന്നോവാദോയേവ
൧൮൩.
‘‘സബ്ബപാപസ്സ അകരണം, കുസലസ്സ ഉപസമ്പദാ;
സചിത്തപരിയോദപനം, ഏതം ബുദ്ധാന സാസനം.
൧൮൪.
‘‘ഖന്തീ പരമം തപോ തിതിക്ഖാ,
നിബ്ബാനം പരമം വദന്തി ബുദ്ധാ;
ന ഹി പബ്ബജിതോ പരൂപഘാതീ,
ന സമണോ ഹോതി പരം വിഹേഠയന്തോ.
൧൮൫.
‘‘അനൂപവാദോ
മത്തഞ്ഞുതാ ച ഭത്തസ്മിം, പന്തഞ്ച സയനാസനം;
അധിചിത്തേ ച ആയോഗോ, ഏതം ബുദ്ധാന സാസന’’ന്തി.
തത്ഥ സബ്ബപാപസ്സാതി സബ്ബസ്സ അകുസലകമ്മസ്സ. ഉപസമ്പദാതി അഭിനിക്ഖമനതോ പട്ഠായ യാവ അരഹത്തമഗ്ഗാ കുസലസ്സ ഉപ്പാദനഞ്ചേവ ഉപ്പാദിതസ്സ ച ഭാവനാ. സചിത്തപരിയോദപനന്തി പഞ്ചഹി നീവരണേഹി അത്തനോ ചിത്തസ്സ വോദാപനം. ഏതം ബുദ്ധാന സാസനന്തി സബ്ബബുദ്ധാനം അയമനുസിട്ഠി.
ഖന്തീതി യാ ഏസാ തിതിക്ഖാസങ്ഖാതാ ഖന്തീ നാമ, ഇദം ഇമസ്മിം സാസനേ പരമം ഉത്തമം തപോ. നിബ്ബാനം പരമം വദന്തി ബുദ്ധാതി ബുദ്ധാ ച പച്ചേകബുദ്ധാ ച അനുബുദ്ധാ ചാതി ഇമേ തയോ ബുദ്ധാ നിബ്ബാനം ഉത്തമന്തീ വദന്തി. ന ഹി പബ്ബജിതോതി പാണിആദീഹി പരം അപഹനന്തോ വിഹേഠെന്തോ പരൂപഘാതീ പബ്ബജിതോ നാമ ന ഹോതി. ന സമണോതി വുത്തനയേനേവ പരം വിഹേഠയന്തോ സമണോപി ന ഹോതിയേവ
അനൂപവാദോതി അനൂപവാദനഞ്ചേവ അനൂപവാദാപനഞ്ച. അനൂപഘാതോതി അനൂപഘാതനഞ്ചേവ അനൂപഘാതാപനഞ്ച പാതിമൊക്ഖേതി ജെട്ഠകസീലേ. സംവരോതി പിദഹനം. മത്തഞ്ഞുതാതി മത്തഞ്ഞുഭാവോ പമാണജാനനം. പന്തന്തി വിവിത്തം. അധിചിത്തേതി അട്ഠസമാപത്തിസങ്ഖാതേ അധിചിത്തേ. ആയോഗോതി പയോഗകരണം. ഏതന്തി ഏതം സബ്ബേസം ബുദ്ധാനം സാസനം. എത്ഥ ഹി അനൂപവാദേന വാചസികം സീലം കഥിതം, അനൂപഘാതേന കായികസീലം, ‘‘പാതിമൊക്ഖേ ച സംവരോ’’തി സീലം കഥിതം, അനൂപഘാതേന കായികസീലം, ‘‘പാതിമൊക്ഖേ ച സംവരോ’’തി ഇമിനാ പാതിമൊക്ഖസീലഞ്ചേവ ഇന്ദ്രിയസംവരഞ്ച, മത്തഞ്ഞുതായ ആജീവപാരിസുദ്ധി ചേവ പച്ചയസന്നിസിതസീലഞ്ച, പന്തസേനാസനേന സപ്പായസേനാസനം, അധിചിത്തേന അട്ഠ സമാപത്തിയോ. ഏവം ഇമായ ഗാഥായ തിസ്സോപി സിക്ഖാ കഥിതാ ഏവ ഹൊന്തീതി.
ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.
ആനന്ദത്ഥേരപഞ്ഹവത്ഥു ചതുത്ഥം.
൫. അനഭിരതഭിക്ഖുവത്ഥു
ന കഹാപണവസ്സേനാതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ ഏകം അനഭിരതഭിക്ഖും ആരബ്ഭ കഥേസി.
സോ കിര സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ ‘‘അസുകട്ഠാനം നാമ ഗന്ത്വാ ഉദ്ദേസം ഉഗ്ഗണ്ഹാഹീ’’തി ഉപജ്ഝായേന പേസിതോ തത്ഥ അഗമാസി. അഥസ്സ പിതുനോ രോഗോ ഉപ്പജ്ജി. സോ പുത്തം ദട്ഠുകാമോ ഹുത്വാ തം പക്കോസിതും സമത്ഥം കഞ്ചി മന്ധാതുജാതകം (ജാ॰ ൧.൩.൨൨) വിത്ഥാരെത്വാ –
‘‘യാവതാ ചന്ദിമസൂരിയാ പരിഹരന്തി, ദിസാ ഭന്തി വിരോചനാ;
സബ്ബേവ ദാസാ മന്ധാതു, യേ പാണാ പഥവിസ്സിതാ’’തി. –
ഇമിസ്സാ ഗാഥായ അനന്തരാ ഇമാ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി –
൧൮൬.
‘‘ന കഹാപണവസ്സേന, തിത്തി കാമേസു വിജ്ജതി;
അപ്പസ്സാദാ ദുഖാ കാമാ, ഇതി വിഞ്ഞായ പണ്ഡിതോ.
൧൮൭.
‘‘അപി ദിബ്ബേസു കാമേസു, രതിം സോ നാധിഗച്ഛതി;
തണ്ഹക്ഖയരതോ ഹോതി, സമ്മാസമ്ബുദ്ധസാവകോ’’തി.
തത്ഥ കഹാപണവസ്സേനാതി യം സോ അപ്ഫോടെത്വാ സത്തരതനവസ്സം വസ്സാപേസി, തം ഇധ കഹാപണവസ്സന്തി വുത്തം. തേനപി ഹി വത്ഥുകാമകിലേസകാമേസു തിത്തി നാമ നത്ഥി. ഏവം ദുപ്പൂരാ ഏസാ തണ്ഹാ. അപ്പസ്സാദാതി സുപിനസദിസതായ പരിത്തസുഖാ. ദുഖാതി ദുക്ഖക്ഖന്ധാദീസു ആഗതദുക്ഖവസേന പന ബഹുദുക്ഖാവ. ഇതി വിഞ്ഞായാതി ഏവമേതേ കാമേ ജാനിത്വാ. അപി ദിബ്ബേസൂതി സചേ ഹി ദേവാനം ഉപകപ്പനകകാമേഹി നിമന്തെയ്യാപി ആയസ്മാ സമിദ്ധി തണ്ഹക്ഖയരതോതി അരഹത്തേ ചേവ നിബ്ബാനേ ച അഭിരതോ ഹോതി, തം പത്ഥയമാനോ വിഹരതി. സമ്മാസമ്ബുദ്ധസാവകോതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ദേസിതസ്സ ധമ്മസ്സ സവനേന ജാതോ യോഗാവചരഭിക്ഖൂതി.
ദേസനാവസാനേ
അനഭിരതഭിക്ഖുവത്ഥു പഞ്ചമം.
൬. അഗ്ഗിദത്തബ്രാഹ്മണവത്ഥു
ബഹും വേ സരണം യന്തീതി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ വാലികരാസിമ്ഹി നിസിന്നം അഗ്ഗിദത്തം നാമ കോസലരഞ്ഞോ പുരോഹിതം ആരബ്ഭ കഥേസി.
സോ
ബോധിസത്തോപി കതാഭിനിക്ഖമനോ സമ്മാസമ്ബോധിം പത്വാ തസ്മിം സമയേ സാവത്ഥിം നിസ്സായ ജേതവനേ വിഹരന്തോ പച്ചൂസകാലേ ലോകം വോലോകെന്തോ അഗ്ഗിദത്തബ്രാഹ്മണം സദ്ധിം അന്തേവാസികേഹി അത്തനോ ഞാണജാലസ്സ അന്തോ പവിട്ഠം ദിസ്വാ ‘‘സബ്ബേപി ഇമേ അരഹത്തസ്സ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നാ’’തി ഞത്വാ സായന്ഹസമയേ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരം ആഹ – ‘‘മൊഗ്ഗല്ലാന, കിം പസ്സസി അഗ്ഗിദത്തബ്രാഹ്മണം മഹാജനം
ഥേരോ വാലുകരാസിഅഭിമുഖോ പായാസി. നാഗരാജാ തം ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘അയം സമണോ ഇതോ ആഗച്ഛതി, ന ജാനാതി മഞ്ഞേ മമ അത്ഥിഭാവം, ധൂമായിത്വാ നം മാരെസ്സാമീ’’തി ധൂമായി. ഥേരോ ‘‘അയം നാഗരാജാ ‘അഹമേവ ധൂമായിതും സക്കോമി, അഞ്ഞേ ന സക്കൊന്തീ’തി മഞ്ഞേ സല്ലക്ഖേതീ’’തി സയമ്പി ധൂമായി. ദ്വിന്നമ്പി സരീരതോ ഉഗ്ഗതാ ധൂമാ യാവ ബ്രഹ്മലോകാ ഉട്ഠഹിംസു. ഉഭോപി ധൂമാ ഥേരം അബാധെത്വാ നാഗരാജാനമേവ ബാധെന്തി. നാഗരാജാ ധൂമവേഗം സഹിതും അസക്കൊന്തോ പജ്ജലി. ഥേരോപി തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ തേന സദ്ധിംയേവ പജ്ജലി. അഗ്ഗിജാലാ യാവ ബ്രഹ്മലോകാ ഉട്ഠഹിംസു. ഉഭോപി ഥേരം അബാധെത്വാ നാഗരാജാനമേവ ബാധയിംസു. അഥസ്സ സകലസരീരം ഉക്കാഹി പദിത്തം വിയ അഹോസി. ഇസിഗണോ ഓലോകെത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘നാഗരാജാ, സമണം ഝാപേതി, ഭദ്ദകോ വത സമണോ അമ്ഹാകം വചനം അസുത്വാ നട്ഠോ’’തി. ഥേരോ നാഗരാജാനം
ഇസിഗണാ
൧൮൮.
‘‘ബഹും വേ സരണം യന്തി, പബ്ബതാനി വനാനി ച;
ആരാമരുക്ഖചെത്യാനി, മനുസ്സാ ഭയതജ്ജിതാ.
൧൮൯.
‘‘നേതം ഖോ സരണം ഖേമം, നേതം സരണമുത്തമം;
നേതം സരണമാഗമ്മ, സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതി.
൧൯൦.
‘‘യോ ച ബുദ്ധഞ്ച ധമ്മഞ്ച, സങ്ഘഞ്ച സരണം ഗതോ;
ചത്താരി അരിയസച്ചാനി, സമ്മപ്പഞ്ഞായ പസ്സതി.
൧൯൧.
‘‘ദുക്ഖം ദുക്ഖസമുപ്പാദം, ദുക്ഖസ്സ ച അതിക്കമം;
അരിയം ചട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം, ദുക്ഖൂപസമഗാമിനം.
൧൯൨.
‘‘ഏതം
ഏതം സരണമാഗമ്മ, സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതീ’’തി.
തത്ഥ ബഹുന്തി ബഹു. പബ്ബതാനീതി തത്ഥ തത്ഥ ഇസിഗിലിവേപുല്ലവേഭാരാദികേ പബ്ബതേ ച മഹാവനഗോസിങ്ഗസാലവനാദീനി നേതം സരണന്തി ഏതം സബ്ബമ്പി സരണം നേവ ഖേമം ന ഉത്തമം, ന ച ഏതം പടിച്ച ജാതിആദിധമ്മേസു സത്തേസു ഏകോപി ജാതിആദിതോ സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതീതി അത്ഥോ.
യോ ചാതി ഇദം അഖേമം അനുത്തമം സരണം ദസ്സെത്വാ ഖേമം ഉത്തമം സരണം ദസ്സനത്ഥം ആരദ്ധം. തസ്സത്ഥോ – യോ ച ഗഹട്ഠോ വാ പബ്ബജിതോ വാ ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തിആദികം ബുദ്ധധമ്മസങ്ഘാനുസ്സതികമ്മട്ഠാനം നിസ്സായ സെട്ഠവസേന ബുദ്ധഞ്ച ധമ്മഞ്ച സങ്ഘഞ്ച സരണം ഗതോ, തസ്സപി തം സരണഗമനം അഞ്ഞതിത്ഥിയവന്ദനാദീഹി കുപ്പതി ചലതി. തസ്സ പന അചലഭാവം ദസ്സേതും മഗ്ഗേന ആഗതസരണമേവ പകാസന്തോ ചത്താരി അരിയസച്ചാനി സമ്മപ്പഞ്ഞായ പസ്സതീതി ആഹ. യോ ഹി ഏതേസം സച്ചാനം ദസ്സനവസേന ഏതാനി സരണം ഏതം ഖോ സരണം ഖേമന്തിആദി വുത്തം.
ദേസനാവസാനേ സബ്ബേപി തേ ഇസയോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചിംസു. സത്ഥാപി ചീവരഗബ്ഭതോ ഹത്ഥം പസാരെത്വാ ‘‘ഏഥ ഭിക്ഖവോ, ചരഥ ബ്രഹ്മചരിയ’’ന്തി ആഹ. തേ തങ്ഖണേയേവ അട്ഠപരിക്ഖാരധരാ വസ്സസട്ഠികഥേരാ വിയ അഹേസും. സോ ച സബ്ബേസമ്പി അങ്ഗമഗധകുരുരട്ഠവാസീനം സക്കാരം ആദായ ആഗമനദിവസോ അഹോസി. തേ സക്കാരം ആദായ ആഗതാ സബ്ബേപി തേ ഇസയോ പബ്ബജിതേ ദിസ്വാ ‘‘കിം നു ഖോ അമ്ഹാകം അഗ്ഗിദത്തബ്രാഹ്മണോ മഹാ, ഉദാഹു സമണോ ഗോതമോ’’തി ചിന്തെത്വാ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ ആഗതത്താ ‘‘അഗ്ഗിദത്തോവ മഹാ’’തി മഞ്ഞിംസു. സത്ഥാ തേസം അജ്ഝാസയം ഓലോകെത്വാ, ‘‘അഗ്ഗിദത്ത, പരിസായ കങ്ഖം ഛിന്ദാ’’തി ആഹ. സോ ‘‘അഹമ്പി എത്തകമേവ
അഗ്ഗിദത്തബ്രാഹ്മണവത്ഥു ഛട്ഠം.
൭. ആനന്ദത്ഥേരപഞ്ഹവത്ഥു
ദുല്ലഭോതി
ഥേരോ ഹി ഏകദിവസം ദിവാട്ഠാനേ നിസിന്നോ ചിന്തേസി – ‘‘ഹത്ഥാജാനീയോ
൧൯൩.
‘‘ദുല്ലഭോ പുരിസാജഞ്ഞോ, ന സോ സബ്ബത്ഥ ജായതി;
യത്ഥ സോ ജായതീ ധീരോ, തം കുലം സുഖമേധതീ’’തി.
തത്ഥ ദുല്ലഭോതി പുരിസാജഞ്ഞോ ഹി ദുല്ലഭോ, ന ഹത്ഥിആജാനീയാദയോ വിയ സുലഭോ, സോ സബ്ബത്ഥ പച്ചന്തദേസേ വാ നീചകുലേ വാ ന ജായതി, മജ്ഝിമദേസേപി മഹാജനസ്സ അഭിവാദനാദിസക്കാരകരണട്ഠാനേ ഖത്തിയബ്രാഹ്മണകുലാനം അഞ്ഞതരസ്മിം കുലേ ജായതി. ഏവം ജായമാനോ യത്ഥ സോ ജായതി ധീരോ ഉത്തമപഞ്ഞോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ തം കുലം സുഖമേധതീതി സുഖപ്പത്തമേവ ഹോതീതി അത്ഥോ.
ദേസനാവസാനേ ബഹൂ സോതാപത്തിഫലാദീനി പാപുണിംസൂതി.
ആനന്ദത്ഥേരപഞ്ഹവത്ഥു സത്തമം.
൮. സമ്ബഹുലഭിക്ഖുവത്ഥു
സുഖോ ബുദ്ധാനന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ജേതവനേ വിഹരന്തോ സമ്ബഹുലാനം ഭിക്ഖൂനം കഥം ആരബ്ഭ കഥേസി.
ഏകദിവസഞ്ഹി പഞ്ചസതഭിക്ഖൂ ഉപട്ഠാനസാലായം നിസിന്നാ, ‘‘ആവുസോ, കിം നു ഖോ ഇമസ്മിം ലോകേ സുഖ’’ന്തി കഥം സമുട്ഠാപേസും? തത്ഥ കേചി ‘‘രജ്ജസുഖസദിസം സുഖം നാമ നത്ഥീ’’തി ആഹംസു. കേചി കാമസുഖസദിസം, കേചി ‘‘സാലിമംസഭോജനാദിസദിസം സുഖം നാമ നത്ഥീ’’തി ആഹംസു. സത്ഥാ തേസം നിസിന്നട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, കിം കഥേഥ? ഇദഞ്ഹി സബ്ബമ്പി സുഖം വട്ടദുക്ഖപരിയാപന്നമേവ, ഇമസ്മിം ലോകേ ബുദ്ധുപ്പാദോ ധമ്മസ്സവനം, സങ്ഘസാമഗ്ഗീ, സമ്മോദമാനഭാവോതി ഇദമേവ സുഖ’’ന്തി വത്വാ ഇമം ഗാഥമാഹ –
൧൯൪.
‘‘സുഖോ ബുദ്ധാനമുപ്പാദോ, സുഖാ സദ്ധമ്മദേസനാ;
സുഖാ സങ്ഘസ്സ സാമഗ്ഗീ, സമഗ്ഗാനം തപോ സുഖോ’’തി.
തത്ഥ ബുദ്ധാനമുപ്പാദോതി യസ്മാ ബുദ്ധാ ഉപ്പജ്ജമാനാ മഹാജനം രാഗകന്താരാദീഹി താരെന്തി, തസ്മാ ബുദ്ധാനം ഉപ്പാദോ സുഖോ ഉത്തമോ. യസ്മാ സദ്ധമ്മദേസനാ സുഖാ. സാമഗ്ഗീതി സമചിത്തതാ, സാപി സുഖാ ഏവ. സമഗ്ഗാനം പന ഏകചിത്താനം യസ്മാ ബുദ്ധവചനം വാ ഉഗ്ഗണ്ഹിതും ധുതങ്ഗാനി വാ പരിഹരിതും സമണധമ്മം വാ കാതും സക്കാ, തസ്മാ സമഗ്ഗാനം തപോ സുഖോതി വുത്തം. തേനേവാഹ – ‘‘യാവകീവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ സമഗ്ഗാ സന്നിപതിസ്സന്തി, സമ്മഗ്ഗാ വുട്ഠഹിസ്സന്തി, സമഗ്ഗാ സങ്ഘകരണീയാനി കരിസ്സന്തി, വുദ്ധിയേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനീ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൨.൧൩൬).
ദേസനാവസാനേ തേ ഭിക്ഖൂ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസു, മഹാജനസ്സാപി സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ അഹോസീതി.
സമ്ബഹുലഭിക്ഖുവത്ഥു അട്ഠമം.
൯. കസ്സപദസബലസ്സ സുവണ്ണചേതിയവത്ഥു
പൂജാരഹേതി
തഥാഗതോ സാവത്ഥിതോ നിക്ഖമിത്വാ അനുപുബ്ബേന ബാരാണസിം ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ തോദെയ്യഗാമസ്സ സമീപേ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരോ അഞ്ഞതരം ദേവട്ഠാനം സമ്പാപുണി. തത്ര നിസിന്നോ സുഗതോ ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികം പേസെത്വാ അവിദൂരേ കസികമ്മം കരൊന്തം ബ്രാഹ്മണം പക്കോസാപേസി ഘടികാരസുത്തന്തം (മ॰ നി॰ ൨.൨൮൨ ആദയോ) വത്വാ ഇദ്ധാനുഭാവേന കസ്സപദസബലസ്സ യോജനുബ്ബേധം കനകചേതിയം അപരഞ്ച കനകചേതിയം ആകാസേ നിമ്മിനിത്വാ മഹാജനം ദസ്സെത്വാ, ‘‘ബ്രാഹ്മണ, ഏവംവിധാനം പൂജാരഹാനം പൂജാ യുത്തതരാവാ’’തി വത്വാ മഹാപരിനിബ്ബാനസുത്തേ (ദീ॰ നി॰ ൨.൨൦൬) ദസ്സിതനയേനേവ ബുദ്ധാദികേ ചത്താരോ ഥൂപാരഹേ പകാസെത്വാ സരീരചേതിയം ഉദ്ദിസ്സചേതിയം പരിഭോഗചേതിയന്തി തീണി ചേതിയാനി വിസേസതോ പരിദീപെത്വാ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി –
൧൯൫.
‘‘പൂജാരഹേ പൂജയതോ, ബുദ്ധേ യദി ച സാവകേ;
പപഞ്ചസമതിക്കന്തേ, തിണ്ണസോകപരിദ്ദവേ.
൧൯൬.
‘‘തേ താദിസേ പൂജയതോ, നിബ്ബുതേ അകുതോഭയേ;
ന സക്കാ പുഞ്ഞം സങ്ഖാതും, ഇമെത്തമപി കേനചീ’’തി. (അപ॰ ഥേര ൧.൧൦.൧-൨);
തത്ഥ പൂജിതും അരഹാ പൂജാരഹാ, പൂജിതും യുത്താതി അത്ഥോ. പൂജാരഹേ പൂജയതോതി അഭിവാദനാദീഹി ച ചതൂഹി ച പച്ചയേഹി ബുദ്ധേതിആദിനാ. ബുദ്ധേതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ. യദീതി യദി വാ, അഥ വാതി അത്ഥോ. തത്ഥ പച്ചേകബുദ്ധേതി കഥിതം ഹോതി, സാവകേ ച. പപഞ്ചസമതിക്കന്തേതി സമതിക്കന്തതണ്ഹാദിട്ഠിമാനപപഞ്ചേ. തിണ്ണസോകപരിദ്ദവേതി
തേതി ബുദ്ധാദയോ. താദിസേതി വുത്തഗഹണവസേന. നിബ്ബുതേതി രാഗാദിനിബ്ബുതിയാ. നത്ഥി കുതോചി ഭവതോ വാ ആരമ്മണതോ വാ ഏതേസം ഭയന്തി അകുതോഭയാ, തേ അകുതോഭയേ. ന സക്കാ പുഞ്ഞം സങ്ഖാതുന്തി പുഞ്ഞം ഗണേതും ന സക്കാ. കഥന്തി ചേ? ഇമെത്തമപി കേനചീതി ഇമം എത്തകം, ഇമം എത്തകന്തി കേനചീതി അപിസദ്ദോ ഇധ സമ്ബന്ധിതബ്ബോ, കേനചി പുഗ്ഗലേന മാനേന വാ. തത്ഥ പുഗ്ഗലേനാതി തേന ബ്രഹ്മാദിനാ. മാനേനാതി തിവിധേന മാനേന തീരണേന ധാരണേന പൂരണേന വാ. തീരണം നാമ ഇദം എത്തകന്തി നയതോ തീരണം. ധാരണന്തി തുലായ ധാരണം. പൂരണം നാമ അഡ്ഢപസതപത്ഥനാളികാദിവസേന പൂരണം. കേനചി പുഗ്ഗലേന ഇമേഹി തീഹി മാനേഹി ബുദ്ധാദികേ പൂജയതോ പുഞ്ഞം വിപാകവസേന ഗണേതും ന സക്കാ പരിയന്തരഹിതതോതി ദ്വീസു ഠാനേസു പൂജയതോ കിം ദാനം പഠമം ധരമാനേ ബുദ്ധാദീ പൂജയതോ ന സക്കാ പുഞ്ഞം സങ്ഖാതും, പുന തേ താദിസേ കിലേസപരിനിബ്ബാനനിമിത്തേന ഖന്ധപരിനിബ്ബാനേന നിബ്ബുതേപി പൂജയതോ ന സക്കാ സങ്ഖാതുന്തി ഭേദാ യുജ്ജന്തി. തേന ഹി വിമാനവത്ഥുമ്ഹി –
‘‘തിട്ഠന്തേ
ചേതോപണിധിഹേതു ഹി, സത്താ ഗച്ഛന്തി സുഗ്ഗതി’’ന്തി. (വി॰ വ॰ ൮൦൬);
ദേസനാവസാനേ സോ ബ്രാഹ്മണോ സോതാപന്നോ അഹോസീതി. യോജനികം കനകചേതിയം സത്താഹമാകാസേവ അട്ഠാസി, മഹന്തേന സമാഗമോ ചാഹോസി, സത്താഹം ചേതിയം നാനപ്പകാരേന പൂജേസും. തതോ ഭിന്നലദ്ധികാനം ലദ്ധിഭേദോ ജാതോ, ബുദ്ധാനുഭാവേന തം ചേതിയം സകട്ഠാനമേവ ഗതം, തത്ഥേവ തംഖണേ മഹന്തം പാസാണചേതിയം അഹോസി. തസ്മിം സമാഗമേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസീതി.
കസ്സപദസബലസ്സ സുവണ്ണചേതിയവത്ഥു നവമം.
ബുദ്ധവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ചുദ്ദസമോ വഗ്ഗോ.
പഠമഭാണവാരം നിട്ഠിതം.