൫. പാരായനവഗ്ഗോ
വത്ഥുഗാഥാവണ്ണനാ
൯൮൩. കോസലാനം പുരാ രമ്മാതി പാരായനവഗ്ഗസ്സ വത്ഥുഗാഥാ. താസം ഉപ്പത്തി – അതീതേ കിര ബാരാണസിവാസീ ഏകോ രുക്ഖവഡ്ഢകീ സകേ ആചരിയകേ അദുതിയോ, തസ്സ സോളസ സിസ്സാ, ഏകമേകസ്സ സഹസ്സം അന്തേവാസികാ. ഏവം തേ സത്തരസാധികസോളസസഹസ്സാ ആചരിയന്തേവാസിനോ സബ്ബേപി ബാരാണസിം ഉപനിസ്സായ ജീവികം കപ്പെന്താ പബ്ബതസമീപം ഗന്ത്വാ രുക്ഖേ ഗഹെത്വാ തത്ഥേവ നാനാപാസാദവികതിയോ നിട്ഠാപെത്വാ കുല്ലം ബന്ധിത്വാ ഗങ്ഗായ ബാരാണസിം ആനെത്വാ സചേ രാജാ അത്ഥികോ ഹോതി, രഞ്ഞോ, ഏകഭൂമികം വാ…പേ॰… സത്തഭൂമികം വാ പാസാദം യോജെത്വാ ദെന്തി. നോ ചേ, അഞ്ഞേസമ്പി വികിണിത്വാ പുത്തദാരം പോസെന്തി. അഥ നേസം ഏകദിവസം ആചരിയോ ‘‘ന സക്കാ വഡ്ഢകികമ്മേന നിച്ചം ജീവികം കപ്പേതും, ദുക്കരഞ്ഹി ജരാകാലേ ഏതം കമ്മ’’ന്തി ചിന്തെത്വാ അന്തേവാസികേ ആമന്തേസി – ‘‘താതാ, ഉദുമ്ബരാദയോ, അപ്പസാരരുക്ഖേ ആനേഥാ’’തി. തേ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ ആനയിംസു. സോ തേഹി കട്ഠസകുണം കത്വാ തസ്സ അബ്ഭന്തരം പവിസിത്വാ യന്തം പൂരേസി. കട്ഠസകുണോ സുപണ്ണരാജാ വിയ ആകാസം ലങ്ഘിത്വാ വനസ്സ ഉപരി ചരിത്വാ അന്തേവാസീനം പുരതോ ഓരുഹി. അഥ ആചരിയോ സിസ്സേ ആഹ – ‘‘താതാ, ഈദിസാനി കട്ഠവാഹനാനി കത്വാ സക്കാ സകലജമ്ബുദീപേ രജ്ജം ഗഹേതും, തുമ്ഹേപി, താതാ, ഏതാനി കരോഥ, രജ്ജം ഗഹെത്വാ ജീവിസ്സാമ, ദുക്ഖം വഡ്ഢകിസിപ്പേന ജീവിതു’’ന്തി. തേ തഥാ കത്വാ ആചരിയസ്സ പടിവേദേസും. തതോ നേ ആചരിയോ ആഹ – ‘‘കതമം, താതാ, രജ്ജം ഗണ്ഹാമാ’’തി? ‘‘ബാരാണസിരജ്ജം ആചരിയാ’’തി. ‘‘അലം, താതാ, മാ ഏതം രുച്ചി, മയഞ്ഹി തം ഗഹെത്വാപി ‘വഡ്ഢകിരാജാ വഡ്ഢകിയുവരാജാ’തി വഡ്ഢകിവാദാ ന മുച്ചിസ്സാമ, മഹന്തോ ജമ്ബുദീപോ, അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛാമാ’’തി.
തതോ സപുത്തദാരാ കട്ഠവാഹനാനി
അഥേകദിവസം മജ്ഝിമദേസതോ വാണിജാ ഭണ്ഡം ഗഹെത്വാ കട്ഠവാഹനനഗരം ആഗമംസു പണ്ണാകാരഞ്ച ഗഹെത്വാ രാജാനം പസ്സിംസു. രാജാ ‘‘കുതോ ആഗതത്ഥാ’’തി സബ്ബം പുച്ഛി. ‘‘ബാരാണസിതോ ദേവാ’’തി. സോ തത്ഥ സബ്ബം പവത്തിം പുച്ഛിത്വാ – ‘‘തുമ്ഹാകം രഞ്ഞാ സദ്ധിം മമ മിത്തഭാവം കരോഥാ’’തി ആഹ. തേ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിംസു. സോ തേസം പരിബ്ബയം ദത്വാ ഗമനകാലേ സമ്പത്തേ പുന ആദരേന വത്വാ വിസ്സജ്ജേസി. തേ ബാരാണസിം ഗന്ത്വാ തസ്സ രഞ്ഞോ ആരോചേസും. രാജാ ‘‘കട്ഠവാഹനരട്ഠാ ആഗതാനം വാണിജകാനം അജ്ജതഗ്ഗേ സുങ്കം മുഞ്ചാമീ’’തി ഭേരിം ചരാപെത്വാ ‘‘അത്ഥു മേ കട്ഠവാഹനോ മിത്തോ’’തി ദ്വേപി അദിട്ഠമിത്താ അഹേസും. കട്ഠവാഹനോപി ച സകനഗരേ ഭേരിം ചരാപേസി – ‘‘അജ്ജതഗ്ഗേ ബാരാണസിതോ ആഗതാനം വാണിജകാനം സുങ്കം മുഞ്ചാമി, പരിബ്ബയോ ച നേസം ദാതബ്ബോ’’തി. തതോ ബാരാണസിരാജാ കട്ഠവാഹനസ്സ ലേഖം പേസേസി ‘‘സചേ തസ്മിം ജനപദേ ദട്ഠും വാ സോതും വാ അരഹരൂപം കിഞ്ചി അച്ഛരിയം ഉപ്പജ്ജതി, അമ്ഹേപി ദക്ഖാപേതു ച സാവേതു ചാ’’തി. സോപിസ്സ തഥേവ പടിലേഖം പേസേസി. ഏവം
തേ ഗന്ത്വാ ബാരാണസിരഞ്ഞോ അദംസു. സോ ലേഖം വാചെത്വാ അമച്ചേ സന്നിപാതെത്വാ നഗരമജ്ഝേ രാജങ്ഗണേ ലഞ്ഛനം ഭിന്ദിത്വാ പലിവേഠനം അപനെത്വാ സമുഗ്ഗം വിവരിത്വാ അട്ഠ ലാഖാഗോളകേ ദിസ്വാ ‘‘മമ സഹായോ ലാഖാഗോളകേഹി കീളനകബാലകാനം വിയ മയ്ഹം ലാഖാഗോളകേ പേസേസീ’’തി മങ്കു
‘‘ബുദ്ധോ ലോകേ സമുപ്പന്നോ, ഹിതായ സബ്ബപാണിനം;
ധമ്മോ ലോകേ സമുപ്പന്നോ, സുഖായ സബ്ബപാണിനം;
സങ്ഘോ ലോകേ സമുപ്പന്നോ, പുഞ്ഞക്ഖെത്തം അനുത്തര’’ന്തി. –
ഇമം ഗാഥം, യാവ അരഹത്തം, താവ ഏകഭിക്ഖുസ്സ പടിപത്തിഞ്ച സുവണ്ണപട്ടേ ജാതിഹിങ്ഗുലകേന ലിഖാപെത്വാ സത്തരതനമയേ സമുഗ്ഗേ പക്ഖിപിത്വാ തം സമുഗ്ഗം മണിമയേ സമുഗ്ഗേ, മണിമയം മസാരഗല്ലമയേ, മസാരഗല്ലമയം ലോഹിതങ്ഗമയേ, ലോഹിതങ്ഗമയം, സുവണ്ണമയേ, സുവണ്ണമയം രജതമയേ, രജതമയം ദന്തമയേ, ദന്തമയം സാരമയേ, സാരമയം സമുഗ്ഗം പേളായ പക്ഖിപിത്വാ പേളം ദുസ്സേന വേഠെത്വാ ലഞ്ഛെത്വാ മത്തവരവാരണം സോവണ്ണദ്ധജം സോവണ്ണാലങ്കാര ഹേമജാലസഞ്ഛന്നം കാരെത്വാ തസ്സുപരി പല്ലങ്കം പഞ്ഞാപെത്വാ പല്ലങ്കേ പേളം ആരോപെത്വാ സേതച്ഛത്തേന ധാരിയമാനേന സബ്ബഗന്ധപുപ്ഫാദീഹി പൂജായ കരിയമാനായ സബ്ബതാളാവചരേഹി ഥുതിസതാനി ഗായമാനേഹി യാവ അത്തനോ രജ്ജസീമാ, താവ മഗ്ഗം അലങ്കാരാപെത്വാ സയമേവ നേസി. തത്ര ച ഠത്വാ സാമന്തരാജൂനം പണ്ണാകാരം പേസേസി – ‘‘ഏവം സക്കരൊന്തേഹി അയം പണ്ണാകാരോ പേസേതബ്ബോ’’തി
കട്ഠവാഹനോപി സുത്വാ പടിമഗ്ഗം ആഗന്ത്വാ തഥേവ പൂജെന്തോ നഗരം പവേസെത്വാ അമച്ചേ ച നാഗരേ ച സന്നിപാതാപെത്വാ രാജങ്ഗണേ പലിവേഠനദുസ്സം അപനെത്വാ പേളം വിവരിത്വാ പേളായ സമുഗ്ഗം പസ്സിത്വാ അനുപുബ്ബേന സബ്ബസമുഗ്ഗേ വിവരിത്വാ സുവണ്ണപട്ടേ ലേഖം പസ്സിത്വാ ‘‘കപ്പസതസഹസ്സേഹി അതിദുല്ലഭം മമ സഹായോ പണ്ണാകാരരതനം പേസേസീ’’തി അത്തമനോ ഹുത്വാ ‘‘അസുതപുബ്ബം വത സുണിമ്ഹാ ‘ബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ’തി, യംനൂനാഹം ഗന്ത്വാ ബുദ്ധഞ്ച പസ്സെയ്യം ധമ്മഞ്ച സുണെയ്യ’’ന്തി ചിന്തെത്വാ അമച്ചേ ആമന്തേസി – ‘‘ബുദ്ധധമ്മസങ്ഘരതനാനി കിര ലോകേ
തതോ സോളസസഹസ്സപരിവാരാ സോളസ അമച്ചാ രാജാനം അഭിവാദെത്വാ ‘‘യദി ബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ പുന ദസ്സനം നത്ഥി, യദി ന ഉപ്പന്നോ, ആഗമിസ്സാമാ’’തി നിഗ്ഗതാ. രഞ്ഞോ പന ഭാഗിനെയ്യോ പച്ഛാ രാജാനം വന്ദിത്വാ ‘‘അഹമ്പി ഗച്ഛാമീ’’തി ആഹ. താത, ത്വം തത്ഥ ബുദ്ധുപ്പാദം ഞത്വാ പുന ആഗന്ത്വാ മമ ആരോചേഹീതി. സോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ അഗമാസി. തേ സബ്ബേപി സബ്ബത്ഥ ഏകരത്തിവാസേന ഗന്ത്വാ ബാരാണസിം പത്താ. അസമ്പത്തെസ്വേവ ച തേസു ഭഗവാ പരിനിബ്ബായി. തേ ‘‘കോ ബുദ്ധോ, കുഹിം ബുദ്ധോ’’തി സകലവിഹാരം ആഹിണ്ഡന്താ സമ്മുഖസാവകേ ദിസ്വാ പുച്ഛിംസു. തേ നേസം ‘‘ബുദ്ധോ പരിനിബ്ബുതോ’’തി ആചിക്ഖിംസു. തേ ‘‘അഹോ ദൂരദ്ധാനം ആഗന്ത്വാ ദസ്സനമത്തമ്പി ന ലഭിമ്ഹാ’’തി പരിദേവമാനാ ‘‘കിം, ഭന്തേ, കോചി ഭഗവതാ ദിന്നഓവാദോ അത്ഥീ’’തി പുച്ഛിംസു. ആമ, ഉപാസകാ അത്ഥി, സരണത്തയേ പതിട്ഠാതബ്ബം, പഞ്ചസീലാനി സമാദാതബ്ബാനി, അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതോ ഉപോസഥോ ഉപവസിതബ്ബോ, ദാനം ദാതബ്ബം, പബ്ബജിതബ്ബന്തി. തേ സുത്വാ തം ഭാഗിനെയ്യം അമച്ചം ഠപെത്വാ സബ്ബേ പബ്ബജിംസു. ഭാഗിനെയ്യോ പരിഭോഗധാതും ഗഹെത്വാ കട്ഠവാഹനരട്ഠാഭിമുഖോ പക്കാമി. പരിഭോഗധാതു നാമ ബോധിരുക്ഖപത്തചീവരാദീനി. അയം പന ഭഗവതോ ധമ്മകരണം ധമ്മധരം വിനയധരമേകം ഥേരഞ്ച ഗഹെത്വാ പക്കാമി, അനുപുബ്ബേന ച നഗരം ഗന്ത്വാ ‘‘ബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ ച പരിനിബ്ബുത്തോ ചാ’’തി രഞ്ഞോ ആരോചെത്വാ ഭഗവതാ ദിന്നോവാദം ആചിക്ഖി. രാജാ ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ ധമ്മം സുത്വാ വിഹാരം കാരാപെത്വാ ചേതിയം പതിട്ഠാപെത്വാ
തേ ഏകം ബുദ്ധന്തരം ദേവലോകേ ഖേപെത്വാ അമ്ഹാകം ഭഗവതി
അഥേകദിവസം അന്തേവാസിനോ ആചരിയം ആഹംസു – ‘‘നഗരസമീപേ വാസോ നാമ മഹാപലിബോധോ, വിജനസമ്പാതം ആചരിയ ഓകാസം ഗച്ഛാമ, പന്തസേനാസനവാസോ നാമ ബഹൂപകാരോ പബ്ബജിതാന’’ന്തി. ആചരിയോ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ തിക്ഖത്തും വാരെത്വാ വാരേതും അസക്കൊന്തോ ദ്വേസതസഹസ്സാനി കഹാപണാനി ദത്വാ ദ്വേ അമച്ചേ ആണാപേസി ‘‘യത്ഥ ഇസിഗണോ വാസം ഇച്ഛതി, തത്ഥ അസ്സമം കത്വാ ദേഥാ’’തി. തതോ ആചരിയോ സോളസാധികസോളസസഹസ്സജടിലപരിവുതോ അമച്ചേഹി അനുഗ്ഗഹമാനോ ഉത്തരജനപദാ ദക്ഖിണജനപദാഭിമുഖോ
തത്ഥ കോസലാനം പുരാതി കോസലരട്ഠസ്സ നഗരാ, സാവത്ഥിതോതി വുത്തം ഹോതി. ആകിഞ്ചഞ്ഞന്തി അകിഞ്ചനഭാവം, പരിഗ്ഗഹൂപകരണവിവേകന്തി വുത്തം ഹോതി.
൯൮൪. സോ അസ്സകസ്സ വിസയേ അളകസ്സ സമാസനേതി സോ ബ്രാഹ്മണോ അസ്സകസ്സ ച അളകസ്സ ചാതി ദ്വിന്നമ്പി രാജൂനം സമാസന്നേ വിസയേ ആസന്നേ രട്ഠേ, ദ്വിന്നമ്പി രട്ഠാനം മജ്ഝേതി അധിപ്പായോ. ഗോധാവരീ കൂലേതി ഗോധാവരിയാ നദിയാ കൂലേ. യത്ഥ ഗോധാവരീ ദ്വിധാ ഭിജ്ജിത്വാ തിയോജനപ്പമാണം അന്തരദീപമകാസി സബ്ബം കപിട്ഠവനസഞ്ഛന്നം, യത്ഥ പുബ്ബേസരഭങ്ഗാദയോ വസിംസു, തസ്മിം ദേസേതി അധിപ്പായോ. സോ കിര തം പദേസം ദിസ്വാ ‘‘അയം പുബ്ബസമണാലയോ പബ്ബജിതസാരുപ്പ’’ന്തി അമച്ചാനം നിവേദേസി. അമച്ചാ ഭൂമിഗ്ഗഹണത്ഥം അസ്സകരഞ്ഞോ സതസഹസ്സം, അളകരഞ്ഞോ സതസഹസ്സം അദംസു. തേ തഞ്ച പദേസം അഞ്ഞഞ്ച ദ്വിയോജനമത്തന്തി സബ്ബമ്പി പഞ്ചയോജനമത്തം പദേസം അദംസു. തേസം കിര രജ്ജസീമന്തരേ സോ പദേസോ ഹോതി. അമച്ചാ തത്ഥ അസ്സമം കാരെത്വാ സാവത്ഥിതോ ച അഞ്ഞമ്പി ധനം ആഹരാപെത്വാ ഗോചരഗാമം നിവേസെത്വാ അഗമംസു. ഉഞ്ഛേ ന ച ഫലേന ചാതി ഉഞ്ഛാചരിയായ ച വനമൂലഫലേന ച. തസ്മാ വുത്തം ‘‘തസ്സേവ ഉപനിസ്സായ, ഗാമോ ച വിപുലോ അഹൂ’’തി.
൯൮൫. തത്ഥ തസ്സാതി തസ്സ ഗോധാവരീകൂലസ്സ, തസ്സ വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ ഉപയോഗത്ഥേ ചേതം സാമിവചനം, തം ഉപനിസ്സായാതി അത്ഥോ. തതോ ജാതേന ആയേന, മഹായഞ്ഞമകപ്പയീതി തസ്മിം ഗാമേ കസികമ്മാദിനാ സതസഹസ്സം ആയോ ഉപ്പജ്ജി, തം ഗഹെത്വാ കുടുമ്ബികാ രഞ്ഞോ അസ്സകസ്സ സന്തികം അഗമംസു ‘‘സാദിയതു ദേവോ ആയ’’ന്തി. സോ ‘‘നാഹം സാദിയാമി, ആചരിയസ്സേവ ഉപനേഥാ’’തി ആഹ. ആചരിയോപി തം അത്തനോ അഗ്ഗഹെത്വാ ദാനയഞ്ഞം അകപ്പയി. ഏവം സോ സംവച്ഛരേ സംവച്ഛരേ ദാനമദാസി.
൯൮൬. മഹായഞ്ഞന്തി മഹായഞ്ഞം യജിത്വാ തതോ ഗാമാ നിക്ഖമ്മ പുന പാവിസി അസ്സമം. പവിട്ഠോ തസ്മിം പടിപവിട്ഠമ്ഹി തരുണായ ബ്രാഹ്മണിയാ ഘരേ കമ്മം അകാതുകാമായ ‘‘ഏസോ, ബ്രാഹ്മണ, ബാവരീ ഗോധാവരീതീരേ അനുസംവച്ഛരം സതസഹസ്സം വിസ്സജ്ജേതി, ഗച്ഛ തതോ പഞ്ചസതാനി യാചിത്വാ ദാസിം മേ ആനേഹീ’’തി പേസിതോ അഞ്ഞോ ആഗഞ്ഛി ബ്രാഹ്മണോതി.
൯൮൭-൮. ഉഗ്ഘട്ടപാദോതി മഗ്ഗഗമനേന ഘട്ടപാദതലോ, പണ്ഹികായ വാ പണ്ഹികം, ഗൊപ്ഫകേന വാ ഗൊപ്ഫകം, ജണ്ണുകേന വാ ജണ്ണുകം ആഹച്ച ഘട്ടപാദോ. സുഖഞ്ച കുസലം പുച്ഛീതി സുഖഞ്ച കുസലഞ്ച പുച്ഛി ‘‘കച്ചി തേ, ബ്രാഹ്മണ, സുഖം, കച്ചി കുസല’’ന്തി.
൯൮൯-൯൧. അനുജാനാഹീതി അനുമഞ്ഞാഹി സദ്ദഹാഹി. സത്തധാതി സത്തവിധേന. അഭിസങ്ഖരിത്വാതി ഗോമയവനപുപ്ഫകുസതിണാദീനി ആദായ സീഘം സീഘം ബാവരിസ്സ അസ്സമദ്വാരം ഗന്ത്വാ ഗോമയേന ഭൂമിം ഉപലിമ്പിത്വാ പുപ്ഫാനി വികിരിത്വാ തിണാനി സന്ഥരിത്വാ വാമപാദം കമണ്ഡലൂദകേന ധോവിത്വാ സത്തപാദമത്തം ഗന്ത്വാ അത്തനോ പാദതലേ പരാമസന്തോ ഏവരൂപം കുഹനം കത്വാതി വുത്തം ഹോതി. ഭേരവം സോ അകിത്തയീതി ഭയജനകം വചനം അകിത്തയി, ‘‘സചേ മേ യാചമാനസ്സാ’’തി ഇമം ഗാഥമഭാസീതി അധിപ്പായോ. ദുക്ഖിതോതി ദോമനസ്സജാതോ.
൯൯൨-൪. ഉസ്സുസ്സതീതി തസ്സ തം വചനം കദാചി സച്ചം ഭവെയ്യാതി മഞ്ഞമാനോ സുസ്സതി ദേവതാതി അസ്സമേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ ഏവ. മുദ്ധനി മുദ്ധപാതേ വാതി മുദ്ധേ വാ മുദ്ധപാതേ വാ.
൯൯൫-൬. ഭോതീ ചരഹി ജാനാതീതി ഭോതീ ചേ ജാനാതി. മുദ്ധാധിപാതഞ്ചാതി മുദ്ധപാതഞ്ച. ഞാണമെത്ഥാതി ഞാണം മേ എത്ഥ.
൯൯൮. പുരാതി ഏകൂനതിംസവസ്സവയകാലേ. ബാവരിബ്രാഹ്മണേ പന ഗോധാവരീതീരേ വസമാനേ അട്ഠന്നം വസ്സാനം അച്ചയേന ബുദ്ധോ ലോകേ ഉദപാദി. അപച്ചോതി അനുവംസോ.
൯൯൯. സബ്ബാഭിഞ്ഞാബലപ്പത്തോതി വിമുത്തോതി ആരമ്മണം
൧൦൦൧-൩. സോകസ്സാതി സോകോ അസ്സ. പഹൂതപഞ്ഞോതി മഹാപഞ്ഞോ. വരഭൂരിമേധസോതി ഉത്തമവിപുലപഞ്ഞോ ഭൂതേ അഭിരതവരപഞ്ഞോ വാ. വിധുരോതി വിഗതധുരോ, അപ്പടിമോതി വുത്തം ഹോതി.
൧൦൦൪-൯. മന്തപാരഗേതി വേദപാരഗേ. പസ്സവ്ഹോതി പസ്സഥ അജാനതന്തി അജാനന്താനം. ലക്ഖണാതി ലക്ഖണാനി. ബ്യാക്ഖാതാതി കഥിതാനി, വിത്ഥാരിതാനീതി വുത്തം ഹോതി. സമത്താതി സമത്താനി, പരിപുണ്ണാനീതി വുത്തം ഹോതി. ധമ്മേന മനുസാസതീതി ധമ്മേന അനുസാസതി.
൧൦൧൧. ജാതിം ഗൊത്തഞ്ച ലക്ഖണന്തി ‘‘കീവ ചിരം ജാതോ’’തി മമ ജാതിഞ്ച ഗൊത്തഞ്ച ലക്ഖണഞ്ച. മന്തേ സിസ്സേതി മയാ പരിചിതവേദേ ച മമ സിസ്സേ ച. മനസായേവ പുച്ഛഥാതി ഇമേ സത്ത പഞ്ഹേ ചിത്തേനേവ പുച്ഛഥ.
൧൦൧൩-൮. തിസ്സമെത്തെയ്യോതി ഏകോയേവ ഏസ നാമഗൊത്തവസേന വുത്തോ. ദുഭയോതി ഉഭോ. പച്ചേകഗണിനോതി വിസും വിസും ഗണവന്തോ. പുബ്ബവാസനവാസിതാതി പുബ്ബേ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ. ഗതപച്ചാഗതവത്തപുഞ്ഞവാസനായ വാസിതചിത്താ. പുരമാഹിസ്സതിന്തി മാഹിസ്സതിനാമികം പുരം, നഗരന്തി വുത്തം ഹോതി. തഞ്ച നഗരം പവിട്ഠാതി അധിപ്പായോ, ഏവം സബ്ബത്ഥ. ഗോനദ്ധന്തി ഗോധപുരസ്സ നാമം. വനസവ്ഹയന്തി പവനനഗരം വുച്ചതി, ‘‘വനസാവത്ഥി’’ന്തി ഏകേ. ഏവം വനസാവത്ഥിതോ കോസമ്ബിം, കോസമ്ബിതോ ച സാകേതം അനുപ്പത്താനം കിര തേസം സോളസന്നം ജടിലാനം ഛയോജനമത്താ പരിസാ അഹോസി.
൧൦൧൯. അഥ ‘‘കോസമ്ബിഞ്ചാപി സാകേതം, സാവത്ഥിഞ്ച പുരുത്തമം. സേതബ്യം കപിലവത്ഥു’’ന്തിആദി.
൧൦൨൦. തത്ഥ മാഗധം പുരന്തി മഗധപുരം രാജഗഹന്തി അധിപ്പായോ. പാസാണകം ചേതിയന്തി മഹതോ പാസാണസ്സ ഉപരി പുബ്ബേ ദേവട്ഠാനം അഹോസി. ഉപ്പന്നേ പന ഭഗവതി വിഹാരോ ജാതോ. സോ തേനേവ പുരിമവോഹാരേന ‘‘പാസാണകം ചേതിയ’’ന്തി വുച്ചതി.
൧൦൨൧. തസിതോവുദകന്തി തേ ഹി ജടിലാ വേഗസാ ഭഗവന്തം അനുബന്ധമാനാ സായം ഗതമഗ്ഗം പാതോ, പാതോ ഗതമഗ്ഗഞ്ച സായം ഗച്ഛന്താ ‘‘എത്ഥ ഭഗവാ’’തി സുത്വാ അതിവിയ പീതിപാമൊജ്ജജാതാ തം ചേതിയം അഭിരുഹിംസു. തേന വുത്തം ‘‘തുരിതാ പബ്ബതമാരുഹു’’ന്തി.
൧൦൨൪. ഏകമന്തം ഠിതോ ഹട്ഠോതി തസ്മിം പാസാണകേ ചേതിയേ സക്കേന മാപിതമഹാമണ്ഡപേ നിസിന്നം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ ‘‘കച്ചി ഇസയോ ഖമനീയ’’ന്തിആദിനാ നയേന ഭഗവതാ പടിസമ്മോദനീയേ കതേ ‘‘ഖമനീയം ഭോ ഗോതമാ’’തിആദീഹി സയമ്പി പടിസന്ഥാരം കത്വാ അജിതോ ജെട്ഠന്തേവാസീ ഏകമന്തം ഠിതോ ഹട്ഠചിത്തോ ഹുത്വാ മനോപഞ്ഹേ പുച്ഛി.
൧൦൨൫. തത്ഥ ആദിസ്സാതി ‘‘കതിവസ്സോ’’തി ഏവം ഉദ്ദിസ്സ. ജമ്മനന്തി ‘‘അമ്ഹാകം ആചരിയസ്സ ജാതിം ബ്രൂഹീ’’തി പുച്ഛതി. പാരമിന്തി നിട്ഠാഗമനം.
൧൦൨൬-൭. വീസം വസ്സസതന്തി വീസതിവസ്സാധികം വസ്സസതം. ലക്ഖണേതി മഹാപുരിസലക്ഖണേ. ഏതസ്മിം ഇതോ പരേസു ച ഇതിഹാസാദീസു അനവയോതി പഞ്ചസതാനി വാചേതീതി പകതിഅലസദുമ്മേധമാണവകാനം പഞ്ചസതാനി സയം മന്തേ വാചേതി. സധമ്മേതി ഏകേ ബ്രാഹ്മണധമ്മേ, തേവിജ്ജകേ പാവചനേതി വുത്തം ഹോതി.
൧൦൨൮. ലക്ഖണാനം പവിചയന്തി ലക്ഖണാനം വിത്ഥാരം, ‘‘കതമാനി താനിസ്സ ഗത്തേ തീണി ലക്ഖണാനീ’’തി പുച്ഛതി.
൧൦൩൦-൩൧. പുച്ഛഞ്ഹീതി പുച്ഛമാനം കമേതം പടിഭാസതീതി ദേവാദീസു കം പുഗ്ഗലം ഏതം പഞ്ഹവചനം പടിഭാസതീതി.
൧൦൩൨-൩൩. ഏവം ബ്രാഹ്മണോ പഞ്ചന്നം പഞ്ഹാനം വെയ്യാകരണം സുത്വാ അവസേസേ ദ്വേ പുച്ഛന്തോ ‘‘മുദ്ധം മുദ്ധാധിപാതഞ്ചാ’’തി ആഹ. അഥസ്സ ഭഗവാ തേ ബ്യാകരൊന്തോ ‘‘അവിജ്ജാ മുദ്ധാ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ യസ്മാ ചതൂസു സച്ചേസു അഞ്ഞാണഭൂതാ അവിജ്ജാ സംസാരസ്സ സീസം, തസ്മാ ‘‘അവിജ്ജാ മുദ്ധാ’’തി ആഹ. യസ്മാ ച അരഹത്തമഗ്ഗവിജ്ജാ അത്തനാ സഹജാതേഹി സദ്ധാസതിസമാധികത്തുകമ്യതാഛന്ദവീരിയേഹി സമന്നാഗതാ ഇന്ദ്രിയാനം ഏകരസട്ഠഭാവമുപഗതത്താ തം മുദ്ധം അധിപാതേതി, തസ്മാ ‘‘ധിജ്ജാ മുദ്ധാധിപാതിനീ’’തിആദിമാഹ.
൧൦൩൪-൮. തതോ വേദേന മഹതാതി അഥ ഇമം പഞ്ഹവെയ്യാകരണം സുത്വാ ഉപ്പന്നായ മഹാപീതിയാ സന്ഥമ്ഭിത്വാ അലീനഭാവം, കായചിത്താനം ഉദഗ്ഗം പത്വാതി അത്ഥോ. പതിത്വാ ച ‘‘ബാവരീ’’തി ഇമം ഗാഥമാഹ. അഥ നം അനുകമ്പമാനോ ഭഗവാ ‘‘സുഖിതോ’’തി ഗാഥമാഹ. വത്വാ ച ‘‘ബാവരിസ്സ ചാ’’തി സബ്ബഞ്ഞുപവാരണം പവാരേസി. തത്ഥ സബ്ബേസന്തി അനവസേസാനം സോളസസഹസ്സാനം. തത്ഥ പുച്ഛി തഥാഗതന്തി തത്ഥ പാസാണകേ ചേതിയേ, തത്ഥ വാ പരിസായ, തേസു വാ പവാരിതേസു അജിതോ പഠമം പഞ്ഹം പുച്ഛീതി. സേസം സബ്ബഗാഥാസു പാകടമേവാതി.
പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ
സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ വത്ഥുഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧. അജിതസുത്തവണ്ണനാ
൧൦൩൯. തസ്മിം നിവുതോതി പടിച്ഛാദിതോ. കിസ്സാഭിലേപനം ബ്രൂസീതി കിം അസ്സ ലോകസ്സ അഭിലേപനം വദേസി.
൧൦൪൦. വേവിച്ഛാ പമാദാ നപ്പകാസതീതി മച്ഛരിയഹേതു ച പമാദഹേതു ച നപ്പകാസതി. മച്ഛരിയം ഹിസ്സ ദാനാദിഗുണേഹി പകാസിതും ന ദേതി, പമാദോ സീലാദീഹി. ജപ്പാഭിലേപനന്തി തണ്ഹാ അസ്സ ലോകസ്സ മക്കടലേപോ വിയ മക്കടസ്സ അഭിലേപനം. ദുക്ഖന്തി ജാതിആദികം ദുക്ഖം.
൧൦൪൧. സവന്തി സബ്ബധി സോതാതി സബ്ബേസു രൂപാദിആയതനേസു തണ്ഹാദികാ സോതാ സന്ദന്തി. കിം നിവാരണന്തി തേസം കിം ആവരണം കാ രക്ഖാതി? സംവരം ബ്രൂഹീതി തം തേസം നിവാരണസങ്ഖാതം സംവരം ബ്രൂഹി. ഏതേന സാവസേസപ്പഹാനം പുച്ഛതി. കേന സോതാ പിധിയ്യരേതി കേന ധമ്മേന ഏതേ സോതാ പിധിയ്യന്തി പച്ഛിജ്ജന്തി. ഏതേന അനവസേസപ്പഹാനം പുച്ഛതി.
൧൦൪൨. സതി തേസം നിവാരണന്തി വിപസ്സനായുത്താ. കുസലാനം ധമ്മാനം ഗതിയോ സമന്നേസമാനാ സതി തേസം സോതാനം നിവാരണം. സോതാനം സംവരം ബ്രൂമീതി തമേവാഹം സതിം സോതാനം സംവരം ബ്രൂമീതി അധിപ്പായോ. പഞ്ഞായേതേ പിധിയ്യരേതി രൂപാദീസു പന അനിച്ചതാദിപടിവേധസാധികായ മഗ്ഗപഞ്ഞായ ഏതേ സോതാ സബ്ബസോ പിധിയ്യന്തീതി.
൧൦൪൩. പഞ്ഞാ ചേവാതി പഞ്ഹഗാഥായ, യാ ചായം തയാ വുത്താ പഞ്ഞാ യാ ച സതി, യഞ്ച തദവസേസം നാമരൂപം, ഏതം സബ്ബമ്പി കത്ഥ നിരുജ്ഝതി, ഏതം മേ പഞ്ഹം പുട്ഠോ ബ്രൂഹീതി ഏവം സങ്ഖേപത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
൧൦൪൪. വിസ്സജ്ജനഗാഥായ പനസ്സ യസ്മാ പഞ്ഞാസതിയോ നാമേനേവ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി, തസ്മാ താ വിസും ന വുത്താ. അയമെത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ – യം മം ത്വം, അജിത, ഏതം പഞ്ഹം അപുച്ഛി ‘‘കത്ഥേതം ഉപരുജ്ഝതീ’’തി, തം തേ യത്ഥ നാമഞ്ച രൂപഞ്ച അസേസം ഉപരുജ്ഝതി, തം വദാമി വിഞ്ഞാണസ്സ നിരോധേന സഹേവ അപുബ്ബം അചരിമം എത്ഥേതം ഉപരുജ്ഝതി. എത്ഥേവ വിഞ്ഞാണനിരോധേ നിരുജ്ഝതി ഏതം, വിഞ്ഞാണനിരോധാ തസ്സ നിരോധോ ഹോതി. തം നാതിവത്തതീതി വുത്തം ഹോതി.
൧൦൪൫. എത്താവതാ ‘‘യേ ച സങ്ഖാതധമ്മാസേ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ സങ്ഖാതധമ്മാതി അനിച്ചാദിവസേന പരിവീമംസിതധമ്മാ, അരഹതം ഏതം അധിവചനം. സേഖാതി സീലാദീനി സിക്ഖമാനാ അവസേസാ അരിയപുഗ്ഗലാ. പുഥൂതി ബഹൂ സത്തജനാ. തേസം മേ നിപകോ ഇരിയം പുട്ഠോ പബ്രൂഹീതി തേസം മേ സേഖാസേഖാനം നിപകോ പണ്ഡിതോ ത്വം പുട്ഠോ പടിപത്തിം ബ്രൂഹീതി.
൧൦൪൬. അഥസ്സ ഭഗവാ യസ്മാ സേഖേന കാമച്ഛന്ദനീവരണം ആദിം കത്വാ സബ്ബകിലേസാ പഹാതബ്ബാ ഏവ, തസ്മാ ‘‘കാമേസൂ’’തി ഉപഡ്ഢഗാഥായ സേഖപടിപദം ദസ്സേതി. തസ്സത്ഥോ – വത്ഥു ‘‘കാമേസു’’ കിലേസകാമേന നാഭിഗിജ്ഝെയ്യ കായദുച്ചരിതാദയോ ച മനസോ ആവിലഭാവകരേ ധമ്മേ പജഹന്തോ മനസാ നാവിലോ സിയാതി. യസ്മാ പന അസേഖോ അനിച്ചാദിവസേന സബ്ബസങ്ഖാരാദീനം പരിതുലിതത്താ കുസലോ സബ്ബധമ്മേസു കായാനുപസ്സനാസതിആദീഹി ച സതോ സക്കായദിട്ഠിആദീനം ഭിന്നത്താ ഭിക്ഖുഭാവം പത്തോ ച ഹുത്വാ സബ്ബിരിയാപഥേസു പരിബ്ബജതി, തസ്മാ ‘‘കുസലോ’’തി ഉപഡ്ഢഗാഥായ അസേഖപടിപദം ദസ്സേതി. സേസം സബ്ബത്ഥ പാകടമേവ.
ഏവം ഭഗവാ അരഹത്തനികൂടേന ദേസനം നിട്ഠാപേസി, ദേസനാപരിയോസാനേ അജിതോ അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി സദ്ധിം അന്തേവാസിസഹസ്സേന, അഞ്ഞേസഞ്ച അനേകസഹസ്സാനം ധമ്മചക്ഖും ഉദപാദി. സഹ അരഹത്തപ്പത്തിയാ ച ആയസ്മതോ അജിതസ്സ
പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ
സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ അജിതസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൨. തിസ്സമെത്തെയ്യസുത്തവണ്ണനാ
൧൦൪൭. കോധ സന്തുസ്സിതോതി തിസ്സമെത്തെയ്യസുത്തം. കാ ഉപ്പത്തി? സബ്ബസുത്താനം പുച്ഛാവസികാ ഏവ ഉപ്പത്തി. തേ ഹി ബ്രാഹ്മണാ ‘‘കതാവകാസാ പുച്ഛവ്ഹോ’’തി ഭഗവതാ പവാരിതത്താ അത്തനോ അത്തനോ സംസയം പുച്ഛിംസു. പുട്ഠോ പുട്ഠോ ച തേസം ഭഗവാ ബ്യാകാസി. ഏവം പുച്ഛാവസികാനേവേതാനി സുത്താനീതി വേദിതബ്ബാനി.
നിട്ഠിതേ പന അജിതപഞ്ഹേ ‘‘കഥം ലോകം അവെക്ഖന്തം, മച്ചുരാജാ ന പസ്സതീ’’തി (സു॰ നി॰ ൧൧൨൪; ചൂളനി॰ പിങ്ഗിയമാണവപുച്ഛാ ൧൪൪) ഏവം മോഘരാജാ പുച്ഛിതും ആരഭി. തം ‘‘ന താവസ്സ ഇന്ദ്രിയാനി പരിപാകം ഗതാനീ’’തി ഞത്വാ ഭഗവാ ‘‘തിട്ഠ ത്വം, മോഘരാജ, അഞ്ഞോ പുച്ഛതൂ’’തി പടിക്ഖിപി. തതോ തിസ്സമെത്തെയ്യോ അത്തനോ സംസയം പുച്ഛന്തോ ‘‘കോധാ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ കോധ സന്തുസ്സിതോതി കോ ഇധ തുട്ഠോ. ഇഞ്ജിതാതി തണ്ഹാദിട്ഠിവിപ്ഫന്ദിതാനി. ഉഭന്തമഭിഞ്ഞായാതി ഉഭോ അന്തേ അഭിജാനിത്വാ. മന്താ ന ലിപ്പതീതി പഞ്ഞായ ന ലിപ്പതി.
൧൦൪൮-൯. തസ്സേതമത്ഥം ബ്യാകരൊന്തോ ഭഗവാ ‘‘കാമേസൂ’’തി ഗാഥാദ്വയമാഹ. തത്ഥ കാമേസു ബ്രഹ്മചരിയവാതി കാമനിമിത്തം ബ്രഹ്മചരിയവാ, കാമേസു ആദീനവം ദിസ്വാ മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയേന സമന്നാഗതോതി വുത്തം ഹോതി. എത്താവതാ സന്തുസിതം ദസ്സേതി, ‘‘വീതതണ്ഹോ’’തിആദീഹി അനിഞ്ജിതം സങ്ഖായ നിബ്ബുതോതി അനിച്ചാദിവസേന ധമ്മേ വീമംസിത്വാ രാഗാദിനിബ്ബാനേന നിബ്ബുതോ. സേസം തത്ഥ തത്ഥ വുത്തനയത്താ പാകടമേവ.
ഏവം ഭഗവാ ഇമമ്പി സുത്തം അരഹത്തനികൂടേനേവ ദേസേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ അയമ്പി ബ്രാഹ്മണോ അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി സദ്ധിം അന്തേവാസിസഹസ്സേന, അഞ്ഞേസഞ്ച അനേകസഹസ്സാനം ധമ്മചക്ഖും ഉദപാദി. സേസം പുബ്ബസദിസമേവാതി.
പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ
സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ തിസ്സമെത്തെയ്യസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൩. പുണ്ണകസുത്തവണ്ണനാ
൧൦൫൦. അനേജന്തി മൂലദസ്സാവിന്തി അകുസലമൂലാദിദസ്സാവിം. ഇസയോതി ഇസിനാമകാ ജടിലാ. യഞ്ഞന്തി ദെയ്യധമ്മം. അകപ്പയിംസൂതി പരിയേസന്തി.
൧൦൫൧. ആസീസമാനാതി രൂപാദീനി പത്ഥയമാനാ. ഇത്ഥത്തന്തി ഇത്ഥഭാവഞ്ച പത്ഥയമാനാ, മനുസ്സാദിഭാവം ഇച്ഛന്താതി വുത്തം ഹോതി. ജരം സിതാതി ജരം നിസ്സിതാ. ജരാമുഖേന ചെത്ഥ സബ്ബവട്ടദുക്ഖം വുത്തം. തേന വട്ടദുക്ഖനിസ്സിതാ തതോ അപരിമുച്ചമാനാ ഏവ കപ്പയിംസൂതി ദീപേതി.
൧൦൫൨. കച്ചിസ്സു തേ ഭഗവാ യഞ്ഞപഥേ അപ്പമത്താ, അതാരും ജാതിഞ്ച ജരഞ്ച മാരിസാതി എത്ഥ യഞ്ഞോയേവ യഞ്ഞപഥോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – കച്ചി തേ യഞ്ഞേ അപ്പമത്താ ഹുത്വാ യഞ്ഞം കപ്പയന്താ വട്ടദുക്ഖമതരിംസൂതി.
൧൦൫൩. ആസീസന്തീതി രൂപപടിലാഭാദയോ പത്ഥെന്തി. ഥോമയന്തീതി ‘‘സുയിട്ഠം സുചി ദിന്ന’’ന്തിആദിനാ നയേന യഞ്ഞാദീനി പസംസന്തി. അഭിജപ്പന്തീതി രൂപാദിപടിലാഭായ വാചം ഭിന്ദന്തി. ജുഹന്തീതി ദെന്തി. കാമാഭിജപ്പന്തി പടിച്ച ലാഭന്തി രൂപാദിപടിലാഭം പടിച്ച പുനപ്പുനം കാമേ ഏവ അഭിജപ്പന്തി, ‘‘അഹോ വത അമ്ഹാകം സിയു’’ന്തി വദന്തി, തണ്ഹഞ്ച തത്ഥ വഡ്ഢെന്തീതി വുത്തം യാജയോഗാതി യാഗാധിമുത്താ. ഭവരാഗരത്താതി ഏവമിമേഹി ആസീസനാദീഹി ഭവരാഗേനേവ രത്താ, ഭവരാഗരത്താ വാ ഹുത്വാ ഏതാനി ആസീസനാദീനി കരൊന്താ നാതരിംസു ജാതിആദിവട്ടദുക്ഖം ന ഉത്തരിംസൂതി.
൧൦൫൪-൫. അഥകോചരഹീതി അഥ ഇദാനി കോ അഞ്ഞോ അതാരീതി. സങ്ഖായാതി ഞാണേന വീമംസിത്വാ. പരോപരാനീതി പരാനി ച ഓരാനി ച, പരത്തഭാവസകത്തഭാവാദീനി പരാനി ച ഓരാനി ചാതി വുത്തം ഹോതി. വിധൂമോതി കായദുച്ചരിതാദിധൂമവിരഹിതോ. അനീഘോതി രാഗാദിഈഘവിരഹിതോ അതാരി സോതി സോ ഏവരൂപോ അരഹാ ജാതിജരം അതാരി. സേസമെത്ഥ പാകടമേവ.
ഏവം
പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ
സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ പുണ്ണകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൪. മെത്തഗൂസുത്തവണ്ണനാ
൧൦൫൬. പുച്ഛാമി തന്തി മെത്തഗുസുത്തം. തത്ഥ മഞ്ഞാമി തം വേദഗും ഭാവിതത്തന്തി ‘‘അയം വേദഗൂ’’തി ച ‘‘ഭാവിതത്തോ’’തി ച ഏവം തം മഞ്ഞാമി.
൧൦൫൭. അപുച്ഛസീതി എത്ഥ അ-ഇതി പദപൂരണമത്തേ നിപാതോ, പുച്ഛസിച്ചേവ അത്ഥോ. പവക്ഖാമി യഥാ പജാനന്തി യഥാ പജാനന്തോ ആചിക്ഖതി, ഏവം ആചിക്ഖിസ്സാമി. ഉപധിനിദാനാ പഭവന്തി ദുക്ഖാതി തണ്ഹാദിഉപധിനിദാനാ ജാതിആദിദുക്ഖവിസേസാ പഭവന്തി.
൧൦൫൮. ഏവം ഉപധിനിദാനതോ പഭവന്തേസു ദുക്ഖേസു – യോ വേ അവിദ്വാതി ഗാഥാ. തത്ഥ പജാനന്തി സങ്ഖാരേ അനിച്ചാദിവസേന ജാനന്തോ. ദുക്ഖസ്സ ജാതിപ്പഭവാനുപസ്സീതി വട്ടദുക്ഖസ്സ ജാതികാരണം ‘‘ഉപധീ’’തി അനുപസ്സന്തോ.
൧൦൫൯. സോകപരിദ്ദവഞ്ചാതി സോകഞ്ച പരിദേവഞ്ച. തഥാ ഹി തേ വിദിതോ ഏസ ധമ്മോതി യഥാ യഥാ സത്താ ജാനന്തി, തഥാ തഥാ പഞ്ഞാപനവസേന വിദിതോ ഏസ ധമ്മോതി.
൧൦൬൦-൬൧. കിത്തയിസ്സാമി തേ ധമ്മന്തി ദിട്ഠേ ധമ്മേതി ദിട്ഠേ ദുക്ഖാദിധമ്മേ, ഇമസ്മിംയേവ വാ അത്തഭാവേ. അനീതിഹന്തി അത്തപച്ചക്ഖം. യം വിദിത്വാതി യം ധമ്മം ‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ അനിച്ചാ’’തിആദിനാ നയേന സമ്മസന്തോ വിദിത്വാ. തഞ്ചാഹം അഭിനന്ദാമീതി തം വുത്തപകാരധമ്മജോതകം തവ വചനം അഹം പത്ഥയാമി. ധമ്മമുത്തമന്തി തഞ്ച ധമ്മമുത്തമം അഭിനന്ദാമീതി.
൧൦൬൨. ഉദ്ധം അധോ തിരിയഞ്ചാപി മജ്ഝേതി എത്ഥ ഉദ്ധന്തി അനാഗതദ്ധാ വുച്ചതി, അധോതി അതീതദ്ധാ, തിരിയഞ്ചാപി മജ്ഝേതി പച്ചുപ്പന്നദ്ധാ. ഏതേസു നന്ദിഞ്ച നിവേസനഞ്ച, പനുജ്ജ വിഞ്ഞാണന്തി ഏതേസു ഉദ്ധാദീസു തണ്ഹഞ്ച ദിട്ഠിനിവേസനഞ്ച അഭിസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണഞ്ച പനുദേഹി, പനുദിത്വാ ച ഭവേ ന തിട്ഠേ, ഏവം സന്തേ ദുവിധേപി ഭവേ ന തിട്ഠെയ്യ. ഏവം താവ പനുജ്ജസദ്ദസ്സ പനുദേഹീതി ഇമസ്മിം അത്ഥവികപ്പേ സമ്ബന്ധോ, പനുദിത്വാതി ഏതസ്മിം പന അത്ഥവികപ്പേ ഭവേ ന തിട്ഠേതി
൧൦൬൩-൪. ഏതാനി വിനോദെത്വാ ഭവേ അതിട്ഠന്തോ ഏസോ – ഏവംവിഹാരീതി ഗാഥാ. തത്ഥ ഇധേവാതി ഇമസ്മിംയേവ സാസനേ, ഇമസ്മിംയേവ വാ അത്തഭാവേ. സുകിത്തിതം ഗോതമനൂപധീകന്തി എത്ഥ അനുപധികന്തി നിബ്ബാനം. തം സന്ധായ ഭഗവന്തം ആലപന്തോ ആഹ – ‘‘സുകിത്തിതം ഗോതമനൂപധീക’’ന്തി.
൧൦൬൫. ന കേവലം ദുക്ഖമേവ പഹാസി – തേ ചാപീതി ഗാഥാ. തത്ഥ അട്ഠിതന്തി സക്കച്ചം, സദാ വാ. തം തം നമസ്സാമീതി തസ്മാ തം നമസ്സാമി. സമെച്ചാതി ഉപഗന്ത്വാ. നാഗാതി ഭഗവന്തം ആലപന്തോ ആഹ.
൧൦൬൬. ഇദാനി തം ഭഗവാ ‘‘അദ്ധാ ഹി ഭഗവാ പഹാസി ‘‘യം ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി ഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ – യം ത്വം അഭിജാനന്തോ ‘‘അയം ബാഹിതപാപത്താ ബ്രാഹ്മണോ, വേദേഹി ഗതത്താ വേദഗൂ, കിഞ്ചനാഭാവേന അകിഞ്ചനോ, കാമേസു ച ഭവേസു ച അസത്തത്താ കാമഭവേ അസത്തോ’’തി ജഞ്ഞാ ജാനെയ്യാസി. അദ്ധാ ഹി സോ ഇമം ഓഘം അതാരി, തിണ്ണോ ച പാരം അഖിലോ അകങ്ഖോ.
൧൦൬൭. കിഞ്ച ഭിയ്യോ – വിദ്വാ ച യോതി ഗാഥാ. തത്ഥ ഇധാതി ഇമസ്മിം സാസനേ, അത്തഭാവേ വാ. വിസജ്ജാതി വൊസ്സജ്ജിത്വാ. സേസം സബ്ബത്ഥ പാകടമേവ.
ഏവം
പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ
സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ മെത്തഗൂസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൫. ധോതകസുത്തവണ്ണനാ
൧൦൬൮-൯. പുച്ഛാമി തന്തി ധോതകസുത്തം. തത്ഥ വാചാഭികങ്ഖാമീതി വാചം അഭികങ്ഖാമി. സിക്ഖേ നിബ്ബാനമത്തനോതി അത്തനോ രാഗാദീനം നിബ്ബാനത്ഥായ അധിസീലാദീനി സിക്ഖെയ്യ. ഇതോതി മമ മുഖതോ.
൧൦൭൦. ഏവം വുത്തേ അത്തമനോ ധോതകോ ഭഗവന്തം അഭിത്ഥവമാനോ കഥംകഥാപമൊക്ഖം യാചന്തോ ‘‘പസ്സാമഹ’’ന്തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ പസ്സാമഹം ദേവമനുസ്സലോകേതി പസ്സാമി അഹം ദേവമനുസ്സലോകേ. തം തം നമസ്സാമീതി തം ഏവരൂപം നമസ്സാമി. പമുഞ്ചാതി പമോചേഹി.
൧൦൭൧. അഥസ്സ ഭഗവാ അത്താധീനമേവ കഥംകഥാപമൊക്ഖം ഓഘതരണമുഖേന ദസ്സെന്തോ ‘‘നാഹ’’ന്തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ നാഹം സഹിസ്സാമീതി അഹം ന സഹിസ്സാമി ന സക്ഖിസ്സാമി, ന വായമിസ്സാമീതി വുത്തം ഹോതി. പമോചനായാതി പമാചേതും. കഥംകഥിന്തി സകങ്ഖം. തരേസീതി തരെയ്യാസി.
൧൦൭൨-൫. ഏവം വുത്തേ അത്തമനതരോ ധോതകോ ഭഗവന്തം അഭിത്ഥവമാനോ അനുസാസനിം യാചന്തോ ‘‘അനുസാസ ബ്രഹ്മേ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ ബ്രഹ്മാതി സെട്ഠവചനമേതം. തേന ഭഗവന്തം ആമന്തയമാനോ ആഹ – ‘‘അനുസാസ ബ്രഹ്മേ’’തി വിവേകധമ്മന്തി സബ്ബസങ്ഖാരവിവേകനിബ്ബാനധമ്മം. അബ്യാപജ്ജമാനോതി നാനപ്പകാരതം അനാപജ്ജമാനോ. ഇധേവ സന്തോതി ഇധേവ സമാനോ. അസിതോതി അനിസ്സിതോ. ഇതോ പരാ ദ്വേ ഗാഥാ മെത്തഗുസുത്തേ വുത്തനയാ ഏവ. കേവലഞ്ഹി തത്ഥ ധമ്മം, ഇധ സന്തിന്തി അയം വിസേസോ. തതിയഗാഥായപി സങ്ഗോതി സജ്ജനട്ഠാനം, ലഗ്ഗനന്തി വുത്തം ഹോതി. സേസം സബ്ബത്ഥ പാകടമേവ.
ഏവം ഭഗവാ ഇമമ്പി സുത്തം അരഹത്തനികൂടേനേവ ദേസേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ ച വുത്തസദിസോ ഏവ ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസീതി.
പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ
സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ ധോതകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൬. ഉപസീവസുത്തവണ്ണനാ
൧൦൭൬. ഏകോ അഹന്തി ഉപസീവസുത്തം. തത്ഥ മഹന്തമോഘന്തി മഹന്തം ഓഘം. അനിസ്സിതോതി പുഗ്ഗലം വാ ധമ്മം വാ അനിസ്സിതോ. നോ വിസഹാമീതി ന സക്കോമി. ആരമ്മണന്തി നിസ്സയം. യം നിസ്സിതോതി യം പുഗ്ഗലം വാ ധമ്മം വാ നിസ്സിതോ.
൧൦൭൭. ഇദാനി യസ്മാ സോ ബ്രാഹ്മണോ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനലാഭീ തഞ്ച സന്തമ്പി നിസ്സയം ന ജാനാതി, തേനസ്സ ഭഗവാ തഞ്ച നിസ്സയം ഉത്തരി ച നിയ്യാനപഥം ദസ്സെന്തോ ‘‘ആകിഞ്ചഞ്ഞ’’ന്തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ പെക്ഖമാനോതി തം ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസമാപത്തിം സതോ സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠഹിത്വാ ച അനിച്ചാദിവസേന പസ്സമാനോ. നത്ഥീതി നിസ്സായാതി തം ‘‘നത്ഥി കിഞ്ചീ’’തി പവത്തസമാപത്തിം ആരമ്മണം കത്വാ. തരസ്സു ഓഘന്തി തതോ പഭുതി പവത്തായ വിപസ്സനായ യഥാനുരൂപം ചതുബ്ബിധമ്പി ഓഘം തരസ്സു. കഥാഹീതി കഥംകഥാഹി. തണ്ഹക്ഖയം നത്തമഹാഭിപസ്സാതി രത്തിന്ദിവം നിബ്ബാനം വിഭൂതം കത്വാ പസ്സ. ഏതേനസ്സ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരം കഥേതി.
൧൦൭൮-൯. ഇദാനി ‘‘കാമേ പഹായാ’’തി സുത്വാ വിക്ഖമ്ഭനവസേന അത്തനാ പഹീനേ കാമേ സമ്പസ്സമാനോ ‘‘സബ്ബേസൂ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ ഹിത്വാ മഞ്ഞന്തി അഞ്ഞം തതോ ഹെട്ഠാ ഛബ്ബിധമ്പി സമാപത്തിം സഞ്ഞാവിമൊക്ഖേ പരമേതി സത്തസു സഞ്ഞാവിമൊക്ഖേസു ഉത്തമേ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനേ. തിട്ഠേ നു സോ തത്ഥ അനാനുയായീതി സോ പുഗ്ഗലോ തത്ഥ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനബ്രഹ്മലോകേ അവിഗച്ഛമാനോ തിട്ഠെയ്യ നൂതി പുച്ഛതി. അഥസ്സ ഭഗവാ സട്ഠികപ്പസഹസ്സമത്തംയേവ ഠാനം അനുജാനന്തോ തതിയഗാഥമാഹ.
൧൦൮൦. ഏവം തസ്സ തത്ഥ ഠാനം സുത്വാ ഇദാനിസ്സ സസ്സതുച്ഛേദഭാവം പുച്ഛന്തോ ‘‘തിട്ഠേ ചേ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ പൂഗമ്പി വസ്സാനന്തി അനേകസങ്ഖ്യമ്പി വസ്സാനം, ഗണരാസിന്തി അത്ഥോ. ‘‘പൂഗമ്പി വസ്സാനീ’’തിപി പാഠോ, തത്ഥ വിഭത്തിബ്യത്തയേന സാമിവചനസ്സ പച്ചത്തവചനം കത്തബ്ബം, പൂഗന്തി വാ ഏതസ്സ ബഹൂനീതി അത്ഥോ വത്തബ്ബോ. ‘‘പൂഗാനീ’’തി വാപി പഠന്തി, പുരിമപാഠോയേവ സബ്ബസുന്ദരോ. തത്ഥേവ സോ സീതി സിയാ വിമുത്തോതി സോ പുഗ്ഗലോ തത്ഥേവാകിഞ്ചഞ്ഞായതനേ നാനാദുക്ഖേഹി ചവേഥ വിഞ്ഞാണം തഥാവിധസ്സാതി ഉദാഹു തഥാവിധസ്സ വിഞ്ഞാണം അനുപാദായ പരിനിബ്ബായെയ്യാതി ഉച്ഛേദം പുച്ഛതി, പടിസന്ധിഗ്ഗഹണത്ഥം വാപി ഭവെയ്യാതി പടിസന്ധിമ്പി തസ്സ പുച്ഛതി.
൧൦൮൧. അഥസ്സ ഭഗവാ ഉച്ഛേദസസ്സതം അനുപഗമ്മ തത്ഥ ഉപ്പന്നസ്സ അരിയസാവകസ്സ അനുപാദായ പരിനിബ്ബാനം ദസ്സെന്തോ ‘‘അച്ചീ യഥാ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ അത്ഥം പലേതീതി അത്ഥം ഗച്ഛതി. ന ഉപേതി സങ്ഖന്തി ‘‘അസുകം നാമ ദിസം ഗതോ’’തി വോഹാരം ന ഗച്ഛതി. ഏവം മുനീ നാമകായാ വിമുത്തോതി ഏവം തത്ഥ ഉപ്പന്നോ സെക്ഖമുനി പകതിയാ പുബ്ബേവ രൂപകായാ വിമുത്തോ തത്ഥ ചതുത്ഥമഗ്ഗം നിബ്ബത്തെത്വാ ധമ്മകായസ്സ പരിഞ്ഞാതത്താ പുന നാമകായാപി വിമുത്തോ ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോ ഖീണാസവോ ഹുത്വാ അനുപാദാപരിനിബ്ബാനസങ്ഖാതം അത്ഥം പലേതി, ന ഉപേതി സങ്ഖം ‘‘ഖത്തിയോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ’’തി ഏവമാദികം.
൧൦൮൨. ഇദാനി ‘‘അത്ഥങ്ഗതോ സോ’’തി ഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ – സോ അത്ഥങ്ഗതോ ഉദാഹു നത്ഥി, ഉദാഹു വേ സസ്സതിയാ സസ്സതഭാവേന അരോഗോ അവിപരിണാമധമ്മോ സോതി ഏവം തം മേ മുനീ സാധു വിയാകരോഹി. കിം കാരണം? തഥാ ഹി തേ വിദിതോ ഏസ ധമ്മോതി.
൧൦൮൩. അഥസ്സ ‘‘അത്ഥങ്ഗതസ്സാ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ അത്ഥങ്ഗതസ്സാതി അനുപാദാപരിനിബ്ബുതസ്സ. ന പമാണമത്ഥീതി രൂപാദിപ്പമാണം നത്ഥി. യേന നം വജ്ജുന്തി യേന രാഗാദിനാ നം വദെയ്യും. സബ്ബേസു ധമ്മേസൂതി സബ്ബേസു ഖന്ധാദിധമ്മേസു. സേസം സബ്ബത്ഥ പാകടമേവ.
ഏവം ഭഗവാ ഇമം സുത്തം അരഹത്തനികൂടേനേവ ദേസേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ ച വുത്തസദിസോ ഏവ ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസീതി.
പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ
സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ ഉപസീവസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൭. നന്ദസുത്തവണ്ണനാ
൧൦൮൪-൫. സന്തി ലോകേതി നന്ദസുത്തം. തത്ഥ പഠമഗാഥായ അത്ഥോ – ലോകേ ഖത്തിയാദയോ ജനാ ആജീവകനിഗണ്ഠാദികേ സന്ധായ ‘‘സന്തി മുനയോ’’തി വദന്തി, തയിദം കഥംസൂതി കിം നു ഖോ തേ സമാപത്തിഞാണാദിനാ ഞാണേന ഉപ്പന്നത്താ ഞാണൂപപന്നം നോ മുനിം വദന്തി, ഏവംവിധം നു വദന്തി, ഉദാഹു വേ നാനപ്പകാരകേന ലൂഖജീവിതസങ്ഖാതേന ജീവിതേനൂപപന്നന്തി അഥസ്സ ഭഗവാ തദുഭയം പടിക്ഖിപിത്വാ മുനിം ദസ്സെന്തോ ‘‘ന ദിട്ഠിയാ’’തി ഗാഥമാഹ.
൧൦൮൬-൭. ഇദാനി ‘‘ദിട്ഠാദീഹി സുദ്ധീ’’തി വദന്താനം വാദേ കങ്ഖാപഹാനത്ഥം ‘‘യേ കേചിമേ’’തി പുച്ഛതി. തത്ഥ അനേകരൂപേനാതി കോതൂഹലമങ്ഗലാദിനാ. തത്ഥ യതാ ചരന്താതി തത്ഥ സകായ ദിട്ഠിയാ ഗുത്താ വിഹരന്താ. അഥസ്സ തഥാ സുദ്ധിഅഭാവം ദീപെന്തോ ഭഗവാ ദുതിയം ഗാഥമാഹ.
൧൦൮൮-൯൦. ഏവം ‘‘നാതരിംസൂ’’തി സുത്വാ ഇദാനി യോ അതരി, തം സോതുകാമോ ‘‘യേ കേചിമേ’’തി പുച്ഛതി. അഥസ്സ ഭഗവാ ഓഘതിണ്ണമുഖേന നിവുതാതി ഓവുടാ പരിയോനദ്ധാ. യേസീധാതി യേസു ഇധ. എത്ഥ ച സു-ഇതി നിപാതമത്തം. തണ്ഹം പരിഞ്ഞായാതി തീഹി പരിഞ്ഞാഹി തണ്ഹം പരിജാനിത്വാ. സേസം സബ്ബത്ഥ പുബ്ബേ വുത്തനയത്താ പാകടമേവ.
ഏവം ‘‘ഏതാഭിനന്ദാമീ’’തി ഗാഥമാഹ. ഇധാപി ച പുബ്ബേ വുത്തസദിസോ ഏവ ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസീതി.
പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ
സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ നന്ദസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൮. ഹേമകസുത്തവണ്ണനാ
൧൦൯൧-൪. യേ മേ പുബ്ബേതി ഹേമകസുത്തം. തത്ഥ യേ മേ പുബ്ബേ വിയാകംസൂതി യേ ബാവരിആദയോ പുബ്ബേ മയ്ഹം സകം ലദ്ധിം വിയാകംസു. ഹുരം ഗോതമസാസനാതി ഗോതമസാസനാ പുബ്ബതരം. സബ്ബം തം തക്കവഡ്ഢനന്തി സബ്ബം തം കാമവിതക്കാദിവഡ്ഢനം. തണ്ഹാനിഗ്ഘാതനന്തി തണ്ഹാവിനാസനം. അഥസ്സ ഭഗവാ തം ധമ്മം ആചിക്ഖന്തോ ‘‘ഇധാ’’തി ഗാഥാദ്വയമാഹ. തത്ഥ ഏതദഞ്ഞായ യേ സതാതി ഏതം നിബ്ബാനപദമച്ചുതം ‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ അനിച്ചാ’’തിആദിനാ നയേന വിപസ്സന്താ അനുപുബ്ബേന ജാനിത്വാ യേ കായാനുപസ്സനാസതിആദീഹി സതാ. ദിട്ഠധമ്മാഭിനിബ്ബുതാതി വിദിതധമ്മത്താ, ദിട്ഠധമ്മത്താ, രാഗാദിനിബ്ബാനേന ച അഭിനിബ്ബുതാ. സേസം സബ്ബത്ഥ പാകടമേവ.
ഏവം ഭഗവാ ഇമമ്പി സുത്തം അരഹത്തനികൂടേനേവ ദേസേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ ച പുബ്ബസദിസോ ഏവ ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസീതി.
പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ
സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ ഹേമകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൯. തോദെയ്യസുത്തവണ്ണനാ
൧൦൯൫. യസ്മിം കാമാതി തോദെയ്യസുത്തം. തത്ഥ വിമൊക്ഖോ തസ്സ കീദിസോതി തസ്സ കീദിസോ വിമൊക്ഖോ ഇച്ഛിതബ്ബോതി പുച്ഛതി വിമൊക്ഖോ തസ്സ നാപരോതി തസ്സ അഞ്ഞോ വിമൊക്ഖോ നത്ഥി.
൧൦൯൭-൮. ഏവം ‘‘തണ്ഹക്ഖയോ ഏവ വിമൊക്ഖോ’’തി വുത്തേപി തമത്ഥം അസല്ലക്ഖെന്തോ ‘‘നിരാസസോ സോ ഉദ ആസസാനോ’’തി പുന പുച്ഛതി. തത്ഥ ഉദ പഞ്ഞകപ്പീതി ഉദാഹു സമാപത്തിഞാണാദിനാ ഞാണേന തണ്ഹാകപ്പം വാ ദിട്ഠികപ്പം വാ കപ്പയതി. അഥസ്സ ഭഗവാ തം ആചിക്ഖന്തോ ദുതിയം ഗാഥമാഹ. തത്ഥ കാമഭവേതി കാമേ ച ഭവേ ച. സേസം സബ്ബത്ഥ പാകടമേവ.
ഏവം ഭഗവാ ഇമമ്പി സുത്തം അരഹത്തനികൂടേനേവ ദേസേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ ച പുബ്ബസദിസോ ഏവ ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസീതി.
പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ
സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ തോദെയ്യസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൦. കപ്പസുത്തവണ്ണനാ
൧൦൯൯. മജ്ഝേ സരസ്മിന്തി കപ്പസുത്തം. തത്ഥ മജ്ഝേ സരസ്മിന്തി പുരിമപച്ഛിമകോടിപഞ്ഞാണാഭാവതോ മജ്ഝഭൂതേ സംസാരേതി വുത്തം ഹോതി. തിട്ഠതന്തി തിട്ഠമാനാനം. യഥായിദം നാപരം സിയാതി യഥാ ഇദം ദുക്ഖം പുന ന ഭവെയ്യ.
൧൧൦൧-൨. അഥസ്സ ഭഗവാ തമത്ഥം ബ്യാകരൊന്തോ തിസ്സോ ഗാഥായോ അഭാസി. തത്ഥ അകിഞ്ചനന്തി കിഞ്ചനപടിപക്ഖം. അനാദാനന്തി ആദാനപടിപക്ഖം, കിഞ്ചനാദാനവൂപസമന്തി വുത്തം ഹോതി. അനാപരന്തി അപരപടിഭാഗദീപവിരഹിതം, സെട്ഠന്തി വുത്തം ഹോതി. ന തേ മാരസ്സ പദ്ധഗൂതി തേ
ഏവം ഭഗവാ ഇമമ്പി സുത്തം അരഹത്തനികൂടേനേവ ദേസേസി ദേസനാപരിയോസാനേ ച പുബ്ബസദിസോ ഏവ ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസീതി.
പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ
സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ കപ്പസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൧. ജതുകണ്ണിസുത്തവണ്ണനാ
൧൧൦൩-൪. സുത്വാനഹന്തി സുത്വാനഹം വീരമകാമകാമിന്തി അഹം ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ’’തിആദിനാ നയേന വീരം കാമാനം അകാമനതോ അകാമകാമിം ബുദ്ധം സുത്വാ. അകാമമാഗമന്തി നിക്കാമം ഭഗവന്തം പുച്ഛിതും ആഗതൊമ്ഹി. സഹജനെത്താതി സഹജാതസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണചക്ഖു. യഥാതച്ഛന്തി യഥാതഥം. ബ്രൂഹി മേതി പുന യാചന്തോ ഭണതി. യാചന്തോ ഹി സഹസ്സക്ഖത്തുമ്പി ഭണെയ്യ, കോ പന വാദോ ദ്വിക്ഖത്തും. തേജീ തേജസാതി തേജേന സമന്നാഗതോ തേജസാ അഭിഭുയ്യ. യമഹം വിജഞ്ഞം ജാതിജരായ ഇധ വിപ്പഹാനന്തി യമഹം ജാതിജരാനം പഹാനഭൂതം ധമ്മം ഇധേവ ജാനെയ്യം.
൧൧൦൫-൭. അഥസ്സ ഭഗവാ തം ധമ്മമാചിക്ഖന്തോ തിസ്സോ ഗാഥായോ അഭാസി. തത്ഥ നെക്ഖമ്മം ദട്ഠു ഖേമതോതി നിബ്ബാനഞ്ച നിബ്ബാനഗാമിനിഞ്ച പടിപദം ‘‘ഖേമ’’ന്തി ദിസ്വാ. ഉഗ്ഗഹിതന്തി തണ്ഹാദിട്ഠിവസേന ഗഹിതം. നിരത്തം വാതി നിരസ്സിതബ്ബം വാ, മുഞ്ചിതബ്ബന്തി വുത്തം ഹോതി. മാ തേ വിജ്ജിത്ഥാതി മാ തേ അഹോസി. കിഞ്ചനന്തി രാഗാദികിഞ്ചനം വാപി തേ മാ വിജ്ജിത്ഥ. പുബ്ബേതി അതീതേ സങ്ഖാരേ ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നകിലേസാ. ബ്രാഹ്മണാതി ഭഗവാ ജതുകണ്ണിം ആലപതി. സേസം സബ്ബത്ഥ പാകടമേവ.
ഏവം
പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ
സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ ജതുകണ്ണിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൨. ഭദ്രാവുധസുത്തവണ്ണനാ
൧൧൦൮-൯. ഓകഞ്ജഹന്തി ഓകഞ്ജഹന്തി ആലയം ജഹം. തണ്ഹച്ഛിദന്തി ഛതണ്ഹാകായച്ഛിദം. അനേജന്തി ലോകധമ്മേസു നിക്കമ്പം. നന്ദിഞ്ജഹന്തി അനാഗതരൂപാദിപത്ഥനാജഹം. ഏകാ ഏവ ഹി തണ്ഹാ ഥുതിവസേന കപ്പഞ്ജഹന്തി ദുവിധകപ്പജഹം. അഭിയാചേതി അതിവിയ യാചാമി. സുത്വാന നാഗസ്സ അപനമിസ്സന്തി ഇതോതി നാഗസ്സ തവ ഭഗവാ വചനം സുത്വാ ഇതോ പാസാണകചേതിയതോ ബഹൂ ജനാ പക്കമിസ്സന്തീതി അധിപ്പായോ. ജനപദേഹി സങ്ഗതാതി അങ്ഗാദീഹി ജനപദേഹി ഇധ സമാഗതാ. വിയാകരോഹീതി ധമ്മം ദേസേഹി.
൧൧൧൦. അഥസ്സ ആസയാനുലോമേന ധമ്മം ദേസെന്തോ ഭഗവാ ദ്വേ ഗാഥായോ അഭാസി. തത്ഥ ആദാനതണ്ഹന്തി രൂപാദീനം ആദായികം ഗഹണതണ്ഹം, തണ്ഹുപാദാനന്തി വുത്തം ഹോതി. യം യഞ്ഹി ലോകസ്മിമുപാദിയന്തീതി ഏതേസു ഉദ്ധാദിഭേദേസു യം യം ഗണ്ഹന്തി. തേനേവ മാരോ അന്വേതി ജന്തുന്തി തേനേവ ഉപാദാനപച്ചയനിബ്ബത്തകമ്മാഭിസങ്ഖാരനിബ്ബത്തവസേന പടിസന്ധിക്ഖന്ധമാരോ തം സത്തം അനുഗച്ഛതി.
൧൧൧൧. തസ്മാ പജാനന്തി തസ്മാ ഏതമാദീനവം അനിച്ചാദിവസേന വാ സങ്ഖാരേ ജാനന്തോ. ആദാനസത്തേ ഇതി പെക്ഖമാനോ, പജം ഇമം മച്ചുധെയ്യേ വിസത്തന്തി ആദാതബ്ബട്ഠേന ആദാനേസു രൂപാദീസു സത്തേ സബ്ബലോകേ ഇമം പജം മച്ചുധെയ്യേ ലഗ്ഗം പെക്ഖമാനോ. ആദാനസത്തേ വാ ആദാനാഭിനിവിട്ഠേ പുഗ്ഗലേ ആദാനസങ്ഗഹേതുഞ്ച ഇമം പജം മച്ചുധെയ്യേ ലഗ്ഗം തതോ വീതിക്കമിതും അസമത്ഥം
ഏവം ഭഗവാ ഇമമ്പി സുത്തം അരഹത്തനികൂടേനേവ ദേസേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ ച പുബ്ബസദിസോ ഏവ ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസീതി.
പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ
സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ ഭദ്രാവുധസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൩. ഉദയസുത്തവണ്ണനാ
൧൧൧൨-൩. ഝായിന്തി അഞ്ഞാവിമൊക്ഖന്തി പഞ്ഞാനുഭാവനിജ്ഝാതം വിമൊക്ഖം പുച്ഛതി. അഥ ഭഗവാ യസ്മാ ഉദയോ ചതുത്ഥജ്ഝാനലാഭീ, തസ്മാസ്സ പടിലദ്ധജ്ഝാനവസേന നാനപ്പകാരതോ അഞ്ഞാവിമൊക്ഖം ദസ്സെന്തോ പഹാനം കാമച്ഛന്ദാനന്തി യമിദം പഠമജ്ഝാനം നിബ്ബത്തെന്തസ്സ കാമച്ഛന്ദപ്പഹാനം, തമ്പി അഞ്ഞാവിമൊക്ഖം പബ്രൂമി. ഏവം സബ്ബപദാനി യോജേതബ്ബാനി.
൧൧൧൪. ഉപെക്ഖാസതിസംസുദ്ധന്തി ചതുത്ഥജ്ഝാനഉപെക്ഖാസതീഹി സംസുദ്ധം. ധമ്മതക്കപുരേജവന്തി ഇമിനാ തസ്മിം ചതുത്ഥജ്ഝാനവിമൊക്ഖേ ഠത്വാ ഝാനങ്ഗാനി വിപസ്സിത്വാ അധിഗതം അരഹത്തവിമൊക്ഖം വദതി. അരഹത്തവിമൊക്ഖസ്സ ഹി മഗ്ഗസമ്പയുത്തസമ്മാസങ്കപ്പാദിഭേദോ ധമ്മതക്കോ പുരേജവോ ഹോതി. തേനാഹ – ‘‘ധമ്മതക്കപുരേജവ’’ന്തി. അവിജ്ജായ പഭേദനന്തി ഏതമേവ ച അഞ്ഞാവിമൊക്ഖം അവിജ്ജാപഭേദനസങ്ഖാതം നിബ്ബാനം നിസ്സായ ജാതത്താ കാരണോപചാരേന ‘‘അവിജ്ജായ പഭേദന’’ന്തി പബ്രൂമീതി.
൧൧൧൫-൬. ഏവം അവിജ്ജാപഭേദനവചനേന വുത്തം നിബ്ബാനം സുത്വാ ‘‘തം കിസ്സ വിപ്പഹാനേന വുച്ചതീ’’തി പുച്ഛന്തോ ‘‘കിംസു സംയോജനോ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ കിംസു സംയോജനോതി കിം സംയോജനോ. വിചാരണന്തി വിചരണകാരണം. കിസ്സസ്സ വിപ്പഹാനേനാതി കിം നാമകസ്സ അസ്സ ധമ്മസ്സ വിപ്പഹാനേന. അഥസ്സ ‘‘നന്ദിസംയോജനോ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ വിതക്കസ്സാതി കാമവിതക്കാദികോ വിതക്കോ അസ്സ.
൧൧൧൭-൮. ഇദാനി തസ്സ നിബ്ബാനസ്സ മഗ്ഗം പുച്ഛന്തോ ‘‘കഥം സതസ്സാ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ വിഞ്ഞാണന്തി അഭിസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണം. അഥസ്സ മഗ്ഗം കഥെന്തോ ഭഗവാ ‘‘അജ്ഝത്തഞ്ചാ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ ഏവം സതസ്സാതി ഏവം സതസ്സ സമ്പജാനസ്സ. സേസം സബ്ബത്ഥ പാകടമേവ.
ഏവം ഭഗവാ ഇമമ്പി സുത്തം അരഹത്തനികൂടേനേവ ദേസേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ ച പുബ്ബസദിസോ ഏവ ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസീതി.
പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ
സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ ഉദയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൪. പോസാലസുത്തവണ്ണനാ
൧൧൧൯-൨൦. യോ അതീതന്തി പോസാലസുത്തം. തത്ഥ യോ അതീതം ആദിസതീതി യോ ഭഗവാ അത്തനോ ച പരേസഞ്ച ‘‘ഏകമ്പി ജാതി’’ന്തിആദിഭേദം അതീതം ആദിസതി. വിഭൂതരൂപസഞ്ഞിസ്സാതി സമതിക്കന്തരൂപസഞ്ഞിസ്സ. സബ്ബകായപ്പഹായിനോതി തദങ്ഗവിക്ഖമ്ഭനവസേന സബ്ബരൂപകായപ്പഹായിനോ, പഹീനരൂപഭവപടിസന്ധികസ്സാതി നത്ഥി കിഞ്ചീതി പസ്സതോതി വിഞ്ഞാണാഭാവവിപസ്സനേന ‘‘നത്ഥി കിഞ്ചീ’’തി പസ്സതോ, ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനലാഭിനോതി വുത്തം ഹോതി. ഞാണം സക്കാനുപുച്ഛാമീതി സക്കാതി ഭഗവന്തം ആലപന്തോ ആഹ. തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ഞാണം പുച്ഛാമി, കീദിസം പുച്ഛിതബ്ബന്തി. കഥം നെയ്യോതി കഥം സോ നേതബ്ബോ, കഥമസ്സ ഉത്തരിഞാണം ഉപ്പാദേതബ്ബന്തി.
൧൧൨൧. അഥസ്സ ഭഗവാ താദിസേ പുഗ്ഗലേ അത്തനോ അപ്പടിഹതഞാണതം പകാസെത്വാ തം ഞാണം ബ്യാകാതും ഗാഥാദ്വയമാഹ. തത്ഥ വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോ സബ്ബാ, അഭിജാനം തഥാഗതോതി അഭിസങ്ഖാരവസേന ചതസ്സോ പടിസന്ധിവസേന സത്താതി ഏവം സബ്ബാ വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോ അഭിജാനന്തോ തഥാഗതോ. തിട്ഠന്തമേനം ജാനാതീതി കമ്മാഭിസങ്ഖാരവസേന തിട്ഠന്തം വിമുത്തന്തി ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനാദീസു അധിമുത്തം. തപ്പരായണന്തി തമ്മയം.
൧൧൨൨. ആകിഞ്ചഞ്ഞസമ്ഭവം ഞത്വാതി ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനജനകം കമ്മാഭിസങ്ഖാരം ഞത്വാ ‘‘കിന്തി പലിബോധോ അയ’’ന്തി. നന്ദീ സംയോജനം ഇതീതി യാ ച തത്ഥ അരൂപരാഗസങ്ഖാതാ നന്ദീ, തഞ്ച സംയോജനം ഇതി ഞത്വാ. തതോ തത്ഥ വിപസ്സതീതി തതോ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസമാപത്തിതോ വുട്ഠഹിത്വാ തം സമാപത്തിം അനിച്ചാദിവസേന വിപസ്സതി. ഏതം ഞാണം തഥം തസ്സാതി ഏതം തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ഏവം വിപസ്സതോ അനുക്കമേനേവ ഉപ്പന്നം അരഹത്തഞാണം അവിപരീതം. വുസീമതോതി വുസിതവന്തസ്സ. സേസം സബ്ബത്ഥ പാകടമേവ.
ഏവം ഭഗവാ ഇമമ്പി സുത്തം അരഹത്തനികൂടേനേവ ദേസേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ ച പുബ്ബസദിസോ ഏവ ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസീതി.
പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ
സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ പോസാലസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൫. മോഘരാജസുത്തവണ്ണനാ
൧൧൨൩. ദ്വാഹം സക്കന്തി മോഘരാജസുത്തം. തത്ഥ ദ്വാഹന്തി ദ്വേ വാരേ അഹം. സോ ഹി പുബ്ബേ അജിതസുത്തസ്സ ച തിസ്സമെത്തെയ്യസുത്തസ്സ ച അവസാനേ ദ്വിക്ഖത്തും ഭഗവന്തം പുച്ഛി. ഭഗവാ യാവതതിയഞ്ച ദേവീസി, ബ്യാകരോതീതി മേ സുതന്തി യാവതതിയഞ്ച സഹധമ്മികം പുട്ഠോ വിസുദ്ധിദേവഭൂതോ ഇസി ഭഗവാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ബ്യാകരോതീതി ഏവം മേ സുതം. ഗോധാവരീതീരേയേവ കിര സോ ഏവമസ്സോസി. തേനാഹ – ‘‘ബ്യാകരോതീതി മേ സുത’’ന്തി.
൧൧൨൪. അയം ലോകോതി മനുസ്സലോകോ. പരോ ലോകോതി തം ഠപെത്വാ അവസേസോ. സദേവകോതി ബ്രഹ്മലോകം ഠപെത്വാ അവസേസോ
൧൧൨൫. ഏവം അഭിക്കന്തദസ്സാവിന്തി ഏവം അഗ്ഗദസ്സാവിം, സദേവകസ്സ ലോകസ്സ അജ്ഝാസയാധിമുത്തിഗതിപരായണാദീനി പസ്സിതും സമത്ഥന്തി ദസ്സേതി.
൧൧൨൬. സുഞ്ഞതോ ലോകം അവെക്ഖസ്സൂതി അവസിയപവത്തസല്ലക്ഖണവസേന വാ തുച്ഛസങ്ഖാരസമനുപസ്സനാവസേന വാതി ദ്വീഹി കാരണേഹി സുഞ്ഞതോ ലോകം പസ്സ. അത്താനുദിട്ഠിം ഊഹച്ചാതി സക്കായദിട്ഠിം ഉദ്ധരിത്വാ. സേസം സബ്ബത്ഥ പാകടമേവ.
ഏവം ഭഗവാ ഇമമ്പി സുത്തം അരഹത്തനികൂടേനേവ ദേസേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ ച വുത്തസദിസോ ഏവ ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസീതി.
പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ
സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ മോഘരാജസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൬. പിങ്ഗിയസുത്തവണ്ണനാ
൧൧൨൭. ജിണ്ണോഹമസ്മീതി ജിണ്ണോഹമസ്മി അബലോ വീതവണ്ണോതി സോ കിര ബ്രാഹ്മണോ ജരാഭിഭൂതോ വീസവസ്സസതികോ ജാതിയാ, ദുബ്ബലോ ച ‘‘ഇധ പദം കരിസ്സാമീ’’തി അഞ്ഞത്ഥേവ കരോതി, വിനട്ഠപുരിമച്ഛവിവണ്ണോ ച മാഹം നസ്സം മോമുഹോ അന്തരാവാതി മാഹം തുയ്ഹം ധമ്മം അസച്ഛികത്വാ അന്തരായേവ അവിദ്വാ ഹുത്വാ അനസ്സിം. ജാതിജരായ ഇധ വിപ്പഹാനന്തി ഇധേവ തവ പാദമൂലേ പാസാണകേ വാ ചേതിയ ജാതിജരായ വിപ്പഹാനം നിബ്ബാനധമ്മം യമഹം വിജഞ്ഞം, തം മേ ആചിക്ഖ.
൧൧൨൮. ഇദാനി യസ്മാ പിങ്ഗിയോ കായേ സാപെക്ഖതായ ‘‘ജിണ്ണോഹമസ്മീ’’തി ഗാഥമാഹ തേനസ്സ ഭഗവാ കായേ സിനേഹപ്പഹാനത്ഥം ‘‘ദിസ്വാന രൂപേസു വിഹഞ്ഞമാനേ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ രൂപേസൂതി രൂപഹേതു രൂപപച്ചയാ. വിഹഞ്ഞമാനേതി കമ്മകാരണാദീഹി ഉപഹഞ്ഞമാനേ. രുപ്പന്തി രൂപേസൂതി ചക്ഖുരോഗാദീഹി ച രൂപഹേതുയേവ ജനാ രുപ്പന്തി ബാധീയന്തി.
൧൧൨൯-൩൦. ഏവം ഭഗവതാ യാവ അരഹത്തം താവ കഥിതം പടിപത്തിം സുത്വാപി പിങ്ഗിയോ ജരാദുബ്ബലതായ വിസേസം അനധിഗന്ത്വാവ പുന ‘‘ദിസാ ചതസ്സോ’’തി ഇമായ ഗാഥായ ഭഗവന്തം ഥോമെന്തോ ദേസനം യാചതി. അഥസ്സ ഭഗവാ പുനപി യാവ അരഹത്തം, താവ പടിപദം ദസ്സെന്തോ ‘‘തണ്ഹാധിപന്നേ’’തി ഗാഥമാഹ. സേസം സബ്ബത്ഥ പാകടമേവ.
ഇമമ്പി സുത്തം ഭഗവാ അരഹത്തനികൂടേനേവ ദേസേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ ച പിങ്ഗിയോ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠാസി. സോ കിര അന്തരന്തരാ ചിന്തേസി – ‘‘ഏവം വിചിത്രപടിഭാനം നാമ ദേസനം ന ലഭി മയ്ഹം മാതുലോ ബാവരീ സവനായാ’’തി. തേന സിനേഹവിക്ഖേപേന അരഹത്തം പാപുണിതും നാസക്ഖി. അന്തേവാസിനോ പനസ്സ സഹസ്സജടിലാ അരഹത്തം പാപുണിംസു. സബ്ബേവ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരധരാ ഏഹിഭിക്ഖവോ അഹേസുന്തി.
പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ
സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ പിങ്ഗിയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
പാരായനത്ഥുതിഗാഥാവണ്ണനാ
ഇതോ ‘‘ഇദമവോച ഭഗവാ’’തിആദിമാഹംസു. തത്ഥ ഇദമവോചാതി ഇദം പരായനം അവോച. പരിചാരകസോളസാനന്തി ബാവരിസ്സ പരിചാരകേന പിങ്ഗിയേന സഹ സോളസന്നം ബുദ്ധസ്സ വാ ഭഗവതോ പരിചാരകാനം സോളസന്നന്തി പരിചാരകസോളസന്നം. തേ ഏവ ബ്രാഹ്മണാ. തത്ഥ സോളസപരിസാ പന പുരതോ ച പച്ഛതോ ച വാമപസ്സതോ ച ദക്ഖിണപസ്സതോ ച ഛ ഛ യോജനാനി നിസിന്നാ ഉജുകേന ദ്വാദസയോജനികാ അഹോസി. അജ്ഝിട്ഠോതി യാചിതോ അത്ഥമഞ്ഞായാതി പാളിഅത്ഥമഞ്ഞായ. ധമ്മമഞ്ഞായാതി പാളിമഞ്ഞായ. പാരായനന്തി ഏവം ഇമസ്സ ധമ്മപരിയായസ്സ അധിവചനം ആരോപെത്വാ തേസം ബ്രാഹ്മണാനം ‘‘അജിതോ തിസ്സമെത്തെയ്യോ…പേ॰… ബുദ്ധസെട്ഠം ഉപാഗമു’’ന്തി ആഹംസു.
൧൧൩൧-൭. തത്ഥ സമ്പന്നചരണന്തി നിബ്ബാനപദട്ഠാനഭൂതേന പാതിമൊക്ഖസീലാദിനാ സമ്പന്നം. ഇസിന്തി മഹേസിം. സേസം പാകടമേവ. തതോ പരം ബ്രഹ്മചരിയമചരിംസൂതി മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയം അചരിംസു. തസ്മാ പാരായനന്തി തസ്സ പാരഭൂതസ്സ നിബ്ബാനസ്സ അയനന്തി വുത്തം ഹോതി.
പാരായനാനുഗീതിഗാഥാവണ്ണനാ
൧൧൩൮. പാരായനമനുഗായിസ്സന്തി അസ്സ അയം സമ്ബന്ധോ – ഭഗവതാ ഹി പാരായനേ ദേസിതേ സോളസസഹസ്സാ ജടിലാ അരഹത്തം പാപുണിംസു, അവസേസാനഞ്ച ചുദ്ദസകോടിസങ്ഖാനം ദേവമനുസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. വുത്തഞ്ഹേതം പോരാണേഹി –
‘‘തതോ പാസാണകേ രമ്മേ, പാരായനസമാഗമേ;
അമതം പാപയീ ബുദ്ധോ, ചുദ്ദസ പാണകോടിയോ’’തി.
നിട്ഠിതായ പന ധമ്മദേസനായ തതോ തതോ ആഗതാ മനുസ്സാ ഭഗവതോ ആനുഭാവേന അത്തനോ അത്തനോ ഗാമനിഗമാദീസ്വേവ പാതുരഹേസും. ഭഗവാപി സാവത്ഥിമേവ അഗമാസി പരിചാരകസോളസാദീഹി അനേകേഹി ഭിക്ഖുസഹസ്സേഹി പരിവുതോ. തത്ഥ പിങ്ഗിയോ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ ആഹ – ‘‘ഗച്ഛാമഹം, ഭന്തേ, ബാവരിസ്സ ബുദ്ധുപ്പാദം ആരോചേതും, പടിസ്സുതഞ്ഹി തസ്സ മയാ’’തി. അഥ ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതോ ഞാണഗമനേനേവ ഗോധാവരീതീരം ഗന്ത്വാ പാദഗമനേന അസ്സമാഭിമുഖോ അഗമാസി. തമേനം ‘‘പാരായനമനുഗായിസ്സ’’ന്തിആദിമാഹ.
തത്ഥ അനുഗായിസ്സന്തി ഭഗവതാ ഗീതം അനുഗായിസ്സം. യഥാദ്ദക്ഖീതി യഥാ സാമം സച്ചാഭിസമ്ബോധേന അസാധാരണഞാണേന ച അദ്ദക്ഖി. നിക്കാമോതി പഹീനകാമോ നിബ്ബനോതി കിലേസവനവിരഹിതോ, തണ്ഹാവിരഹിതോ ഏവ വാ. കിസ്സ ഹേതു മുസാ ഭണേതി യേഹി കിലേസേഹി മുസാ ഭണെയ്യ, ഏതേ തസ്സ പഹീനാതി ദസ്സേതി. ഏതേന ബ്രാഹ്മണസ്സ സവനേ ഉസ്സാഹം ജനേതി.
൧൧൩൯-൪൧. വണ്ണൂപസഞ്ഹിതന്തി ഗുണൂപസഞ്ഹിതം. സച്ചവ്ഹയോതി ‘‘ബുദ്ധോ’’തി സച്ചേനേവ അവ്ഹാനേന നാമേന യുത്തോ. ബ്രഹ്മേതി തം ബ്രാഹ്മണം ആലപതി. കുബ്ബനകന്തി പരിത്തവനം. ബഹുപ്ഫലം കാനനമാവസെയ്യാതി അനേകഫലാദിവികതിഭരിതം കാനനം ആഗമ്മ വസെയ്യ. അപ്പദസ്സേതി ബാവരിപഭുതികേ പരിത്തപഞ്ഞേ. മഹോദധിന്തി അനോതത്താദിം മഹന്തം ഉദകരാസിം.
൧൧൪൨-൪. യേമേ പുബ്ബേതി യേ ഇമേ പുബ്ബേ. തമനുദാസിനോതി തമോനുദോ ആസിനോ. ഭൂരിപഞ്ഞാണോതി ഞാണധജോ. ഭൂരിമേധസോതി വിപുലപഞ്ഞോ. സന്ദിട്ഠികമകാലികന്തി സാമം പസ്സിതബ്ബഫലം, ന ച കാലന്തരേ പത്തബ്ബഫലം. അനീതികന്തി കിലേസഈതിവിരഹിതം.
൧൧൪൫-൫൦. അഥ നം ബാവരീ ആഹ ‘‘കിം നു തമ്ഹാ’’തി ദ്വേ ഗാഥാ. തതോ പിങ്ഗിയോ ഭഗവതോ സന്തികാ അവിപ്പവാസമേവ ദീപെന്തോ ‘‘നാഹം തമ്ഹാ’’തിആദിമാഹ. പസ്സാമി നം മനസാ ചക്ഖുനാവാതി തം ബുദ്ധം അഹം ചക്ഖുനാ വിയ മനസാ പസ്സാമി നമസ്സമാനോ വിവസേമി രത്തിന്തി നമസ്സമാനോവ രത്തിം അതിനാമേമി. തേന തേനേവ നതോതി യേന ദിസാഭാഗേന ബുദ്ധോ, തേന തേനേവാഹമ്പി നതോ തന്നിന്നോ തപ്പോണോതി ദസ്സേതി.
൧൧൫൧. ദുബ്ബലഥാമകസ്സാതി അപ്പഥാമകസ്സ, അഥ വാ ദുബ്ബലസ്സ ദുത്ഥാമകസ്സ ച ബലവീരിയഹീനസ്സാതി വുത്തം ഹോതി. തേനേവ കായോ ന പലേതീതി തേനേവ ദുബ്ബലഥാമകത്തേന കായോ ന തത്ഥാതി ബുദ്ധസ്സ സന്തികേ. സങ്കപ്പയന്തായാതി സങ്കപ്പഗമനേന. തേന യുത്തോതി യേന ബുദ്ധോ, തേന യുത്തോ പയുത്തോ അനുയുത്തോതി ദസ്സേതി.
൧൧൫൨. പങ്കേ സയാനോതി കാമകദ്ദമേ സയമാനോ. ദീപാ ദീപം ഉപപ്ലവിന്തി സത്ഥാരാദിതോ സത്ഥാരാദിം അഭിഗച്ഛിം. അഥദ്ദസാസിം സമ്ബുദ്ധന്തി സോഹം ഏവം ദുദ്ദിട്ഠിം ഗഹെത്വാ അന്വാഹിണ്ഡന്തോ അഥ പാസാണകേ ചേതിയേ ബുദ്ധമദ്ദക്ഖിം.
൧൧൫൩. ഇമിസ്സാ ഗാഥായ അവസാനേ പിങ്ഗിയസ്സ ച ബാവരിസ്സ ച ഇന്ദ്രിയപരിപാകം വിദിത്വാ ഭഗവാ സാവത്ഥിയം ഠിതോയേവ സുവണ്ണോഭാസം മുഞ്ചി. പിങ്ഗിയോ ബാവരിസ്സ ബുദ്ധഗുണേ വണ്ണയന്തോ നിസിന്നോ ഏവ തം ഓഭാസം ദിസ്വാ ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി വിലോകെന്തോ ഭഗവന്തം അത്തനോ പുരതോ ഠിതം വിയ ദിസ്വാ ബാവരിബ്രാഹ്മണസ്സ ‘‘ബുദ്ധോ ആഗതോ’’തി ആരോചേസി, ബ്രാഹ്മണോ ഉട്ഠായാസനാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹെത്വാ അട്ഠാസി. ഭഗവാപി ഓഭാസം ഫരിത്വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ അത്താനം ദസ്സെന്തോ ഉഭിന്നമ്പി സപ്പായം വിദിത്വാ പിങ്ഗിയമേവ ആലപമാനോ ‘‘യഥാ അഹൂ വക്കലീ’’തി ഇമം ഗാഥമഭാസി.
തസ്സത്ഥോ – യഥാ വക്കലിത്ഥേരോ സദ്ധാധിമുത്തോ അഹോസി, സദ്ധാധുരേന ച അരഹത്തം പാപുണി. യഥാ ച സോളസന്നം ഏകോ ഭദ്രാവുധോ നാമ യഥാ ച ആളവി ഗോതമോ, ഏവമേവ ത്വമ്പി പമുഞ്ചസ്സു സദ്ധം. തതോ സദ്ധായ അധിമുച്ചന്തോ ‘‘സബ്ബേ മച്ചുധെയ്യസ്സ പാരം നിബ്ബാനം ഗമിസ്സസീതി അരഹത്തനികൂടേനേവ ദേസനം നിട്ഠാപേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ പിങ്ഗിയോ അരഹത്തേ ബാവരീ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠഹി. ബാവരിബ്രാഹ്മണസ്സ സിസ്സാ പന പഞ്ചസതാ സോതാപന്നാ അഹേസും.
൧൧൫൪-൫. ഇദാനി പിങ്ഗിയോ അത്തനോ പസാദം പവേദെന്തോ ‘‘ഏസ ഭിയ്യോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പടിഭാനവാതി പടിഭാനപടിസമ്ഭിദായ ഉപേതോ. അധിദേവേ അഭിഞ്ഞായാതി അധിദേവകരേ ധമ്മേ ഞത്വാ. പരോവരന്തി ഹീനപണീതം, അത്തനോ ച പരസ്സ ച അധിദേവത്തകരം സബ്ബം ധമ്മജാതം വേദീതി വുത്തം ഹോതി. കങ്ഖീനം പടിജാനതന്തി കങ്ഖീനംയേവ സതം ‘‘നിക്കങ്ഖമ്ഹാ’’തി പടിജാനന്താനം.
൧൧൫൬. അസംഹീരന്തി രാഗാദീഹി അസംഹാരിയം. അസംകുപ്പന്തി അകുപ്പം അവിപരിണാമധമ്മം. ദ്വീഹിപി പദേഹി നിബ്ബാനം ഭണതി. അദ്ധാ ഗമിസ്സാമീതി ഏകംസേനേവ തം അനുപാദിസേസം നിബ്ബാനധാതും ന മെത്ഥ കങ്ഖാതി നത്ഥി മേ ഏവം മം ധാരേഹി അധിമുത്തചിത്തന്തി പിങ്ഗിയോ ‘‘ഏവമേവ ത്വമ്പി പമുഞ്ചസ്സു സദ്ധ’’ന്തി. ഇമിനാ ഭഗവതോ ഓവാദേന അത്തനി സദ്ധം ഉപ്പാദെത്വാ സദ്ധാധുരേനേവ ച വിമുഞ്ചിത്വാ തം സദ്ധാധിമുത്തതം പകാസെന്തോ ഭഗവന്തം ആഹ – ‘‘ഏവം മം ധാരേഹി അധിമുത്തചിത്ത’’ന്തി. അയമെത്ഥ അധിപ്പായോ ‘‘യഥാ മം ത്വം അവച, ഏവമേവ അധിമുത്തം ധാരേഹീ’’തി.
ഇതി പരമത്ഥജോതികായ ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ
സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥായ സോളസബ്രാഹ്മണസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
നിട്ഠിതോ ച പഞ്ചമോ വഗ്ഗോ അത്ഥവണ്ണനാനയതോ, നാമേന
പാരായനവഗ്ഗോതി.
നിഗമനകഥാ
എത്താവതാ ച യം വുത്തം –
‘‘ഉത്തമം വന്ദനെയ്യാനം, വന്ദിത്വാ രതനത്തയം;
യോ ഖുദ്ദകനികായമ്ഹി, ഖുദ്ദാചാരപ്പഹായിനാ.
‘‘ദേസിതോ ലോകനാഥേന, ലോകനിത്ഥരണേസിനാ;
തസ്സ സുത്തനിപാതസ്സ, കരിസ്സാമത്ഥവണ്ണന’’ന്തി.
എത്ഥ ഉരഗവഗ്ഗാദിപഞ്ചവഗ്ഗസങ്ഗഹിതസ്സ ഉരഗസുത്താദിസത്തതിസുത്തപ്പഭേദസ്സ
‘‘ഇമം സുത്തനിപാതസ്സ, കരൊന്തേനത്ഥവണ്ണനം;
സദ്ധമ്മട്ഠിതികാമേന, യം പത്തം കുസലം മയാ.
‘‘തസ്സാനുഭാവതോ
വുഡ്ഢിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലം, പാപുണാതു അയം ജനോ’’തി.
(പരിയത്തിപ്പമാണതോ ചതുചത്താലീസമത്താ ഭാണവാരാ.)
പരമവിസുദ്ധസദ്ധാബുദ്ധിവീരിയപ്പടിമണ്ഡിതേന ബുദ്ധഘോസോതി ഗരൂഹി ഗഹിതനാമധെയ്യേന ഥേരേന കതാ അയം പരമത്ഥജോതികാ നാമ സുത്തനിപാത-അട്ഠകഥാ –
താവ തിട്ഠതു ലോകസ്മിം, ലോകനിത്ഥരണേസിനം;
ദസ്സെന്തീ കുലപുത്താനം, നയം പഞ്ഞാവിസുദ്ധിയാ.
യാവ ബുദ്ധോതി നാമമ്പി, സുദ്ധചിത്തസ്സ താദിനോ;
ലോകമ്ഹി ലോകജെട്ഠസ്സ, പവത്തതി മഹേസിനോതി.
സുത്തനിപാത-അത്ഥവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.