൭. ചൂളവഗ്ഗോ
൧. പഠമലകുണ്ഡകഭദ്ദിയസുത്തവണ്ണനാ
൬൧. ചൂളവഗ്ഗസ്സ ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയന്തി എത്ഥ ഭദ്ദിയോതി തസ്സ ആയസ്മതോ നാമം, കായസ്സ പന രസ്സത്താ ‘‘ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയോ’’തി നം സഞ്ജാനന്തി. സോ കിര സാവത്ഥിവാസീ കുലപുത്തോ മഹദ്ധനോ മഹാഭോഗോ രൂപേന അപാസാദികോ ദുബ്ബണ്ണോ ദുദ്ദസികോ ഓകോടിമകോ. സോ ഏകദിവസം സത്ഥരി ജേതവനേ വിഹരന്തേ ഉപാസകേഹി സദ്ധിം വിഹാരം ഗന്ത്വാ ധമ്മദേസനം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹെത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കരൊന്തോ സോതാപത്തിഫലം പാപുണി. തദാ സെക്ഖാ ഭിക്ഖൂ യേഭുയ്യേന ആയസ്മന്തം സാരിപുത്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ഉപരിമഗ്ഗത്ഥായ കമ്മട്ഠാനം യാചന്തി, ധമ്മദേസനം യാചന്തി, പഞ്ഹം പുച്ഛന്തി. സോ തേസം അധിപ്പായം പൂരെന്തോ കമ്മട്ഠാനം ആചിക്ഖതി, ധമ്മം ദേസേതി, പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേതി. തേ ഘടെന്താ വായമന്താ അപ്പേകച്ചേ സകദാഗാമിഫലം, അപ്പേകച്ചേ അനാഗാമിഫലം, അപ്പേകച്ചേ അരഹത്തം, അപ്പേകച്ചേ തിസ്സോ വിജ്ജാ, അപ്പേകച്ചേ ഛളഭിഞ്ഞാ, അപ്പേകച്ചേ ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ അധിഗച്ഛന്തി. തേ ദിസ്വാ ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയോപി സേഖോ സമാനോ കാലം ഞത്വാ അത്തനോ ചിത്തകല്ലതഞ്ച സല്ലേഖഞ്ച പച്ചവെക്ഖിത്വാ ധമ്മസേനാപതിം ഉപസങ്കമിത്വാ കതപടിസന്ഥാരോ സമ്മോദമാനോ ധമ്മദേസനം യാചി. സോപിസ്സ അജ്ഝാസയസ്സ അനുരൂപം കഥം കഥേസി. തേന വുത്തം – ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ആയസ്മന്തം ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയം അനേകപരിയായേന ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സേതീ’’തിആദി.
തത്ഥ അനേകപരിയായേനാതി ‘‘ഇതിപി പഞ്ചക്ഖന്ധാ അനിച്ചാ, ഇതിപി ദുക്ഖാ, ഇതിപി അനത്താ’’തി ഏവം അനേകേഹി കാരണേഹി. ധമ്മിയാ കഥായാതി പഞ്ചന്നം ഉപാദാനക്ഖന്ധാനം ഉദയബ്ബയാദിപകാസനിയാ ധമ്മിയാ കഥായ. സന്ദസ്സേതീതി താനിയേവ അനിച്ചാദിലക്ഖണാനി ഉദയബ്ബയാദികേ ച സമ്മാ ദസ്സേതി, ഹത്ഥേന ഗഹെത്വാ വിയ പച്ചക്ഖതോ ദസ്സേതി. സമാദപേതീതി തത്ഥ സമുത്തേജേതീതി വിപസ്സനായ ആരദ്ധായ സങ്ഖാരാനം ഉദയബ്ബയാദീസു ഉപട്ഠഹന്തേസു യഥാകാലം സമ്പഹംസേതീതി തഥാ പവത്തിയമാനായ വിപസ്സനായ സമപ്പവത്തഭാവനാവസേന ചേവ ഉപരിലദ്ധബ്ബഭാവനാബലേന ച ചിത്തം സമ്മാ പഹംസേതി, ലദ്ധസ്സാദവസേന വാ സുട്ഠു തോസേതി. അനുപാദായ ആസവേഹി ചിത്തം വിമുച്ചീതി യഥാ യഥാ ധമ്മസേനാപതി ധമ്മം ദേസേതി, തഥാ തഥാ തഥലക്ഖണം വിപസ്സന്തസ്സ ഥേരസ്സ ച ദേസനാനുഭാവേന, അത്തനോ ച ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിയാ ഞാണസ്സ പരിപാകം ഗതത്താ ദേസനാനുസാരേന ഞാണേ അനുപവത്തന്തേ കാമാസവാദീസു കഞ്ചി ആസവം അഗ്ഗഹെത്വാ മഗ്ഗപടിപാടിയാവ അനവസേസതോ ചിത്തം വിമുച്ചി, അരഹത്തഫലം സച്ഛാകാസീതി അത്ഥോ.
ഏതമത്ഥം വിദിത്വാതി ഏതം ആയസ്മതോ ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയസ്സ അഞ്ഞാരാധനസങ്ഖാതം അത്ഥം സബ്ബാകാരതോ വിദിത്വാ തദത്ഥദീപനം ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി.
തത്ഥ ഉദ്ധന്തി രൂപധാതുയാ അരൂപധാതുയാ ച. അധോതി കാമധാതുയാ. സബ്ബധീതി സബ്ബസ്മിമ്പി സങ്ഖാരഗതേ. വിപ്പമുത്തോതി പുബ്ബഭാഗേ വിക്ഖമ്ഭനവിമുത്തിയാ അപരഭാഗേ സമുച്ഛേദപടിപസ്സദ്ധിവിമുത്തീഹി സബ്ബപ്പകാരേന വിമുത്തോ. എത്ഥ ച ഉദ്ധം വിപ്പമുത്തോതി ഏതേന പഞ്ചുദ്ധമ്ഭാഗിയസംയോജനപഹാനം ദസ്സേതി. അധോ വിപ്പമുത്തോതി ഏതേന പഞ്ചോരമ്ഭാഗിയസംയോജനപഹാനം. സബ്ബധി വിപ്പമുത്തോതി ഏതേന അവസിട്ഠസബ്ബാകുസലപഹാനം ദസ്സേതി. അഥ വാ ഉദ്ധന്തി അനാഗതകാലഗ്ഗഹണം. അധോതി അതീതകാലഗ്ഗഹണം. ഉഭയഗ്ഗഹണേനേവ തദുഭയപടിസംയുത്തത്താ പച്ചുപ്പന്നോ അദ്ധാ ഗഹിതോ ഹോതി, തത്ഥ അനാഗതകാലഗ്ഗഹണേന അനാഗതക്ഖന്ധായതനധാതുയോ ഗഹിതാ. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ. സബ്ബധീതി കാമഭേദാദികേ സബ്ബസ്മിം ഭവേ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – അനാഗതോ അതീതോ പച്ചുപ്പന്നോതി ഏവം തിയദ്ധസങ്ഗഹിതേ സബ്ബസ്മിം ഭവേ വിപ്പമുത്തോതി.
അയംഹമസ്മീതി അനാനുപസ്സീതി യോ ഏവം വിപ്പമുത്തോ, സോ രൂപവേദനാദീസു ‘‘അയം നാമ ധമ്മോ അഹമസ്മീ’’തി ദിട്ഠിമാനമഞ്ഞനാവസേന ഏവം നാനുപസ്സതി. തസ്സ തഥാ ദസ്സനേ കാരണം നത്ഥീതി അധിപ്പായോ. അഥ വാ അയംഹമസ്മീതി അനാനുപസ്സീതി ഇദം യഥാവുത്തായ വിമുത്തിയാ അധിഗമുപായദീപനം. തിയദ്ധസങ്ഗഹിതേ തേഭൂമകേ സങ്ഖാരേ ‘‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’’തി പവത്തനസഭാവായ മഞ്ഞനായ അനധിട്ഠാനം കത്വാ ‘‘നേതം മമ, നേസോഹമസ്മി, ന മേ സോ അത്താ’’തി ഏവം ഉപ്പജ്ജമാനാ യാ പുബ്ബഭാഗവുട്ഠാനഗാമിനീ വിപസ്സനാ, സാ വിമുത്തിയാ പദട്ഠാനം. ഏവം വിമുത്തോ ഉദതാരി ഓഘം, അതിണ്ണപുബ്ബം അപുനബ്ഭവായാതി ഏവം ദസഹി സംയോജനേഹി സബ്ബാകുസലേഹി
പഠമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൨. ദുതിയലകുണ്ഡകഭദ്ദിയസുത്തവണ്ണനാ
൬൨. ദുതിയേ സേഖം മഞ്ഞമാനോതി ‘‘സേഖോ അയ’’ന്തി മഞ്ഞമാനോ. തത്രായം വചനത്ഥോ – സിക്ഖതീതി സേഖോ. കിം സിക്ഖതി? അധിസീലം അധിചിത്തം അധിപഞ്ഞഞ്ച. അഥ വാ സിക്ഖനം സിക്ഖാ, സാ ഏതസ്സ സീലന്തി സേഖോ. സോ ഹി അപരിയോസിതസിക്ഖത്താ തദധിമുത്തത്താ ച ഏകന്തേന സിക്ഖനസീലോ, ന പരിനിട്ഠിതസിക്ഖോ അസേഖോ വിയ തത്ഥ പടിപ്പസ്സദ്ധുസ്സുക്കോ, നാപി വിസ്സട്ഠസിക്ഖോ പചുരജനോ വിയ തത്ഥ അനധിമുത്തോ. അഥ വാ അരിയായ ജാതിയാ തീസു സിക്ഖാസു ജാതോ, തത്ഥ വാ ഭവോതി സേഖോ. ഭിയ്യോസോമത്തായാതി പമാണതോ ഉത്തരി, പമാണം അതിക്കമിത്വാ അധികതരന്തി അത്ഥോ. ആയസ്മാ ഹി ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയോ പഠമസുത്തേ വുത്തേന വിധിനാ പഠമോവാദേന യഥാനിസിന്നോവ ആസവക്ഖയപ്പത്തോ. ധമ്മസേനാപതി പന തസ്സ തം അരഹത്തപ്പത്തിം അനാവജ്ജനേന അജാനിത്വാ ‘‘സേഖോയേവാ’’തി മഞ്ഞമാനോ അപ്പം യാചിതോ ബഹും ‘‘തേന ഖോ പന സമയേനാ’’തിആദി. തത്ഥ യം വത്തബ്ബം, തം അനന്തരസുത്തേ വുത്തമേവ.
ഗാഥായം പന അച്ഛെച്ഛി വട്ടന്തി അനവസേസതോ കിലേസവട്ടം സമുച്ഛിന്ദി, ഛിന്നേ ച കിലേസവട്ടേ കമ്മവട്ടമ്പി ഛിന്നമേവ. ബ്യഗാ നിരാസന്തി ആസാ വുച്ചതി തണ്ഹാ, നത്ഥി എത്ഥ ആസാതി നിരാസം, നിബ്ബാനം. തം നിരാസം വിസേസേന അഗാ അധിഗതോതി ബ്യഗാ, അഗ്ഗമഗ്ഗസ്സ അധിഗതത്താ പുന അധിഗമകാരണേന വിനാ അധിഗതോതി അത്ഥോ. യസ്മാ തണ്ഹാ ദുക്ഖസമുദയഭൂതാ, തായ ‘‘വിസുക്ഖാ സരിതാ ന സന്ദതീ’’തി ആഹ. തസ്സത്ഥോ – ചതുത്ഥസൂരിയപാതുഭാവേന വിയ മഹാനദിയോ ചതുത്ഥമഗ്ഗഞാണുപ്പാദേന അനവസേസതോ വിസുക്ഖാ വിസോസിതാ തണ്ഹാസരിതാ നദീ ന സന്ദതി, ഇതോ പട്ഠായ ന പവത്തതി. തണ്ഹാ ഹി ‘‘സരിതാ’’തി വുച്ചതി. യഥാഹ – ‘‘സരിതാനി സിനേഹിതാനി ച, സോമനസ്സാനി ഭവന്തി ജന്തുനോ’’തി (ധ॰ പ॰ ൩൪൧), ‘‘സരിതാ വിസത്തികാ’’തി (ധ॰ സ॰ ൧൦൬൫; മഹാനി॰ ൩) ച. ഛിന്നം വട്ടം ന വത്തതീതി ഏവം കിലേസവട്ടസമുച്ഛേദേന ഛിന്നം വട്ടം അനുപ്പാദധമ്മതം അവിപാകധമ്മതഞ്ച ആപാദനേന ഉപച്ഛിന്നം കമ്മവട്ടം ന വത്തതി ന പവത്തതി. ഏസേവന്തോ ദുക്ഖസ്സാതി യദേതം സബ്ബസോ കിലേസവട്ടാഭാവതോ കമ്മവട്ടസ്സ അപ്പവത്തനം, സോ ആയതിം വിപാകവട്ടസ്സ ഏകംസേനേവ അനുപ്പാദോ ഏവ സകലസ്സാപി സംസാരദുക്ഖസ്സ അന്തോ പരിച്ഛേദോ പരിവടുമഭാവോതി.
ദുതിയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൩. പഠമസത്തസുത്തവണ്ണനാ
൬൩. തതിയേ കാമേസൂതി വത്ഥുകാമേസു. അതിവേലന്തി വേലം അതിക്കമിത്വാ. സത്താതി അയോനിസോമനസികാരബഹുലതായ വിജ്ജമാനമ്പി ആദീനവം രത്താതി വത്ഥം വിയ രങ്ഗജാതേന ചിത്തസ്സ വിപരിണാമകരണേന ഛന്ദരാഗേന രത്താ സാരത്താ. ഗിദ്ധാതി അഭികങ്ഖനസഭാവേന അഭിജ്ഝനേന ഗിദ്ധാ ഗേധം ആപന്നാ. ഗധിതാതി രാഗമുച്ഛിതാ വിയ ദുമ്മോചനീയഭാവേന തത്ഥ പടിബദ്ധാ. മുച്ഛിതാതി കിലേസവസേന അജ്ഝോപന്നാതി അനഞ്ഞസാധാരണേ വിയ കത്വാ ഗിലിത്വാ പരിനിട്ഠപെത്വാ ഠിതാ. സമ്മത്തകജാതാതി കാമേസു പാതബ്യതം ആപജ്ജന്താ അപ്പസുഖവേദനായ സമ്മത്തകാ സുട്ഠു മത്തകാ ജാതാ. ‘‘സമ്മോദകജാതാ’’തിപി പാഠോ, ജാതസമ്മോദനാ ഉപ്പന്നപഹംസാതി അത്ഥോ. സബ്ബേഹിപി പദേഹി തേസം തണ്ഹാധിപന്നതംയേവ വദതി. എത്ഥ ച പഠമം ‘‘കാമേസൂ’’തി വത്വാ പുനപി ‘‘കാമേസൂ’’തി വചനം തേസം സത്താനം തദധിമുത്തിദീപനത്ഥം. തേന സബ്ബിരിയാപഥേസു കാമഗുണസമങ്ഗിനോ ഹുത്വാ തദാ വിഹരിംസൂതി ദസ്സേതി.
തസ്മിഞ്ഹി ‘‘അഥ ഖോ സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ…പേ॰… കാമേസു വിഹരന്തീ’’തി.
ഏതമത്ഥം വിദിത്വാതി ഏതം തേസം മനുസ്സാനം ആപാനഭൂമിരമണീയേസു മഹാപരിളാഹേസു അനേകാനത്ഥാനുബന്ധേസു ഘോരാസയ്ഹകടുകഫലേസു കാമേസു അനാദീനവദസ്സിതം സബ്ബാകാരതോ വിദിത്വാ കാമാനഞ്ചേവ കിലേസാനഞ്ച ആദീനവവിഭാവനം ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി.
തത്ഥ കാമേസു സത്താതി വത്ഥുകാമേസു കിലേസകാമേന രത്താ മത്താ കാമസങ്ഗസത്താതി തായേവ കാമസത്തിയാ വത്ഥുകാമേസു രാഗസങ്ഗേന ചേവ ദിട്ഠിമാനദോസഅവിജ്ജാസങ്ഗേഹി ച സത്താ ആസത്താ. സംയോജനേ വജ്ജമപസ്സമാനാതി കമ്മവട്ടം ന ഹി ജാതു സംയോജനസങ്ഗസത്താ, ഓഘം തരെയ്യും വിപുലം മഹന്തന്തി ഏവം ആദീനവദസ്സനാഭാവേന സംയോജനസഭാവേസു സങ്ഗേസു, സംയോജനസങ്ഖാതേഹി വാ സങ്ഗേഹി തേസം വിസയേസു തേഭൂമകധമ്മേസു സത്താ വിപുലവിസയതായ അനാദികാലതായ ച വിപുലം വിത്ഥിണ്ണം മഹന്തഞ്ച കാമാദിഓഘം, സംസാരോഘമേവ വാ ന കദാചി തരെയ്യും, ഏകംസേനേവ തസ്സ ഓഘസ്സ പാരം ന ഗച്ഛെയ്യുന്തി അത്ഥോ.
തതിയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൪. ദുതിയസത്തസുത്തവണ്ണനാ
൬൪. ചതുത്ഥേ അന്ധീകതാതി കാമാ നാമ അനന്ധമ്പി അന്ധം കരൊന്തി.
യഥാഹ
‘‘ലുദ്ധോ അത്ഥം ന ജാനാതി, ലുദ്ധോ ധമ്മം ന പസ്സതി;
അന്ധതമം തദാ ഹോതി, യം ലോഭോ സഹതേ നര’’ന്തി. (ഇതിവു॰ ൮൮; മഹാനി॰ ൫; ചൂളനി॰ ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തനിദ്ദേസ ൧൨൮) –
തസ്മാ കാമേന അനന്ധാപി അന്ധാ കതാതി അന്ധീകതാ. സേസം അനന്തരസുത്തേ വുത്തനയമേവ. തത്ഥ ഹി മനുസ്സാനം പവത്തി ഭിക്ഖൂഹി ദിസ്വാ ഭഗവതോ ആരോചിതാ, ഇധ ഭഗവതാ സാമംയേവ ദിട്ഠാതി അയമേവ വിസേസോ. സത്ഥാ സാവത്ഥിതോ നിക്ഖമിത്വാ ജേതവനം ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ അചിരവതിയം നദിയം മച്ഛബന്ധേഹി ഒഡ്ഡിതം കുമിനം പവിസിത്വാ നിക്ഖന്തും അസക്കൊന്തേ ബഹൂ മച്ഛേ പസ്സി, തതോ അപരഭാഗേ
തത്ഥ കാമന്ധാതി വത്ഥുകാമേസു കിലേസകാമേന അന്ധാ വിചക്ഖുകാ കതാ. ജാലസഞ്ഛന്നാതി സകത്തഭാവപരത്തഭാവേസു അജ്ഝത്തികബാഹിരായതനേസു, തന്നിസ്സിതേസു ച ധമ്മേസു അതീതാദിവസേന അനേകഭേദഭിന്നേസു ഹെട്ഠുപരിയവസേന അപരാപരം ഉപ്പത്തിയാ അന്തോഗധാനം അനത്ഥാവഹതോ ച ജാലഭൂതായ തണ്ഹായ സുഖുമച്ഛിദ്ദേന ജാലേന പരിവുതോ വിയ ഉദകരഹദോ സഞ്ഛന്നാ പലിഗുണ്ഠിതാ അജ്ഝൊത്ഥടാ. തണ്ഹാഛദനഛാദിതാതി തണ്ഹാസങ്ഖാതേന ഛദനേന സേവാലപണകേന വിയ ഉദകം ഛാദിതാ, പടിച്ഛന്നാ പിഹിതാതി അത്ഥോ. പദദ്വയേനാപി കാമച്ഛന്ദനീവരണനിവാരിതകുസലചിത്താചാരതം ദസ്സേതി.
പമത്തബന്ധുനാ ബദ്ധാതി കിലേസമാരേന ദേവപുത്തമാരേന ച ബദ്ധാ. യദഗ്ഗേന ഹി കിലേസമാരേന ബദ്ധാ, തദഗ്ഗേന ദേവപുത്തമാരേനപി ബദ്ധാ നാമ ഹൊന്തി. വുത്തഞ്ഹേതം –
‘‘അന്തലിക്ഖചരോ പാസോ, യ്വായം ചരതി മാനസോ;
തേന തം ബാധയിസ്സാമി, ന മേ സമണ മൊക്ഖസീ’’തി. (സം॰ നി॰ ൧.൧൫൧; മഹാവ॰ ൩൩);
നമുചി ബന്ധനേതി കാമഗുണബന്ധനേതി അത്ഥോ. ബദ്ധാതി നിയമിതാ. യഥാ കിം? മച്ഛാവ കുമിനാമുഖേ യഥാ നാമ മച്ഛബന്ധകേന ഒഡ്ഡിതസ്സ കുമിനസ്സ മുഖേ പവിട്ഠാ മച്ഛാ തേന ബദ്ധാ ഹുത്വാ മരണമന്വെന്തി ജരാമരണമന്വെന്തി. വച്ഛോ ഖീരപകോവ മാതരം യഥാ ഖീരപായീ തരുണവച്ഛോ അത്തനോ മാതരം അന്വേതി അനുഗച്ഛതി, ന അഞ്ഞം ഏവം മാരബന്ധനബദ്ധാ സത്താ സംസാരേ പരിബ്ഭമന്താ മരണമേവ അന്വെന്തി അനുഗച്ഛന്തി, ന അജരം അമരണം നിബ്ബാനന്തി അധിപ്പായോ.
ചതുത്ഥസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൫. അപരലകുണ്ഡകഭദ്ദിയസുത്തവണ്ണനാ
൬൫. പഞ്ചമേ സമ്ബഹുലാനം ഭിക്ഖൂനം പിട്ഠിതോ പിട്ഠിതോതി ആയസ്മാ ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയോ ഏകദിവസം സമ്ബഹുലേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ഗാമന്തരേന പിണ്ഡായ ചരിത്വാ കതഭത്തകിച്ചോ പത്തം വോദകം കത്വാ ഥവികായ പക്ഖിപിത്വാ അംസേ ലഗ്ഗെത്വാ ചീവരം സങ്ഘരിത്വാ തമ്പി വാമംസേ ഠപെത്വാ പാസാദികേന അഭിക്കന്തേന പടിക്കന്തേന ആലോകിതേന വിലോകിതേന സമിഞ്ജിതേന പസാരിതേന ഒക്ഖിത്തചക്ഖു ഇരിയാപഥസമ്പന്നോ അത്തനോ സതിപഞ്ഞാവേപുല്ലം പകാസെന്തോ വിയ സതിസമ്പജഞ്ഞം സൂപട്ഠിതം കത്വാ സമാഹിതേന ചിത്തേന പദേ പദം നിക്ഖിപന്തോ ഗച്ഛതി, ഗച്ഛന്തോ ച ഭിക്ഖൂനം പച്ഛതോ പച്ഛതോ ഗച്ഛതി തേഹി ഭിക്ഖൂഹി അസംമിസ്സോ. കസ്മാ? അസംസട്ഠവിഹാരിതായ. അപിച തസ്സായസ്മതോ രൂപം പരിഭൂതം പരിഭവട്ഠാനീയം പുഥുജ്ജനാ ഓഹീളെന്തി. ഥേരോ തം ജാനിത്വാ പിട്ഠിതോ പിട്ഠിതോ ഗച്ഛതി ‘‘മാ ഇമേ മം നിസ്സായ അപുഞ്ഞം പസവിംസൂ’’തി. ഏവം തേ ഭിക്ഖൂ ച ഥേരോ ച സാവത്ഥിം പത്വാ വിഹാരം പവിസിത്വാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമന്തി. തേന വുത്തം – ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മാ ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയോ’’തിആദി.
തത്ഥ ദുബ്ബണ്ണന്തി വിരൂപം. തേനസ്സ വണ്ണസമ്പത്തിയാ സണ്ഠാനസമ്പത്തിയാ ച അഭാവം ദസ്സേതി. ദുദ്ദസികന്തി ഓകോടിമകന്തി രസ്സം. ഇമിനാ ആരോഹസമ്പത്തിയാ അഭാവം ദസ്സേതി. യേഭുയ്യേന ഭിക്ഖൂനം പരിഭൂതരൂപന്തി പുഥുജ്ജനഭിക്ഖൂഹി ഓഹീളിതരൂപം. പുഥുജ്ജനാ ഏകച്ചേ ഛബ്ബഗ്ഗിയാദയോ തസ്സായസ്മതോ ഗുണം അജാനന്താ ഹത്ഥകണ്ണചൂളികാദീസു ഗണ്ഹന്താ പരാമസന്താ കീളന്താ പരിഭവന്തി, ന അരിയാ, കല്യാണപുഥുജ്ജനാ വാ.
ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസീതി കസ്മാ ആമന്തേസി? ഥേരസ്സ ഗുണം പകാസേതും. ഏവം കിര ഭഗവതോ അഹോസി ‘‘ഇമേ ഭിക്ഖൂ മമ പുത്തസ്സ മഹാനുഭാവതം ന ജാനന്തി, തേന തം പരിഭവന്തി, തം നേസം ദീഘരത്തം അഹിതായ ദുക്ഖായ ഭവിസ്സതി, ഹന്ദാഹം ഇമസ്സ ഗുണേ ഭിക്ഖൂനം പകാസെത്വാ പരിഭവതോ നം മോചെസ്സാമീ’’തി.
പസ്സഥ നോതി പസ്സഥ നു. ന ച സാ സമാപത്തി സുലഭരൂപാ, യാ തേന ഭിക്ഖുനാ അസമാപന്നപുബ്ബാതി രൂപസമാപത്തി അരൂപസമാപത്തി ബ്രഹ്മവിഹാരസമാപത്തി നിരോധസമാപത്തി ഫലസമാപത്തീതി ഏവം പഭേദാ സാവകസാധാരണാ യാ കാചി സമാപത്തിയോ നാമ, താസു ഏകാപി സമാപത്തി ന ‘‘മഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവോ’’തി, തത്ഥ മഹിദ്ധികതം പകാസെത്വാ ഇദാനി മഹാനുഭാവതം ദസ്സേതും ‘‘യസ്സ ചത്ഥായാ’’തിആദിമാഹ. തം ഹെട്ഠാ വുത്തനയമേവ. എത്ഥ ച ഭഗവാ ‘‘ഏസോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ’’തിആദിനാ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, അയം ഭിക്ഖു ന യോ വാ സോ വാ ദുബ്ബണ്ണോ ദുദ്ദസികോ ഓകോടിമകോതി ഭിക്ഖൂനം പിട്ഠിതോ പിട്ഠിതോ ആഗച്ഛതീതി ച എത്തകേന ന ഒഞ്ഞാതബ്ബോ, അഥ ഖോ മഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവോ, യംകിഞ്ചി സാവകേന പത്തബ്ബം, സബ്ബം തം തേന അനുപ്പത്തം, തസ്മാ തം പാസാണച്ഛത്തം വിയ ഗരും കത്വാ ഓലോകേഥ, തം വോ ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ ഭവിസ്സതീ’’തി ദസ്സേതി.
ഏതമത്ഥം വിദിത്വാതി ഏതം ആയസ്മതോ ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയസ്സ മഹിദ്ധികതാമഹാനുഭാവതാദിഭേദം ഗുണരാസിം സബ്ബാകാരതോ ജാനിത്വാ തദത്ഥദീപനം ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി.
തത്ഥ നേലങ്ഗോതി ഏലം വുച്ചതി ദോസോ, നാസ്സ ഏലന്തി നേലം സേതപച്ഛാദോ. പച്ഛാദോതി രഥസ്സ ഉപരി അത്ഥരിതബ്ബകമ്ബലാദി. സോ പന സുപരിസുദ്ധധവലഭാവേന സേതോ വാ ഹോതി രത്തനീലാദീസു വാ അഞ്ഞതരോ. ഇധ പന അരഹത്തഫലവിമുത്തിയാ അധിപ്പേതത്താ സുപരിസുദ്ധഭാവം ഉപാദായ ഏകാരോ. വത്തതീതി പവത്തതി. രഥോതി ഥേരസ്സ അത്തഭാവം സന്ധായ വദതി.
അനീഘന്തി നിദ്ദുക്ഖം, ഖോഭവിരഹിതം യാനം വിയ കിലേസപരിഖോഭവിരഹിതന്തി അത്ഥോ. ആയന്തന്തി സമ്ബഹുലാനം ഭിക്ഖൂനം പിട്ഠിതോ പിട്ഠിതോ ആഗച്ഛന്തം. ഛിന്നസോതന്തി പച്ഛിന്നസോതം. പകതിരഥസ്സ ഹി സുഖപവത്തനത്ഥം അക്ഖസീസേസു അബന്ധനോ. രഥൂപത്ഥരസ്സ ഹി അക്ഖേന സദ്ധിം നിച്ചലഭാവകരണത്ഥം ബഹൂനി ബന്ധനാനി ഹൊന്തി, തേന സോ സബന്ധനോ. അയം പന സബ്ബസംയോജനബന്ധനാനം അനവസേസതോ പരിക്ഖീണത്താ അബന്ധനോ, തം അബന്ധനം. പസ്സാതി ഭഗവാ ഥേരസ്സ ഗുണേഹി സോമനസ്സപ്പത്തോ ഹുത്വാ അത്താനം വദതി.
ഇതി സത്ഥാ ആയസ്മന്തം ലകുണ്ഡകഭദ്ദിയം അരഹത്തഫലസീസേന സുചക്കം, അരഹത്തഫലവിമുത്തിയാ സുഉത്തരച്ഛദം, സൂപട്ഠിതായ സതിയാ സ്വാരം, കിലേസപരിഖോഭാഭാവേന
പഞ്ചമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൬. തണ്ഹാസങ്ഖയസുത്തവണ്ണനാ
൬൬. ഛട്ഠേ അഞ്ഞാസികൊണ്ഡഞ്ഞോതി എത്ഥ കൊണ്ഡഞ്ഞോതി തസ്സായസ്മതോ ഗൊത്തതോ ആഗതനാമം. സാവകേസു പന സബ്ബപഠമം അരിയസച്ചാനി പടിവിജ്ഝീതി ഭഗവതാ ‘‘അഞ്ഞാസി വത, ഭോ, കൊണ്ഡഞ്ഞോ’’തി (മഹാവ॰ ൧൭; സം॰ നി॰ ൫.൧൦൮൧) വുത്തഉദാനവസേന ഥേരോ സാസനേ ‘‘അഞ്ഞാസികൊണ്ഡഞ്ഞോ’’ത്വേവ പഞ്ഞായിത്ഥ. തണ്ഹാസങ്ഖയവിമുത്തിന്തി തണ്ഹാ സങ്ഖീയതി പഹീയതി എത്ഥാതി തണ്ഹാസങ്ഖയോ, നിബ്ബാനം. തസ്മിം തണ്ഹാസങ്ഖയേ വിമുത്തി. തണ്ഹാ വാ സങ്ഖീയതി പഹീയതി ഏതേനാതി തണ്ഹാസങ്ഖയോ, അരിയമഗ്ഗോ. തസ്സ ഫലഭൂതാ, പരിയോസാനഭൂതാ വാ വിമുത്തീതി തണ്ഹാസങ്ഖയവിമുത്തി
ഏതമത്ഥം വിദിത്വാതി ഏതം അഞ്ഞാസികൊണ്ഡഞ്ഞത്ഥേരസ്സ അഗ്ഗഫലപച്ചവെക്ഖണം വിദിത്വാ തദത്ഥദീപനം ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി.
തത്ഥ യസ്സ മൂലം ഛമാ നത്ഥീതി യസ്സ അരിയപുഗ്ഗലസ്സ അത്തഭാവരുക്ഖമൂലഭൂതാ അവിജ്ജാ, തസ്സാവ പതിട്ഠാ ഹേതുഭൂതാ ആസവനീവരണഅയോനിസോമനസികാരസങ്ഖാതാ ഛമാ പഥവീ ച നത്ഥി അഗ്ഗമഗ്ഗേന സമുഗ്ഘാതിതത്താ. പണ്ണാ നത്ഥി കുതോ ലതാതി നത്ഥി ലതാ കുതോ പണ്ണാതി പദസമ്ബന്ധോ. മാനാതിമാനാദിപഭേദാ സാഖാപസാഖാദിസങ്ഖാതാ ലതാപി നത്ഥി, കുതോ ഏവ മദപ്പമാദമായാസാഠെയ്യാദിപണ്ണാനീതി അത്ഥോ. അഥ വാ പണ്ണാ നത്ഥി കുതോ ലതാതി രുക്ഖങ്കുരസ്സ വഡ്ഢമാനസ്സ പഠമം പണ്ണാനി നിബ്ബത്തന്തി. പച്ഛാ സാഖാപസാഖാസങ്ഖാതാ ലതാതി കത്വാ വുത്തം. തത്ഥ
തം ധീരം ബന്ധനാ മുത്തന്തി തം ചതുബ്ബിധസമ്മപ്പധാനവീരിയയോഗേന വിജിതമാരത്താ ധീരം, തതോ ഏവ സബ്ബകിലേസാഭിസങ്ഖാരബന്ധനതോ മുത്തം. കോ തം നിന്ദിതുമരഹതീതി എത്ഥ ന്തി നിപാതമത്തം. ഏവം സബ്ബകിലേസവിപ്പമുത്തം സീലാദിഅനുത്തരഗുണസമന്നാഗതം കോ നാമ വിഞ്ഞുജാതികോ നിന്ദിതും ഗരഹിതും അരഹതി നിന്ദാനിമിത്തസ്സേവ അഭാവതോ. ദേവാപി നം പസംസന്തീതി അഞ്ഞദത്ഥു ദേവാ സക്കാദയോ ഗുണവിസേസവിദൂ, അപിസദ്ദേന മനുസ്സാപി ഖത്തിയപണ്ഡിതാദയോ പസംസന്തി. കിഞ്ച ഭിയ്യോ ബ്രഹ്മുനാപി പസംസിതോ മഹാബ്രഹ്മുനാപി അഞ്ഞേഹിപി ബ്രഹ്മനാഗയക്ഖഗന്ധബ്ബാദീഹിപി പസംസിതോ ഥോമിതോയേവാതി.
ഛട്ഠസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൭. പപഞ്ചഖയസുത്തവണ്ണനാ
൬൭. സത്തമേ പപഞ്ചസഞ്ഞാസങ്ഖാപഹാനന്തി പപഞ്ചെന്തി യത്ഥ സയം ഉപ്പന്നാ, തം സന്താനം വിത്ഥാരെന്തി ചിരം ഠപെന്തീതി പപഞ്ചാ, കിലേസാ. വിസേസതോ രാഗദോസമോഹതണ്ഹാദിട്ഠിമാനാ. തഥാ ഹി വുത്തം –
‘‘രാഗോ പപഞ്ചോ, ദോസോ പപഞ്ചോ, മോഹോ പപഞ്ചോ, തണ്ഹാ പപഞ്ചോ, ദിട്ഠി പപഞ്ചോ, മാനോ പപഞ്ചോ’’തി. –
അപിച സംകിലേസട്ഠോ പപഞ്ചട്ഠോ, കചവരട്ഠോ പപഞ്ചട്ഠോ. തത്ഥ രാഗപപഞ്ചസ്സ സുഭസഞ്ഞാ നിമിത്തം, ദോസപപഞ്ചസ്സ ആഘാതവത്ഥു, മോഹപപഞ്ചസ്സ ആസവാ, തണ്ഹാപപഞ്ചസ്സ
തദാ ഹി ഭഗവാ അതീതാസു അനേകകോടിസതസഹസ്സസങ്ഖാസു അത്തനോ ജാതീസു അനത്ഥസ്സ നിമിത്തഭൂതേ കിലേസേ ഇമസ്മിം ചരിമഭവേ അരിയമഗ്ഗേന ബോധിമണ്ഡേ സവാസനേ പഹീനേ പച്ചവെക്ഖിത്വാ സത്തസന്താനഞ്ച കിലേസചരിതം രാഗാദികിലേസസംകിലിട്ഠം കഞ്ജിയപുണ്ണലാബും വിയ തക്കഭരിതചാടിം വിയ വസാപീതപിലോതികം വിയ ച ദുബ്ബിനിമോചിയം ദിസ്വാ ‘‘ഏവം ഗഹനം നാമിദം കിലേസവട്ടം അനാദികാലഭാവിതം മയ്ഹം അനവസേസം പഹീനം, അഹോ സുപ്പഹീന’’ന്തി ഉപ്പന്നപീതിപാമൊജ്ജോ ഉദാനം ഉദാനേസി. തേന വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ അത്തനോ പപഞ്ചസഞ്ഞാസങ്ഖാപഹാനം വിദിത്വാ തായം വേലായം ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസീ’’തി.
തത്ഥ യസ്സ പപഞ്ചാ ഠിതി ച നത്ഥീതി യസ്മാ ഭഗവാ അത്താനമേവ പരം വിയ കത്വാ നിദ്ദിസതി തസ്മാ യസ്സ അഗ്ഗപുഗ്ഗലസ്സ വുത്തലക്ഖണാ പപഞ്ചാ, തേഹി കതാ സംസാരേ ഠിതി ച നത്ഥി. നെത്തിയം പന ‘‘ഠിതി നാമ അനുസയോ’’തി (നെത്തി॰ ൨൭) വുത്തം. അനുസയോ ഹി ഭവപവത്തിയാ മൂലന്തി. സത്തേ സംസാരേ പപഞ്ചെന്തീതി സന്ദാനം പലിഘഞ്ച വീതിവത്തോതി യോ ബന്ധനട്ഠേന സന്താനസദിസത്താ
തം നിത്തണ്ഹം മുനിം ചരന്തന്തി തം സബ്ബഥാപി തണ്ഹാഭാവേന നിത്തണ്ഹം, ഉഭയലോകമുനനതോ അത്തഹിതപരഹിതമുനനതോ ച മുനിം, ഏകന്തേനേവ സബ്ബസത്തഹിതത്ഥം ചതൂഹി ഇരിയാപഥേഹി നാനാസമാപത്തിചാരേഹി അനഞ്ഞസാധാരണേന ഞാണചാരേന ച ചരന്തം. നാവജാനാതി സദേവകോപി ലോകോതി സബ്ബോ സപഞ്ഞജാതികോ സത്തലോകോ സദേവകോപി സബ്രഹ്മകോപി ന കദാചിപി അവജാനാതി ന പരിഭോതി, അഥ ഖോ അയമേവ ലോകേ അഗ്ഗോ സെട്ഠോ ഉത്തമോ പവരോതി ഗരും കരൊന്തോ സക്കച്ചം പൂജാസക്കാരനിരതോ ഹോതീതി.
സത്തമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൮. കച്ചാനസുത്തവണ്ണനാ
൬൮. അട്ഠമേ അജ്ഝത്തന്തി എത്ഥ അയം അജ്ഝത്തസദ്ദോ ‘‘ഛ അജ്ഝത്തികാനി ആയതനാനീ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൩.൩൦൪) അജ്ഝത്തജ്ഝത്തേ ആഗതോ. ‘‘അജ്ഝത്താ ധമ്മാ (ധ॰ സ॰ തികമാതികാ ൨൦), അജ്ഝത്തം വാ കായേ കായാനുപസ്സീ’’തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ൨.൩൭൩-൩൭൪) നിയകജ്ഝത്തേ. ‘‘സബ്ബനിമിത്താനം അമനസികാരാ അജ്ഝത്തം സുഞ്ഞതം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൩.൧൮൭) വിസയജ്ഝത്തേ, ഇസ്സരിയട്ഠാനേതി അത്ഥോ. ഫലസമാപത്തി ഹി ബുദ്ധാനം ഇസ്സരിയട്ഠാനം നാമ. ‘‘തേനാനന്ദ, ഭിക്ഖുനാ തസ്മിംയേവ പുരിമസ്മിം സമാധിനിമിത്തേ അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സണ്ഠപേതബ്ബ’’ന്തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൩.൧൮൮) ഗോചരജ്ഝത്തേ. ഇധാപി ഗോചരജ്ഝത്തേയേവ അജ്ഝത്തന്തി ഗോചരജ്ഝത്തഭൂതേ കമ്മട്ഠാനാരമ്മണേതി വുത്തം ഹോതി. പരിമുഖന്തി സൂപട്ഠിതായാതി സുട്ഠു ഉപട്ഠിതായ കായഗതായ സതിയാ. സതിസീസേന ചെത്ഥ ഝാനം വുത്തം. ഇദം വുത്തം ഹോതി ‘‘അജ്ഝത്തം കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനവസേന പടിലദ്ധം ഉളാരം ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ’’തി.
അയഞ്ഹി ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മാ മഹാകച്ചാനോ…പേ॰… സൂപട്ഠിതായാ’’തി.
ഏതമത്ഥം വിദിത്വാതി ഏതം ആയസ്മതോ മഹാകച്ചാനത്ഥേരസ്സ സതിപട്ഠാനഭാവനാവസേന അധിഗതം ഝാനം പാദകം കത്വാ സമാപജ്ജനം സബ്ബാകാരതോ വിദിത്വാ തദത്ഥദീപനം ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി.
തത്ഥ യസ്സ സിയാ സബ്ബദാ സതി, സതതം കായഗതാ ഉപട്ഠിതാതി യസ്സ ആരദ്ധവിപസ്സകസ്സ ഏകദിവസം ഛ കൊട്ഠാസേ കത്വാ സബ്ബസ്മിമ്പി കാലേ നാമരൂപഭേദേന ദുവിധേപി കായേ ഗതാ കായാരമ്മണാ പഞ്ചന്നം ഉപാദാനക്ഖന്ധാനം അനിച്ചാദിസമ്മസനവസേന സതതം നിരന്തരം സാതച്ചാഭിയോഗവസേന സതി ഉപട്ഠിതാ സിയാ.
അയം കിരായസ്മാ പഠമം കായഗതാസതികമ്മട്ഠാനവസേന ഝാനം നിബ്ബത്തെത്വാ തം പാദകം കത്വാ കായാനുപസ്സനാസതിപട്ഠാനമുഖേന വിപസ്സനം പട്ഠപെത്വാ അരഹത്തം പത്തോ. സോ അപരഭാഗേപി യേഭുയ്യേന തമേവ ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ തഥേവ ച വിപസ്സിത്വാ ഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജതി. സ്വായം യേന വിധിനാ അരഹത്തം പത്തോ, തം വിധിം ദസ്സെന്തോ സത്ഥാ ‘‘യസ്സ സിയാ സബ്ബദാ സതി, സതതം കായഗതാ ഉപട്ഠിതാ’’തി വത്വാ തസ്സാ ഉപട്ഠാനാകാരം വിഭാവേതും ‘‘നോ ചസ്സ നോ ച മേ സിയാ, ന ഭവിസ്സതി ന ച മേ ഭവിസ്സതീ’’തി ആഹ.
തസ്സത്ഥോ നോ ചസ്സ നോ ച മേ സിയാതി അതീതകാലേ മമ കിലേസകമ്മം നോ ചസ്സ ന ഭവെയ്യ ചേ, ഇമസ്മിം പച്ചുപ്പന്നകാലേ അയം അത്തഭാവോ നോ ച മേ സിയാ ന മേ ഉപ്പജ്ജെയ്യ. യസ്മാ പന മേ അതീതേ കമ്മകിലേസാ അഹേസും, തസ്മാ തംനിമിത്തോ ഏതരഹി അയം മേ അത്തഭാവോ പവത്തതി. ന ഭവിസ്സതി ന ച മേ ഭവിസ്സതീതി ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ പടിപക്ഖാധിഗമേന കിലേസകമ്മം ന ഭവിസ്സതി ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി മേ, ആയതിം വിപാകവട്ടം ന ച മേ ഭവിസ്സതി ന മേ പവത്തിസ്സതീതി. ഏവം കാലത്തയേ കമ്മകിലേസഹേതുകം ഇദം മയ്ഹം അത്തഭാവസങ്ഖാതം ഖന്ധപഞ്ചകം
സമ്മസനകാലവസേന പന നോ ചസ്സ നോ ച മേ സിയാതി യസ്മാ ഇദം ഖന്ധപഞ്ചകം ഹുത്വാ അഭാവട്ഠേന അനിച്ചം, അഭിണ്ഹപടിപീളനട്ഠേന ദുക്ഖം, അവസവത്തനട്ഠേന അനത്താ, ഏവം യദി അയം അത്താ നാമ നാപി ഖന്ധപഞ്ചകവിനിമുത്തോ കോചി നോ ചസ്സ നോ ച സിയാ ന ഭവെയ്യ, ഏവം, ഭന്തേ, നോ ച മേ സിയാ മമ സന്തകം നാമ കിഞ്ചി ന ഭവെയ്യ. ന ഭവിസ്സതീതി അത്തനി അത്തനിയേ ഭവിതബ്ബം യഥാ ചിദം നാമരൂപം ഏതരഹി ച അതീതേ ച അത്തത്തനിയം സുഞ്ഞം, ഏവം ന ഭവിസ്സതി ന മേ ഭവിസ്സതി, അനാഗതേപി ഖന്ധവിനിമുത്തോ അത്താ നാമ ന കോചി ന മേ ഭവിസ്സതി ന പവത്തിസ്സതി, തതോ ഏവ കിഞ്ചി പലിബോധട്ഠാനിയം ന മേ ഭവിസ്സതി ആയതിമ്പി അത്തനിയം നാമ ന മേ കിഞ്ചി ഭവിസ്സതീതി. ഇമിനാ തീസു കാലേസു ‘‘അഹ’’ന്തി ഗഹേതബ്ബസ്സ അഭാവതോ ‘‘മമ’’ന്തി ഗഹേതബ്ബസ്സ ച അഭാവം ദസ്സേതി. തേന ചതുക്കോടികാ സുഞ്ഞതാ പകാസിതാ ഹോതി.
അനുപുബ്ബവിഹാരി തത്ഥ സോതി ഏവം തീസുപി കാലേസു അത്തത്തനിയം സുഞ്ഞതം തത്ഥ സങ്ഖാരഗതേ അനുപസ്സന്തോ അനുക്കമേന ഉദയബ്ബയഞാണാദിവിപസ്സനാഞാണേസു ഉപ്പജ്ജമാനേസു അനുപുബ്ബവിപസ്സനാവിഹാരവസേന അനുപുബ്ബവിഹാരീ സമാനോ. കാലേനേവ തരേ വിസത്തികന്തി സോ ഏവം വിപസ്സനം മത്ഥകം പാപെത്വാ ഠിതോ യോഗാവചരോ ഇന്ദ്രിയാനം പരിപാകഗതകാലേന വുട്ഠാനഗാമിനിയാ വിപസ്സനായ മഗ്ഗേന ഘടിതകാലേന അരിയമഗ്ഗസ്സ ഉപ്പത്തികാലേന
ഇതി ഭഗവാ അഞ്ഞാപദേസേന ആയസ്മതോ മഹാകച്ചാനസ്സ അരഹത്തുപ്പത്തിദീപനം ഉദാനം ഉദാനേസി.
അട്ഠമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൯. ഉദപാനസുത്തവണ്ണനാ
൬൯. നവമേ മല്ലേസൂതി മല്ലാ നാമ ജാനപദിനോ രാജകുമാരാ, തേസം നിവാസോ ഏകോപി ജനപദോ ചാരിയം ചരമാനോതി അതുരിതചാരികാവസേന മഹാമണ്ഡലജനപദചാരികം ചരമാനോ. മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേനാതി അപരിച്ഛേദഗുണേന മഹന്തേന സമണഗണേന. തദാ ഹി ഭഗവതോ മഹാഭിക്ഖുപരിവാരോ അഹോസി. ഥൂണം നാമ മല്ലാനം ബ്രാഹ്മണഗാമോതി പുരത്ഥിമദക്ഖിണായ ദിസായ മജ്ഝിമദേസസ്സ അവധിട്ഠാനേ മല്ലദേസേ ഥൂണനാമകോ ബ്രാഹ്മണബഹുലതായ ബ്രാഹ്മണഗാമോ. തദവസരീതി തം അവസരി, ഥൂണഗാമമഗ്ഗം പാപുണീതി അത്ഥോ. അസ്സോസുന്തി സുണിംസു, സോതദ്വാരസമ്പത്തവചനനിഗ്ഘോസാനുസാരേന ജാനിംസൂതി അത്ഥോ. ഖോതി പദപൂരണേ, അവധാരണത്ഥേ വാ നിപാതോ. തത്ഥ അവധാരണത്ഥേന അസ്സോസുംയേവ, ന തേസം സവനന്തരായോ അഹോസീതി വുത്തം ഹോതി. പദപൂരണേന പദബ്യഞ്ജനസിലിട്ഠത്തമത്തമേവ. ഥൂണെയ്യകാതി ഥൂണഗാമവാസിനോ. ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാതി എത്ഥ ബ്രഹ്മം അണന്തീതി ബ്രാഹ്മണാ, മന്തേ സജ്ഝായന്തീതി അത്ഥോ. ഇദമേവ ഹി ജാതിബ്രാഹ്മണാനം നിബ്ബചനം, അരിയാ ഗഹപതികാതി ഖത്തിയബ്രാഹ്മണേ വജ്ജെത്വാ യേ കേചി അഗാരം അജ്ഝാവസന്താ വുച്ചന്തി, വിസേസതോ വെസ്സാ. ബ്രാഹ്മണാ ച ഗഹപതികാ ച ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാ.
ഇദാനി യമത്ഥം തേ അസ്സോസും, തം ദസ്സേതും ‘‘സമണോ ഖലു, ഭോ, ഗോതമോ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സമിതപാപത്താ ‘‘സമണോ’’തി വേദിതബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹേതം ഖലൂതി അനുസ്സവത്ഥേ നിപാതോ. ഭോതി ബ്രാഹ്മണജാതികാനം ജാതിസമുദാഗതം ആലപനമത്തം. വുത്തമ്പി ചേതം ‘‘ഭോവാദി നാമ സോ ഹോതി, സചേ ഹോതി സകിഞ്ചനോ’’തി (ധ॰ പ॰ ൩൯൬). ഗോതമോതി ഗൊത്തവസേന ഭഗവതോ പരികിത്തനം. തസ്മാ ‘‘സമണോ ഖലു, ഭോ, ഗോതമോ’’തി സമണോ കിര, ഭോ, ഗോതമഗൊത്തോതി അയമെത്ഥ അത്ഥോ. സക്യപുത്തോതി ഇദം പന ഭഗവതോ ഉച്ചാകുലപരിദീപനം. സക്യകുലാ പബ്ബജിതോതി സദ്ധാപബ്ബജിതഭാവപരിദീപനം. കേനചി പാരിജുഞ്ഞേന അനഭിഭൂതോ അപരിക്ഖീണംയേവ തം കുലം പഹായ നെക്ഖമ്മാധിഗമസദ്ധായ പബ്ബജിതോതി വുത്തം ഹോതി. ഉദപാനം തിണസ്സ ച ഭുസസ്സ ച യാവ മുഖതോ പൂരേസുന്തി പാനീയകൂപം തിണേന ച ഭുസേന ച മുഖപ്പമാണേന വഡ്ഢേസും, തിണാദീനി പക്ഖിപിത്വാ കൂപം പിദഹിംസൂതി അത്ഥോ.
തസ്സ കിര ഗാമസ്സ ബഹി ഭഗവതോ ആഗമനമഗ്ഗേ ബ്രാഹ്മണാനം പരിഭോഗഭൂതോ ഏകോ ഉദപാനോ അഹോസി. തം ഠപെത്വാ തത്ഥ സബ്ബാനി കൂപതളാകാദീനി ഉദകട്ഠാനാനി തദാ വിസുക്ഖാനി നിരുദകാനി അഹേസും. അഥ ഥൂണെയ്യകാ രതനത്തയേ അപ്പസന്നാ മച്ഛേരപകതാ ഭഗവതോ ആഗമനം ‘‘ഉദപാനം തിണസ്സ ച ഭുസസ്സ ച യാവ മുഖതോ പൂരേസും, ‘മാ തേ മുണ്ഡകാ സമണകാ പാനീയം അപംസൂ’’’തി.
തത്ഥ മുണ്ഡകാ സമണകാതി മുണ്ഡേ ‘‘മുണ്ഡാ’’തി സമണേ ‘‘സമണാ’’തി വത്തും വട്ടെയ്യ, തേ പന ഖുംസനാധിപ്പായേന ഹീളെന്താ ഏവമാഹംസു. മാതി പടിസേധേ, മാ അപംസു മാ പിവിംസൂതി അത്ഥോ. മഗ്ഗാ ഒക്കമ്മാതി ഏതമ്ഹാതി യോ ഉദപാനോ തേഹി തഥാ കതോ, തമേവ നിദ്ദിസന്തോ ആഹ. കിം പന ഭഗവാ തേസം ബ്രാഹ്മണാനം വിപ്പകാരം അനാവജ്ജിത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘ഏതമ്ഹാ ഉദപാനാ പാനീയം ആഹരാ’’തി, ഉദാഹു ആവജ്ജിത്വാ ജാനന്തോതി? ജാനന്തോ ഏവ ഭഗവാ അത്തനോ ബുദ്ധാനുഭാവം പകാസെത്വാ തേ ദമെത്വാ നിബ്ബിസേവനേ കാതും ഏവമാഹ, ന പാനീയം പാതുകാമോ. തേനേവെത്ഥ മഹാപരിനിബ്ബാനസുത്തേ വിയ ‘‘പിപാസിതൊസ്മീ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൨.൧൯൧) ന വുത്തം. ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികോ പന സത്ഥു അജ്ഝാസയം അജാനന്തോ ഥൂണെയ്യകേഹി കതം വിപ്പകാരം ആചിക്ഖന്തോ ‘‘ഇദാനി സോ, ഭന്തേ’’തിആദിമാഹ.
തത്ഥ ഇദാനീതി അധുനാ, അമ്ഹാകം ആഗമനവേലായമേവാതി അത്ഥോ. ഏസോ, ഭന്തേ, ഉദപാനോതി പഠന്തി. ഥേരോ ദ്വിക്ഖത്തും പടിക്ഖിപിത്വാ തതിയവാരേ ‘‘ന ഖോ തഥാഗതാ തിക്ഖത്തും പച്ചനീകാ കാതബ്ബാ, കാരണം ദിട്ഠം ഭവിസ്സതി ദീഘദസ്സിനാ’’തി മഹാരാജദത്തിയം ഭഗവതോ പത്തം ഗഹെത്വാ ഉദപാനം അഗമാസി. ഗച്ഛന്തേ ഥേരേ ഉദപാനേ ഉദകം പരിപുണ്ണം ഹുത്വാ ഉത്തരിത്വാ സമന്തതോ സന്ദതി, സബ്ബം തിണം ഭുസഞ്ച ഉപ്ലവിത്വാ സയമേവ അപഗച്ഛി. തേന ച സന്ദമാനേന സലിലേന ഉപരൂപരി വഡ്ഢന്തേന തസ്മിം ഗാമേ സബ്ബേവ പൊക്ഖരണീആദയോ ജലാസയാ വിസുക്ഖാ പരിപൂരിംസു, തഥാ പരിഖാകുസുബ്ഭനിന്നാദീനി ച. സബ്ബോ ഗാമപ്പദേസോ മഹോഘേന അജ്ഝൊത്ഥടോ മഹാവസ്സകാലേ വിയ അഹോസി. കുമുദുപ്പലപദുമപുണ്ഡരീകാദീനി ജലജപുപ്ഫാനി തത്ഥ തത്ഥ ഉബ്ഭിജ്ജിത്വാ വികസമാനാനി ഉദകം സഞ്ഛാദിംസു. സരേസു ഹംസകൊഞ്ചചക്കവാകകാരണ്ഡവബകാദയാ
തേ ‘‘ഏവം, ഭന്തേതി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ’’തിആദി.
തത്ഥ മുഖതോ ഓവമിത്വാതി സബ്ബം തം തിണാദിം മുഖേന ഛഡ്ഡെത്വാ. വിസ്സന്ദന്തോ മഞ്ഞേതി പുബ്ബേ ദീഘരജ്ജുകേന ഉദപാനേന ഉസ്സിഞ്ചിത്വാ ഗഹേതബ്ബഉദകോഘോ ഭഗവതോ പത്തം ഗഹെത്വാ ഥേരസ്സ ഗതകാലേ മുഖേന വിസ്സന്ദന്തോ വിയ സമതിത്തികോ കാകപെയ്യോ ഹുത്വാ അട്ഠാസി. ഇദഞ്ച ഥേരസ്സ ഗതകാലേ ഉദകപ്പവത്തിം സന്ധായ വുത്തം. തതോ പരം പന പുബ്ബേ വുത്തനയേന തസ്മിം ഗാമേ സകലം നിന്നട്ഠാനം ഉദകേന പരിപുണ്ണം അഹോസീതി. അയം പനിദ്ധി ന ബുദ്ധാനം അധിട്ഠാനേന, നാപി ദേവാനുഭാവേന, അഥ ഖോ ഭഗവതോ
ഏതമത്ഥം വിദിത്വാതി ഏതം അധിട്ഠാനേന വിനാ അത്തനാ ഇച്ഛിതനിപ്ഫത്തിസങ്ഖാതം അത്ഥം സബ്ബാകാരതോ വിദിത്വാ തദത്ഥദീപനം ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി.
തത്ഥ കിം കയിരാ ഉദപാനേന, ആപാ ചേ സബ്ബദാ സിയുന്തി യസ്സ സബ്ബകാലം സബ്ബത്ഥ ച ആപാ ചേ യദി സിയും യദി ഉപലബ്ഭെയ്യും യദി ആകങ്ഖാമത്തപടിബദ്ധോ, തേസം ലാഭോ, തേന ഉദപാനേന കിം കയിരാ കിം കരെയ്യ, കിം പയോജനന്തി അത്ഥോ. തണ്ഹായ മൂലതോ ഛെത്വാ, കിസ്സ പരിയേസനം ചരേതി യായ തണ്ഹായ മൂലതോ ഛെത്താതി മൂലതോ പട്ഠായ തണ്ഹായ ഛേദകോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യോ ബോധിയാ മൂലഭൂതമഹാപണിധാനതോ പട്ഠായ അപരിമിതം സകലം പുഞ്ഞസമ്ഭാരം അത്തനോ അചിന്തെത്വാ ലോകഹിതത്ഥമേവ പരിണാമനവസേന പരിപൂരെന്തോ മൂലതോ പഭുതി തണ്ഹായ ഛെത്താ, സോ തണ്ഹാഹേതുകസ്സ ഇച്ഛിതാലാഭസ്സ അഭാവതോ കിസ്സ കേന കാരണേന ഉദകപരിയേസനം ചരെയ്യ, ഇമേ പന ഥൂണെയ്യകാ അന്ധബാലാ ഇമം കാരണം അജാനന്താ ഏവമകംസൂതി.
നവമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൦. ഉതേനസുത്തവണ്ണനാ
൭൦. ദസമേ രഞ്ഞോ ഉതേനസ്സാതി ഉതേനസ്സ നാമ രഞ്ഞോ, യോ ‘‘വജ്ജിരാജാ’’തിപി വുച്ചതി. ഉയ്യാനഗതസ്സാതി ഉയ്യാനകീളനത്ഥം ഉയ്യാനം ഗതസ്സ കാലങ്കതാനീതി അഗ്ഗിദഡ്ഢാനി ഹുത്വാ മതാനി ഹൊന്തി. സാമാവതീപമുഖാനീതി എത്ഥ കാ പനായം സാമാവതീ, കഥഞ്ച ദഡ്ഢാതി? വുച്ചതേ, ഭദ്ദവതിയം സെട്ഠിനോ ധീതാ ഘോസകസെട്ഠിനാ ധീതുട്ഠാനേ ഠപിതാ പഞ്ചസതഇത്ഥിപരിവാരാ
‘‘ദിസ്വാന
നാഹോസി ഛന്ദോ അപി മേഥുനസ്മിം;
കിമേവിദം മുത്തകരീസപുണ്ണം,
പാദാപി നം സമ്ഫുസിതും ന ഇച്ഛേ’’തി. (സു॰ നി॰ ൮൪൧) –
ഭഗവതാ ദേസിതം ഇമം ഗാഥം സുത്വാ സത്ഥരി ബദ്ധാഘാതാ മാഗണ്ഡിയാ അപരഭാഗേ രഞ്ഞാ ഉതേനേന മഹേസിട്ഠാനേ ഠപിതാ ഭഗവതോ കോസമ്ബിം ഉപഗതഭാവം, സാമാവതീപമുഖാനഞ്ച പഞ്ചന്നം ഇത്ഥിസതാനം ഉപാസികാഭാവം ഞത്വാ ‘‘ആഗതോ നാമ സമണോ ഗോതമോ ഇമം നഗരം, ദാനിസ്സ കത്തബ്ബം ജാനിസ്സാമി, ഇമാപി തസ്സ ഉപട്ഠായികാ, ഇമാസമ്പി സാമാവതീപമുഖാനഞ്ച കത്തബ്ബം ജാനിസ്സാമീ’’തി അനേകപരിയായേഹി തഥാഗതസ്സ താസഞ്ച അനത്ഥം കാതും വായമിത്വാപി അസക്കൊന്തീ പുനേകദിവസം രഞ്ഞാ സദ്ധിം ഉയ്യാനകീളം ഗച്ഛന്തീ ചൂളപിതു സാസനം പഹിണി ‘‘സാമാവതിയാ പാസാദം ഗന്ത്വാ ദുസ്സകൊട്ഠാഗാരതേലകൊട്ഠാഗാരാനി വിവരാപെത്വാ ദുസ്സാനി തേലചാടീസു തേമെത്വാ ഥമ്ഭേ വേഠെത്വാ താ സബ്ബാ ഏകതോ കത്വാ ദ്വാരം പിദഹിത്വാ ബഹി യന്തം ദത്വാ ദണ്ഡദീപികാഹി ഗേഹേ അഗ്ഗിം ദദമാനോ ഓതരിത്വാ ഗച്ഛതൂ’’തി.
തം സുത്വാ സോ പാസാദം അഭിരുയ്ഹ കൊട്ഠാഗാരാനി വിവരിത്വാ വത്ഥാനി തേലചാടീസു തേമെത്വാ ഥമ്ഭേ വേഠേതും ആരഭി. അഥ നം സാമാവതീപമുഖാ ഇത്ഥിയോ ‘‘കിം ഏതം ചൂളപിതാ’’തി വദന്തിയോ ഉപസങ്കമിംസു. ‘‘അമ്മാ, രാജാ ദള്ഹികമ്മത്ഥായ ഇമേ ഥമ്ഭേ തേലപിലോതികാഹി ബന്ധാപേതി ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന രഞ്ഞോ ഉതേനസ്സ…പേ॰… അനിപ്ഫലാ കാലങ്കതാ’’തി.
തത്ഥ അനിപ്ഫലാതി ന നിപ്ഫലാ, സമ്പത്തസാമഞ്ഞഫലാ ഏവ കാലങ്കതാ. താ പന ഫലാനി പടിലഭന്തിയോ സാമാവതിയാ –
‘‘ആരമ്ഭഥ നിക്കമഥ, യുഞ്ജഥ ബുദ്ധസാസനേ;
ധുനാഥ മച്ചുനോ സേനം, നളാഗാരംവ കുഞ്ജരോ.
‘‘യോ ഇമസ്മിം ധമ്മവിനയേ, അപ്പമത്തോ വിഹസ്സതി;
പഹായ ജാതിസംസാരം, ദുക്ഖസ്സന്തം കരിസ്സതീ’’തി. (സം॰ നി॰ ൧.൧൮൫; നെത്തി॰ ൨൯) –
ഗാഥാഹി ഓവദിയമാനാ വേദനാപരിഗ്ഗഹകമ്മട്ഠാനം മനസി കരൊന്തിയോ വിപസ്സിത്വാ ദുതിയതതിയഫലാനി പടിലഭിംസു. ഖുജ്ജുത്തരാ പന ആയുസേസസ്സ അത്ഥിതായ, പുബ്ബേ താദിസസ്സ കമ്മസ്സ അകതത്താ ച തതോ പാസാദതോ ബഹി അഹോസി. ‘‘ദസയോജനന്തരേ പക്കാമീ’’തി ച വദന്തി. അഥ ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും, ‘‘ആവുസോ, അനനുച്ഛവികം വത അരിയസാവികാനം ഏവരൂപം മരണ’’ന്തി. സത്ഥാ ആഗന്ത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി കഥായ സന്നിസിന്നാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമായ നാമാ’’തി വുത്തേ
അതീതേ ബാരാണസിയം ബ്രഹ്മദത്തേ രജ്ജം കാരെന്തേ അട്ഠ പച്ചേകബുദ്ധാ രഞ്ഞോ നിവേസനേ നിബദ്ധം ഭുഞ്ജന്തി. പഞ്ചസതാ
യസ്മാ പന തേ ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ അരിയഫലാനി സച്ഛാകംസു, രതനത്തയം പയിരുപാസിംസു, തസ്മാ തത്ഥ അനാഗാമിനിയോ സുദ്ധാവാസേസു ഉപപന്നാ, ഇതരാ കാചി താവതിംസേസു, കാചി യാമേസു, കാചി തുസിതേസു, കാചി നിമ്മാനരതീസു, കാചി പരനിമ്മിതവസവത്തീസു ഉപപന്നാ.
രാജാപി ഖോ ഉതേനോ ‘‘സാമാവതിയാ ഗേഹം കിര ഝായതീ’’തി സുത്വാ വേഗേന ആഗച്ഛന്തോപി തം പദേസം താസു ദഡ്ഢാസുയേവ സമ്പാപുണി. ആഗന്ത്വാ പന ഗേഹം നിബ്ബാപെത്വാ ഉപ്പന്നബലവദോമനസ്സോ മാഗണ്ഡിയായ തഥാ കാരിതഭാവം ഉപായേന ഞത്വാ അരിയസാവികാസു കതാപരാധകമ്മുനാ ചോദിയമാനോ തസ്സാ രാജാണം കാരേസി സദ്ധിം ഞാതകേഹി. ഏവം സാ സപരിജനാ സമിത്തബന്ധവാ അനയബ്യസനം പാപുണി.
ഏതമത്ഥം വിദിത്വാതി ഏതം സാമാവതീപമുഖാനം താസം ഇത്ഥീനം അഗ്ഗിമ്ഹി അനയബ്യസനാപത്തിഹേതും, മാഗണ്ഡിയായ ച ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി.
തത്ഥ മോഹസമ്ബന്ധനോ ലോകോ, ഭബ്ബരൂപോവ ദിസ്സതീതി യോ ഇധ സത്തലോകോ ഭബ്ബരൂപോവ ഹേതുസമ്പന്നോ വിയ ഹുത്വാ ദിസ്സതി, സോപി മോഹസമ്ബന്ധനോ മോഹേന പലിഗുണ്ഠിതോ അത്തഹിതാഹിതം അജാനന്തോ ഹിതേ ന പടിപജ്ജതി, അഹിതം ദുക്ഖാവഹം ബഹുഞ്ച അപുഞ്ഞം ആചിനാതി. ‘‘ഭവരൂപോവ ദിസ്സതീ’’തിപി പാഠോ. തസ്സത്ഥോ – അയം ലോകോ മോഹസമ്ബന്ധനോ മോഹേന പലിഗുണ്ഠിതോ, തതോ ഏവ ഭവരൂപോവ സസ്സതസഭാവോ വിയസ്സ അത്താ ദിസ്സതി, അജരാമരോ വിയ ഉപട്ഠാതി, യേന പാണാതിപാതാദീനി അകത്തബ്ബാനി കരോതി.
ഉപധിബന്ധനോ ബാലോ, തമസാ പരിവാരിതോ. സസ്സതോരിവ ഖായതീതി ന കേവലഞ്ച മോഹസമ്ബന്ധനോ ഏവ, അപിച ഖോ ഉപധിബന്ധനോപി അയം അന്ധബാലലോകോ അവിജ്ജാതമസാ പരിവാരിതോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യേന ഞാണേന അവിപരീതം കാമേ ച ഖന്ധേ ച ‘‘അനിച്ചാ ദുക്ഖാ വിപരിണാമധമ്മാ’’തി പസ്സെയ്യ, തസ്സ അഭാവതോ യസ്മാ ബാലോ അന്ധപുഥുജ്ജനോ അഞ്ഞാണതമസാ സമന്തതോ പരിവാരിതോ നിവുതോ, തസ്മാ സോ കാമൂപധി കിലേസൂപധി ഖന്ധൂപധീതി ഇമേസം ഉപധീനം വസേന ച ഉപധിബന്ധനോ, തതോ ഏവ ചസ്സ സോപധിസ്സ പസ്സതോ സസ്സതോ വിയ നിച്ചോ സബ്ബകാലഭാവീ വിയ ഖായതി. ‘‘അസസ്സതിരിവ ഖായതീ’’തിപി പാഠോ. തസ്സത്ഥോ – അത്താ സബ്ബകാലം വിജ്ജതി ഉപലബ്ഭതീതി അഞ്ഞോ അസസ്സതി അനിച്ചോതി ലോകസ്സ സോ ഉപധി മിച്ഛാഭിനിവേസവസേന ഏകദേസോ വിയ ഖായതി, ഉപട്ഠഹതീതി അത്ഥോ. രകാരോ ഹി പദസന്ധികരോ. പസ്സതോ നത്ഥി കിഞ്ചനന്തി യോ പന സങ്ഖാരേ പരിഗ്ഗഹെത്വാ അനിച്ചാദിവസേന വിപസ്സതി, തസ്സേവ വിപസ്സനാപഞ്ഞാസഹിതായ മഗ്ഗപഞ്ഞായ യഥാഭൂതം പസ്സതോ ജാനതോ പടിവിജ്ഝതോ രാഗാദികിഞ്ചനം
ദസമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
നിട്ഠിതാ ച ചൂളവഗ്ഗവണ്ണനാ.