൨. മുചലിന്ദവഗ്ഗോ
൧. മുചലിന്ദസുത്തവണ്ണനാ
൧൧. മുചലിന്ദവഗ്ഗസ്സ മുചലിന്ദമൂലേതി എത്ഥ മുചലിന്ദോ വുച്ചതി നീപരുക്ഖോ. സോ ‘‘നിചുലോ’’തിപി വുച്ചതി, തസ്സ സമീപേ. കേചി പന ‘‘മുചലോതി തസ്സ രുക്ഖസ്സ നാമം, തം വനജെട്ഠകതായ പന മുചലിന്ദോതി വുത്ത’’ന്തി വദന്തി. മഹാ അകാലമേഘോതി അസമ്പത്തേ വസ്സകാലേ ഉപ്പന്നമഹാമേഘോ. സോ ഹി ഗിമ്ഹാനം പച്ഛിമേ മാസേ സകലചക്കവാളഗബ്ഭം പൂരെന്തോ ഉദപാദി. സത്താഹവദ്ദലികാതി തസ്മിം ഉപ്പന്നേ സത്താഹം അവിച്ഛിന്നവുട്ഠികാ അഹോസി. സീതവാതദുദ്ദിനീതി സാ ച സത്താഹവദ്ദലികാ ഉദകഫുസിതസമ്മിസ്സേന സീതവാതേന സമന്തതോ പരിബ്ഭമന്തേന ദുസിതദിവസത്താ ദുദ്ദിനീ നാമ അഹോസി. മുചലിന്ദോ നാമ നാഗരാജാതി തസ്സേവ മുചലിന്ദരുക്ഖസ്സ സമീപേ പൊക്ഖരണിയാ ഹെട്ഠാ നാഗഭവനം അത്ഥി, തത്ഥ നിബ്ബത്തോ മഹാനുഭാവോ നാഗരാജാ. സകഭവനാതി അത്തനോ നാഗഭവനതോ. സത്തക്ഖത്തും ഭോഗേഹി പരിക്ഖിപിത്വാതി സത്തവാരേ അത്തനോ സരീരഭോഗേഹി ഭഗവതോ കായം പരിവാരെത്വാ. ഉപരിമുദ്ധനി മഹന്തം ഫണം വിഹച്ചാതി ഭഗവതോ മുദ്ധപ്പദേസസ്സ ഉപരി അത്തനോ മഹന്തം ഫണം പസാരെത്വാ. ‘‘ഫണം കരിത്വാ’’തിപി പാഠോ, സോ ഏവത്ഥോ.
തസ്സ കിര നാഗരാജസ്സ ഏതദഹോസി ‘‘ഭഗവാ ച മയ്ഹം ഭവനസമീപേ രുക്ഖമൂലേ നിസിന്നോ, അയഞ്ച സത്താഹവദ്ദലികാ വത്തതി, വാസാഗാരമസ്സ ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി. സോ സത്തരതനമയം പാസാദം നിമ്മിനിതും സക്കൊന്തോപി ‘‘ഏവം കതേ കായസാരോ ഗഹിതോ ന ഭവിസ്സതി, ദസബലസ്സ കായവെയ്യാവച്ചം കരിസ്സാമീ’’തി മഹന്തം അത്തഭാവം കത്വാ മാ ഭഗവന്തം സീതന്തിആദി തസ്സ തഥാ കരിത്വാ ഠാനകാരണപരിദീപനം. സോ ഹി
തത്ഥ കിഞ്ചാപി സത്താഹവദ്ദലികായ ഉണ്ഹമേവ നത്ഥി, സചേ പന അന്തരന്തരാ മേഘോ വിഗച്ഛെയ്യ, ഉണ്ഹം ഭവെയ്യ, തമ്പി മാ ബാധയിത്ഥാതി ഏവം തസ്സ ചിന്തേതും യുത്തം. കേചി പനെത്ഥ വദന്തി ‘‘ഉണ്ഹഗ്ഗഹണം ഭോഗപരിക്ഖേപസ്സ വിപുലഭാവകരണേ കാരണകിത്തനം. ഖുദ്ദകേ ഹി തസ്മിം ഭഗവന്തം നാഗസ്സ സരീരസമ്ഭൂതാ ഉസ്മാ ബാധെയ്യ, വിപുലഭാവകരണേന പന താദിസം ‘മാ ഉണ്ഹം ബാധയിത്ഥാ’തി തഥാ കരിത്വാ അട്ഠാസീ’’തി.
വിദ്ധന്തി ഉബ്ബിദ്ധം, മേഘവിഗമേന ദൂരീഭൂതന്തി അത്ഥോ. വിഗതവലാഹകന്തി അപഗതമേഘം. ദേവന്തി ആകാസം. വിദിത്വാതി ‘‘ഇദാനി വിഗതവലാഹകോ ആകാസോ, നത്ഥി ഭഗവതോ സീതാദിഉപദ്ദവോ’’തി ഞത്വാ. വിനിവേഠെത്വാതി അപനെത്വാ. സകവണ്ണന്തി അത്തനോ നാഗരൂപം. പടിസംഹരിത്വാതി അന്തരധാപെത്വാ. മാണവകവണ്ണന്തി കുമാരകരൂപം.
ഏതമത്ഥന്തി വിവേകസുഖപ്പടിസംവേദിനോ യത്ഥ കത്ഥചി സുഖമേവ ഹോതീതി ഏതമത്ഥം സബ്ബാകാരേന ജാനിത്വാ. ഇമം ഉദാനന്തി ഇമം വിവേകസുഖാനുഭാവദീപകം ഉദാനം ഉദാനേസി.
തത്ഥ സുഖോ വിവേകോതി നിബ്ബാനസങ്ഖാതോ ഉപധിവിവേകോ സുഖോ. തുട്ഠസ്സാതി ചതുമഗ്ഗഞാണസന്തോസേന തുട്ഠസ്സ. സുതധമ്മസ്സാതി പകാസിതധമ്മസ്സ വിസ്സുതധമ്മസ്സ. പസ്സതോതി തം വിവേകം, യം വാ കിഞ്ചി പസ്സിതബ്ബം നാമ, തം സബ്ബം അബ്യാപജ്ജന്തി അകുപ്പനഭാവോ, ഏതേന മെത്താപുബ്ബഭാഗോ ദസ്സിതോ. പാണഭൂതേസു സംയമോതി സത്തേസു ച സംയമോ അവിഹിംസനഭാവോ സുഖോതി അത്ഥോ. ഏതേന കരുണാപുബ്ബഭാഗോ ദസ്സിതോ.
സുഖാ വിരാഗതാ ലോകേതി വിഗതരാഗതാപി ലോകേ സുഖാ. കീദിസീ? കാമാനം സമതിക്കമോതി, യാ കാമാനം സമതിക്കമോതി വുച്ചതി, സാ വിഗതരാഗതാപി സുഖാതി അത്ഥോ, ഏതേന അനാഗാമിമഗ്ഗോ കഥിതോ. അസ്മിമാനസ്സ യോ വിനയോതി ഇമിനാ പന അരഹത്തം കഥിതം. അരഹത്തഞ്ഹി അസ്മിമാനസ്സ പടിപ്പസ്സദ്ധിവിനയോതി വുച്ചതി, ഇതോ പരഞ്ച സുഖം നാമ നത്ഥി, തേനാഹ ‘‘ഏതം വേ പരമം സുഖ’’ന്തി. ഏവം അരഹത്തേന ദേസനായ കൂടം ഗണ്ഹീതി.
പഠമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൨. രാജസുത്തവണ്ണനാ
൧൨. ദുതിയേ സമ്ബഹുലാനന്തി വിനയപരിയായേന തയോ ജനാ ‘‘സമ്ബഹുലാ’’തി വുച്ചന്തി, തതോ പരം സങ്ഘോ. സുത്തന്തപരിയായേന പന തയോ തയോ ഏവ, തതോ ഉദ്ധം സമ്ബഹുലാ. തസ്മാ ഇധാപി സുത്തന്തപരിയായേന സമ്ബഹുലാതി വേദിതബ്ബാ. ഉപട്ഠാനസാലായന്തി ധമ്മസഭാമണ്ഡപേ. സാ ഹി ധമ്മം ദേസേതും ആഗതസ്സ തഥാഗതസ്സ ഭിക്ഖൂനം ഉപട്ഠാനകരണട്ഠാനന്തി ‘‘ഉപട്ഠാനസാലാ’’തി വുച്ചതി. അഥ വാ യത്ഥ ഭിക്ഖൂ വിനയം വിനിച്ഛിനന്തി, ധമ്മം കഥെന്തി, സാകച്ഛം സമാപജ്ജന്തി, സന്നിപതനവസേന പകതിയാ ഉപതിട്ഠന്തി, സാ സാലാപി മണ്ഡപോപി ‘‘ഉപട്ഠാനസാലാ’’ത്വേവ വുച്ചതി. തത്ഥാപി ഹി ബുദ്ധാസനം നിച്ചം പഞ്ഞത്തമേവ ഹോതി. ഇദഞ്ഹി ബുദ്ധാനം ധരമാനകാലേ സന്നിസിന്നാനന്തി നിസജ്ജനവസേന സങ്ഗമ്മ നിസിന്നാനം. സന്നിപതിതാനന്തി തതോ തതോ ആഗന്ത്വാ സന്നിപതനവസേന സന്നിപതിതാനം. അഥ വാ ബുദ്ധാസനം പുരതോ കത്വാ സത്ഥു സമ്മുഖേ വിയ ആദരുപ്പത്തിയാ സക്കച്ചം നിസീദനവസേന സന്നിസിന്നാനം, സമാനജ്ഝാസയത്താ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്മിം അജ്ഝാസയേന സുട്ഠു സമ്മാ ച നിപതനവസേന സന്നിപതിതാനം. അയന്തി ഇദാനി വുച്ചമാനം നിദ്ദിസതി. അന്തരാകഥാതി കമ്മട്ഠാനമനസികാരഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാദീനം അന്തരാ അഞ്ഞാ ഏകാ കഥാ, അഥ വാ മജ്ഝന്ഹികേ ലദ്ധസ്സ സുഗതോവാദസ്സ, സായം ലഭിതബ്ബസ്സ ധമ്മസ്സവനസ്സ ച അന്തരാ പവത്തത്താ അന്തരാകഥാ, സമണസമാചാരസ്സേവ വാ അന്തരാ പവത്താ അഞ്ഞാ ഏകാ കഥാതി അന്തരാകഥാ. ഉദപാദീതി ഉപ്പന്നാ.
ഇമേസം ദ്വിന്നം രാജൂനന്തി നിദ്ധാരണേ സാമിവചനം. മഹദ്ധനതരോ വാതിആദീസു പഥവിയം നിഖണിത്വാ ഠപിതം സത്തരതനനിചയസങ്ഖാതം മഹന്തം ധനം ഏതസ്സാതി മഹദ്ധനോ, ദ്വീസു അയം അതിസയേന മഹദ്ധനോതി മഹദ്ധനതരോ. വാസദ്ദോ വികപ്പത്ഥോ. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ. അയം പന വിസേസോ – നിച്ചപരിബ്ബയവസേന മഹന്തോ ഭോഗോ ഏതസ്സാതി മഹാഭോഗോ. ദേവസികം പവിസനആയഭൂതോ മഹന്തോ കോസോ ഏതസ്സാതി മഹാകോസോ. അപരേ പന ‘‘ദേവസികം പവിസനആയഭൂതം മണിസാരഫെഗ്ഗുഗുമ്ബാദിഭേദഭിന്നം പരിഗ്ഗഹവത്ഥു ധനം, തദേവ സാരഗബ്ഭാദീസു നിഹിതം കോസോ’’തി വദന്തി. വജിരോ, മഹാനീലോ, ഇന്ദനീലോ, മരകതോ, വേളുരിയോ, പദുമരാഗോ, ഫുസ്സരാഗോ, കക്കേതനോ, പുലാകോ, വിമലോ, ലോഹിതങ്കോ മണി നാമ. സത്ത സാരോ നാമ. സയനച്ഛാദനപാവുരണഗജദന്തസിലാദീനി ഫെഗ്ഗു നാമ. ചന്ദനാഗരുകുങ്കുമതഗരകപ്പൂരാദി ഗുമ്ബാ നാമ. തത്ഥ പുരിമേന ആദിസദ്ദേന സാലിവീഹിആദിമുഗ്ഗമാസാദിപുബ്ബണ്ണാപരണ്ണഭേദം ധഞ്ഞവികതിം ആദിം മഹാവിജിതോ. മഹന്തോ ഹത്ഥിഅസ്സാദിവാഹനോ ഏതസ്സാതി മഹാവാഹനോ. മഹന്തം സേനാബലഞ്ചേവ ഥാമബലഞ്ച ഏതസ്സാതി മഹബ്ബലോ. ഇച്ഛിതനിബ്ബത്തിസങ്ഖാതാ പുഞ്ഞകമ്മനിപ്ഫന്നാ മഹതീ ഇദ്ധി ഏതസ്സാതി മഹിദ്ധികോ. തേജസങ്ഖാതോ ഉസ്സാഹമന്തപഭുസത്തിസങ്ഖാതോ വാ മഹന്തോ ആനുഭാവോ ഏതസ്സാതി മഹാനുഭാവോ.
എത്ഥ ച പഠമേന ആയസമ്പദാ, ദുതിയേന വിത്തൂപകരണസമ്പദാ, തതിയേന വിഭവസമ്പദാ, ചതുത്ഥേന ജനപദസമ്പദാ, പഞ്ചമേന യാനസമ്പദാ, ഛട്ഠേന പരിവാരസമ്പദായ സദ്ധിം അത്തസമ്പദാ, സത്തമേന പുഞ്ഞകമ്മസമ്പദാ, അട്ഠമേന പഭാവസമ്പദാ തേസം രാജൂനം പകാസിതാ ഹോതി. തേന യാ സാ സാമിസമ്പത്തി, അമച്ചസമ്പത്തി, സേനാസമ്പത്തി, രട്ഠസമ്പത്തി, വിഭവസമ്പത്തി, മിത്തസമ്പത്തി, ദുഗ്ഗസമ്പത്തീതി സത്ത പകതിസമ്പദാ രാജൂനം ഇച്ഛിതബ്ബാ. താ സബ്ബാ യഥാരഹം പരിദീപിതാതി വേദിതബ്ബാ.
ദാനാദീഹി ചതൂഹി സങ്ഗഹവത്ഥൂഹി പരിസം രഞ്ജേതീതി രാജാ. മഗധാനം ഇസ്സരോതി മാഗധോ. മഹതിയാ സേനായ സമന്നാഗതത്താ സേനിയഗൊത്തത്താ വാ സേനിയോ. ബിമ്ബി വുച്ചതി സുവണ്ണം, തസ്മാ സാരബിമ്ബിവണ്ണതായ ബിമ്ബിസാരോ. കേചി പന ‘‘നാമമേവേതം തസ്സ രഞ്ഞോ’’തി വദന്തി. പച്ചാമിത്തം പരസേനം ജിനാതീതി പസേനദി. കോസലരട്ഠസ്സ അധിപതീതി കോസലോ. അയഞ്ചരഹീതി എത്ഥ ചരഹീതി നിപാതമത്തം. വിപ്പകതാതി അപരിയോസിതാ. അയം തേസം ഭിക്ഖൂനം അന്തരാകഥാ അനിട്ഠിതാതി
സായന്ഹസമയന്തി സായന്ഹേ ഏകം സമയം. പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോതി തതോ തതോ രൂപാദിആരമ്മണതോ ചിത്തസ്സ പടിസംഹരണതോ പടിസല്ലാനസങ്ഖാതായ ‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ…പേ॰… തേനുപസങ്കമീ’’തി.
ഏവം ഉപസങ്കമിത്വാ വത്തം ദസ്സെത്വാ നിസിന്നേ തേ ഭിക്ഖൂ തുണ്ഹീഭൂതേ ദിസ്വാ ‘‘മയി അകഥെന്തേ ഇമേ ഭിക്ഖൂ ബുദ്ധഗാരവേന കപ്പമ്പി ന കഥെസ്സന്തീ’’തി കഥാസമുട്ഠാപനത്ഥം ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ കായ നുത്ഥാതി കതമായ നു ഭവഥ. ‘‘കായ നൊത്ഥാ’’തിപി പാളി, സോ ഏവത്ഥോ, ‘‘കായ ന്വെത്ഥാ’’തിപി പഠന്തി, തസ്സ കതമായ നു എത്ഥാതി അത്ഥോ. തത്രായം സങ്ഖേപത്ഥോ – ഭിക്ഖവേ, കതമായ
ന ഖ്വേതന്തി ന ഖോ ഏതം, അയമേവ വാ പാഠോ. ‘‘ന ഖോത’’ന്തിപി പഠന്തി, ന ഖോ ഏതം ഇച്ചേവ പദവിഭാഗോ. കുലപുത്താനന്തി ജാതിആചാരകുലപുത്താനം. സദ്ധാതി സദ്ധായ, കമ്മഫലസദ്ധായ രതനത്തയസദ്ധായ ച. അഗാരസ്മാതി ഘരതോ, ഗഹട്ഠഭാവാതി അത്ഥോ. അനഗാരിയന്തി പബ്ബജ്ജം. പബ്ബജിതാനന്തി ഉപഗതാനം യന്തി കിരിയാപരാമസനം. തത്ഥായം പദയോജനാ – ‘‘ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹേ നേവ രാജാഭിനീതാ ന ചോരാഭിനീതാ ന ഇണട്ടാ ന ജീവിതപകതാ പബ്ബജിതാ, അഥ ഖോ സദ്ധായ അഗാരതോ നിക്ഖമിത്വാ മമ സാസനേ പബ്ബജിതാ, തുമ്ഹേ ഏതരഹി ഏവരൂപിം രാജപ്പടിസംയുത്തം തിരച്ഛാനകഥം കഥെയ്യാഥ, യം ഏവരൂപായ കഥായ കഥനം, ഏതം തുമ്ഹാകം ന ഖോ പതിരൂപം ന യുത്തമേവാ’’തി.
ഏവം സന്നിപതിതാനം പബ്ബജിതാനം അപ്പതിരൂപം പടിക്ഖിപിത്വാ ഇദാനി നേസം പതിരൂപം പടിപത്തിം അനുജാനന്തോ ‘‘സന്നിപതിതാനം വോ, ഭിക്ഖവേ, ദ്വയം കരണീയം ധമ്മീ വാ കഥാ അരിയോ വാ തുണ്ഹീഭാവോ’’തി ആഹ. തത്ഥ വോതി തുമ്ഹാകം. കരണീയന്തി ഹി പദം അപെക്ഖിത്വാ കത്തരി സാമിവചനമേതം, തസ്മാ തുമ്ഹേഹീതി അത്ഥോ. ദ്വയം കരണീയന്തി ദ്വേ കാതബ്ബാ. ധമ്മീ കഥാതി ചതുസച്ചധമ്മതോ അനപേതാ കഥാ, പവത്തിനിവത്തിപരിദീപിനീ ധമ്മദേസനാതി അത്ഥോ. ദസകഥാവത്ഥുസങ്ഖാതാപി ഹി ധമ്മകഥാ തദേകദേസാ ഏവാതി. അരിയോതി ഏകന്തഹിതാവഹത്താ അരിയോ, വിസുദ്ധോ ഉത്തമോതി വാ അരിയോ. തുണ്ഹീഭാവോതി സമഥവിപസ്സനാഭാവനാഭൂതം അകഥനം. കേചി പന ‘‘വചീസങ്ഖാരപടിപക്ഖഭാവതോ ദുതിയജ്ഝാനം അരിയോ തുണ്ഹീഭാവോ’’തി വദന്തി. അപരേ ‘‘ചതുത്ഥജ്ഝാനം
തത്ഥ പുരിമേന കരണീയവചനേന അനോതിണ്ണാനം സാസനേ ഓതരണൂപായം ദസ്സേതി, പച്ഛിമേന ഓതിണ്ണാനം സംസാരതോ നിസ്സരണൂപായം. പുരിമേന വാ ആഗമവെയ്യത്തിയേ നിയോജേതി, പച്ഛിമേന അധിഗമവെയ്യത്തിയേ. അഥ വാ പുരിമേന സമ്മാദിട്ഠിയാ പഠമം ഉപ്പത്തിഹേതും ദീപേതി, ദുതിയേന ദുതിയം. വുത്തഞ്ഹേതം –
‘‘ദ്വേമേ, ഭിക്ഖവേ, ഹേതൂ ദ്വേ പച്ചയാ സമ്മാദിട്ഠിയാ ഉപ്പാദായ പരതോ ച ഘോസോ, പച്ചത്തഞ്ച യോനിസോ മനസികാരോ’’തി (അ॰ നി॰ ൨.൧൨൭).
പുരിമേന
ഏതമത്ഥം വിദിത്വാതി തേഹി ഭിക്ഖൂഹി കിത്തിതകാമസമ്പത്തിതോ ഝാനാദിസമ്പത്തി സന്തതരാ ചേവ പണീതതരാ ചാതി ഏതമത്ഥം സബ്ബാകാരതോ വിദിത്വാ. ഇമം ഉദാനന്തി ഇമം അരിയവിഹാരസുഖാനുഭാവദീപകം ഉദാനം ഉദാനേസി.
തത്ഥ യഞ്ച കാമസുഖം ലോകേതി ലോകസദ്ദോ ‘‘ഖന്ധലോകോ ആയതനലോകോ ധാതുലോകോ’’തിആദീസു (മഹാനി॰ ൩, ൭; ചൂളനി॰ അജിതമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൨) സങ്ഖാരേസു ആഗതോ.
‘‘യാവതാ ചന്ദിമസൂരിയാ പരിഹരന്തി,
ദിസാ ഭന്തി വിരോചനാ;
താവ സഹസ്സധാ ലോകോ,
എത്ഥ തേ വത്തതീ വസോ’’തി. –
ആദീസു (മ॰ നി॰ ൧.൫൦൩) ഓകാസേ ആഗതോ. ‘‘അദ്ദസാ ഖോ ഭഗവാ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകെന്തോ’’തിആദീസു യഞ്ചിദം ദിവിയം സുഖന്തി യഞ്ച ഇദം ദിവി ഭവം ദിബ്ബവിഹാരവസേന ച ലദ്ധബ്ബം ബ്രഹ്മാനം മനുസ്സാനഞ്ച രൂപസമാപത്തിസുഖം. തണ്ഹക്ഖയസുഖസ്സാതി യം ആഗമ്മ തണ്ഹാ ഖീയതി, തം നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കത്വാ തണ്ഹായ ച പടിപസ്സമ്ഭനവസേന പവത്തഫലസമാപത്തിസുഖം തണ്ഹക്ഖയസുഖം നാമ, തസ്സ തണ്ഹക്ഖയസുഖസ്സ. ഏതേതി ലിങ്ഗവിപല്ലാസേന നിദ്ദേസോ, ഏതാനി സുഖാനീതി അത്ഥോ. കേചി ഉഭയമ്പി സുഖസാമഞ്ഞേന ഗഹെത്വാ ‘‘ഏത’’ന്തി പഠന്തി, തേസം ‘‘കലം നാഗ്ഘതീ’’തി പാഠേന ഭവിതബ്ബം.
സോളസിന്തി സോളസന്നം പൂരണിം. അയഞ്ഹെത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ – ചക്കവത്തിസുഖം ആദിം കത്വാ സബ്ബസ്മിം മനുസ്സലോകേ മനുസ്സസുഖം, നാഗസുപണ്ണാദിലോകേ നാഗാദീഹി അനുഭവിതബ്ബം സുഖം, ചാതുമഹാരാജികാദിദേവലോകേ ഛബ്ബിധം കാമസുഖന്തി യം ഏകാദസവിധേ കാമലോകേ ഉപ്പജ്ജന്തം കാമസുഖം, യഞ്ച ഇദം രൂപാരൂപദേവേസു ദിബ്ബവിഹാരഭൂതേസു രൂപാരൂപജ്ഝാനേസു ച ഉപ്പന്നത്താ ‘‘ദിവിയ’’ന്തി
അയഞ്ച അത്ഥവണ്ണനാ ഫലസമാപത്തിസാമഞ്ഞേന വുത്താ. പാളിയം അവിസേസേന തണ്ഹക്ഖയസ്സ ആഗതത്താ പഠമഫലസമാപത്തിസുഖസ്സാപി കലം ലോകിയം ന അഗ്ഘതി ഏവ. തഥാ ഹി വുത്തം –
‘‘പഥബ്യാ ഏകരജ്ജേന, സഗ്ഗസ്സ ഗമനേന വാ;
സബ്ബലോകാധിപച്ചേന, സോതാപത്തിഫലം വര’’ന്തി. (ധ॰ പ॰ ൧൭൮);
സോതാപത്തിസംയുത്തേപി വുത്തം –
‘‘കിഞ്ചാപി, ഭിക്ഖവേ, രാജാ ചക്കവത്തീ ചതുന്നം ദീപാനം ഇസ്സരിയാധിപച്ചം രജ്ജം കാരെത്വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപജ്ജതി ദേവാനം താവതിംസാനം സഹബ്യതം, സോ തത്ഥ നന്ദനേ വനേ അച്ഛരാസങ്ഘപരിവുതോ ദിബ്ബേഹി ച പഞ്ചഹി കാമഗുണേഹി സമപ്പിതോ സമങ്ഗീഭൂതോ പരിചാരേതി, സോ ചതൂഹി ധമ്മേഹി അസമന്നാഗതോ. അഥ ഖോ സോ അപരിമുത്തോവ
‘‘കതമേഹി ചതൂഹി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകോ ബുദ്ധേ അവെച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ ഹോതി ‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ അരഹം…പേ॰.. ബുദ്ധോ ഭഗവാ’തി. ധമ്മേ അവെച്ചപ്പസാദേന…പേ॰… വിഞ്ഞൂഹീ’തി. സങ്ഘേ അവെച്ചപ്പസാദേന…പേ॰… പുഞ്ഞക്ഖെത്തം ലോകസ്സാ’തി. അരിയകന്തേഹി സീലേഹി സമന്നാഗതോ ഹോതി അഖണ്ഡേഹി…പേ॰… സമാധിസംവത്തനികേഹി. ഇമേഹി ചതൂഹി ധമ്മേഹി സമന്നാഗതോ ഹോതി. യോ ച, ഭിക്ഖവേ, ചതുന്നം ദീപാനം പടിലാഭോ, യോ ചതുന്നം
ഏവം ഭഗവാ സബ്ബത്ഥ ലോകിയസുഖം സഉത്തരം സാതിസയം, ലോകുത്തരസുഖമേവ അനുത്തരന്തി അതിസയന്തി ഭാജേസീതി.
ദുതിയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൩. ദണ്ഡസുത്തവണ്ണനാ
൧൩. തതിയേ കുമാരകാതി ദാരകാ. അന്തരാ ച സാവത്ഥിം അന്തരാ ച ജേതവനന്തി അന്തരാസദ്ദോ ‘‘തദന്തരം കോ ജാനെയ്യ, അഞ്ഞത്ര തഥാഗതാ’’തി (അ॰ നി॰ ൬.൪൪; ൧൦.൭൫), ‘‘ജനാ സങ്ഗമ്മ മന്തെന്തി, മഞ്ച ത്വഞ്ച കിമന്തര’’ന്തിആദീസു (സം॰ നി॰ ൧.൨൨൮) കാരണേ ആഗതോ. ‘‘അദ്ദസാ മം, ഭന്തേ, അഞ്ഞതരാ ഇത്ഥീ വിജ്ജന്തരികായ ഭാജനം ധോവന്തീ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൨.൧൪൯) ഖണേ. ‘‘യസ്സന്തരതോ ന സന്തി കോപാ’’തിആദീസു (ഉദാ॰ ൨൦) ചിത്തേ. ‘‘അന്തരാ വോസാനമാപാദീ’’തിആദീസു
അഹിം ദണ്ഡേന ഹനന്തീതി ബിലതോ നിക്ഖമിത്വാ ഗോചരായ ഗച്ഛന്തം കണ്ഹസപ്പം ഛാതജ്ഝത്തം അനുബന്ധിത്വാ യട്ഠീഹി പോഥെന്തി. തേന ച സമയേന ഭഗവാ സാവത്ഥിം പിണ്ഡായ ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ തേ ദാരകേ അഹിം ദണ്ഡേന ഹനന്തേ ദിസ്വാ ‘‘കസ്മാ കുമാരകാ ഇമം അഹിം ദണ്ഡേന ഹനഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഡംസനഭയേന, ഭന്തേ’’തി ച വുത്തേ ‘‘ഇമേ അത്തനോ സുഖം കരിസ്സാമാതി ഇമം പഹരന്താ നിബ്ബത്തട്ഠാനേ ദുക്ഖം അനുഭവിസ്സന്തി, അഹോ അവിജ്ജായ നികതികോസല്ല’’ന്തി ധമ്മസംവേഗം ഉപ്പാദേസി. തേനേവ ച ധമ്മസംവേഗേന ഉദാനം ഉദാനേസി. തേന വുത്തം ‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ’’തിആദി.
തത്ഥ ഏതമത്ഥം വിദിത്വാതി ‘‘ഇമേ ദാരകാ അത്തസുഖായ പരദുക്ഖം കരൊന്താ സയം പരത്ഥ സുഖം ന ലഭിസ്സന്തീ’’തി ഏതമത്ഥം ജാനിത്വാതി ഏവമേകേ വണ്ണെന്തി. അഞ്ഞേസം ദുപ്പടിപന്നാനം സുഖപരിയേസനം ആയതിം ദുക്ഖായ സംവത്തതി, സുപ്പടിപന്നാനം ഏകന്തേന സുഖായ സംവത്തതി. തസ്മാ ‘‘പരവിഹേസാവിനിമുത്താ അച്ചന്തമേവ സുഖഭാഗിനോ വത മയ്ഹം ഓവാദപ്പടികരാ’’തി സോമനസ്സവസേനേവേതമ്പി സത്ഥാ ഉദാനം ഉദാനേസീതി വദന്തി. അപരേ പന ഭണന്തി ‘‘ഏവം തേഹി കുമാരകേഹി പവത്തിതം പരവിഹേഠനം സബ്ബാകാരേന ആദീനവതോ വിദിത്വാ പരവിഹേസായ
തത്ഥ സുഖകാമാനീതി ഏകന്തേനേവ അത്തനോ സുഖസ്സ ഇച്ഛനതോ സുഖാനുഗിദ്ധാനി. ഭൂതാനീതി പാണിനോ. യോ ദണ്ഡേന വിഹിംസതീതി എത്ഥ ദണ്ഡേനാതി ദേസനാമത്തം, ദണ്ഡേന വാ ലെഡ്ഡുസത്ഥപാണിപ്പഹാരാദീഹി വാതി അത്ഥോ. അഥ വാ ദണ്ഡേനാതി ദണ്ഡനേന. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യോ സുഖകാമാനി സബ്ബഭൂതാനി ജാതിആദിനാ ഘട്ടനവസേന വചീദണ്ഡേന വാ പാണിമുഗ്ഗരസത്ഥാദീഹി പോഥനതാളനച്ഛേദനാദിവസേന സരീരദണ്ഡേന വാ സതം വാ സഹസ്സം വാ ഠാപനവസേന ധനദണ്ഡേന വാതി ഇമേസു ദണ്ഡേസു യേന കേനചി ദണ്ഡേന വിഹിംസതി വിഹേഠേതി ദുക്ഖം പാപേതി, അത്തനോ സുഖമേസാനോ, പെച്ച സോ ന ലഭതേ സുഖന്തി സോ പുഗ്ഗലോ അത്തനോ സുഖം ഏസന്തോ ഗവേസന്തോ പത്ഥെന്തോ
പെച്ച സോ ലഭതേ സുഖന്തി യോ ഖന്തിമെത്താനുദ്ദയസമ്പന്നോ ‘‘യഥാഹം സുഖകാമോ ദുക്ഖപ്പടികൂലോ, ഏവം സബ്ബേപീ’’തി ചിന്തെത്വാ സമ്പത്തവിരതിആദീസു ഠിതോ വുത്തനയേന കേനചി ദണ്ഡേന സബ്ബാനിപി ഭൂതാനി ന ഹിംസതി ന ബാധതി, സോ പുഗ്ഗലോ പരലോകേ മനുസ്സഭൂതോ മനുസ്സസുഖം, ദേവഭൂതോ ദിബ്ബസുഖം, ഉഭയം അതിക്കമന്തോ നിബ്ബാനസുഖം ലഭതീതി. എത്ഥ ച താദിസസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അവസ്സംഭാവിതായ തം സുഖം പച്ചുപ്പന്നം വിയ ഹോതീതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘ലഭതേ’’തി വുത്തം. പുരിമഗാഥായപി ഏസേവ നയോ.
തതിയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൪. സക്കാരസുത്തവണ്ണനാ
൧൪. ചതുത്ഥേ തേന ഖോ പന സമയേന ഭഗവാ സക്കതോ ഹോതീതി കപ്പാനം സതസഹസ്സാധികേസു ചതൂസു അസങ്ഖ്യെയ്യേസു പരിപൂരിതസ്സ പുഞ്ഞസമ്ഭാരവിസേസസ്സ ഫലഭൂതേന ‘‘ഇതോ പരം മയ്ഹം ഓകാസോ നത്ഥീ’’തി ഉസ്സഹജാതേന വിയ ഉപരൂപരി വഡ്ഢമാനേന സക്കാരാദിനാ ഭഗവാ സക്കതോ ഹോതി. സബ്ബദിസാസു ഹി യമകമഹാമേഘോ വുട്ഠഹിത്വാ മഹോഘം വിയ സബ്ബപാരമിയോ ‘‘ഏകസ്മിം അത്തഭാവേ വിപാകം ദസ്സാമാ’’തി സമ്പിണ്ഡിതാ വിയ ഭഗവതോ ലാഭസക്കാരമഹോഘം നിബ്ബത്തയിംസു. തതോ അന്നപാനവത്ഥയാനമാലാഗന്ധവിലേപനാദിഹത്ഥാ ഖത്തിയബ്രാഹ്മണാദയോ ആഗന്ത്വാ ‘‘കഹം ബുദ്ധോ, കഹം ഭഗവാ, കഹം ദേവദേവോ, കഹം നരാസഭോ, കഹം പുരിസസീഹോ’’തി ഭഗവന്തം പരിയേസന്തി. സകടസതേഹി പച്ചയേ ആഹരിത്വാ ഓകാസം അലഭമാനാ സമന്താ ഗാവുതപ്പമാണേപി സകടധുരേന സകടധുരം ആഹച്ച തിട്ഠന്തി ചേവ അനുബന്ധന്തി ച അന്ധകവിന്ദബ്രാഹ്മണാദയോ വിയ. സബ്ബം തം ഖന്ധകേ (മഹാവ॰ ൨൮൨) തേസു തേസു ച സുത്തേസു ആഗതനയേന വേദിതബ്ബം. യഥാ ച ഭഗവതോ, ഏവം ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സാതി. വുത്തഞ്ഹേതം –
‘‘യാവതാ ഖോ, ചുന്ദ, ഏതരഹി സങ്ഘാ വാ ഗണാ വാ ലോകേ ഉപ്പന്നാ, നാഹം, ചുന്ദ, അഞ്ഞം
സ്വായം ഭഗവതോ ച ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച ഉപ്പന്നോ ലാഭസക്കാരോ ഏകതോ ഹുത്വാ ദ്വിന്നം മഹാനദീനം ഉദകോഘോ വിയ അപ്പമെയ്യോ അഹോസി. തേന വുത്തം – ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ഭഗവാ സക്കതോ ഹോതി…പേ॰… പരിക്ഖാരാനം, ഭിക്ഖുസങ്ഘോപി സക്കതോ…പേ॰… പരിക്ഖാരാന’’ന്തി.
തിത്ഥിയാ പന പുബ്ബേ അകതപുഞ്ഞതായ ച ദുപ്പടിപന്നതായ ച അസക്കതാ അഗരുകതാ, ബുദ്ധുപ്പാദേന പന വിസേസതോ വിപന്നസോഭാ സൂരിയുഗ്ഗമനേ ഖജ്ജോപനകാ വിയ നിപ്പഭാ ‘‘അഞ്ഞതിത്ഥിയാ പന പരിബ്ബാജകാ അസക്കതാ ഹൊന്തി…പേ॰… പരിക്ഖാരാനം. അഥ ഖോ തേ അഞ്ഞതിത്ഥിയാ പരിബ്ബാജകാ ഭഗവതോ സക്കാരം അസഹമാനാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച ഗാമേ ച അരഞ്ഞേ ച ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ അസബ്ഭാഹി ഫരുസാഹി വാചാഹി അക്കോസന്തി പരിഭാസന്തി രോസെന്തി വിഹേസെന്തീ’’തി.
തത്ഥ അസബ്ഭാഹീതി അസഭായൊഗ്ഗാഹി സഭായം സാധുജനസമൂഹേ വത്തും അയുത്താഹി, ദുട്ഠുല്ലാഹീതി അത്ഥോ. ഫരുസാഹീതി കക്ഖളാഹി മമ്മച്ഛേദികാഹി. അക്കോസന്തീതി ജാതിആദീഹി അക്കോസവത്ഥൂഹി ഖുംസെന്തി. പരിഭാസന്തീതി ഭണ്ഡനവസേന ഭയം ഉപ്പാദെന്താ തജ്ജെന്തി. രോസെന്തീതി യഥാ പരസ്സ രോസോ ഹോതി, ഏവം അനുദ്ധംസനവസേന രോസം ഉപ്പാദെന്തി. വിഹേസെന്തീതി വിഹേഠെന്തി, വിവിധേഹി ആകാരേഹി അഫാസും കരൊന്തി.
കഥം പനേതേ സമന്തപാസാദികേ ഭഗവതി ഭിക്ഖുസങ്ഘേ ച അക്കോസാദീനി പവത്തേസുന്തി? ഭഗവതോ ഉപ്പാദതോ പഹീനലാഭസക്കാരതായ ഉപഹതചിത്താ പഥവിം ഖണിത്വാ പക്ഖലന്താ വിയ അവണേ വേളുരിയമണിമ്ഹി വണം ഉപ്പാദെന്താ വിയ ച സുന്ദരികം നാമ പരിബ്ബാജികം സഞ്ഞാപെത്വാ തായ സത്ഥു ഭിക്ഖൂനഞ്ച അവണ്ണം വുട്ഠാപെത്വാ അക്കോസാദീനി പവത്തേസും. തം പനേതം സുന്ദരീവത്ഥു പരതോ സുന്ദരീസുത്തേ (ഉദാ॰ ൩൮) പാളിയംയേവ ആഗമിസ്സതി, തസ്മാ യമെത്ഥ വത്തബ്ബം, തം തത്ഥേവ വണ്ണയിസ്സാമ.
ഭിക്ഖൂ ‘‘അഥ ഖോ സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസു…പേ॰… വിഹേസെന്തീ’’തി. തം വുത്തത്ഥമേവ.
ഏതമത്ഥം വിദിത്വാതി ഏതം ഇസ്സാപകതാനം തിത്ഥിയാനം വിപ്പടിപത്തിം സബ്ബാകാരതോ വിദിത്വാ. ഇമം ഉദാനന്തി ഇമം തേഹി കതേ വിപ്പകാരേ പസന്നചിത്തേഹി ച പരേഹി കതേ ഉപകാരേ താദിഭാവാനുഭാവദീപകം ഉദാനം ഉദാനേസി.
തത്ഥ ഗാമേ അരഞ്ഞേ സുഖദുക്ഖഫുട്ഠോതി ഗാമേ വാ അരഞ്ഞേ വാ യത്ഥ കത്ഥചി സുഖേന ദുക്ഖേന ച ഫുട്ഠോ സുഖദുക്ഖാനി അനുഭവന്തോ, തേസം വാ പച്ചയേഹി സമങ്ഗീഭൂതോ. നേവത്തതോ നോ പരതോ ദഹേഥാതി ‘‘അഹം സുഖിതോ
ഇദാനി തസ്സ അത്തതോ പരതോ ച അദഹനസ്സ കാരണം ദസ്സേതി ‘‘ഫുസന്തി ഫസ്സാ ഉപധിം പടിച്ചാ’’തി. ഏതേ സുഖവേദനീയാ ദുക്ഖവേദനീയാ ച ഫസ്സാ നാമ ഖന്ധപഞ്ചകസങ്ഖാതം ഉപധിം പടിച്ച തസ്മിം സതി യഥാസകം വിസയം ഫുസന്തി, തത്ഥ പവത്തന്തിയേവ. അദുക്ഖമസുഖാ ഹി വേദനാ സന്തസഭാവതായ സുഖേ ഏവ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതീതി ദുവിധസമ്ഫസ്സവസേനേവായം അത്ഥവണ്ണനാ കതാ.
യഥാ പന തേ ഫസ്സാ ന ഫുസന്തി, തം ദസ്സേതും ‘‘നിരുപധിം കേന ഫുസെയ്യും ഫസ്സാ’’തി വുത്തം. സബ്ബസോ ഹി ഖന്ധൂപധിയാ അസതി കേന കാരണേന തേ ഫസ്സാ ഫുസെയ്യും, ന തം കാരണം അത്ഥി. യദി ഹി തുമ്ഹേ അക്കോസാദിവസേന ഉപ്പജ്ജനസുഖദുക്ഖം ന ഇച്ഛഥ, സബ്ബസോ നിരുപധിഭാവേയേവ
ചതുത്ഥസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൫. ഉപാസകസുത്തവണ്ണനാ
൧൫. പഞ്ചമേ ഇച്ഛാനങ്ഗലകോതി ഇച്ഛാനങ്ഗലനാമകോ കോസലേസു ഏകോ ബ്രാഹ്മണഗാമോ, തംനിവാസിതായ തത്ഥ വാ ജാതോ ഭവോതി വാ ഇച്ഛാനങ്ഗലകോ. ഉപാസകോതി തീഹി സരണഗമനേഹി ഭഗവതോ സന്തികേ ഉപാസകഭാവസ്സ പവേദിതത്താ ഉപാസകോ പഞ്ചസിക്ഖാപദികോ ബുദ്ധമാമകോ, ധമ്മമാമകോ, സങ്ഘമാമകോ. കേനചിദേവ കരണീയേനാതി ഉദ്ധാരസോധാപനാദിനാ തീരെത്വാതി നിട്ഠാപെത്വാ. അയം കിര ഉപാസകോ പുബ്ബേ അഭിണ്ഹം ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ പയിരുപാസതി, സോ കതിപയം കാലം ബഹുകരണീയതായ സത്ഥു ദസ്സനം നാഭിസമ്ഭോസി. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘ചിരസ്സം ഖോ ത്വം, ഉപാസക, ഇമം പരിയായമകാസി, യദിദം ഇധാഗമനായാ’’തി.
തത്ഥ ചിരസ്സന്തി ചിരേന. പരിയായന്തി വാരം. യദിദന്തി നിപാതോ, യോ അയന്തി അത്ഥോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ഇധ മമ സന്തികേ ആഗമനായ യോ അയം അജ്ജ കതോ വാരോ, തം ഇമം ചിരേന പപഞ്ചം കത്വാ അകാസീതി. ചിരപടികാഹന്തി ചിരപടികോ അഹം, ചിരകാലതോ പട്ഠായ അഹം ഉപസങ്കമിതുകാമോതി സമ്ബന്ധോ. കേഹിചി കേഹിചീതി ഏകച്ചേഹി ഏകച്ചേഹി. അഥ വാ കേഹിചി കേഹിചീതി യേഹി വാ തേഹി വാ. തത്ഥ ഗാരവം ദസ്സേതി. സത്ഥരി അഭിപ്പസന്നസ്സ ഹി സത്ഥുദസ്സനധമ്മസ്സവനേസു വിയ ന അഞ്ഞത്ഥ ആദരോ ഹോതി. കിച്ചകരണീയേഹീതി ബ്യാവടോതി ഉസ്സുക്കോ. ഏവാഹന്തി ഏവം ഇമിനാ പകാരേന അഹം നാസക്ഖിം ഉപസങ്കമിതും, ന അഗാരവാദിനാതി അധിപ്പായോ.
ഏതമത്ഥം വിദിത്വാതി ദുല്ലഭേ ബുദ്ധുപ്പാദേ മനുസ്സത്തലാഭേ ച സത്താനം സകിഞ്ചനഭാവേന കിച്ചപസുതതായ കുസലന്തരായോ ഹോതി, ന അകിഞ്ചനസ്സാതി ഏതമത്ഥം സബ്ബാകാരതോ വിദിത്വാ. ഇമം ഉദാനന്തി തദത്ഥപരിദീപനമേവ ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി.
തത്ഥ സുഖം വത തസ്സ ന ഹോതി കിഞ്ചീതി യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ കിഞ്ചി രൂപാദീസു ഏകവത്ഥുമ്പി ‘‘മമേത’’ന്തി തണ്ഹായ പരിഗ്ഗഹിതഭാവേന ന ഹോതി നത്ഥി ന വിജ്ജതി, സുഖം വത തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ, അഹോ സുഖമേവാതി അത്ഥോ. ‘‘ന ഹോസീ’’തിപി പാഠോ, തസ്സ അതീതകാലവസേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. കേചി പന ന ഹോതി കിഞ്ചീതി പദസ്സ ‘‘രാഗാദികിഞ്ചനം യസ്സ ന ഹോതീ’’തി അത്ഥം വണ്ണെന്തി, തം ന സുന്ദരം പരിഗ്ഗഹധമ്മവസേന ദേസനായ ആഗതത്താ. രാഗാദികിഞ്ചനന്തി പരിഗ്ഗഹേതബ്ബസ്സാപി സങ്ഗഹേ സതി യുത്തമേവ വുത്തം സിയാ അഥ വാ യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ‘‘സങ്ഖാതധമ്മസ്സ ബഹുസ്സുതസ്സാ’’തി. യോ ചതൂഹിപി മഗ്ഗസങ്ഖാഹി സോളസകിച്ചനിപ്ഫത്തിയാ സങ്ഖാതധമ്മോ കതകിച്ചോ, തതോ ഏവ പടിവേധബാഹുസച്ചേന ബഹുസ്സുതോ, തസ്സ.
ഇതി ഭഗവാ അകിഞ്ചനഭാവേ ആനിസംസം ദസ്സെത്വാ സകിഞ്ചനഭാവേ ആദീനവം ദസ്സേതും ‘‘സകിഞ്ചനം പസ്സാ’’തിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ – രാഗാദികിഞ്ചനാനം ആമിസകിഞ്ചനാനഞ്ച അത്ഥിതായ സകിഞ്ചനം, സകിഞ്ചനത്താ ഏവ അലദ്ധാനഞ്ച ലദ്ധാനഞ്ച കാമാനം പരിയേസനാരക്ഖണഹേതു കിച്ചകരണീയവസേന ‘‘അഹം മമാ’’തി ഗഹണവസേന ച വിഹഞ്ഞമാനം വിഘാതം ആപജ്ജമാനം പസ്സാതി ധമ്മസംവേഗപ്പത്തോ സത്ഥാ അത്തനോ ജനോ ജനസ്മിം പടിബന്ധരൂപോതി സയം അഞ്ഞോ ജനോ സമാനോ അഞ്ഞസ്മിം ജനേ ‘‘അഹം ഇമസ്സ, മമ അയ’’ന്തി തണ്ഹാവസേന പടിബന്ധസഭാവോ ഹുത്വാ വിഹഞ്ഞതി വിഘാതം ആപജ്ജതി. ‘‘പടിബദ്ധചിത്തോ’’തിപി പാഠോ. അയഞ്ച അത്ഥോ –
‘‘പുത്താ മത്ഥി ധനമ്മത്ഥി, ഇതി ബാലോ വിഹഞ്ഞതി;
അത്താ ഹി അത്തനോ നത്ഥി, കുതോ പുത്താ കുതോ ധന’’ന്തി. (ധ॰ പ॰ ൬൨) –
ആദീഹി സുത്തപദേഹി ദീപേതബ്ബോതി.
പഞ്ചമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൬. ഗബ്ഭിനീസുത്തവണ്ണനാ
൧൬. ഛട്ഠേ അഞ്ഞതരസ്സ പരിബ്ബാജകസ്സാതി ഏകസ്സ കുടുമ്ബികസ്സ പരിബ്ബാജകസ്സ. ദഹരാതി തരുണീ. മാണവികാതി ബ്രാഹ്മണധീതായ വോഹാരോ. പജാപതീതി ഭരിയാ. ഗബ്ഭിനീതി ആപന്നസത്താ. ഉപവിജഞ്ഞാതി അജ്ജ സുവേതി പച്ചുപട്ഠിതവിജായനകാലാ ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. സോ കിര ബ്രാഹ്മണജാതികോ സഭരിയോ വാദപത്ഥസ്സമേ ഠിതോ, തേന നം സപജാപതികം പരിബ്ബാജകവോഹാരേന തേലന്തി തിലതേലം. തേലസീസേന ചെത്ഥ യം യം വിജാതായ പസവദുക്ഖപ്പടികാരത്ഥം ഇച്ഛിതബ്ബം, തം സബ്ബം സപ്പിലോണാദിം ആഹരാതി ആണാപേതി. യം മേ വിജാതായ ഭവിസ്സതീതി കുതോതി കസ്മാ ഠാനാ, യതോ ഞാതികുലാ വാ മിത്തകുലാ വാ തേലാദിം ആഹരെയ്യം, തം ഠാനം മേ നത്ഥീതി അധിപ്പായോ. തേലം ആഹരാമീതി വത്തമാനസമീപതായ വത്തമാനം കത്വാ വുത്തം, തേലം ആഹരിസ്സാമീതി അത്ഥോ. സമണസ്സ വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ വാ സപ്പിസ്സ വാ തേലസ്സ വാതി ച സമുച്ചയത്ഥോ വാ-സദ്ദോ ‘‘അഗ്ഗിതോ വാ ഉദകതോ വാ മിഥുഭേദാ വാ’’തിആദീസു (മഹാവ॰ ൨൮൬; ദീ॰ നി॰ ൨.൧൫൨; ഉദാ॰ ൭൬) വിയ. സപ്പിസ്സ വാ തേലസ്സ വാതി പച്ചത്തേ സാമിവചനം, സപ്പി ച തേലഞ്ച യാവദത്ഥം പാതും പിവിതും ദീയതീതി അത്ഥോ. അപരേ പന ‘‘സപ്പിസ്സ വാ തേലസ്സ വാതി അവയവസമ്ബന്ധേ സാമിവചനം. സപ്പിതേലസമുദായസ്സ ഹി അവയവോ ഇധ യാവദത്ഥസദ്ദേന വുച്ചതീ’’തി വദന്തി. നോ നീഹരിതുന്തി ഭാജനേന വാ ഹത്ഥേന വാ ബഹി നേതും നോ ദീയതി, ഉച്ഛദ്ദിത്വാനാതി വമിത്വാ, യംനൂന ദദെയ്യന്തി സമ്ബന്ധോ. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി ‘‘അഹം രഞ്ഞോ കൊട്ഠാഗാരം ഗന്ത്വാ തേലം കണ്ഠമത്തം പിവിത്വാ താവദേവ ഘരം ആഗന്ത്വാ ഏകസ്മിം ഭാജനേ യഥാപീതം വമിത്വാ ഉദ്ധനം ആരോപെത്വാ പചിസ്സാമി, യം പിത്തസെമ്ഹാദിമിസ്സിതം, തം അഗ്ഗിനാ ഝായിസ്സതി, തേലം പന ഗഹെത്വാ ഇമിസ്സാ പരിബ്ബാജികായ കമ്മേ ഉപനെസ്സാമീ’’തി.
ഉദ്ധം കാതുന്തി വമനവസേന ഉദ്ധം നീഹരിതും. ന പന അധോതി വിരിഞ്ചനവസേന ഹെട്ഠാ നീഹരിതും ന പന സക്കോതി. സോ ഹി ‘‘അധികം പീതം സയമേവ മുഖതോ നിഗ്ഗമിസ്സതീ’’തി പിവിത്വാ ആസയസ്സ അരിത്തതായ അനിഗ്ഗതേ വമനവിരേചനയോഗം അജാനന്തോ അലഭന്തോ വാ കേവലം ദുക്ഖാഹി വേദനാഹി ഫുട്ഠോ ആവട്ടതി ച പരിവട്ടതി ച. ദുക്ഖാഹീതി ദുക്ഖമാഹി. തിബ്ബാഹീതി ബഹലാഹി തിഖിണാഹി വാ. ഖരാഹീതി കക്ഖളാഹി. കടുകാഹീതി അതിവിയ അനിട്ഠഭാവേന ദാരുണാഹി. ആവട്ടതീതി ഏകസ്മിംയേവ ഠാനേ അനിപജ്ജിത്വാ അത്തനോ സരീരം ഇതോ ചിതോ ആകഡ്ഢന്തോ ആവട്ടതി. പരിവട്ടതീതി ഏകസ്മിം പദേസേ നിപന്നോപി അങ്ഗപച്ചങ്ഗാനി പരിതോ ഖിപന്തോ വട്ടതി, അഭിമുഖം വാ വട്ടന്തോ ആവട്ടതി, സമന്തതോ വട്ടന്തോ പരിവട്ടതി.
ഏതമത്ഥം വിദിത്വാതി ‘‘സകിഞ്ചനസ്സ അപ്പടിസങ്ഖാപരിഭോഗഹേതുകാ അയം ദുക്ഖുപ്പത്തി, അകിഞ്ചനസ്സ
തത്ഥ സുഖിനോ വതാതി സുഖിനോ വത സപ്പുരിസാ. കേ പന തേതി? യേ അകിഞ്ചനാ, യേ രാഗാദികിഞ്ചനസ്സ പരിഗ്ഗഹകിഞ്ചനസ്സ ച അഭാവേന അകിഞ്ചനാ, കേസം പനിദം കിഞ്ചനം നത്ഥീതി ആഹ – ‘‘വേദഗുനോ ഹി ജനാ അകിഞ്ചനാ’’തി, യേ അരിയമഗ്ഗഞാണസങ്ഖാതം വേദം ഗതാ അധിഗതാ, തേന വാ വേദേന നിബ്ബാനം ഗതാതി വേദഗുനോ, തേ അരിയജനാ ഖീണാസവപുഗ്ഗലാ അനവസേസരാഗാദികിഞ്ചനാനം അഗ്ഗമഗ്ഗേന സമുച്ഛിന്നത്താ അകിഞ്ചനാ നാമ. അസതി ഹി രാഗാദികിഞ്ചനേ കുതോ പരിഗ്ഗഹകിഞ്ചനസ്സ സമ്ഭവോ. ഏവം ഗാഥായ പുരിമഭാഗേന അരഹന്തേ പസംസിത്വാ അപരഭാഗേന അന്ധപുഥുജ്ജനേ ഗരഹന്തോ ‘‘സകിഞ്ചനം പസ്സാ’’തിആദിമാഹ. തം പുരിമസുത്തേ വുത്തത്ഥമേവ. ഏവം ഇമായപി ഗാഥായ വട്ടവിവട്ടം കഥിതം.
ഛട്ഠസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൭. ഏകപുത്തകസുത്തവണ്ണനാ
൧൭. സത്തമേ ഏകപുത്തകോതി ഏകോ പുത്തോ, സോ ച അനുകമ്പിതബ്ബട്ഠേന ഏകപുത്തകോ, പിയായിതബ്ബട്ഠേന പിയോ, മനസ്സ വഡ്ഢനട്ഠേന മനാപോ. സരീരസോഭാസമ്പത്തിയാ വാ ദസ്സനീയട്ഠേന പിയോ, സീലാചാരസമ്പത്തിയാ കല്യാണധമ്മതായ മനാപോ. കലേതി സത്തേ ഖേപേതീതി കാലോ, മരണം. തം കതോ പത്തോതി കാലങ്കതോ, കാലേന വാ മച്ചുനാ കതോ നട്ഠോ അദസ്സനം ഗതോതി കാലങ്കതോ, മതോതി അത്ഥോ.
സമ്ബഹുലാ ഉപാസകാതി സാവത്ഥിവാസിനോ ബഹൂ ഉപാസകാ മതപുത്തഉപാസകസ്സ സഹസോകീഭാവേന യാവ ആളാഹനാ പച്ഛതോ ഗന്ത്വാ മതസരീരസ്സ കത്തബ്ബം കാരെത്വാ പടിനിവത്താ യഥാനിവത്ഥാവ ഉദകം ഓതരിത്വാ സീസംന്ഹാതാ വത്ഥാനി പീളെത്വാ അനോതാപെത്വാവ ഏകം നിവാസെത്വാ ‘‘അല്ലകേസാ’’തിആദി.
തത്ഥ അല്ലവത്ഥാതി ഉദകേന തിന്തവത്ഥാ. ദിവാ ദിവസ്സാതി ദിവസസ്സപി ദിവാ, മജ്ഝന്ഹികേ കാലേതി അത്ഥോ. യസ്മാ ജാനന്താപി തഥാഗതാ പുച്ഛന്തി ‘‘കിം നു ഖോ തുമ്ഹേ ഉപാസകാ’’തിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ – തുമ്ഹേ ഉപാസകാ അഞ്ഞേസു ദിവസേസു മമ സന്തികം ആഗച്ഛന്താ ഓതാപിതസുദ്ധവത്ഥാ സായന്ഹേ ആഗച്ഛഥ, അജ്ജ പന അല്ലവത്ഥാ അല്ലകേസാ ഠിതമജ്ഝന്ഹികേ കാലേ ഇധാഗതാ, തം കിം കാരണന്തി. തേന മയന്തി തേന പുത്തവിയോഗജനിതചിത്തസന്താപേന ബലവസോകാഭിഭൂതതായ ഏവംഭൂതാ മയം ഇധൂപസങ്കമന്താതി.
ഏതമത്ഥം വിദിത്വാതി പിയവത്ഥുസമ്ഭവാ സോകദുക്ഖദോമനസ്സാദയോ, അസതി പിയവത്ഥുസ്മിം സബ്ബസോ ഏതേ ന സന്തീതി ഏതമത്ഥം സബ്ബാകാരതോ ജാനിത്വാ തദത്ഥപ്പകാസനം ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി.
തത്ഥ പിയരൂപസ്സാദഗധിതാസേതി പിയസഭാവേസു രൂപക്ഖന്ധാദീസു സുഖവേദനസ്സാദേന ഗധിതാ പടിബദ്ധചിത്താ. ഗധിതാസേതി ഹി ഗധിതാഇച്ചേവത്ഥോ. സേതി വാ നിപാതമത്തം. പിയരൂപാ നാമ ചക്ഖാദയോ പുത്തദാരാദയോ ച. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘കിഞ്ച ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം ചക്ഖു ലോകേ …പേ॰… ധമ്മതണ്ഹാ ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപ’’ന്തി (ചൂളനി॰ ഹേമകമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൫൫).
‘‘ഖെത്തം വത്ഥും ഹിരഞ്ഞം വാ, ഗവസ്സം ദാസപോരിസം;
ഥിയോ ബന്ധൂ പുഥു കാമേ, യോ നരോ അനുഗിജ്ഝതീ’’തി ച. (സു॰ നി॰ ൭൭൫);
തസ്മാ തേസു പിയരൂപേസു അസ്സാദേന ഗിദ്ധാ മുച്ഛിതാ അജ്ഝാപന്നാതി അത്ഥോ. കേ പന തേ പിയരൂപസ്സാദഗധിതാതി തേ ദസ്സേതി ‘‘ദേവകായാ പുഥുമനുസ്സാ ചാ’’തി, ചാതുമഹാരാജികാദയോ ബഹുദേവസമൂഹാ ചേവ ജമ്ബുദീപകാദികാ ബഹുമനുസ്സാ ച. അഘാവിനോതി കായികചേതസികദുക്ഖേന ദുക്ഖിതാ. പരിജുന്നാതി ജരാരോഗാദിവിപത്തിയാ യൊബ്ബനാരൊഗ്യാദിസമ്പത്തിതോ പരിഹീനാ. യഥാലാഭവസേന വായമത്ഥോ ദേവമനുസ്സേസു വേദിതബ്ബോ. അഥ വാ കാമഞ്ചേകന്തസുഖസമപ്പിതാനം ദേവാനം ദുക്ഖജരാരോഗാ ന സമ്ഭവന്തി, തദനതിവത്തസഭാവതായ പന തേപി ‘‘അഘാവിനോ’’തി ‘‘പരിജുന്നാ’’തി ച വുത്താ. തേസമ്പി വാ പുബ്ബനിമിത്തുപ്പത്തിയാ പടിച്ഛന്നജരായ ചേതസികരോഗസ്സ ച വസേന ദുക്ഖാദീനം സമ്ഭവോ വേദിതബ്ബോ. മച്ചുരാജസ്സ വസം ഗച്ഛന്തീതി പിയവത്ഥുവിസയായ തണ്ഹായ അപ്പഹീനത്താ പുനപ്പുനം ഗബ്ഭൂപഗമനതോ
എത്താവതാ വട്ടം ദസ്സെത്വാ ഇദാനി ‘‘യേ വേ ദിവാ’’തിആദിനാ വിവട്ടം ദസ്സേതി. തത്ഥ യേ വേ ദിവാ ച രത്തോ ച അപ്പമത്താതി ‘‘ദിവസം ചങ്കമേന നിസജ്ജായ ആവരണീയേഹി ധമ്മേഹി ചിത്തം പരിസോധേതീ’’തിആദിനാ ജഹന്തി പിയരൂപന്തി ചതുസച്ചകമ്മട്ഠാനഭാവനം ഉസ്സുക്കാപെത്വാ അരിയമഗ്ഗാധിഗമേന പിയരൂപം പിയജാതികം ചക്ഖാദിപിയവത്ഥും തപ്പടിബദ്ധഛന്ദരാഗജഹനേന ജഹന്തി. തേ വേ ഖണന്തി അഘമൂലം, മച്ചുനോ ആമിസം ദുരതിവത്തന്തി തേ അരിയപുഗ്ഗലാ അഘസ്സ വട്ടദുക്ഖസ്സ മൂലഭൂതം, മച്ചുനാ മരണേന ആമസിതബ്ബതോ ആമിസം, ഇതോ ബഹിദ്ധാ കേഹിചിപി സമണബ്രാഹ്മണേഹി നിവത്തിതും അസക്കുണെയ്യതായ ദുരതിവത്തം, സഹ അവിജ്ജായ തണ്ഹം അരിയമഗ്ഗഞാണകുദാലേന ഖണന്തി, ലേസമത്തമ്പി അനവസേസന്താ ഉമ്മൂലയന്തീതി. സ്വായമത്ഥോ –
‘‘അപ്പമാദോ
അപ്പമത്താ ന മീയന്തി, യേ പമത്താ യഥാ മതാ’’തി. (ധ॰ പ॰ ൨൧) –
ആദീഹി സുത്തപദേഹി വിത്ഥാരേതബ്ബോതി.
സത്തമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൮. സുപ്പവാസാസുത്തവണ്ണനാ
൧൮. അട്ഠമേ കുണ്ഡികായന്തി ഏവംനാമകേ കോലിയാനം നഗരേ. കുണ്ഡധാനവനേതി തസ്സ നഗരസ്സ അവിദൂരേ കുണ്ഡധാനസങ്ഖാതേ വനേ.
പുബ്ബേ കിര കുണ്ഡോ നാമ ഏകോ യക്ഖോ തസ്മിം വനസണ്ഡേ വാസം കപ്പേസി, കുണ്ഡധാനമിസ്സകേന ച ബലികമ്മേന തുസ്സതീതി തസ്സ തഥാ തത്ഥ ബലിം ഉപഹരന്തി, തേനേതം വനസണ്ഡം കുണ്ഡധാനവനന്ത്വേവ പഞ്ഞായിത്ഥ. തസ്സ അവിദൂരേ ഏകാ ഗാമപതികാ അഹോസി, സാപി തസ്സ യക്ഖസ്സ ആണാപവത്തിട്ഠാനേ നിവിട്ഠത്താ തേനേവ പരിപാലിതത്താ കുണ്ഡികാതി വോഹരീയിത്ഥ കുണ്ഡികാത്വേവ വുച്ചതി. തസ്മിഞ്ച വനസണ്ഡേ കോലിയരാജാനോ ഭഗവതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച വസനത്ഥായ വിഹാരം പതിട്ഠാപേസും, തമ്പി കുണ്ഡധാനവനന്ത്വേവ പഞ്ഞായിത്ഥ. അഥ ഭഗവാ ജനപദചാരികം ചരന്തോ അനുക്കമേന തം വിഹാരം ‘‘ഏകം സമയം ഭഗവാ കുണ്ഡികായം വിഹരതി കുണ്ഡധാനവനേ’’തി.
സുപ്പവാസാതി തസ്സാ ഉപാസികായ നാമം. കോലിയധീതാതി കോലിയരാജപുത്തീ. സാ ഹി ഭഗവതോ അഗ്ഗുപട്ഠായികാ പണീതദായികാനം സാവികാനം ഏതദഗ്ഗേ ഠപിതാ സോതാപന്നാ അരിയസാവികാ. യഞ്ഹി കിഞ്ചി ഭഗവതോ യുത്തരൂപം ഖാദനീയം ഭോജനീയം ഭേസജ്ജം വാ ന തത്ഥ അഞ്ഞാഹി സംവിധാതബ്ബം അത്ഥി, സബ്ബം തം സയമേവ അത്തനോ പഞ്ഞായ വിചാരെത്വാ സക്കച്ചം സമ്പാദെത്വാ ‘‘സത്ത വസ്സാനി ഗബ്ഭം ധാരേതി സത്താഹം മൂള്ഹഗബ്ഭാ’’തി.
തത്ഥ സത്ത വസ്സാനീതി സത്ത സംവച്ഛരാനി, അച്ചന്തസംയോഗേ ച ഇദം ഉപയോഗവചനം. ഗബ്ഭം ധാരേതീതി ഗബ്ഭം വഹതി, ഗബ്ഭിനീ ഹോതീതി അത്ഥോ. സത്താഹം മൂള്ഹഗബ്ഭാതി സത്ത അഹാനി ബ്യാകുലഗബ്ഭാ. ഗബ്ഭോ ഹി പരിപക്കോ സമ്പജ്ജമാനോ വിജായനകാലേ കമ്മജവാതേഹി സഞ്ചാലെത്വാ പരിവത്തിതോ ഉദ്ധംപാദോ അധോസിരോ ഹുത്വാ യോനിമുഖാഭിമുഖോ ഹോതി, ഏവം സോ കത്ഥചി അലഗ്ഗോ ബഹി നിക്ഖമതി. വിപജ്ജമാനോ പന വിപരിവത്തനവസേന യോനിമഗ്ഗം പിദഹിത്വാ തിരിയം നിപജ്ജതി, സയമേവ വാ യോനിമഗ്ഗോ പിദഹതി, സോ തത്ഥ കമ്മജവാതേഹി അപരാപരം പരിവത്തമാനോ ബ്യാകുലോ മൂള്ഹഗബ്ഭോതി വുച്ചതി. തസ്സാപി സത്ത ദിവസേ ഏവം അഹോസി, തേന വുത്തം ‘‘സത്താഹം മൂള്ഹഗബ്ഭാ’’തി.
അയഞ്ച ഗബ്ഭോ സീവലിത്ഥേരോ. തസ്സ കഥം സത്ത വസ്സാനി ഗബ്ഭവാസദുക്ഖം, സത്താഹം മൂള്ഹഗബ്ഭഭാവപ്പത്തി, മാതു ചസ്സാപി സോതാപന്നായ അരിയസാവികായ
അഥ രാജകുമാരസ്സ മാതാ തം പവത്തിം സുത്വാ ‘‘ബാലോ മമ പുത്തോ ഉപായം ന ജാനാതി, ഗച്ഛഥ, അസ്സ ചൂളദ്വാരാനി പിധായ നഗരം ഉപരുന്ധതൂതി വദേഥാ’’തി പുത്തസ്സ ഗൂള്ഹസാസനം പഹിണി. സോ മാതു സാസനം സുത്വാ സത്ത ദിവസേ തഥാ അകാസി. നാഗരാ ബഹി നിക്ഖമിതും അലഭന്താ സത്തമേ ദിവസേ തസ്സ രഞ്ഞോ സീസം ഗഹെത്വാ കുമാരസ്സ അദംസു. കുമാരോ നഗരം പവിസിത്വാ രജ്ജം അഗ്ഗഹേസി. സോ തദാ സത്ത വസ്സാനി നഗരരുന്ധനകമ്മനിസ്സന്ദേന ഏതരഹി സത്ത വസ്സാനി മാതുകുച്ഛിസങ്ഖാതായ ലോഹിതകുമ്ഭിയാ വസി, അവസേസതോ പന സത്താഹം നഗരൂപരുന്ധനേന സത്താഹം മൂള്ഹഗബ്ഭഭാവം ആപജ്ജി. ജാതകട്ഠകഥായം പന ‘‘സത്ത ദിവസാനി നഗരം രുന്ധിത്വാ ഗഹിതകമ്മനിസ്സന്ദേന സത്തവസ്സാനി ലോഹിതകുമ്ഭിയം വസിത്വാ സത്താഹം മൂള്ഹഗബ്ഭഭാവം ആപജ്ജീ’’തി വുത്തം. യം പന സോ പദുമുത്തരസമ്മാസമ്ബുദ്ധപാദമൂലേ ‘‘ലാഭീനം അഗ്ഗോ ഭവെയ്യ’’ന്തി മഹാദാനം ദത്വാ പത്ഥനം അകാസി, യഞ്ച വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ നാഗരേഹി സദ്ധിം സഹസ്സഗ്ഘനികം ഗുളദധിം ദത്വാ പത്ഥനം അകാസി, തസ്സാനുഭാവേന ലാഭീനം അഗ്ഗോ ജാതോ. സുപ്പവാസാപി ‘‘നഗരം രുന്ധിത്വാ ഗണ്ഹ, താതാ’’തി പേസിതഭാവേന സത്ത വസ്സാനി കുച്ഛിനാ ഗബ്ഭം പരിഹരിത്വാ സത്താഹം മൂള്ഹഗബ്ഭാജാതാ
തീഹി വിതക്കേഹീതി രതനത്തയഗുണാനുസ്സതിപടിസംയുത്തേഹി തീഹി സമ്മാവിതക്കേഹി. അധിവാസേതീതി മൂള്ഹഗബ്ഭതായ ഉപ്പന്നദുക്ഖം സഹതി. സാ ഹി ഭഗവതോ സമ്ബുദ്ധഭാവം, അരിയസങ്ഘസ്സ സുപ്പടിപത്തിം, നിബ്ബാനസ്സ ച ദുക്ഖനിസ്സരണഭാവം അനുസ്സരന്തീ അത്തനോ ഉപ്പജ്ജമാനദുക്ഖം അമനസികരണേനേവ അഭിഭവിത്വാ ഖമതി. തേന വുത്തം ‘‘തീഹി വിതക്കേഹി അധിവാസേതീ’’തി.
സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വതാതിആദി തേസം വിതക്കാനം പവത്തിആകാരദസ്സനം. തസ്സത്ഥോ – യോ ഭഗ്യവന്തതാദീഹി കാരണേഹി ഭഗവാ ലോകനാഥോ സമ്മാ അവിപരീതം സാമം സയമേവ സബ്ബധമ്മേ അഹോ വത ബുദ്ധോ, സോ ഭഗവാ ഏവരൂപസ്സ ഏതരഹി മയാ അനുഭവിയമാനസ്സ അഞ്ഞസ്സ ച ഏവംജാതികസ്സ
സാമികന്തി അത്തനോ പതിം കോലിയരാജപുത്തം. ആമന്തേസീതി അഭാസി. മമ വചനേന ഭഗവതോ പാദേ സിരസാ വന്ദാഹീതി മയ്ഹം വചനേന ചക്കലക്ഖണപ്പടിമണ്ഡിതാനി വികസിതപദുമസസ്സിരീകാനി ഭഗവതോ ചരണാനി തവ സിരസാ വന്ദാഹി, ഉത്തമങ്ഗേന അഭിവാദനം കരോഹീതി അത്ഥോ. അപ്പാബാധന്തിആദീസു ആബാധോതി വിസഭാഗവേദനാ വുച്ചതി, യാ ഏകദേസേ ഉപ്പജ്ജിത്വാപി സകലസരീരം അയപട്ടേന ആബന്ധിത്വാ ആതങ്കോതി കിച്ഛജീവിതകരോ രോഗോ. അഥ വാ യാപേതബ്ബരോഗോ ആതങ്കോ, ഇതരോ ആബാധോ. ഖുദ്ദകോ വാ രോഗോ ആതങ്കോ, ബലവാ ഫാസുവിഹാരന്തി ഠാനനിസിന്നഗമനസയനസങ്ഖാതേസു ചതൂസു ഇരിയാപഥേസു സുഖവിഹാരഞ്ച പുച്ഛാതി വദതി. അഥസ്സ പുച്ഛിതബ്ബാകാരം ദസ്സെന്തീ ‘‘സുപ്പവാസാ, ഭന്തേ’’തിആദിമാഹ. ഏവഞ്ച വദേഹീതി ഇദാനി വത്തബ്ബാകാരം നിദസ്സേതി.
പരമന്തി വചനസമ്പടിച്ഛനം. തേന സാധു, ഭദ്ദേ, യഥാ വുത്തം, തഥാ പടിപജ്ജാമീതി ദസ്സേതി. കോലിയപുത്തോതി സുപ്പവാസായ സാമികോ കോലിയരാജപുത്തോ. സുഖിനീ ഹോതൂതി സദേവകേ ലോകേ അഗ്ഗദക്ഖിണെയ്യോ സത്ഥാ സുപ്പവാസായ പേസിതവന്ദനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ തദനന്തരം അത്തനോ മെത്താവിഹാരസംസൂചകം ബുദ്ധാചിണ്ണം സുഖൂപസംഹാരം തസ്സാ സാമഞ്ഞതോ പകാസെത്വാ പുന തസ്സാ പുത്തസ്സ ച ഗബ്ഭവിപത്തിമൂലകദുക്ഖുപ്പത്തിപടിക്ഖേപമുഖേന സുഖൂപസംഹാരം നിദസ്സെന്തോ ‘‘സുഖിനീ…പേ॰… അരോഗാ, അരോഗം പുത്തം വിജായതൂ’’തി ആഹ.
സഹ വചനാതി ഭഗവതോ വചനേന സഹേവ. യസ്മിം കാലേ ഭഗവാ തഥാ അവോച, തസ്മിംയേവ കാലേ തമ്പി കമ്മം പരിക്ഖയം അഗമാസി. തസ്സ പരിക്ഖീണഭാവം ഓലോകെത്വാ സത്ഥാ തഥാ അഭാസി. അപരേ പന വദന്തി – സചേ തഥാ സത്ഥാ നാചിക്ഖിസ്സാ, തതോ പരമ്പി കിഞ്ചി കാലം തസ്സാ തം ദുക്ഖം അനുബന്ധിസ്സാ. യസ്മാ പന ഭഗവതാ ‘‘സുഖിനീ അരോഗാ അരോഗഞ്ച പുത്തം വിജായതൂ’’തി വുത്തം, തസ്മാ തസ്സ വചനസമകാലമേവ സോ ഗബ്ഭോ ബ്യാകുലഭാവം വിജഹിത്വാ സുഖേനേവ ബഹി നിക്ഖമി, ഏവം തേസം മാതാപുത്താനം സൊത്ഥി അഹോസി. അചിന്തെയ്യോ ഹി ബുദ്ധാനം
‘‘ഉഭോ പുത്താ കാലകതാ, പന്ഥേ മയ്ഹം പതീ മതോ;
മാതാ പിതാ ച ഭാതാ ച, ഏകചിതകമ്ഹി ഝായരേ’’തി. (അപ॰ ഥേരീ ൨.൨.൪൯൮) –
വത്വാ
ഏവം, ഭന്തേതി, ഭന്തേ, യഥാ ഭഗവാ സപുത്തായ മാതുയാ അരോഗഭാവം ആസീസന്തോ ആഹ – ‘‘സുഖിനീ അരോഗാ അരോഗം പുത്തം വിജായതൂ’’തി, തം ഏവമേവ. ന ഹി കദാചി ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം വചനസ്സ അഞ്ഞഥാഭാവോതി അധിപ്പായോ. കേചി പന ‘‘ഏവമത്ഥൂ’’തി വദന്തി, അപരേ ‘‘ഹോതൂ’’തി പദസ്സ അത്ഥം ആനെത്വാ വണ്ണയന്തി. അഭിനന്ദിത്വാതി കരവീകരുതമഞ്ജുനാ ബ്രഹ്മസ്സരേന ഭഗവതാ വുച്ചമാനേ തസ്മിം വചനേ പീതിസോമനസ്സപടിലാഭതോ അഭിമുഖഭാവേന നന്ദിത്വാ. അനുമോദിത്വാതി തതോ പച്ഛാപി സമ്മോദനം ഉപ്പാദെത്വാ, ചിത്തേന വാ അഭിനന്ദിത്വാ വാചായ അനുമോദിത്വാ, വചനസമ്പത്തിയാ വാ അഭിനന്ദിത്വാ അത്ഥസമ്പത്തിയാ അനുമോദിത്വാ. സകം ഘരം പച്ചായാസീതി അത്തനോ ഘരം പടിഗച്ഛി. യേ പന ‘‘യേന സകം ഘര’’ന്തി പഠന്തി, തേസം യദിപി യ-ത-സദ്ദാനം സമ്ബന്ധഭാവതോ ‘‘തേനാ’’തി പദം വുത്തമേവ ഹോതി, തഥാപി ‘‘പടിയായിത്വാ’’തി പാഠസേസോ യോജേതബ്ബോ ഹോതി.
വിജാതന്തി പജാതം, പസുതന്തി അത്ഥോ. അച്ഛരിയന്തി അന്ധസ്സ പബ്ബതാരോഹനം വിയ നിച്ചം ന വതാതി സമ്ഭാവനേ, അഹോ അച്ഛരിയന്തി അത്ഥോ. ഭോതി ധമ്മാലപനം. അഭൂതപുബ്ബം ഭൂതന്തി അബ്ഭുതം.
തഥാഗതസ്സാതി അട്ഠഹി കാരണേഹി ഭഗവാ തഥാഗതോ – തഥാ ആഗതോതി തഥാഗതോ, തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ, തഥലക്ഖണം ആഗതോതി തഥാഗതോ, തഥധമ്മേ യാഥാവതോ അഭിസമ്ബുദ്ധോതി തഥാഗതോ, തഥദസ്സിതായ തഥാഗതോ, തഥവാദിതായ തഥാഗതോ, തഥാകാരിതായ തഥാഗതോ, അഭിഭവനട്ഠേന തഥാഗതോ.
കഥം തഥാ ആഗതോതി തഥാഗതോ? യഥാ സബ്ബലോകഹിതായ ഉസ്സുക്കമാപന്നാ പുരിമകാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ ആഗതാതി. കിം വുത്തം ഹോതി? യേന അഭിനീഹാരേന തേ ഭഗവന്തോ ആഗതാ, തേന അട്ഠഗുണസമന്നാഗതേന അയമ്പി ഭഗവാ ആഗതോ. യഥാ ച തേ ഭഗവന്തോ ദാനപാരമിം പൂരെത്വാ സീലനെക്ഖമ്മപഞ്ഞാവീരിയഖന്തിസച്ചഅധിട്ഠാനമെത്താഉപെക്ഖാപാരമീതി ഇമാ ദസ പാരമിയോ, ദസ ഉപപാരമിയോ, ദസ പരമത്ഥപാരമിയോതി സമതിംസ പാരമിയോ പൂരെത്വാ പഞ്ച മഹാപരിച്ചാഗേ പരിച്ചജിത്വാ പുബ്ബയോഗപുബ്ബചരിയധമ്മക്ഖാനഞാതത്ഥചരിയാദയോ പൂരെത്വാ ബുദ്ധിചരിയായ കോടിം പത്വാ ആഗതാ, തഥാ അയമ്പി ഭഗവാ ആഗതോ. യഥാ ച തേ ഭഗവന്തോ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനേ…പേ॰… അരിയം അട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം ഭാവെത്വാ ബ്രൂഹെത്വാ ആഗതാ, തഥാ അയമ്പി ഭഗവാ ആഗതോ. ഏവം തഥാ ആഗതോതി തഥാഗതോ.
കഥം തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ? യഥാ സമ്പതിജാതാ തേ ഭഗവന്തോ സമേഹി പാദേഹി പഥവിയം പതിട്ഠായ ഉത്തരാഭിമുഖാ സത്തപദവീതിഹാരേന ഗതാ, സേതച്ഛത്തേ ധാരിയമാനേ സബ്ബാവ ദിസാ അനുവിലോകേസും, ആസഭിഞ്ച
യഥാ വാ തേ ഭഗവന്തോ നെക്ഖമ്മേന കാമച്ഛന്ദം പഹായ ഗതാ, അബ്യാപാദേന ബ്യാപാദം, ആലോകസഞ്ഞായ ഥിനമിദ്ധം, അവിക്ഖേപേന ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചം, ധമ്മവവത്ഥാനേന വിചികിച്ഛം പഹായ ഗതാ, ഞാണേന അവിജ്ജം പദാലെത്വാ, പാമൊജ്ജേന അരതിം വിനോദെത്വാ, അട്ഠസമാപത്തീഹി അട്ഠാരസഹി മഹാവിപസ്സനാഹി
കഥം തഥലക്ഖണം ആഗതോതി തഥാഗതോ? പഥവീധാതുയാ കക്ഖളലക്ഖണം, ആപോധാതുയാ പഗ്ഘരണലക്ഖണം, തേജോധാതുയാ ഉണ്ഹത്തലക്ഖണം, വായോധാതുയാ വിത്ഥമ്ഭനലക്ഖണം, ആകാസധാതുയാ അസമ്ഫുട്ഠലക്ഖണം, രൂപസ്സ രുപ്പനലക്ഖണം, വേദനായ വേദയിതലക്ഖണം, സഞ്ഞായ സഞ്ജാനനലക്ഖണം, സങ്ഖാരാനം അഭിസങ്ഖരണലക്ഖണം, വിഞ്ഞാണസ്സ വിജാനനലക്ഖണന്തി
കഥം തഥധമ്മേ യാഥാവതോ അഭിസമ്ബുദ്ധോതി തഥാഗതോ? തഥധമ്മാ നാമ ചത്താരി അരിയസച്ചാനി. യഥാഹ
അപിച ജരാമരണസ്സ ജാതിപച്ചയസമ്ഭൂതസമുദാഗതട്ഠോ തഥോ അവിതഥോ അനഞ്ഞഥോ…പേ॰… സങ്ഖാരാനം അവിജ്ജാപച്ചയസമ്ഭൂതസമുദാഗതട്ഠോ തഥോ അവിതഥോ അനഞ്ഞഥോ, തഥാ അവിജ്ജായ സങ്ഖാരാനം പച്ചയട്ഠോ…പേ॰.. ജാതിയാ ജരാമരണസ്സ പച്ചയട്ഠോ തഥോ അവിതഥോ അനഞ്ഞഥോ, തം സബ്ബം ഭഗവാ അഭിസമ്ബുദ്ധോ, തസ്മാപി തഥാനം അഭിസമ്ബുദ്ധത്താ തഥാഗതോ. അഭിസമ്ബുദ്ധത്ഥോ ഹി എത്ഥ ഗതസദ്ദോതി. ഏവം തഥധമ്മേ യാഥാവതോ അഭിസമ്ബുദ്ധോതി തഥാഗതോ.
കഥം തഥദസ്സിതായ തഥാഗതോ? യം സദേവകേ…പേ॰… സദേവമനുസ്സായ പജായ അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസു അപരിമാണാനം സത്താനം ചക്ഖുദ്വാരേ ആപാഥമാഗച്ഛന്തം രൂപാരമ്മണം നാമ അത്ഥി, തം ഭഗവാ സബ്ബാകാരതോ ജാനാതി പസ്സതി. ഏവം ജാനതാ പസ്സതാ ച തേന തം ഇട്ഠാനിട്ഠാദിവസേന വാ ദിട്ഠസുതമുതവിഞ്ഞാതേസു ലബ്ഭമാനകപദവസേന വാ ‘‘കതമം തം രൂപം രൂപായതനം
‘‘യം
ഏവം തഥദസ്സിതായ തഥാഗതോ
കഥം തഥവാദിതായ തഥാഗതോ? യം രത്തിം ഭഗവാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോ, യഞ്ച രത്തിം അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായി, എത്ഥന്തരേ പഞ്ചചത്താലീസവസ്സപരിമാണകാലം യം ഭഗവതാ ഭാസിതം ലപിതം സുത്തഗെയ്യാദി, സബ്ബം തം പരിസുദ്ധം പരിപുണ്ണം രാഗമദാദിനിമ്മഥനം ഏകസദിസം തഥം അവിതഥം. തേനാഹ –
‘‘യഞ്ച, ചുന്ദ, രത്തിം തഥാഗതോ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝതി, യഞ്ച രത്തിം അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായതി, യം ഏതസ്മിം അന്തരേ ഭാസതി ലപതി നിദ്ദിസതി, സബ്ബം തം തഥേവ ഹോതി, നോ അഞ്ഞഥാ, തസ്മാ ‘തഥാഗതോ’തി വുച്ചതീ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൩.൧൮൮).
ഗദഅത്ഥോ എത്ഥ ഗതസദ്ദോ. ഏവം തഥവാദിതായ തഥാഗതോ.
അപിച ആഗദനം ആഗദോ, വചനന്തി അത്ഥോ. തഥോ അവിതഥോ അവിപരീതോ ആഗദോ അസ്സാതി ദകാരസ്സ തകാരം കത്വാ തഥാഗതോതി ഏവമെത്ഥ പദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ.
കഥം തഥാകാരിതായ തഥാഗതോ? ഭഗവതോ ഹി വാചായ കായോ അനുലോമേതി, കായസ്സപി വാചാ, തസ്മാ യഥാവാദീ തഥാകാരീ, യഥാകാരീ തഥാവാദീ ച ഹോതി. ഏവംഭൂതസ്സ ചസ്സ യഥാവാചാ, കായോപി തഥാ ഗതോ പവത്തോതി അത്ഥോ. യഥാ ച കായോ, വാചാപി തഥാ ഗതാ പവത്താതി തഥാഗതോ. തേനാഹ –
‘‘യഥാവാദീ
ഏവം
കഥം അഭിഭവനട്ഠേന തഥാഗതോ? യസ്മാ ഉപരി ഭവഗ്ഗം ഹെട്ഠാ അവീചിം പരിയന്തം കരിത്വാ തിരിയം അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസു സബ്ബസത്തേ അഭിഭവതി സീലേനപി സമാധിനാപി പഞ്ഞായപി വിമുത്തിയാപി വിമുത്തിഞാണദസ്സനേനപി
‘‘സദേവകേ, ഭിക്ഖവേ, ലോകേ…പേ॰… സദേവമനുസ്സായ തഥാഗതോ അഭിഭൂ അനഭിഭൂതോ അഞ്ഞദത്ഥുദസോ വസവത്തി, തസ്മാ ‘തഥാഗതോ’തി വുച്ചതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൨൩).
തത്രായം പദസിദ്ധി – അഗദോ വിയ അഗദോ, ദേസനാവിലാസോ ചേവ പുഞ്ഞുസ്സയോ ച. തേന സോ മഹാനുഭാവോ ഭിസക്കോ വിയ ദിബ്ബാഗദേന സപ്പേ സബ്ബപരപ്പവാദിനോ സദേവകഞ്ച ലോകം അഭിഭവതി. ഇതി സബ്ബലോകാഭിഭവനേ തഥോ അവിതഥോ അവിപരീതോ യഥാവുത്തോവ അഗദോ ഏതസ്സാതി ദകാരസ്സ തകാരം കത്വാ തഥാഗതോതി വേദിതബ്ബോ. ഏവം അഭിഭവനട്ഠേന തഥാഗതോ.
അപിച തഥായ ഗതോതി തഥാഗതോ, തഥം ഗതോതി തഥാഗതോ. തത്ഥ സകലലോകം തീരണപരിഞ്ഞായ തഥായ ഗതോ അവഗതോതി തഥാഗതോ. ലോകസമുദയം പഹാനപരിഞ്ഞായ തഥായ ഗതോ അതീതോതി തഥാഗതോ. ലോകനിരോധം സച്ഛികിരിയായ തഥായ ഗതോ അധിഗതോതി തഥാഗതോ. ലോകനിരോധഗാമിനിം പടിപദം തഥം ഗതോ പടിപന്നോതി തഥാഗതോ. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –
‘‘ലോകോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധോ, ലോകസ്മാ തഥാഗതോ വിസംയുത്തോ. ലോകസമുദയോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധോ, ലോകസമുദയോ തഥാഗതസ്സ പഹീനോ, ലോകനിരോധോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധോ, ലോകനിരോധോ തഥാഗതസ്സ സച്ഛികതോ. ലോകനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ
അപരേഹിപി അട്ഠഹി കാരണേഹി ഭഗവാ തഥാഗതോ – തഥായ ആഗതോതി തഥാഗതോ, തഥായ ഗതോതി തഥാഗതോ, തഥാനി ആഗതോതി തഥാഗതോ, തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ, തഥാവിധോതി തഥാഗതോ, തഥാ പവത്തിതോതി തഥാഗതോ, തഥേഹി അഗതോതി തഥാഗതോ, തഥാ ഗതഭാവേന തഥാഗതോ.
കഥം തഥായ ആഗതോതി തഥാഗതോ? യാ സാ ഭഗവതാ സുമേധഭൂതേന ദീപങ്കരദസബലസ്സ പാദമൂലേ –
‘‘മനുസ്സത്തം ലിങ്ഗസമ്പത്തി, ഹേതു സത്ഥാരദസ്സനം,
പബ്ബജ്ജാ ഗുണസമ്പത്തി, അധികാരോ ച ഛന്ദതാ;
അട്ഠധമ്മസമോധാനാ, അഭിനീഹാരോ സമിജ്ഝതീ’’തി. (ബു॰ വം॰ ൨.൫൯) –
ഏവം വുത്തം അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതം അഭിനീഹാരം സമ്പാദെന്തേന ‘‘അഹം സദേവകം ലോകം തിണ്ണോ താരെസ്സാമി, മുത്തോ മോചെസ്സാമി, ദന്തോ ദമെസ്സാമി, സന്തോ സമെസ്സാമി, അസ്സത്ഥോ അസ്സാസെസ്സാമി, പരിനിബ്ബുതോ പരിനിബ്ബാപെസ്സാമി, ബുദ്ധോ ബോധെസ്സാമീ’’തി മഹാപടിഞ്ഞാ പവത്തിതാ. വുത്തഞ്ഹേതം –
‘‘കിം മേ ഏകേന തിണ്ണേന, പുരിസേന ഥാമദസ്സിനാ;
സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ, സന്താരെസ്സം സദേവകം.
‘‘ഇമിനാ മേ അധികാരേന, കതേന പുരിസുത്തമേ;
സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ, താരേമി ജനതം ബഹും.
‘‘സംസാരസോതം ഛിന്ദിത്വാ, വിദ്ധംസെത്വാ തയോ ഭവേ;
ധമ്മനാവം സമാരുയ്ഹ, സന്താരെസ്സം സദേവകം.
‘‘കിം മേ അഞ്ഞാതവേസേന, ധമ്മം സച്ഛികതേനിധ;
സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ, ബുദ്ധോ ഹെസ്സം സദേവകേ’’തി. (ബു॰ വം॰ ൨.൫൫-൫൮);
തം
കഥം തഥായ ഗതോതി തഥാഗതോ? യായ മഹാകരുണായ ലോകനാഥോ മഹാദുക്ഖസമ്ബാധപ്പടിപന്നം സത്തനികായം ദിസ്വാ ‘‘തസ്സ നത്ഥഞ്ഞോ കോചി പടിസ്സരണം, അഹമേവ നമിതോ സംസാരദുക്ഖതോ മുത്തോ മോചെസ്സാമീ’’തി സമുസ്സാഹിതമാനസോ മഹാഭിനീഹാരമകാസി. കത്വാ ച യഥാപണിധാനം സകലലോകഹിതസമ്പാദനായ ഉസ്സുക്കമാപന്നോ അത്തനോ കായജീവിതനിരപെക്ഖോ പരേസം സോതപഥാഗമനമത്തേനപി ചിത്തുത്രാസസമുപ്പാദികാ അതിദുക്കരാ ദുക്കരചരിയാ സമാചരന്തോ യഥാ മഹാബോധിയാ പടിപത്തി ഹാനഭാഗിയാ സംകിലേസഭാഗിയാ ഠിതിഭാഗിയാ വാ ന ഹോതി, അഥ ഖോ ഉത്തരുത്തരി വിസേസഭാഗിയാവ ഹോതി, തഥാ പടിപജ്ജമാനോ അനുപുബ്ബേന നിരവസേസേ ബോധിസമ്ഭാരേ സമ്പാദെത്വാ അഭിസമ്ബോധിം പാപുണി. തതോ പരഞ്ച തായേവ മഹാകരുണായ സഞ്ചോദിതമാനസോ പവിവേകരതിം പരമഞ്ച സന്തം വിമൊക്ഖസുഖം പഹായ ബാലജനബഹുലേ ലോകേ തേഹി സമുപ്പാദിതം സമ്മാനാവമാനവിപ്പകാരം അഗണെത്വാ വിനെയ്യജനസ്സ വിനയനേന നിരവസേസം ബുദ്ധകിച്ചം
കഥം തഥാനി ആഗതോതി തഥാഗതോ? തഥാനി നാമ ചത്താരി അരിയമഗ്ഗഞാണാനി. താനി ഹി
യഥാ ച മഗ്ഗഞാണാനി, ഏവം ഭഗവതോ തീസു കാലേസു അപ്പടിഹതഞാണാനി ചതുപടിസമ്ഭിദാഞാണാനി ചതുവേസാരജ്ജഞാണാനി പഞ്ചഗതിപരിച്ഛേദഞാണാനി ഛഅസാധാരണഞാണാനി സത്തബൊജ്ഝങ്ഗവിഭാവനഞാണാനി അട്ഠമഗ്ഗങ്ഗവിഭാവനഞാണാനി നവാനുപുബ്ബവിഹാരസമാപത്തിഞാണാനി ദസബലഞാണാനി ച തഥഭാവേ വേദിതബ്ബാനി.
തത്രായം വിഭാവനാ – യഞ്ഹി കിഞ്ചി അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസു അപരിമാണാനം സത്താനം ഹീനാദിഭേദഭിന്നാസു അതീതാസു ഖന്ധായതനധാതൂസു സഭാവകിച്ചാദി
‘‘അതീതംസേ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ അപ്പടിഹതം ഞാണം, അനാഗതംസേ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ അപ്പടിഹതം ഞാണം, പച്ചുപ്പന്നംസേ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ അപ്പടിഹതം ഞാണ’’ന്തി (പടി॰ മ॰ ൩.൫).
താനി പനേതാനി തത്ഥ തത്ഥ ധമ്മാനം സഭാവസരസലക്ഖണസ്സ അവിസംവാദനതോ തഥാനി അവിതഥാനി അനഞ്ഞഥാനി, താനി ഭഗവാ സയമ്ഭൂഞാണേന അധിഗഞ്ഛീതി. ഏവമ്പി തഥാനി ആഗതോതി തഥാഗതോ.
തഥാ
‘‘അത്ഥേ ഞാണം അത്ഥപ്പടിസമ്ഭിദാ, ധമ്മേ ഞാണം ധമ്മപ്പടിസമ്ഭിദാ, തത്ര ധമ്മനിരുത്താഭിലാപേ ഞാണം നിരുത്തിപ്പടിസമ്ഭിദാ, ഞാണേസു ഞാണം പടിഭാനപ്പടിസമ്ഭിദാ’’തി (വിഭ॰ ൭൧൮-൭൨൧).
എത്ഥ ച ഹേതുഅനുസാരേന അരണീയതോ അധിഗന്തബ്ബതോ ച സങ്ഖേപതോ ഹേതുഫലം അത്ഥോ നാമ. പഭേദതോ പന യം കിഞ്ചി പച്ചയുപ്പന്നം, നിബ്ബാനം
‘‘ദുക്ഖേ
അഥ വാ ഹേതുമ്ഹി ഞാണം ധമ്മപ്പടിസമ്ഭിദാ, ഹേതുഫലേ ഞാണം അത്ഥപ്പടിസമ്ഭിദാ. യേ ധമ്മാ ജാതാ ഭൂതാ സഞ്ജാതാ നിബ്ബത്താ അഭിനിബ്ബത്താ പാതുഭൂതാ, ഇമേസു ധമ്മേസു ഞാണം അത്ഥപ്പടിസമ്ഭിദാ. യമ്ഹാ ധമ്മാ തേ ധമ്മാ ജാതാ ഭൂതാ സഞ്ജാതാ നിബ്ബത്താ അഭിനിബ്ബത്താ പാതുഭൂതാ, തേസു ധമ്മേസു ഞാണം ധമ്മപ്പടിസമ്ഭിദാ. ജരാമരണേ ഞാണം അത്ഥപ്പടിസമ്ഭിദാ, ജരാമരണസമുദയേ ഞാണം ധമ്മപ്പടിസമ്ഭിദാ. ജരാമരണനിരോധേ ഞാണം അത്ഥപ്പടിസമ്ഭിദാ, ജരാമരണനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ ഞാണം ധമ്മപ്പടിസമ്ഭിദാ. ജാതിയാ, ഭവേ, ഉപാദാനേ, തണ്ഹായ, വേദനായ, ഫസ്സേ, സളായതനേ, നാമരൂപേ, വിഞ്ഞാണേ, സങ്ഖാരേസു ഞാണം അത്ഥപ്പടിസമ്ഭിദാ, സങ്ഖാരസമുദയേ
‘‘ഇധ ഭിക്ഖു ധമ്മം ജാനാതി സുത്തം ഗെയ്യം…പേ॰… വേദല്ലം, അയം വുച്ചതി ധമ്മപ്പടിസമ്ഭിദാ. സോ തസ്സ തസ്സേവ ഭാസിതസ്സ അത്ഥം ജാനാതി ‘അയം ഇമസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥോ, അയം ഇമസ്സ
‘‘കതമേ ധമ്മാ കുസലാ? യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി സോമനസ്സസഹഗതം ഞാണസമ്പയുത്തം രൂപാരമ്മണം വാ…പേ॰… ധമ്മാരമ്മണം വാ യം യം വാ പനാരബ്ഭ, തസ്മിം സമയേ ഫസ്സോ ഹോതി…പേ॰… അവിക്ഖേപോ ഹോതി…പേ॰… ഇമേ ധമ്മാ കുസലാ. ഇമേസു ധമ്മേസു ഞാണം ധമ്മപ്പടിസമ്ഭിദാ, തേസം വിപാകേ ഞാണം അത്ഥപ്പടിസമ്ഭിദാ’’തിആദി (വിഭ॰ ൭൨൪-൭൨൫) വിത്ഥാരോ.
യാ പനേതസ്മിം അത്ഥേ ച ധമ്മേ ച സഭാവനിരുത്തി അബ്യഭിചാരവോഹാരോ അഭിലാപോ, തസ്മിം സഭാവനിരുത്താഭിലാപേ മാഗധികായ സബ്ബസത്താനം മൂലഭാസായ ‘‘അയം സഭാവനിരുത്തി, അയം അസഭാവനിരുത്തീ’’തി പഭേദഗതം ഞാണം നിരുത്തിപ്പടിസമ്ഭിദാ. യഥാവുത്തേസു തേസു ഞാണേസു ഗോചരകിച്ചതോ വിത്ഥാരതോ പവത്തം സബ്ബമ്പി തം ഞാണം ആരമ്മണം കത്വാ പച്ചവെക്ഖന്തസ്സ തസ്മിം ഞാണേ പഭേദഗതം ഞാണം പടിഭാനപ്പടിസമ്ഭിദാ. ഇതി ഇമാനി ചത്താരി
തഥാ യംകിഞ്ചി ഞെയ്യം നാമ, സബ്ബം തം ഭഗവതാ സബ്ബാകാരേന ഞാതം ദിട്ഠം അധിഗതം അഭിസമ്ബുദ്ധം. തഥാ ഹിസ്സ അഭിഞ്ഞെയ്യാ ധമ്മാ അഭിഞ്ഞെയ്യതോ ബുദ്ധാ, പരിഞ്ഞെയ്യാ ധമ്മാ പരിഞ്ഞെയ്യതോ, പഹാതബ്ബാ ധമ്മാ പഹാതബ്ബതോ, സച്ഛികാതബ്ബാ ധമ്മാ സച്ഛികാതബ്ബതോ, ഭാവേതബ്ബാ ധമ്മാ ഭാവേതബ്ബതോ, യതോ നം കോചി സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ ദേവോ വാ മാരോ വാ ബ്രഹ്മാ വാ ‘‘ഇമേ നാമ തേ ധമ്മാ അനഭിസമ്ബുദ്ധാ’’തി സഹ ധമ്മേന അനുയുഞ്ജിതും സമത്ഥോ നത്ഥി.
യംകിഞ്ചി പഹാതബ്ബം നാമ, സബ്ബം തം ഭഗവതോ അനവസേസതോ ബോധിമൂലേയേവ പഹീനം അനുപ്പത്തിധമ്മം
യേ ചിമേ ഭഗവതാ കമ്മവിപാകകിലേസൂപവാദആണാവീതിക്കമപ്പഭേദാ അന്തരായികാ വുത്താ, അലമേവ തേ പടിസേവതോ ഏകന്തേന അന്തരായായ. യതോ നം കോചി സമണോ വാ…പേ॰… ബ്രഹ്മാ വാ ‘‘നാലം തേ പടിസേവതോ അന്തരായായാ’’തി സഹ ധമ്മേന അനുയുഞ്ജിതും സമത്ഥോ നത്ഥി.
യോ ച ഭഗവതാ നിരവസേസവട്ടദുക്ഖനിസ്സരണായ സീലസമാധിപഞ്ഞായ സങ്ഗഹോ സത്തകൊട്ഠാസികോ സത്തതിംസപ്പഭേദോ അരിയമഗ്ഗപുബ്ബങ്ഗമോ അനുത്തരോ
തഥാ നിരയഗതി, തിരച്ഛാനഗതി, പേതഗതി, മനുസ്സഗതി, ദേവഗതീതി പഞ്ച ഗതിയോ, താസു സഞ്ജീവാദയോ അട്ഠ മഹാനിരയാ, കുക്കുളാദയോ സോളസ ഉസ്സദനിരയാ, ലോകന്തരികനിരയോതി സബ്ബേപിമേ ഏകന്തദുക്ഖതായ നിരസ്സാദട്ഠേന നിരയാ, യഥാകമ്മുനാ ഗന്തബ്ബതോ ഗതി ചാതി നിരയഗതി, തിബ്ബന്ധകാരസീതനരകാപി ഏതെസ്വേവ അന്തോഗധാ. കിമികീടസരീസപപക്ഖിസോണസിങ്ഗാലാദയോ തിരിയം അഞ്ഛിതഭാവേന തിരച്ഛാനാ, തേ ഏവ ഗതീതി തിരച്ഛാനഗതി. ഖുപ്പിപാസിതത്താ പരദത്തൂപജീവിനിജ്ഝാമതണ്ഹികാദയോ ദുക്ഖബഹുലതായ പാകടസുഖതോ പേതഗതി, കാലകഞ്ചികാദിഅസുരാപി ഏതെസ്വേവന്തോഗധാ. പരിത്തദീപവാസീഹി സദ്ധിം ജമ്ബുദീപാദിചതുമഹാദീപവാസിനോ മനസോ ഉസ്സന്നതായ മനുസ്സാ, തേ ഏവ ഗതീതി മനുസ്സഗതി. ചാതുമഹാരാജികതോ പട്ഠായ യാവ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനൂപഗാതി ഇമേ ഛബ്ബീസതി ദേവനികായാ ദിബ്ബന്തി അത്തനോ ഇദ്ധാനുഭാവേന കീളന്തി ജോതന്തി ചാതി ദേവാ, തേ ഏവ ഗതീതി ദേവഗതി.
താ പനേതാ ഗതിയോ യസ്മാ തംതംകമ്മനിബ്ബത്തോ ഉപപത്തിഭവവിസേസോ, തസ്മാ അത്ഥതോ വിപാകക്ഖന്ധാ കടത്താ ച രൂപം. തത്ഥ ‘‘അയം നാമ ഗതി ഇമിനാ നാമ കമ്മുനാ ജായതി, തസ്സ ച കമ്മസ്സ പച്ചയവിസേസേഹി ഏവം വിഭാഗഭിന്നത്താ വിസും ഏതേ സത്തനികായാ ഏവം വിഭാഗഭിന്നാ’’തി യഥാസകം ഹേതുഫലവിഭാഗപരിച്ഛിന്ദനവസേന ഠാനസോ ഹേതുസോ ഭഗവതോ ഞാണം പവത്തതി. തേനാഹ ഭഗവാ –
‘‘പഞ്ച
താനി പനേതാനി ഭഗവതോ ഞാണാനി തസ്മിം തസ്മിം വിസയേ അവിപരീതാകാരപ്പവത്തിയാ അവിസംവാദനതോ തഥാനി അവിതഥാനി അനഞ്ഞഥാനി. ഏവമ്പി ഭഗവാ തഥാനി ആഗതോതി തഥാഗതോ.
തഥാ യം സത്താനം സദ്ധാദിയോഗവികലാവികലഭാവാവബോധനേന അപ്പരജക്ഖമഹാരജക്ഖതാദിവിസേസവിഭാവനം പഞ്ഞാസായ ആകാരേഹി പവത്തം ഭഗവതോ ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണം. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘സദ്ധോ പുഗ്ഗലോ അപ്പരജക്ഖോ, അസ്സദ്ധോ പുഗ്ഗലോ മഹാരജക്ഖോ’’തി (പടി॰ മ॰ ൧.൧൧൧) വിത്ഥാരോ.
യഞ്ച ‘‘അയം പുഗ്ഗലോ അപ്പരജക്ഖോ, അയം സസ്സതദിട്ഠികോ, അയം ഉച്ഛേദദിട്ഠികോ, അയം അനുലോമികായം ഖന്തിയം ഠിതോ, അയം യഥാഭൂതഞാണേ ഠിതോ, അയം കാമാസയോ, ന നെക്ഖമ്മാദിആസയോ, അയം നെക്ഖമ്മാസയോ, ന കാമാദിആസയോ’’തിആദിനാ ‘‘ഇമസ്സ കാമരാഗോ അതിവിയ
‘‘ഇധ
യഞ്ച ഉപരിമഹെട്ഠിമപുരിമപച്ഛിമകായേഹി ദക്ഖിണവാമഅക്ഖികണ്ണസോതനാസികസോതഅംസകൂടഹത്ഥപാദേഹി അങ്ഗുലിഅങ്ഗുലന്തരേഹി ലോമകൂപേഹി ച അഗ്ഗിക്ഖന്ധൂദകധാരാപവത്തനം അനഞ്ഞസാധാരണം വിവിധവികുബ്ബനിദ്ധിനിമ്മാപനകം
‘‘ഇധ തഥാഗതോ യമകപാടിഹാരിയം കരോതി അസാധാരണം സാവകേഹി, ഉപരിമകായതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ഹെട്ഠിമകായതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി. ഹെട്ഠിമകായതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ഉപരിമകായതോ ഉദകധാരാ പവത്തതീ’’തിആദി (പടി॰ മ॰ ൧.൧൧൬).
യഞ്ച രാഗാദീഹി ജാതിആദീഹി ച അനേകേഹി ദുക്ഖധമ്മേഹി ഉപദ്ദുതം സത്തനികായം തതോ നീഹരിതുകാമതാവസേന നാനാനയേഹി പവത്തസ്സ ഭഗവതോ മഹാകരുണൊക്കമനസ്സ പച്ചയഭൂതം മഹാകരുണാസമാപത്തിഞാണം. യഥാഹ (പടി॰ മ॰ ൧.൧൧൭-൧൧൮) –
‘‘കതമം തഥാഗതസ്സ മഹാകരുണാസമാപത്തിയാ ഞാണം? ബഹുകേഹി ആകാരേഹി പസ്സന്താനം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം സത്തേസു മഹാകരുണാ ഒക്കമതി, ആദിത്തോ ലോകസന്നിവാസോതി പസ്സന്താനം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം സത്തേസു മഹാകരുണാ ഒക്കമതി. ഉയ്യുത്തോ, പയാതോ, കുമ്മഗ്ഗപ്പടിപന്നോ, ഉപനീയതി ലോകോ അദ്ധുവോ, അതാണോ ലോകോ അനഭിസ്സരോ
‘‘അതായനോ ലോകസന്നിവാസോ, അലേണോ, അസരണോ, അസരണീഭൂതോ. ഉദ്ധതോ ലോകോ അവൂപസന്തോ, സസല്ലോ ലോകസന്നിവാസോ വിദ്ധോ പുഥുസല്ലേഹി, അവിജ്ജന്ധകാരാവരണോ
‘‘തണ്ഹാസങ്ഘാടപടിമുക്കോ, തണ്ഹാജാലേന ഒത്ഥടോ, തണ്ഹാസോതേന വുയ്ഹതി, തണ്ഹാസഞ്ഞോജനേന സംയുത്തോ, തണ്ഹാനുസയേന
‘‘ദിട്ഠിസങ്ഘാടപടിമുക്കോ, ദിട്ഠിജാലേന ഒത്ഥടോ, ദിട്ഠിസോതേന വുയ്ഹതി, ദിട്ഠിസഞ്ഞോജനേന സംയുത്തോ, ദിട്ഠാനുസയേന അനുസടോ, ദിട്ഠിസന്താപേന സന്തപ്പതി, ദിട്ഠിപരിളാഹേന പരിഡയ്ഹതി.
‘‘ജാതിയാ അനുഗതോ, ജരായ അനുസടോ, ബ്യാധിനാ അഭിഭൂതോ, മരണേന അബ്ഭാഹതോ, ദുക്ഖേ പതിട്ഠിതോ.
‘‘തണ്ഹായ ഉഡ്ഡിതോ, ജരാപാകാരപരിക്ഖിത്തോ, മച്ചുപാസേന പരിക്ഖിത്തോ, മഹാബന്ധനബദ്ധോ, രാഗബന്ധനേന ദോസമോഹമാനദിട്ഠികിലേസദുച്ചരിതബന്ധനേന ബദ്ധോ, മഹാസമ്ബാധപ്പടിപന്നോ, മഹാപലിബോധേന പലിബുദ്ധോ, മഹാപപാതേ പതിതോ, മഹാകന്താരപ്പടിപന്നോ, മഹാസംസാരപ്പടിപന്നോ, മഹാവിദുഗ്ഗേ സമ്പരിവത്തതി, മഹാപലിപേ പലിപന്നോ.
‘‘അബ്ഭാഹതോ ലോകസന്നിവാസോ, ആദിത്തോ ലോകസന്നിവാസോ രാഗഗ്ഗിനാ ദോസഗ്ഗിനാ മോഹഗ്ഗിനാ ജാതിയാ ജരായ മരണേന സോകേഹി പരിദേവേഹി ദുക്ഖേഹി ദോമനസ്സേഹി ഉപായാസേഹി, ഉന്നീതകോ ലോകസന്നിവാസോ ഹഞ്ഞതി നിച്ചമതാണോ പത്തദണ്ഡോ തക്കരോ, വജ്ജബന്ധനബദ്ധോ
‘‘അന്ധോ
‘‘ദ്വീഹി ദിട്ഠിഗതേഹി പരിയുട്ഠിതോ, തീഹി ദുച്ചരിതേഹി വിപ്പടിപന്നോ, ചതൂഹി യോഗേഹി യോജിതോ, ചതൂഹി ഗന്ഥേഹി ഗന്ഥിതോ, ചതൂഹി ഉപാദാനേഹി ഉപാദിയതി, പഞ്ചഗതിസമാരുള്ഹോ, പഞ്ചഹി കാമഗുണേഹി രജ്ജതി, പഞ്ചഹി നീവരണേഹി ഒത്ഥടോ, ഛഹി
‘‘അഹഞ്ചമ്ഹി തിണ്ണോ, ലോകോ ച അതിണ്ണോ. അഹഞ്ചമ്ഹി മുത്തോ, ലോകോ ച അമുത്തോ. അഹഞ്ചമ്ഹി ദന്തോ, ലോകോ ച അദന്തോ. അഹഞ്ചമ്ഹി സന്തോ, ലോകോ ച അസന്തോ. അഹഞ്ചമ്ഹി അസ്സത്ഥോ, ലോകോ ച അനസ്സത്ഥോ. അഹഞ്ചമ്ഹി പരിനിബ്ബുതോ, ലോകോ ച അപരിനിബ്ബുതോ. പഹോമി ഖ്വാഹം തിണ്ണോ താരേതും, മുത്തോ മോചേതും, ദന്തോ ദമേതും, സന്തോ സമേതും, അസ്സത്ഥോ അസ്സാസേതും, പരിനിബ്ബുതോ പരിനിബ്ബാപേതുന്തി പസ്സന്താനം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം സത്തേസു മഹാകരുണാ ഒക്കമതീ’’തി (പടി॰ മ॰ ൧.൧൧൭-൧൧൮).
ഏവം
യം പന യാവതാ ധമ്മധാതുയാ യത്തകം ഞാതബ്ബം സങ്ഖതാസങ്ഖതാദികസ്സ സബ്ബസ്സ പരോപദേസനിരപെക്ഖം
‘‘സബ്ബം സങ്ഖതമസങ്ഖതം അനവസേസം ജാനാതീതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി അനാവരണഞാണം. അതീതം സബ്ബം ജാനാതീതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി അനാവരണഞാണം. അനാഗതം സബ്ബം ജാനാതീതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി അനാവരണഞാണം. പച്ചുപ്പന്നം സബ്ബം ജാനാതീതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി അനാവരണഞാണ’’ന്തി (പടി॰ മ॰ ൧.൧൧൯-൧൨൦) വിത്ഥാരോ.
ഏവമേതാനി ഭഗവതോ ഛഅസാധാരണഞാണാനി അവിപരീതാകാരപ്പവത്തിയാ യഥാസകവിസയസ്സ അവിസംവാദനതോ തഥാനി അവിതഥാനി അനഞ്ഞഥാനി. ഏവമ്പി ഭഗവാ തഥാനി ആഗതോതി തഥാഗതോ.
തഥാ –
‘‘സത്തിമേ, ഭിക്ഖവേ, ബൊജ്ഝങ്ഗാ – സതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ, ധമ്മവിചയസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ, വീരിയസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ, പീതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ, പസ്സദ്ധിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ, സമാധിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ, ഉപെക്ഖാസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ’’തി (പടി॰ മ॰ ൨.൧൭; സം॰ നി॰ ൫.൧൮൫) ഏവം സരൂപതോ, ‘‘യായം ലോകുത്തരമഗ്ഗക്ഖണേ ഉപ്പജ്ജമാനാ ലീനുദ്ധച്ചപതിട്ഠാനായൂഹനകാമസുഖല്ലികത്തകിലമഥാനുയോഗഉച്ഛേദസസ്സതാഭിനിവേസാദീനം അനേകേസം ഉപദ്ദവാനം പടിപക്ഖഭൂതാ സതിആദിഭേദാ ധമ്മസാമഗ്ഗീ, യായ അരിയസാവകോ ബുജ്ഝതി കിലേസനിദ്ദായ ഉട്ഠഹതി, ചത്താരി വാ അരിയസച്ചാനി പടിവിജ്ഝതി, നിബ്ബാനമേവ വാ സച്ഛികരോതീതി, സാ ധമ്മസാമഗ്ഗീ ബോധീതി വുച്ചതി. തസ്സാ ‘ബോധിയാ അങ്ഗാതി ബൊജ്ഝങ്ഗാ, അരിയസാവകോ വാ യഥാവുത്തായ ധമ്മസാമഗ്ഗിയാ ബുജ്ഝതീതി സാമഞ്ഞലക്ഖണതോ. ‘‘ഉപട്ഠാനലക്ഖണോ സതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ, പവിചയലക്ഖണോ ധമ്മവിചയസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ, പഗ്ഗഹലക്ഖണോ വീരിയസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ, ഫരണലക്ഖണോ പീതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ, ഉപസമലക്ഖണോ വിസേസലക്ഖണതോ.
‘‘തത്ഥ കതമോ സതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ? ഇധ, ഭിക്ഖു ഏകക്ഖണേ പവത്തിദസ്സനതോ, ‘‘തത്ഥ കതമോ സതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ? അത്ഥി അജ്ഝത്തം, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മേസു സതി, അത്ഥി ബഹിദ്ധാ ധമ്മേസു സതീ’’തിആദിനാ തേസം വിസയവിഭാഗേന പവത്തിദസ്സനതോ. ‘‘തത്ഥ കതമോ സതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗം ഭാവേതി വിവേകനിസ്സിതം വിരാഗനിസ്സിതം നിരോധനിസ്സിതം വൊസ്സഗ്ഗപരിണാമി’’ന്തിആദിനാ (വിഭ॰ ൪൭൧) ഭാവനാവിധിദസ്സനതോ. ‘‘തത്ഥ കതമേ സത്ത ബൊജ്ഝങ്ഗാ? ഇധ ഭിക്ഖു യസ്മിം സമയേ ലോകുത്തരം ഝാനം ഭാവേതി…പേ॰… തസ്മിം സമയേ സത്ത ബൊജ്ഝങ്ഗാ ഹൊന്തി സതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ…പേ॰… ഉപെക്ഖാസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ. തത്ഥ കതമോ സതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ? യാ സതി…പേ॰… അനുസ്സതീ’’തിആദിനാ (വിഭ॰ ൪൭൮-൪൭൯) ഛന്നവുതിയാ നയസഹസ്സവിഭാഗേഹീതി ഏവം നാനാകാരതോ പവത്താനി ഭഗവതോ സമ്ബൊജ്ഝങ്ഗവിഭാവനഞാണാനി തസ്സ തസ്സ അത്ഥസ്സ അവിസംവാദനതോ തഥാനി അവിതഥാനി അനഞ്ഞഥാനി. ഏവമ്പി ഭഗവാ തഥാനി ആഗതോതി തഥാഗതോ.
തഥാ –
‘‘തത്ഥ കതമം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ അരിയസച്ചം? അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ. സെയ്യഥിദം, സമ്മാദിട്ഠി…പേ॰… സമ്മാസമാധീ’’തി (വിഭ॰ ൨൦൫) ഏവം സരൂപതോ. സബ്ബകിലേസേഹി ആരകത്താ അരിയഭാവകരത്താ അരിയഫലപ്പടിലാഭകരത്താ ച അരിയോ, അട്ഠവിധത്താ നിബ്ബാനാധിഗമായ ഏകന്തകാരണത്താ ച അട്ഠങ്ഗികോ. കിലേസേ മാരെന്തോ ഗച്ഛതി, നിബ്ബാനത്ഥികേഹി മഗ്ഗീയതി, സയം വാ നിബ്ബാനം മഗ്ഗതീതി മഗ്ഗോതി ഏവം സാമഞ്ഞലക്ഖണതോ. ‘‘സമ്മാ ദസ്സനലക്ഖണാ സമ്മാദിട്ഠി, സമ്മാ അഭിനിരോപനലക്ഖണോ സമ്മാസങ്കപ്പോ, സമ്മാ പരിഗ്ഗഹണലക്ഖണാ സമ്മാവാചാ, സമ്മാ സമുട്ഠാനലക്ഖണോ വിസേസലക്ഖണതോ കിച്ചവിഭാഗതോ. സമ്മാദിട്ഠി പുബ്ബഭാഗേ നാനക്ഖണാ വിസും വിസും ദുക്ഖാദിആരമ്മണാ ഹുത്വാ മഗ്ഗകാലേ ഏകക്ഖണാ നിബ്ബാനമേവ ആരമ്മണം കത്വാ കിച്ചതോ ‘‘ദുക്ഖേ ഞാണ’’ന്തിആദീനി ചത്താരി നാമാനി ലഭതി, സമ്മാസങ്കപ്പാദയോപി പുബ്ബഭാഗേ നാനക്ഖണാ നാനാരമ്മണാ മഗ്ഗകാലേ ഏകക്ഖണാ ഏകാരമ്മണാ.
തേസു സമ്മാസങ്കപ്പോ കിച്ചതോ നെക്ഖമ്മസങ്കപ്പോതിആദീനി തീണി നാമാനി ലഭതി, സമ്മാവാചാദയോ തയോ പുബ്ബഭാഗേ മുസാവാദാവേരമണീതിആദിവിഭാഗാ വിരതിയോപി ചേതനായോപി ഹുത്വാ മഗ്ഗക്ഖണേ വിരതിയോവ, സമ്മാവായാമസതിയോ കിച്ചതോ സമ്മപ്പധാനസതിപട്ഠാനവസേന ചത്താരി നാമാനി ലഭന്തി. സമ്മാസമാധി പന മഗ്ഗക്ഖണേപി പഠമജ്ഝാനാദിവസേന നാനാ ഏവാതി ഏവം പുബ്ബഭാഗപരഭാഗേസു പവത്തിവിഭാഗതോ, ‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സമ്മാദിട്ഠിം ഭാവേതി വിവേകനിസ്സിത’’ന്തിആദിനാ (വിഭ॰ ൪൮൯) ഭാവനാവിധിതോ, ‘‘തത്ഥ കതമോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ? ഇധ, ഭിക്ഖു, യസ്മിം സമയേ ലോകുത്തരം ഝാനം ഭാവേതി…പേ॰… ദുക്ഖാപടിപദം ദന്ധാഭിഞ്ഞം, തസ്മിം സമയേ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ഹോതി സമ്മാദിട്ഠി സമ്മാസങ്കപ്പോ’’തിആദിനാ (വിഭ॰ ൪൯൯) ചതുരാസീതിയാ നയസഹസ്സവിഭാഗേഹീതി ഏവം അനേകാകാരതോ പവത്താനി ഭഗവതോ അരിയമഗ്ഗവിഭാവനഞാണാനി അത്ഥസ്സ അവിസംവാദനതോ സബ്ബാനിപി തഥാനി അവിതഥാനി അനഞ്ഞഥാനി. ഏവമ്പി ഭഗവാ തഥാനി ആഗതോതി തഥാഗതോ.
തഥാ പഠമജ്ഝാനസമാപത്തി യാ ച നിരോധസമാപത്തീതി ഏതാസു അനുപടിപാടിയാ വിഹരിതബ്ബട്ഠേന സമാപജ്ജിതബ്ബട്ഠേന ച അനുപുബ്ബവിഹാരസമാപത്തീസു സമ്പാദനപച്ചവെക്ഖണാദിവസേന യഥാരഹം സമ്പയോഗവസേന ച പവത്താനി ഭഗവതോ ഞാണാനി തദത്ഥസിദ്ധിയാ തഥാനി അവിതഥാനി അനഞ്ഞഥാനി
‘‘ഇധ തഥാഗതോ ഠാനഞ്ച ഠാനതോ അട്ഠാനഞ്ച അട്ഠാനതോ യഥാഭൂതം പജാനാതീ’’തിആദി (വിഭ॰ ൮൦൯; അ॰ നി॰ ൧൦.൨൧).
ഏവമ്പി ഭഗവാ തഥാനി ആഗതോതി തഥാഗതോ.
യഥാ ചേതേസം ഞാണാനം വസേന, ഏവം യഥാവുത്താനം സതിപട്ഠാനസമ്മപ്പധാനവിഭാവനഞാണാദീനം അനന്താപരിമെയ്യഭേദാനം അനഞ്ഞസാധാരണാനം പഞ്ഞാവിസേസാനം വസേന ഭഗവാ തഥാനി ഞാണാനി ആഗതോ അധിഗതോതി തഥാഗതോ. ഏവമ്പി തഥാനി ആഗതോതി തഥാഗതോ.
കഥം തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ? യാ സാ ഭഗവതോ അഭിജാതി അഭിസമ്ബോധി ധമ്മവിനയപഞ്ഞാപനാ അനുപാദിസേസനിബ്ബാനധാതു, സാ തഥാ. കിം വുത്തം ഹോതി? യദത്ഥം ലോകനാഥേന അഭിസമ്ബോധി പത്ഥിതാ പവത്തിതാ ച, തദത്ഥസ്സ ഏകന്തസിദ്ധിയാ അവിസംവാദനതോ അവിപരീതത്ഥവുത്തിയാ തഥാ അവിതഥാ അനഞ്ഞഥാ. തഥാ ഹി അയം ഭഗവാ ബോധിസത്തഭൂതോ സമതിംസപാരമിപരിപൂരണാദികം
‘‘കാലോ ദേവ മഹാവീര, ഉപ്പജ്ജ മാതുകുച്ഛിയം;
സദേവകം താരയന്തോ, ബുജ്ഝസ്സു അമതം പദ’’ന്തി. (ബു॰ വം॰ ൧.൬൭) –
ആയാചിതോ ഉപ്പന്നപുബ്ബനിമിത്തോ പഞ്ച മഹാവിലോകനാനി വിലോകെത്വാ ‘‘ഇദാനാഹം മനുസ്സയോനിയം ഉപ്പജ്ജിത്വാ അഭിസമ്ബുജ്ഝിസ്സാമീ’’തി ആസാള്ഹിപുണ്ണമായ സക്യരാജകുലേ മഹാമായായ ദേവിയാ കുച്ഛിമ്ഹി പടിസന്ധിം ഗഹെത്വാ ദസ മാസേ ദേവമനുസ്സേഹി മഹതാ പരിഹാരേന പരിഹരിയമാനോ വിസാഖപുണ്ണമായ പച്ചൂസസമയേ അഭിജാതിം പാപുണി.
അഭിജാതിക്ഖണേ ദ്വത്തിംസപുബ്ബനിമിത്താനി പാതുരഹേസും. അയഞ്ഹി ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു കമ്പി സങ്കമ്പി സമ്പകമ്പി സമ്പവേധി, ദസസു ചക്കവാളസഹസ്സേസു അപ്പമാണോ ഓഭാസോ ഫരി, തസ്സ തം സിരിം ദട്ഠുകാമാ വിയ ജച്ചന്ധാ ചക്ഖൂനി പടിലഭിംസു, ബധിരാ സദ്ദം സുണിംസു. മൂഗാ സമാലപിംസു, ഖുജ്ജാ ഉജുഗത്താ അഹേസും, പങ്ഗുലാ പദസാ ഗമനം പടിലഭിംസു, ബന്ധനഗതാ സബ്ബസത്താ അന്ദുബന്ധനാദീഹി മുച്ചിംസു, സബ്ബനിരയേസു അഗ്ഗി നിബ്ബായി, പെത്തിവിസയേ ഖുപ്പിപാസാ വൂപസമി, തിരച്ഛാനാനം ഭയം നാഹോസി, സബ്ബസത്താനം രോഗോ വൂപസമി, സബ്ബസത്താ പിയംവദാ അഹേസും, മധുരേനാകാരേന അസ്സാ ഹസിംസു, വാരണാ ഗജ്ജിംസു, സബ്ബതൂരിയാനി സകം സകം നിന്നാദം മുഞ്ചിംസു, അഘട്ടിതാനി ഏവ മനുസ്സാനം ഹത്ഥൂപഗാദീനി ആഭരണാനി മധുരേനാകാരേന രവിംസു, സബ്ബദിസാ വിപ്പസന്നാ അഹേസും, സത്താനം സുഖം ഉപ്പാദയമാനോ മുദുസീതലവാതോ വായി, അകാലമേഘോ വസ്സി, പഥവിതോപി ഉദകം ഉബ്ഭിജ്ജിത്വാ വിസ്സന്ദി, പക്ഖിനോ ആകാസഗമനം വിജഹിംസു, നദിയോ അസന്ദമാനാ അട്ഠംസു, മഹാസമുദ്ദേ മധുരം ഉദകം അഹോസി, ഉപക്കിലേസവിമുത്തേ സൂരിയേ ദിസ്സമാനേ ഏവ ആകാസഗതാ സബ്ബാ ജോതിയോ ജലിംസു
തഥാ യേ ബുദ്ധവേനെയ്യാ ബോധനെയ്യബന്ധവാ, തേ സബ്ബേപി അനവസേസതോ സയമേവ ഭഗവതാ വിനീതാ. യേ ച സാവകവേനെയ്യാ ധമ്മവേനെയ്യാ ച, തേപി സാവകാദീഹി വിനീതാ വിനയം ഗച്ഛന്തി ഗമിസ്സന്തി ചാതി യദത്ഥം ഭഗവതാ അഭിസമ്ബോധി അഭിപത്ഥിതാ, തദത്ഥസ്സ ഏകന്തസിദ്ധിയാ അഭിസമ്ബോധി തഥാ അവിതഥാ അനഞ്ഞഥാ.
അപിച
തഥാ തേസം തേസം ധമ്മാനം തഥാ തഥാ ദേസേതബ്ബപ്പകാരം തേസം തേസഞ്ച സത്താനം ആസയാനുസയചരിതാധിമുത്തിം സമ്മദേവ ഓലോകെത്വാ
തഥാ
‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, തദായതനം, യത്ഥ നേവ പഥവീ ന ആപോ ന തേജോ ന വായോ ന ആകാസാനഞ്ചായതനം ന വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം ന ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം ന നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം നായം ലോകോ ന പരോ ലോകോ ന ച ഉഭോ ചന്ദിമസൂരിയാ, തത്രാപാഹം, ഭിക്ഖവേ, നേവ ആഗതിം വദാമി ന ഗതിം ന ഠിതിം ന ചുതിം ന ഉപപത്തിം, അപ്പതിട്ഠം അപ്പവത്തം അനാരമ്മണമേവേതം, ഏസേവന്തോ ദുക്ഖസ്സാ’’തി (ഉദാ॰ ൭൧).
സാ സബ്ബേസമ്പി ഉപാദാനക്ഖന്ധാനം അത്ഥങ്ഗമോ, സബ്ബസങ്ഖാരാനം സമഥോ, സബ്ബൂപധീനം പടിനിസ്സഗ്ഗോ, സബ്ബദുക്ഖാനം വൂപസമോ, സബ്ബാലയാനം സമുഗ്ഘാതോ, സബ്ബവട്ടാനം ഉപച്ഛേദോ, അച്ചന്തസന്തിലക്ഖണോതി യഥാവുത്തസഭാവസ്സ കദാചിപി അവിസംവാദനതോ തഥാ അവിതഥാ അനഞ്ഞഥാ. ഏവമേതാ അഭിജാതിആദികാ തഥാ ഗതോ ഉപഗതോ അധിഗതോ പടിപന്നോ പത്തോതി തഥാഗതോ. ഏവം ഭഗവാ തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ.
കഥം തഥാവിധോതി തഥാഗതോ? യഥാവിധാ പുരിമകാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ, അയമ്പി ഭഗവാ തഥാവിധോ. കിം വുത്തം ഹോതി? യഥാവിധാ തേ ഭഗവന്തോ മഗ്ഗസീലേന ഫലസീലേന സബ്ബേനപി ലോകിയലോകുത്തരസീലേന, മഗ്ഗസമാധിനാ ഫലസമാധിനാ
കഥം തഥാ പവത്തിതോതി തഥാഗതോ? അനഞ്ഞസാധാരണേന ഇദ്ധാനുഭാവേന സമന്നാഗതത്താ അത്ഥപ്പടിസമ്ഭിദാദീനം ഉക്കംസപാരമിപ്പത്തിയാ അനാവരണഞാണപ്പടിലാഭേന ച ഭഗവതോ കായപ്പവത്തിയാദീനം കത്ഥചി പടിഘാതാഭാവതോ യഥാ രുചി തഥാ ഗതം ഗതി ഗമനം കായവചീചിത്തപ്പവത്തി ഏതസ്സാതി തഥാഗതോ. ഏവം തഥാ പവത്തിതോതി തഥാഗതോ.
കഥം തഥേഹി അഗതോതി തഥാഗതോ? ബോധിസമ്ഭാരസമ്ഭരണേ തപ്പടിപക്ഖപ്പവത്തിസങ്ഖാതം നത്ഥി ഏതസ്സ ഗതന്തി അഗതോ. സോ പനസ്സ അഗതഭാവോ മച്ഛേരദാനപാരമിആദീസു അവിപരീതം ആദീനവാനിസംസപച്ചവെക്ഖണാദിനയപ്പവത്തേഹി ഞാണേഹീതി തഥേഹി ഞാണേഹി അഗതോതി തഥാഗതോ.
അഥ വാ കിലേസാഭിസങ്ഖാരപ്പവത്തിസങ്ഖാതം ഖന്ധപ്പവത്തിസങ്ഖാതമേവ വാ പഞ്ചസുപി ഗതീസു ഗതം ഗമനം ഏതസ്സ നത്ഥീതി അഗതോ. സഉപാദിസേസഅനുപാദിസേസനിബ്ബാനപ്പത്തിയാ സ്വായമസ്സ അഗതഭാവോ തഥേഹി അരിയമഗ്ഗഞാണേഹീതി ഏവമ്പി ഭഗവാ തഥേഹി അഗതോതി തഥാഗതോ.
കഥം തഥാ ഗതഭാവേന തഥാഗതോ? തഥാ ഗതഭാവേനാതി ച തഥാഗതസ്സ സബ്ഭാവേന അത്ഥിതായാതി അത്ഥോ. കോ പനേസ തഥാഗതോ, യസ്സ അത്ഥിതായ ഭഗവാ തഥാഗതോതി വുച്ചതീതി? സദ്ധമ്മോ. സദ്ധമ്മോ ഹി അരിയമഗ്ഗോ താവ യഥാ യുഗനദ്ധസമഥവിപസ്സനാബലേന അനവസേസതോ കിലേസപക്ഖം സമൂഹനന്തേന സമുച്ഛേദപ്പഹാനവസേന ഗന്തബ്ബം
യഥാ ച ധമ്മോ, ഏവം അരിയസങ്ഘോപി യഥാ അത്തഹിതായ പരഹിതായ ച പടിപന്നേഹി സുവിസുദ്ധം പുബ്ബഭാഗസമഥവിപസ്സനാപടിപദം പുരക്ഖത്വാ തേന തേന മഗ്ഗേന ഗന്തബ്ബം, തം തം തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ. യഥാ വാ ഭഗവതാ സച്ചപടിച്ചസമുപ്പാദാദയോ ദേസിതാ, തഥാവ ബുദ്ധത്താ തഥാ ഗദനതോ ച തഥാഗതോ. തേനാഹ സക്കോ ദേവരാജാ – ‘‘തഥാഗതം ദേവമനുസ്സപൂജിതം, സങ്ഘം നമസ്സാമ സുവത്ഥി ഹോതൂ’’തി. സ്വാസ്സ സാവകഭൂതോ അത്ഥീതി ഭഗവാ തഥാഗതോ. ഏവം തഥാഗതഭാവേന തഥാഗതോതി.
ഇദമ്പി ച തഥാഗതസ്സ തഥാഗതഭാവദീപനേ മുഖമത്തകമേവ, സബ്ബാകാരേന പന തഥാഗതോവ തഥാഗതസ്സ
തത്ഥേതം വുച്ചതി –
‘‘യഥേവ ലോകേ പുരിമാ മഹേസിനോ,
സബ്ബഞ്ഞുഭാവം മുനയോ ഇധാഗതാ;
തഥാ അയം സക്യമുനീപി ആഗതോ,
തഥാഗതോ വുച്ചതി തേന ചക്ഖുമാ.
‘‘പഹായ
സമാധിഞാണേഹി യഥാ ഗതാ ജിനാ;
പുരാതനാ
തഥാ ഗതോ തേന തഥാഗതോ മതോ.
‘‘തഥഞ്ച ധാതായതനാദിലക്ഖണം,
സഭാവസാമഞ്ഞവിഭാഗഭേദതോ;
സയമ്ഭുഞാണേന ജിനോയമാഗതോ,
തഥാഗതോ വുച്ചതി സക്യപുങ്ഗവോ.
‘‘തഥാനി സച്ചാനി സമന്തചക്ഖുനാ,
തഥാ ഇദപ്പച്ചയതാ ച സബ്ബസോ;
അനഞ്ഞനെയ്യാ നയതോ വിഭാവിതാ,
തഥാ ഗതോ തേന ജിനോ തഥാഗതോ.
‘‘അനേകഭേദാസുപി ലോകധാതുസു,
ജിനസ്സ രൂപായതനാദിഗോചരേ;
വിചിത്തഭേദേ തഥമേവ ദസ്സനം,
തഥാഗതോ തേന സമന്തലോചനോ.
‘‘യതോ
കരോതി വാചായ നുരൂപമത്തനോ;
ഗുണേഹി ലോകം അഭിഭുയ്യിരീയതി,
തഥാഗതോ തേനപി ലോകനായകോ.
‘‘തഥാ പരിഞ്ഞായ തഥായ സബ്ബസോ,
അവേദി ലോകം പഭവം അതിക്കമി;
ഗതോ ച പച്ചക്ഖകിരിയായ നിബ്ബുതിം,
അരീയമഗ്ഗഞ്ച ഗതോ തഥാഗതോ.
‘‘തഥാ പടിഞ്ഞായ തഥായ സബ്ബസോ,
ഹിതായ ലോകസ്സ യതോയമാഗതോ;
തഥായ
ഗതോ ച തേനാപി ജിനോ തഥാഗതോ.
‘‘തഥാനി
യഥാസഭാവം വിസയാവബോധതോ;
തഥാഭിജാതിപ്പഭുതീ തഥാഗതോ,
തദത്ഥസമ്പാദനതോ തഥാഗതോ.
‘‘യഥാവിധാ തേ പുരിമാ മഹേസിനോ,
തഥാവിധോയമ്പി തഥാ യഥാരുചി;
പവത്തവാചാ തനുചിത്തഭാവതോ,
തഥാഗതോ വുച്ചതി അഗ്ഗപുഗ്ഗലോ.
‘‘സമ്ബോധിസമ്ഭാരവിപക്ഖതോ പുരേ,
ഗതം ന സംസാരഗതമ്പി തസ്സ വാ;
ന ചത്ഥി നാഥസ്സ ഭവന്തദസ്സിനോ,
തഥേഹി തസ്മാ അഗതോ തഥാഗതോ.
‘‘തഥാഗതോ ധമ്മവരോ മഹേസിനാ,
യഥാ പഹാതബ്ബമലം പഹീയതി;
തഥാഗതോ അരിയഗണോപി സത്ഥുനോ,
തഥാഗതോ തേന സമങ്ഗിഭാവതോ’’തി.
മഹിദ്ധികതാതി മഹിദ്ധികതാ. ചിരകാലസമ്ഭൂതേന സുവിദൂരപ്പടിപക്ഖേന ഇച്ഛിതത്ഥനിപ്ഫത്തിഹേതുഭൂതേന മഹാജുതികേന പുഞ്ഞതേജേന സമന്നാഗമോ മഹാനുഭാവതാ. യത്രാതി അച്ഛരിയപസംസാകോതുഹലഹാസപസാദികോ പച്ചത്തത്ഥേ നിപാതോ. തേന യുത്തത്താ വിജായിസ്സതീതി അനാഗതകാലവചനം, അത്ഥോ പന അതീതകാലോയേവ. അയഞ്ഹെത്ഥ അത്ഥോ – യാ ഹി നാമ അയം സുപ്പവാസാ തഥാ ദുക്ഖനിമുഗ്ഗാ കിച്ഛാപന്നാ ഭഗവതോ വചനസമകാലമേവ സുഖിനീ അരോഗാ അരോഗം പുത്തം വിജായീതി. അത്തമനോതി സകമനോ, ഭഗവതി പസാദേന കിലേസരഹിതചിത്തോതി അത്തമനോതി വാ പീതിസോമനസ്സേഹി ഗഹിതമനോ. പമുദിതോതി പാമൊജ്ജേന പീതിസോമനസ്സജാതോതി ജാതബലവപീതിസോമനസ്സോ. അഥാതി പച്ഛാ, തതോ കതിപാഹസ്സ അച്ചയേന. സത്തഭത്താനീതി സത്തസു ദിവസേസു ദാതബ്ബഭത്താനി. സ്വാതനായാതി സ്വാതനപുഞ്ഞത്ഥം, യം സ്വേ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ സങ്ഘസ്സ ദാനവസേന പയിരുപാസനവസേന ച ഭവിസ്സതി പുഞ്ഞം തദത്ഥം.
അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനം ആമന്തേസീതി കസ്മാ ആമന്തേസി? സുപ്പവാസായ സാമികസ്സ പസാദരക്ഖണത്ഥം. സുപ്പവാസാ പന അചലപ്പസാദാവ, ഉപാസകസ്സ പന പസാദരക്ഖണം മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരസ്സ ഭാരോ. തേനാഹ ‘‘തുയ്ഹേസോ ഉപട്ഠാകോ’’തി. തത്ഥ തുയ്ഹേസോതി തുയ്ഹം ഏസോ. തിണ്ണം ധമ്മാനം പാടിഭോഗോതി മമ ഭോഗാദീനം തിണ്ണം ധമ്മാനം അഹാനിയാ അവിനാസായ അയ്യോ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനോ യദി പാടിഭോഗോ യദി പതിഭൂ, ഇതോ സത്ത ദിവസേ അതിക്കമിത്വാ മമ സക്കാ ദാനം ദാതുന്തി യദി അയ്യേന ഞാതന്തി ദീപേതി. ഥേരോപി തസ്സ തേസു ദിവസേസു ഭോഗാനം ജീവിതസ്സ ച അനുപദ്ദവം പസ്സിത്വാ ആഹ – ‘‘ദ്വിന്നം ഖോ നേസം, ആവുസോ, ധമ്മാനം പാടിഭോഗോ ഭോഗാനഞ്ച ജീവിതസ്സ ചാ’’തി. സദ്ധാ പനസ്സ ചിത്തപ്പടിബദ്ധാതി തസ്സേവ ഭാരം കരൊന്തോ ‘‘സദ്ധായ പന ത്വഞ്ഞേവ പാടിഭോഗോ’’തി ആഹ. അപി ച സോ ഉപാസകോ ദിട്ഠസച്ചോ, തസ്സ സദ്ധായ അഞ്ഞഥാഭാവോ നത്ഥീതി തഥാ വുത്തം. തേനേവ ച കാരണേന ഭഗവതാ ‘‘പച്ഛാപി ത്വം കരിസ്സസീതി സഞ്ഞാപേഹീ’’തി വുത്തം. ഉപാസകോപി ‘‘കരോതു സുപ്പവാസാ കോലിയധീതാ സത്ത ഭത്താനി, പച്ഛാഹം കരിസ്സാമീ’’തി അനുജാനി.
തഞ്ച ദാരകന്തി വിജാതദിവസതോ പട്ഠായ ഏകാദസമം ദിവസം അതിക്കമിത്വാ തതോ പരം സത്താഹം ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഭോജെത്വാ സത്തമേ ദിവസേ തം സത്തവസ്സികം ദാരകം ഭഗവന്തം ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച വന്ദാപേസി. സത്ത മേ വസ്സാനീതി സത്ത മേ സംവച്ഛരാനി, അച്ചന്തസംയോഗവസേന ചേതം ഉപയോഗവചനം. ലോഹിതകുമ്ഭിയം വുത്ഥാനീതി മാതുകുച്ഛിയം അത്തനോ ഗബ്ഭവാസദുക്ഖം സന്ധായ വദതി. അഞ്ഞാനിപി ഏവരൂപാനി സത്ത പുത്താനീതി ‘‘അഞ്ഞേപി ഏവരൂപേ സത്ത പുത്തേ’’തി വത്തബ്ബേ ലിങ്ഗവിപല്ലാസവസേന വുത്തം ‘‘ഏവരൂപാനീ’’തി. ഏവം സത്ത വസ്സാനി ഗബ്ഭധാരണവസേന സത്താഹം മൂള്ഹഗബ്ഭതായ ച മഹന്തം ദുക്ഖം
ഏതമത്ഥം വിദിത്വാതി ഏതം സത്തദിവസാധികാനി സത്ത സംവച്ഛരാനി ഗബ്ഭധാരണാദിവസേന പവത്തം ഇമം ഉദാനന്തി ഇമം ചിത്തസുഖപ്പമത്തോ വിയ പമത്തപുഗ്ഗലേ ഇട്ഠാകാരേന വഞ്ചെത്വാ തണ്ഹാസിനേഹസ്സ മഹാനത്ഥകരഭാവദീപകം ഉദാനം ഉദാനേസി.
തത്ഥ അസാതന്തി അമധുരം അസുന്ദരം അനിട്ഠം. സാതരൂപേനാതി ഇട്ഠസഭാവേന. പിയരൂപേനാതി പിയായിതബ്ബഭാവേന. സുഖസ്സ രൂപേനാതി സുഖസഭാവേന. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യസ്മാ അസാതം അപ്പിയം ദുക്ഖമേവ സമാനം സകലമ്പി വട്ടഗതം സങ്ഖാരജാതം അപ്പഹീനവിപല്ലാസത്താ അയോനിസോമനസികാരേന ഇട്ഠം വിയ പിയം വിയ സുഖം വിയ ച ഹുത്വാ ഉപട്ഠഹമാനം സതിവിപ്പവാസേന പമത്തപുഗ്ഗലം അതിവത്തതി അഭിഭവതി അജ്ഝൊത്ഥരതി, തസ്മാ ഇമമ്പി സുപ്പവാസം പുനപി സത്തക്ഖത്തും ഏവരൂപം അസാതം അപ്പിയം ദുക്ഖം സാതാദിപതിരൂപകേന ദുക്ഖേന പുത്തസങ്ഖാതപേമവത്ഥുസുഖേന അജ്ഝൊത്ഥരതീതി.
അട്ഠമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൯. വിസാഖാസുത്തവണ്ണനാ
൧൯. നവമേ പുബ്ബാരാമേതി സാവത്ഥിയാ പാചീനദിസാഭാഗേ അനുരാധപുരസ്സ ഉത്തമദേവീവിഹാരസദിസേ ഠാനേ കാരിതേ ആരാമേ. മിഗാരമാതുപാസാദേതി മിഗാരമാതുയാ പാസാദേ.
തത്രായം അനുപുബ്ബികഥാ – അതീതേ സതസഹസ്സകപ്പമത്ഥകേ പദുമുത്തരദസബലം ഏകാ ഉപാസികാ അഞ്ഞതരം ഉപാസികം അത്തനോ അഗ്ഗുപട്ഠായികട്ഠാനേ ഠപെന്തം ദിസ്വാ ഭഗവന്തം നിമന്തെത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസതസഹസ്സസ്സ ദാനം ദത്വാ ഭഗവതോ നിപച്ചകാരം കത്വാ ‘‘അനാഗതേ തുമ്ഹാദിസസ്സ വിസാഖാതി നാമം അകംസു. സാ യദാ ഭഗവാ ഭദ്ദിയനഗരം അഗമാസി, തദാ പഞ്ചഹി ദാരികാസതേഹി സദ്ധിം ഭഗവതോ പച്ചുഗ്ഗമനം കത്വാ പഠമദസ്സനേനേവ സോതാപന്നാ അഹോസി.
അപരഭാഗേ സാവത്ഥിയം മിഗാരസെട്ഠിപുത്തസ്സ പുണ്ണവഡ്ഢനകുമാരസ്സ ഗേഹം ഗതാ, തത്ഥ നം സസുരോ മിഗാരസെട്ഠി മിഗാരമാതാതി വുച്ചതി. സാ അത്തനോ മഹല്ലതാപസാധനം വിസ്സജ്ജെത്വാ നവകോടീഹി ഭഗവതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച വസനത്ഥായ കരീസമത്തേ ഭൂമിഭാഗേ ഉപരിഭൂമിയം പഞ്ചഗബ്ഭസതാനി ഹെട്ഠാഭൂമിയം പഞ്ചഗബ്ഭസതാനീതി ഗബ്ഭസഹസ്സേഹി പടിമണ്ഡിതം പാസാദം കാരേസി. തേന വുത്തം ‘‘മിഗാരമാതുപാസാദേ’’തി.
കോചിദേവ അത്ഥോതി കിഞ്ചിദേവ പയോജനം. രഞ്ഞേതി രാജിനി. പടിബദ്ധോതി ആയത്തോ. വിസാഖായ ഞാതികുലതോ മണിമുത്താദിരചിതം താദിസം ഭണ്ഡജാതം തസ്സാ പണ്ണാകാരത്ഥായ പേസിതം, തം ‘‘യഥാധിപ്പായം ന തീരേതീ’’തി വുത്തോ. തത്ഥ യഥാധിപ്പായന്തി അധിപ്പായാനുരൂപം. ന തീരേതീതി ന നിട്ഠാപേതി. മഹാഉപാസികായ ഹി രാജായത്തസുങ്കമേവ രഞ്ഞോ ദത്വാ ഇതരം വിസ്സജ്ജാപേതും അധിപ്പായോ, സോ രഞ്ഞാ ന ദിട്ഠത്താ ഏവ ന തീരിതോ. ഹന്ദാതി വൊസ്സഗ്ഗത്ഥേ നിപാതോ. ദിവാ ദിവസ്സാതി ദിവസസ്സ ദിവാ, മജ്ഝന്ഹികേ കാലേതി അത്ഥോ. കേനചിദേവ കരണീയേന ദ്വീഹതീഹം രാജനിവേസനദ്വാരം ഗച്ഛന്തീ തസ്സ അത്ഥസ്സ അനിട്ഠിതത്താ നിരത്ഥകമേവ ഉപസങ്കമിം ‘‘ഇധ മേ, ഭന്തേ’’തിആദിമാഹ.
ഏതമത്ഥന്തി ഏതം പരായത്തതായ അധിപ്പായാസമിജ്ഝനസങ്ഖാതം അത്ഥം വിദിത്വാ. ഇമം ഉദാനന്തി ഇമം പരാധീനാപരാധീനവുത്തീസു ആദീനവാനിസംസപരിദീപകം ഉദാനം ഉദാനേസി.
തത്ഥ സബ്ബം പരവസം ദുക്ഖന്തി യം കിഞ്ചി അത്ഥജാതം പയോജനം പരവസം പരായത്തം അത്തനോ ഇച്ഛായ നിപ്ഫാദേതും അസക്കുണെയ്യതായ ദുക്ഖം ദുക്ഖാവഹം ഹോതീതി അത്ഥോ. സബ്ബം ഇസ്സരിയം സുഖന്തി ദുവിധം ഇസ്സരിയം ലോകിയം ലോകുത്തരഞ്ച. തത്ഥ ലോകിയം രാജിസ്സരിയാദി ചേവ ലോകിയജ്ഝാനാഭിഞ്ഞാനിബ്ബത്തം ചിത്തിസ്സരിയഞ്ച, ലോകുത്തരം മഗ്ഗഫലാധിഗമനിമിത്തം നിരോധിസ്സരിയം. തേസു യം ചക്കവത്തിഭാവപരിയോസാനം മനുസ്സേസു ഇസ്സരിയം, യഞ്ച സക്കാദീനം തസ്മിം തസ്മിം ദേവനികായേ ആധിപച്ചഭൂതം ഇസ്സരിയം, തദുഭയം യദിപി കമ്മാനുഭാവേന യഥിച്ഛിതനിപ്ഫത്തിയാ സുഖനിമിത്തതായ
സാധാരണേ വിഹഞ്ഞന്തീതി ഇദം ‘‘സബ്ബം പരവസം ദുക്ഖ’’ന്തി ഇമസ്സ പദസ്സ അത്ഥവിവരണം. അയഞ്ഹെത്ഥ അത്ഥോ – സാധാരണേ പയോജനേ സാധേതബ്ബേ സതി തസ്സ പരാധീനതായ യഥാധിപ്പായം അനിപ്ഫാദനതോ ഇമേ സത്താ വിഹഞ്ഞന്തി വിഘാതം ആപജ്ജന്തി കിലമന്തി. കസ്മാ? യോഗാ ഹി ദുരതിക്കമാതി യസ്മാ കാമയോഗഭവയോഗദിട്ഠിയോഗഅവിജ്ജായോഗാ അനാദികാലഭാവിതാ അനുപചിതകുസലസമ്ഭാരേഹി പജഹിതും അസക്കുണെയ്യതായ ദുരതിക്കമാ. ഏതേസു ദിട്ഠിയോഗോ പഠമമഗ്ഗേന അതിക്കമിതബ്ബോ, കാമയോഗോ തതിയമഗ്ഗേന. ഇതരേ അഗ്ഗമഗ്ഗേന. ഇതി അരിയമഗ്ഗാനം ദുരധിഗമനീയത്താ ഇമേ യോഗാ ദുരതിക്കമാ. തസ്മാ കാമയോഗാദിവസേന ഇച്ഛിതാലാഭഹേതു സത്താ വിഹഞ്ഞന്തി, അസാധാരണേ പന ചിത്തിസ്സരിയേ
അഥ വാ സബ്ബം പരവസന്തി യം അത്തനോ അഞ്ഞപ്പടിബദ്ധവുത്തിസങ്ഖാതം, തം സബ്ബം അനിച്ചസഭാവതായ ദുക്ഖം. ‘‘യദനിച്ചം തം ദുക്ഖ’’ന്തി ഹി വുത്തം. സബ്ബം ഇസ്സരിയന്തി യം സബ്ബസങ്ഖതനിസ്സടം ഇസ്സരിയട്ഠാനതായ ഇസ്സരിയന്തി ലദ്ധനാമം നിബ്ബാനം, തം ഉപാദിസേസാദിവിഭാഗം സബ്ബം സുഖം. ‘‘നിബ്ബാനം പരമം സുഖ’’ന്തി (ധ॰ പ॰ ൨൦൩-൨൦൪) ഹി വുത്തം. സാധാരണേതി ഏവം ദുക്ഖസുഖേ വവത്ഥിതേ ഇമേ സത്താ ബഹുസാധാരണേ ദുക്ഖകാരണേ നിമുഗ്ഗാ ഹുത്വാ വിഹഞ്ഞന്തി. കസ്മാ? യോഗാ ഹി ദുരതിക്കമാതി യസ്മാ തേ സബ്ബത്ഥ നിമുജ്ജനസ്സ ഹേതുഭൂതാ കാമയോഗാദയോ ദുരതിക്കമാ, തസ്മാ ത്വമ്പി വിസാഖേ പരായത്തമത്ഥം പത്ഥെത്വാ അലഭമാനാ വിഹഞ്ഞസീതി അധിപ്പായോ.
നവമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൦. ഭദ്ദിയസുത്തവണ്ണനാ
൨൦. ദസമേ അനുപിയായന്തി ഏവം നാമകേ നഗരേ. അമ്ബവനേതി തസ്സ നഗരസ്സ അവിദൂരേ മല്ലരാജൂനം ഏകം അമ്ബവനം അഹോസി, തത്ഥ മല്ലരാജൂഹി ഭഗവതോ വിഹാരോ കാരിതോ, സോ ‘‘അമ്ബവന’’ന്ത്വേവ വുച്ചതി. അനുപിയം ഗോചരഗാമം കത്വാ തത്ഥ ഭഗവാ വിഹരതി, തേന വുത്തം ‘‘അനുപിയായം വിഹരതി അമ്ബവനേ’’തി. ഭദ്ദിയോതി തസ്സ ഥേരസ്സ നാമം. കാളീഗോധായ പുത്തോതി കാളീഗോധാ നാമ സാകിയാനീ സക്യരാജദേവീ അരിയസാവികാ ആഗതഫലാ വിഞ്ഞാതസാസനാ, തസ്സാ അയം പുത്തോ. തസ്സ പബ്ബജ്ജാവിധി ഖന്ധകേ (ചൂളവ॰ ൩൩൦-൩൩൧) ആഗതോവ. സോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം പട്ഠപെത്വാ ന ചിരസ്സേവ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി, തേരസപി ധുതങ്ഗാനി സമാദായ വത്തതി. ഭഗവതാ ച ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ഉച്ചകുലികാനം, യദിദം ഭദ്ദിയോ കാളീഗോധായ പുത്തോ’’തി (അ॰ നി॰ ൧.൧൯൩) ഉച്ചകുലികഭാവേ ഏതദഗ്ഗേ ഠപിതോ അസീതിയാ സാവകാനം അബ്ഭന്തരോ.
സുഞ്ഞാഗാരഗതോതി ‘‘ഠപെത്വാ ഗാമഞ്ച ഗാമൂപചാരഞ്ച അവസേസം അരഞ്ഞ’’ന്തി വുത്തം അരഞ്ഞം രുക്ഖമൂലഞ്ച ഠപെത്വാ അഞ്ഞം പബ്ബതകന്ദരാദി പബ്ബജിതസാരുപ്പം നിവാസട്ഠാനം അഭിക്ഖണന്തി ബഹുലം. ഉദാനം ഉദാനേസീതി സോ ഹി ആയസ്മാ അരഞ്ഞേ ദിവാവിഹാരം ഉപഗതോപി രത്തിവാസൂപഗതോപി യേഭുയ്യേന ഫലസമാപത്തിസുഖേന നിരോധസുഖേന ച വീതിനാമേതി, തസ്മാ തം സുഖം സന്ധായ പുബ്ബേ അത്തനാ അനുഭൂതം സഭയം സപരിളാഹം രജ്ജസുഖം ജിഗുച്ഛിത്വാ ‘‘അഹോ സുഖം അഹോ സുഖ’’ന്തി സോമനസ്സസഹിതം ഞാണസമുട്ഠാനം പീതിസമുട്ഠാനം സമുഗ്ഗിരതി.
സുത്വാന നേസം ഏതദഹോസീതി നേസം സമ്ബഹുലാനം ഭിക്ഖൂനം തസ്സ ആയസ്മതോ ‘‘അഹോ സുഖം, അഹോ സുഖ’’ന്തി ഉദാനെന്തസ്സ ഉദാനം സുത്വാ ‘‘നിസ്സംസയം ഏസ അനഭിരതോ ബ്രഹ്മചരിയം ചരതീ’’തി ഏവം പരിവിതക്കിതം അഹോസി. തേ ഭിക്ഖൂ പുഥുജ്ജനാ തസ്സ ആയസ്മതോ വിവേകസുഖം സന്ധായ ഉദാനം അജാനന്താ ‘‘നിസ്സംസയ’’ന്തിആദി. തത്ഥ നിസ്സംസയന്തി അസന്ദേഹേന ഏകന്തേനാതി അത്ഥോ. ‘‘യം സോ പുബ്ബേ അഗാരിയഭൂതോ സമാനോ’’തി പാളിം വത്വാ ‘‘അനുഭവീ’’തി വചനസേസേന കേചി അത്ഥം വണ്ണെന്തി, അപരേ ‘‘യം സാ’’തി പഠന്തി, ‘‘യംസ പുബ്ബേ അഗാരിയഭൂതസ്സാ’’തി പന പാളി. തത്ഥ യംസാതി യം അസ്സ, സന്ധിവസേന ഹി അകാരസകാരലോപോ ‘‘ഏവംസ തേ (മ॰ നി॰ ൧.൨൩; അ॰ നി॰ ൬.൫൮), പുപ്ഫംസാ ഉപ്പജ്ജീ’’തിആദീസു സാ തമനുസ്സരമാനോതി സോ തം സുഖം ഏതരഹി ഉക്കണ്ഠനവസേന അനുസ്സരന്തോ.
തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവന്തം ഏതദവോചുന്തി തേ സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ ഉല്ലപനസഭാവസണ്ഠിതാ തസ്സ അനുഗ്ഗഹണാധിപ്പായേന ഭഗവന്തം ഏതദവോചും, ന ഉജ്ഝാനവസേന. അഞ്ഞതരന്തി നാമഗൊത്തേന അപാകടം ഏകം ഭിക്ഖും. ആമന്തേസീതി ആണാപേസി തേ ഭിക്ഖൂ സഞ്ഞാപേതുകാമോ. ഏവന്തി വചനസമ്പടിഗ്ഗഹേ, സാധൂതി അത്ഥോ. പുന ഏവന്തി പടിഞ്ഞായ. അഭിക്ഖണം ‘‘അഹോ സുഖം, അഹോ സുഖ’’ന്തി ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസീതി യഥാ തേ ഭിക്ഖൂ വദന്തി, തം ഏവം തഥേവാതി അത്തനോ ഉദാനം പടിജാനാതി. കിം പന ത്വം ഭദ്ദിയാതി കസ്മാ ഭഗവാ പുച്ഛതി, കിം തസ്സ ചിത്തം ന ജാനാതീതി അത്ഥവസന്തി കാരണം.
അന്തേപുരേതി ഇത്ഥാഗാരസ്സ സഞ്ചരണട്ഠാനഭൂതേ രാജഗേഹസ്സ അബ്ഭന്തരേ, യത്ഥ രാജാ ന്ഹാനഭോജനസയനാദിം കപ്പേതി. രക്ഖാ സുസംവിഹിതാതി ആരക്ഖാദികതപുരിസേഹി ഗുത്തി സുട്ഠു സമന്തതോ വിഹിതാ. ബഹിപി അന്തേപുരേതി അഡ്ഡകരണട്ഠാനാദികേ അന്തേപുരതോ ബഹിഭൂതേ രാജഗേഹേ. ഏവം രക്ഖിതോ ഗോപിതോ സന്തോതി ഏവം രാജഗേഹരാജധാനിരജ്ജദേസേസു അന്തോ ച ബഹി ച അനേകേസു ഠാനേസു അനേകസതേഹി സുസംവിഹിതരക്ഖാവരണഗുത്തിയാ മമേവ നിബ്ഭയത്ഥം ഫാസുവിഹാരത്ഥം രക്ഖിതോ ഗോപിതോ സമാനോ. ഭീതോതിആദീനി പദാനി അഞ്ഞമഞ്ഞവേവചനാനി. അഥ ഭീതോതി പരരാജൂഹി ഭായമാനോ. ഉബ്ബിഗ്ഗോതി സകരജ്ജേപി പകതിതോ ഉപ്പജ്ജനകഭയുബ്ബേഗേന ഉബ്ബിഗ്ഗോ ചലിതോ. ഉസ്സങ്കീതി ‘‘രഞ്ഞാ നാമ സബ്ബകാലം അവിസ്സത്ഥേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി വചനേന സബ്ബത്ഥ അവിസ്സാസവസേന തേസം തേസം കിച്ചകരണീയാനം പച്ചയപരിസങ്കായ ച ഉദ്ധമുഖം സങ്കമാനോ. ഉത്രാസീതി ‘‘സന്തികാവചരേഹിപി അജാനന്തസ്സേവ മേ കദാചി അനത്ഥോ ഭവെയ്യാ’’തി ഉപ്പന്നേന സരീരകമ്പം ഉപ്പാദനസമത്ഥേന താസേന ഉത്രാസീ. ‘‘ഉത്രസ്തോ’’തിപി പഠന്തി. വിഹാസിന്തി ഏവംഭൂതോ ഹുത്വാ വിഹരിം.
ഏതരഹീതി ഇദാനി പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ. ഏകോതി അസഹായോ, തേന വൂപകട്ഠകായതം ദസ്സേതി. അഭീതോതിആദീനം പദാനം വുത്തവിപരിയായേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഭയാദിനിമിത്തസ്സ പരിഗ്ഗഹസ്സ തം നിമിത്തസ്സ ച കിലേസസ്സ അഭാവേനേവസ്സ അഭീതാദിതാതി. ഏതേന ചിത്തവിവേകം ദസ്സേതി അപ്പൊസ്സുക്കോതി സരീരഗുത്തിയം നിരുസ്സുക്കോ. പന്നലോമോതി ലോമഹംസുപ്പാദകസ്സ ഛമ്ഭിതത്തസ്സ അഭാവേന അനുഗ്ഗതലോമോ. പദദ്വയേനപി സേരിവിഹാരം ദസ്സേതി. പരദത്തവുത്തോതി പരേഹി ദിന്നേന ചീവരാദിനാ വത്തമാനോ, ഏതേന സബ്ബസോ സങ്ഗാഭാവദീപനമുഖേന അനവസേസഭയഹേതുവിരഹം ദസ്സേതി. മിഗഭൂതേന ചേതസാതി വിസ്സത്ഥവിഹാരിതായ മിഗസ്സ വിയ ജാതേന ചിത്തേന. മിഗോ ഹി അമനുസ്സപഥേ അരഞ്ഞേ വസമാനോ
‘‘മിഗോ അരഞ്ഞമ്ഹി യഥാ അബദ്ധോ,
യേനിച്ഛകം ഗച്ഛതി ഗോചരായ;
വിഞ്ഞൂ നരോ സേരിതം പെക്ഖമാനോ,
ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി. (സു॰ നി॰ ൩൯; അപ॰ ഥേര ൧.൧.൯൫);
ഇമം ഖോ അഹം, ഭന്തേ, അത്ഥവസന്തി, ഭന്തേ, ഭഗവാ യദിദം മമ ഏതരഹി പരമം വിവേകസുഖം ഫലസമാപത്തിസുഖം, ഇദമേവ കാരണം സമ്പസ്സമാനോ ‘‘അഹോ സുഖം, അഹോ സുഖ’’ന്തി ഉദാനം ഉദാനേസിന്തി.
ഏതമത്ഥന്തി ഏതം ഭദ്ദിയത്ഥേരസ്സ ഇമം ഉദാനന്തി ഇദം സഹേതുകഭയസോകവിഗമാനുഭാവദീപകം ഉദാനം ഉദാനേസി.
തത്ഥ യസ്സന്തരതോ ന സന്തി കോപാതി യസ്സ അരിയപുഗ്ഗലസ്സ അന്തരതോ അബ്ഭന്തരേ അത്തനോ ചിത്തേ ചിത്തകാലുസ്സിയകരണതോ ചിത്തപ്പകോപാ രാഗാദയോ ആഘാതവത്ഥുആദികാരണഭേദതോ അനേകഭേദാ ദോസകോപാ ഏവ കോപാ ന സന്തി മഗ്ഗേന പഹീനത്താ ന വിജ്ജന്തി. അയഞ്ഹി അന്തരസദ്ദോ കിഞ്ചാപി ‘‘മഞ്ച ത്വഞ്ച കിമന്തര’’ന്തിആദീസു (സം॰ നി॰ ൧.൨൨൮) കാരണേ ദിസ്സതി, ‘‘അന്തരട്ഠകേ ഹിമപാതസമയേ’’തിആദീസു (മഹാവ॰ ൩൪൬) വേമജ്ഝേ, ‘‘അന്തരാ ച ജേതവനം അന്തരാ ച സാവത്ഥി’’ന്തിആദീസു (ഉദാ॰ ൧൩, ൪൪) വിവരേ, ‘‘ഭയമന്തരതോ ജാത’’ന്തിആദീസു (ഇതിവു॰ ൮൮; മഹാനി॰ ൫) ചിത്തേ, ഇധാപി ചിത്തേ ഏവ ദട്ഠബ്ബോ. തേന വുത്തം ‘‘അന്തരതോ അത്തനോ ചിത്തേ’’തി.
ഇതിഭവാഭവതഞ്ച വീതിവത്തോതി യസ്മാ ഭവോതി സമ്പത്തി, അഭവോതി വിപത്തി. തഥാ ഭവോതി തം വിഗതഭയന്തി തം ഏവരൂപം യഥാവുത്തഗുണസമന്നാഗതം ഖീണാസവം ചിത്തകോപാഭാവതോ ഇതിഭവാഭവസമതിക്കമതോ ച ഭയഹേതുവിഗമേന വിഗതഭയം, വിവേകസുഖേന അഗ്ഗഫലസുഖേന ച സുഖിം, വിഗതഭയത്താ ഏവ അസോകം. ദേവാ നാനുഭവന്തി ദസ്സനായാതി അധിഗതമഗ്ഗേ ഠപെത്വാ സബ്ബേപി ഉപപത്തിദേവാ വായമന്താപി ചിത്തചാരദസ്സനവസേന ദസ്സനായ ദട്ഠും നാനുഭവന്തി ന അഭിസമ്ഭുണന്തി ന സക്കൊന്തി, പഗേവ മനുസ്സാ. സെക്ഖാപി ഹി പുഥുജ്ജനാ വിയ അരഹതോ ചിത്തപ്പവത്തിം ന ജാനന്തി.
ദസമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
നിട്ഠിതാ ച മുചലിന്ദവഗ്ഗവണ്ണനാ.